Папярэдняя старонка: Шэпт пажоўклых старонак. Лідчына ў люстэрку прэсы. 1900-1939 гг.

Частка 5. Ліда ў 1936-1939 гг.

Аўтар: Лаўрэш, Л. Л.,
Дадана: 30-10-2018,
Крыніца: Гродна: ТАА «ЮрСаПрынт», 2017.

Спампаваць

Грамадска-палітычнае жыццё Ліды

«Лідская рэвалюцыя» 1936 г.

Адукацыя, культура, рэлігія, ахова здароўя

З прэсы бачна, што з 1935 г. пачынаецца выразнае паляпшэнне гаспадарчай сітуацыі ў Другой Рэчы Паспалітай. Горад пачынае хутка развівацца. Расце прамысловасць, са збяднелага правінцыяльнага гарадка Лiда пачынае ператварацца ў значны прамысловы асяродак.

Грамадска-палітычнае жыццё Ліды

Дзейнасць грамадскіх арганізацый

Новы, апошні перыяд палітычнага жыцця Другой Рэчы Паспалітай пачаўся 12 траўня 1935 г., калі памёр Юзаф Пілсудскі. Пасля яго смерці ў кіраўнічым лагеры разгарэлася палітычная барацьба, у выніку чаго ўмацаваліся пазіцыі прэзідэнта Масціцкага. Прыкметна павялічылася роля генерала Эдварда Рыдз-Сміглага, які хутка быў прызначаны маршалам Польшчы і заняў пост галоўнага інспектара Узброеных сіл, які ў выпадку вайны станавіўся галоўнакамандуючым. Палкоўнік Валер Славэк, арганізатар былога палітычнага фундамента ўлады - Беспартыйнага блока працы разам з урадам (BBWR) [1] - выйшаў з палітычнай гульні, і BBWR быў распушчаны.

У 1937 г. прыхільнікі ўлады «моцнай рукі» ў сярэдзіне кіраўнічага лагера згуртаваліся вакол Рыдз-Сміглага і стварылі новую палітычную групоўку - Лагер нацыянальнага аб'яднання (Obóz Zjednoczenia Narodowego, у прастамоўі - OZN ці OZON). Гэтая арганізацыя ў 1937-1939 гг. дзейнічала таксама і на тэрыторыі Заходняй Беларусі.

Лагер нацыянальнага аб'яднання (OZN). Афіцыйным прапагандысцкім лозунгам Лагера нацыянальнага аб'яднання стала патрабаванне павялічыць абароназдольнасць дзяржавы. У партыйнай прапагандзе ўзвышалася роля арміі і яе галоўнакамандуючага Рыдз-Сміглага. Галоўная арганізацыйная мэта - правесці кансалідацыю польскага грамадства і скаардынаваць яго дзейнасць з урадам. Партыя была жорстка цэнтралізаваная і стваралася зверху. Першыя кадры партыі фармаваліся шляхам падбору. Членамі маглі стаць толькі этнічныя палякі з добрай рэпутацыяй. Тэрытарыяльная пабудова партыі адпавядала адміністрацыйнаму падзелу дзяржавы - Лагер нацыянальнага аб'яднання падзяляўся на акругі, павятовыя і мясцовыя аддзяленні. У дзейнасці арганізацыі прасочваліся ультракансерватыўныя тэндэнцыі [2].

Часовы камітэт Лагера нацыянальнага аб'яднання быў створаны ў Лідзе на пачатку чэрвеня 1937 г. Кіраўніком прызначаны капітан запасу Кузян. У часовы камітэт увайшлі старшыня Лідска-Валожынскага звязу землеўладальнікаў Францішак Жылінскі, нейкі Вернер Амберг і два прадстаўнікі ад дробных вясковых гаспадароў. «Мэта камітэта - арганізацыя ў Лідзе павятовага аддзелу "Лагеру нацыянальнага аб'яднання"» [3]. Праз некалькі дзён Казімір Кузян лістом у газету «Слова» ўдакладніў, што ў Лідскі часовы камітэт насамрэч уваходзяць 9 асоб, сярод іх 5 дробных вясковых гаспадароў, 2 асаднікі і 2 землеўладальнікі [4].

На пачатку жніўня паведамлялася, што кіраўніком Лагера, верагодна, будзе купец Міхал Баркоўскі. Праз некалькі дзён прэса ўжо афіцыйна паведаміла, што кіраўніком гарадской арганізацыі стаў Міхал Баркоўскі [5], а вясковай - капітан Кузян. «Бюро арганізацыі месціцца па адрасу: вул. Пілсудскага, 5, тэл. 86, бюро працуе па аўторках і серадах з 17 да 19 гадзін і ў суботу з 16 да 18 гадзін» [6].

У канцы жніўня лідскае аддзяленне Лагера пашырыла прэсавы камунікат, у якім паведамлялася:

«1) Прыняцце сяброў у лакальную арганізацыю "Лагера..." можа адбыцца толькі пасля падпісання... дэкларацыі, якая абвяшчае пра ўступленне. Гэта датычыцца і тых, хто ўступіў раней у "Лагер..." у Цэнтральным ці Акруговым аддзелах арганізацыі.

2) ...сябры ў "Лагер..." прымаюцца толькі індывідуальна.

3) Гарадское бюро "Лагера..." у Лідзе па адрасе: вул. Пілсудкага, 5, тэл. 86, чынна штодзённа з 17 да 19 гадзін, апрача нядзелі і святаў» [7].

Адной з першых спраў лідскага аддзела была арганізацыя курсаў «дробнага хрысціянскага гандлю, сталага і перасоўнага» [8], наогул галоўнай мэтай дзейнасці гарадскі аддзел выбраў для сябе арганізацыю прафесійнай асветы ў горадзе [9]. Для гэтага 20 верасня 1937 г. з ініцыятывы Лагера «ў памяшканні Купецкай гімназіі піяраў адбыўся арганізацыйны сход лідскага аддзялення Таварыства прафесійнай асветы. На сходзе, якім кіраваў суддзя Вінцэнт Папкоўскі, з дакладам пра мэты Таварыства выступіў дырэктар Купецкай гімназіі Жалігоўскі... Была выбрана ўправа Таварыства ў складзе: падпаручніка Маеўскага, Міклашэўскай Рэгіны, Сэдны Гелены, кс. Чабаноўскага, Жылінскага, Аганоўскага і Ілінскага... У сходзе прынялі ўдзел віцэ-стараста Вітольд Дзядовіч і правінцыял ордэна піяраў кс. Стусінскі» [10].

Хутка пад эгідай Лагера пачалі стварацца розныя грамадскія арганізацыі, якія, кожная ў сваёй галіне, працавалі з рознымі групамі грамадства. Напрыклад, пры канцы верасня таго ж года Лагер прыступіў да арганізацыі Таварыства сяброў горада Ліды, пра дзейнасць якога пісалася вышэй [11].

17 кастрычніка 1937 г. у 10 гадзін раніцы ў кінатэатры «Эра» пачаў працу павятовы з'езд Лагера нацыянальнага аб'яднання [12]. «У з'едзе прыняў удзел кіраўнік ваяводскай арганізацыі Ян Траццяк. На з'езд прыбыло каля 1 000 дэлегатаў з горада і павета. Выступала шмат аратараў: кіраўнікі арганізацыі і ўсе кіраўнікі гмінных аддзелаў Лідскага павета. З'езд абраў кіраўніцтва лідскага "Лагеру..."» [13]. Хутка прэса надрукавала вялікі тэкст «Пастулатаў лідскага з'езду» - вялікую праграму дзейнасці арганізацыі ў галінах сельскай гаспадаркі, прамысловасці і гандлю, асветы і самакіравання [14].

На пачатку 1938 г. у Лідзе прайшлі з'езды гмінных аддзелаў гэтай арганізацыі [15]. Прынятая з'ездам ухвала настолькі характэрная для разумення гэтай арганізацыі, што мае сэнс прывесці яе цалкам:

«Жадаем:

1) Адзяржаўлення ўсіх фабрык і заводаў, звязаных з ваеннай прамысловасцю, у гаспадарчай праграме галоўным павінна стаць узмацненне абароназдольнасці.

2) Пераходу ў польскія рукі (unarodowienie) гандлю, прамысловасці, рамёстваў, а перад усім жадаем, каб як найхутчэй быў выдадзены закон, які забараняе яўрэям гандаль сельскагаспадарчымі таварамі, а менавіта: збожжам, буйной рагатай жывёлай і свіннямі, сельскагаспадарчымі машынамі і абсталяваннем, лесам, цэментам, вапнай, а таксама манапольнымі таварамі, такімі як соль, алкаголь, тытунь, запалкі і г.д.

3) Жадаем рэвізіі грамадзянства яўрэяў, якія жывуць у Польшчы.

4) Жадаем пашырэння межаў тэрытарыяльнага самакіравання ў гаспадарчых і культурных справах вёскі.

5) Даступнага крэдыту дробным вясковым гаспадарам для выплаты родным, каб пазбегнуць дзялення вясковых гаспадарак.

6) Даступнай сельскагаспадарчай адукацыі дзецям сялян...» [16].

Лідскае староства падчас Cвята мора ў 1936 г.

Не выклікае сумнення, што ў 1938 г. неабходна было рабіць усё магчымае для ўзмацнення абароназдольнасці дзяржавы, аднак неабходна заўважыць, што прыватны бізнес часта лепей спраўляецца з выпускам сучаснай вайсковай тэхнікі. Але не гэта галоўнае. Здзіўляюць прапановы пра «unarodowienie» эканомікі, за 1,5 года да чарговай сусветнай вайны гэта вельмі падобна на тушэнне пажару бензінам.

Пры канцы 1937 г. Лагер адарваў лідскі аддзел прафсаюза Звяз прафесійных звязаў (ZZZ) ад яго цэнтральных кіраўнічых органаў у Варшаве [17]. Лідскі аддзел Звязу прафесійных звязаў у першай палове 1936 г. праводзіў знакаміты агульны лідскі страйк (гл. далей), аднак пасля шэрагу судовых працэсаў быў моцна аслаблены і ў нашым горадзе перайшоў пад кантроль Лагера [18], уступіўшы ў Звяз аб'яднаных прафсаюзаў (ZPZZ) - свайго роду «афіцыйны» прафсаюз таго часу. У лютым 1938 г. кіраўнік рабочай секцыі Лагера Віленскай акругі Касачэўскі выступіў перад працоўнымі Ліды (каля 100 чалавек) і расказаў пра развіццё «афіцыйных» прафсаюзаў, крытыкуючы пры гэтым Звяз прафесійных звязаў (ZZZ), ён «заклікаў да падтрымкі польскага гандлю і арганізацыі кааператываў» [19].

Каб заахвоціць працоўных, кінатэатр «Эра» беспрацоўным - сябрам афіцыйных прафсаюзаў (ZPZZ) [20] - прадаваў білеты са зніжкамі і нават раздаваў кожны тыдзень некалькі дзясяткаў білетаў бясплатна [21].

24 ліпеня 1938 г. у Лідзе адбыўся павятовы з'езд маладзёжнага крыла Лагеруа - Звяз маладой Польшчы Лагера нацыянальнага аб'яднання (ZMP), у мерапрыемстве ўзялі ўдзел 2 000 чалавек [22]. Ужо 31 жніўня адбыўся інцыдэнт, калі «каля чыгуначнага вакзала былі збітыя дзве пані, якія адмовіліся ўзяць улёткі "Звязу маладой Польшчы". Актывісты, якія раздавалі ўлёткі, збілі жанчын на віду ў мінакоў і ўцяклі ў штаб-кватэру "Лагеру ...", аднак былі распазнаны сведкамі і перададзены ў рукі паліцыі» [23].

Лагер праводзіў свае агітацыйныя мерапрыемствы падчас парафіяльных свят у касцёлах [24], у клубе чыгуначнікаў [25], у школах і г.д.

Ліга марская і каланіяльная (LMK). Лідскае староства падчас Cвята мора ў 1936 г. Агульнапольская арганізацыя, створаная пры канцы 1920-х гг. У статуце Лігі адзначалася, што арганізацыя імкнулася да распаўсюджвання ведаў па марской, рачной і эміграцыйна-каланіяльнай тэматыцы. Акрамя гэтага Ліга спрыяла развіццю польскага гандлёвага і вайсковага флоту.

Улетку 1936 г. Ліга праводзіла ў Лідзе Свята мора, падчас якога сабрала ў Фонд нацыянальнай абароны 85 злотых. Віленская газета «Слова» высмеяла сам факт збору грошай у маламаёмасных гараджан. «Колькі танкаў можна купіць на 85 злотых?» - запыталася газета. Таксама крытычна газета паставілася да збору грошай сярод вучняў Лідчыны, бо лічыла, што гэта непедагагічна [26].

На пачатку чэрвеня 1937 г. у зале канферэнцый лідскага староства адбыўся Вальны з'езд лідскай рэгіянальнай Лігі марской і каланіяльнай: «Рэгіянальная арганізацыя складаецца з 30 аддзелаў і злучае каля 2 000 чалавек. ...з'езд ухваліў гадавы бюджэт выдаткаў у 8 700 злотых. На наступны тэрмін з'езд вырашыў пабудаваць прыстань у Сяльцы, фундаваць памятную табліцу піянеру каланіяльнай ідэі генералу Орліч-Дрэшару, выслаць трох сяброў Лігі за кошт арганізацыі на месячны лагер на Нарач. Старшынёй Лігі пераабраны Сакалоўскі, быў вылучаны камітэт правядзення "Свята мора" пад кіраўніцтвам старасты Міклашэўскага» [27].

У тым годзе Свята мора шырока святкавалі ў нашым горадзе: «29.06.1937 г. у 10.30 свята пачалося з набажэнства ў Фарным касцёле з удзелам прадстаўнікоў улады, войска і грамадскіх арганізацый. У 11.30 прайшла дэфіляда па вуліцы Сувальскай - 3-га Мая і ганаровая змена шыльдаў на былой вуліцы Пяскі, пераназванай у вуліцу генерала Орліч-Дрэшара. У 16.00 адбыўся канцэрт аркестра 77-га палка пяхоты на плошчы Збаўцы» [28]. 4 ліпеня святкаванне працягвалася на рацэ Нёман [29], на жаль, у той дзень у рацэ патанула вучаніца 3-га класа Купецкай гімназіі піяраў Ядвіга Шыманская, якая таксама прыехала святкаваць. Дзяўчынка разам з выпускніком Купецкай гімназіі плавала на лодцы па Нёмане, і лодка перакулілася [30]. Цела дзяўчынкі было знойдзена праз некалькі дзён за тры кіламетры ніжэй ад Сяльца [31].

На наступны год, 26 чэрвеня 1938 г. на рацэ Нёман (каля станцыі «Нёман») адбылося адкрыццё чарговых урачыстасцей Свята мора. Надвор'е спрыяла святу, і на бераг ракі выехалі тлумы гараджан. У афіцыйнай частцы адбыліся лодачныя заезды, розныя гульні і розыгрышы латарэй [32].

Хутка на Балтыцы было закончана будаўніцтва карабля «Ліда», гэты факт шырока асвятляўся перыядычным друкам у сувязі з дзейнасцю Лігі і абмяркоўваўся ў нашым горадзе.

Таварыства падтрымкі супрацьпаветранай і супрацьгазавай абароны (LOPP). У прадчуванні будучай вайны шырока дзейнічала Таварыства падтрымкі супрацьпаветранай і супрацьгазавай абароны. Улетку 1936 г. каля станцыі Нёман праходзіў двухтыднёвы лагер, у якім інструктары Таварыства абучалі ўдзельнікаў метадам сучаснай грамадзянскай абароны. Уладальнік маёнтка ў Сяльцы Альфрэд Бартандзюк (Alfred Bartendeaux) прадставіў для размяшчэння лагеру сваю зямлю [33].

3 кастрычніка 1937 г. у межах Тыдня супрацьпаветранай і супрацьгазавай абароны адбылася вучэбная трывога [34]. На пачатку 1938 г. Таварыства арганізавала шэраг курсаў супрацьпаветранай і супрацьгазавай абароны для ўладальнікаў нерухомасці і камендантаў будынкаў [35].

Фонд нацыянальнай абароны (FON). Пры канцы 1937 г. гарадскі камітэт Фонду пералічыў на свой галоўны рахунак 7475,57 злотых, сабраных сярод чыноўнікаў лідскага староства і магістрата [36]. А ўвесь павет у тым годзе пералічыў на галоўны рахунак Фонду болей за 56 000 злотых. На гэтыя грошы планавалася закупіць для войска 6 цяжкіх кулямётаў (адразу для кулямётаў закуплялася 6 вазкоў, 6 вупражаў і 76 коней), 1 лёгкі кулямёт і 2 гранатамёты [37]. У 1938 г. Лідчына пачала збіраць грошы на самалёт для войска [38]. У 1939 г. прэса ўжо друкавала табліцы на ўсю газетную паласу са спісамі ахвярадаўцаў.

Санітарныя веды сярод лідзян пашыраў Лідскі аддзел Чырвонага Крыжа, які мясціўся ў сваім памяшканні па вуліцы Пераса, 5 [39].

Звяз грамадзянскай працы жанчын (ZPOK) апекаваўся дзецьмі.

Пашырэннем культуры і падрыхтоўкай да абароны займаўся Звяз шляхецкіх засценкаў Лідчыны, у 1938 г. яго ўзначаліў будучы герой Другой сусветнай вайны Вітольд Пілецкі [40]. У жніўні 1937 г. Пілецкі быў узнагароджаны Срэбным крыжам Заслугі [41].

Стралецкі звяз - польская дзяржаўная грамадска-выхаваўчая арганізацыя, створаная ў снежні 1919 г., займалася вайсковай падрыхтоўкай і патрыятычным выхаваннем перад усім працоўнай моладзі, рыхтуючы яе да войска.

Вялікай папулярнасцю карысталася маладзёжная арганізацыя харцараў якая выхоўвала моладзь у духу патрыятызму, шмат хто з былых харцараў аддаў сваё жыццё ў гады Другой сусветнай вайны.

У горадзе дзейнічала яшчэ шмат розных грамадскіх арганізацый.

Пiлецкі Вітольд (1901.05.01-15.05.1948, асуджаны камуністычнай уладай Польшчы да смяротнага пакарання). Паходзіў з шляхецкай сям'і, якая мела герб Ляліва. Нарадзіўся ў горадзе Аланец, Карэлія, куды яго сям'я была выселена царскімі ўладамі за ўдзел у паўстанні 1863 г. З 1910 г. жыў у Вільні, дзе вучыўся ў камерцыйнай школе. З 1914 г. быў членам забароненага царскімі ўладамі харцэрскага руху. У 1921 г. здаў экзамен на атэстат сталасці. На працягу 1918-1921 гг. служыў у польскім войску. Як кавалерыст удзельнічаў у абароне Гародні. 5 жніўня 1920 г. паступіў у 211-ы полк уланаў і ў яго шэрагах удзельнічаў у Варшаўскай бітве 1920 г., у баі ў Рудніцкай пушчы і ўзяцці Вільні. Двойчы ўзнагароджаны Крыжам за доблесць (Krzyz Zaslugi) Сярэдняй Літвы і Срэбным Krzyz Zaslugi Польшчы. Пасля вайны дэмабілізаваны. У 1934 г. прысвоена званне падпаручніка запасу. Ен заставаўся ў спісе ваеннаабавязаных у Лідскім павятовым ваенным камісарыяце з прызначэннем у 26-ы полк вялікапольскіх уланаў (26 Pulk Ulanow Wielkopolskich) у горадзе Баранавічы. У жніўні 1939 г. паўторна мабілізаваны. Змагаўся супраць немцаў у кампаніі 1939 г. камандзірам звязу ў эскадроне дывізіённай кавалерыі 19-й пяхотнай дывізіі Арміі "Прусія" (szwadron kawalerii dywizyjnej 19 Dywizji Piechoty Armii "Prusy"). Апошнія баі яго атрад правёў як партызанскі. Пілецкі распусціў свой звяз 17 кастрычніка 1939 г. і перайшоў на канспірацыю. Пасля заканчэння кампаніі 1939 г. перабраўся ў Варшаву і стаў адным з арганізатараў падпольнай арганізацыі Сакрэтная Польская Армія (Tajna Armia Polska). 19 верасня 1940 г. падчас вулічнай аблавы ён добраахвотна здаўся немцам з мэтай патрапіць у якасці вязня ў канцэнтрацыйны лагер Асвенцым для атрымання інфармацыі і правядзення падпольнай працы. Ён быў дастаўлены ў гэты канцлагер ў ноч з 21 на 22 верасня 1940 г. У ноч з 26 на 27 красавіка 1943 г. Пілецкі ўцёк з лагера і першым праінфармаваў саюзнікаў аб тым, што робіцца ў лагеры смерці. У 1943-1944 гг. Пілецкі служыў у III аддзеле Кедыв (Kedyw) Галоўнага Камандавання Арміі Краёвай (у тым ліку - намеснікам камандзіра выведвальна-інфармацыйнай брыгады «Камелеон» - «Вожык»), удзельнічаў у Варшаўскім паўстанні 1944 г. У перыяд 1944-1945 гг. знаходзіўся ў нямецкім палоне, потым служыў у 2-м Польскім корпусе (2 Korpus Polski) у Італіі. У кастрычніку 1945 г. вярнуўся ў Польшчу з мэтай барацьбы з камуністамі. Восенню 1945 г. арганізаваў выведвальную сетку і пачаў збіраць інфармацыю аб становішчы ў Польшчы, у тым ліку аб салдатах Арміі Краёвай, зняволеных у лагерах НКУС на тэрыторыі Польшчы і высланых у СССР. Ён атрымліваў выведвальную інфармацыю з Міністэрства грамадскай бяспекі (Ministerstwo Bezpieczenstwa Publicznego), Міністэрства нацыянальнай абароны (Ministertwo Obrony Narodowej) і Міністэрства замежных спраў (Ministerstwo Spraw Zagranicznych).

Пілецкі ігнараваў загад генерала Уладыслава Андэрса пакінуць Польшчу ў сувязі з пагрозай арышту. Ён думаў скарыстацца амністыяй 1947 г., але вырашыў не выходзіць з падполля. 8 траўня 1947 г. быў арыштаваны, пачаліся допыты з катаванямі. 15 траўня 1948 г. Пілецкі прысуджаны да смяротнага пакарання (на гэты час нават у Савецкім Саюзе смяротная кара была адменена).

30 ліпеня 2006 г. прэзідэнт Польшчы Лех Качыньскі пасмяротна ўзнагародзіў Вітольда Пілецкага ордэнам Белага Арла.

У сваёй кнізе «Six Faces of Courage» брытанскі гісторык прафесар Майкл Фут (Michael Foot) аднёс Вітольда Пілецкага да ліку шасці самых адважных герояў Другой сусветнай вайны.

Выбары

У верасні 1938 г. для правядзення выбараў у Сейм створана выбарчая акруга № 50 (Лідская) і прызначана выбарчая акруговая камісія [42]. У Лідскай акрузе было 13 раёнаў для галасавання ў Сенат і 81 выбарчы пункт галасавання ў Сейм. У самім горадзе стварылі 9 выбарчых акруг: 1-я і 2-я акруга мясціліся ў школе № 4 (на Слабадзе), 3-я акруга ў школе № 1, 4-я акруга ў Рамеснай школе (вул. Сувальская), 5-я акруга ў школе № 3 (вул. Сувальская, 74), 6-я акруга ў памяшканні акружнога суда (вул. 3-га Мая), 7-я і 8-я акругі ў школе № 5 (каля замка), 9-я акруга ў памяшканні гарадскога суда (вул. 17-га красавіка) [43].

Праз некалькі дзён лідскі аддзел Лагера нацыянальнага аб'яднання склікаў збор дэлегатаў усіх таварыстваў, звязаў, грамадскіх і гаспадарчых арганізацый Лідчыны. Мэтай збору было стварэнне агульнага для ўсіх арганізацый камітэта ў справе выбараў паслоў і сенатараў ад Лідскага павета. Пад эгідай Лагера такі камітэт быў створаны, і перадвыбарчую адозву да лідзян падпісалі ўсе прадстаўнікі грамадскіх арганізацый Лідчыны [44].

Падчас выбарчай кампаніі ў Польшчы Гітлер цалкам акупаваў Чэхаславакію, а Польшча атрымала Цешынскі край (па-польску - Zaolzie), што моцна «падагрэла» патрыятызм. 9 кастрычніка 1938 г. у лідскім фарным касцёле прайшла імша ўдзячнасці за добрае залатвенне «справы Заолзя» [45]. Пачаліся акцыі збору грошай «дзецям Заолзя» [46].

Але на Лідчыне знайшліся людзі, якія не пакінулі надзею на дэмакратычныя выбары, і менавіта іх кляйміла прэса, пішучы, што яны «голасна... [выступілі] супраць кансалідацыі грамадства ў "Лагеры нацыянальнага аб'яднання"... і распачалі сваю асобную перадвыбарчую кампанію ў павеце» [47]. Гэта былі павятовы інспектар самакіравання Вільчынскі і войт Эйшышскай гміны Вайцяховіч. Незалежныя кандыдаты асабіста ездзілі па павеце і самастойна збіралі подпісы, і нават «за іх ахвотна падпісаліся яўрэі» [48].

У нядзелю, 16 кастрычніка ў Лідзе пачаўся вялікі перадвыбарчы з'езд Лагера прадстаўнікоў аж чатырох паветаў. З-за гэтага лідскі стараста нават забараніў у горадзе продаж алкаголю [49]. Сход пачаўся з імшы ў фарным касцёле, пасля чаго дэлегаты з транспарантамі прайшлі праз цэнтр горада ў памяшканне кінатэатра «Эра», дзе і пачалося пасяджэнне. Выступы аратараў з кінатэатра трансліраваліся на вуліцу, і некалькі тысяч гараджан, стоячы вакол «Эры», слухалі выступоўцаў. Даўжэй за ўсіх выступаў кандыдат у паслы Сейма Люцыян Брыльскі, яго выступ неаднаразова перарываўся авацыямі. Сход даслаў тэлеграмы прэзідэнту дзяржавы, маршалу Рыдз-Смігламу і генералу Скварчынскаму. Пасля гэтага была ўхвалена рэзалюцыя, якую зачытаў дырэктар Купецкай гімназіі Генрык Жалігоўскі. Пасяджэнне закончылася спевам гімну і песні Першай Брыгады [50]. Пры канцы мерапрыемства ў замку Гедыміна адбыўся вялікі перадвыбарчы мітынг з удзелам віцэ-міністра Юліяна Пясецкага, ваяводскіх і павятовых уладаў [51].

У лістападзе стала вядома, што па Лідскай акрузе № 50 першым у спісе ад Лагера нацыянальнага аб'яднання ідзе Станіслаў Ян Швед, а другім Люцыян Брыльскі. Абодва паходзілі не з Заходняй Беларусі. Швед нарадзіўся ў 1894 г. у Загур'і Саноцкага павета, былы легіянер, старшыня Лідскага звязу асаднікаў. Брыльскі нарадзіўся ў 1898 г. у Шлёнску, пры канцы 1930-х гадоў працаваў настаўнікам польскай мовы ў лідскай гімназіі [52]. Трэба заўважыць, што асноўная рэгіянальная прэса асвятляла толькі перадвыбарчую актыўнасць праўрадавага Лагера.

Перад самымі выбарамі «за падрыўную дзейнасць» рашэннем павятовага старасты на 3 гады былі выселены жыхары павета Юдаль Гарбарэўскі, Рахіля Шулкін, Лейзер Пупко, Мардух Бакст, Мойша Якуб Шмуйловіч, Ян Буцько, Міра Ланская, Берка Аркаў [53]. Пракаментаваць практыку высялення людзей праз рашэнні выканаўчай улады і ўдакладніць, куды ж іх выселілі, мы не можам.

Вынікі выбараў у Сейм па акрузе № 50: мелі права галасаваць 152 603 чалавек, галасавала 93 155 (64 %), Брыльскі атрымаў 35 135 галасоў выбаршчыкаў, Швед - 33 689, Рай - 33 671, Гурскі - 32 260, Арэхва - 25 563 галасоў выбаршчыкаў - усе сябры Лагера [54]. Напачатку наступнага, 1939 г. Надзвычайны суд у Варшаве разглядаў 5 скаргаў на выбары ў 50-й Лідскай акрузе [55].

26 лютага 1939 г. адбылося святкаванне 2-х угодкаў абвяшчэння ідэалагічнай дэкларацыі Лагера нацыянальнага аб'яднання. Пасля набажэнства ў фарным касцёле пасол Брыльскі прачытаў даклад перад членамі арганізацыі ў кінатэатры «Эра» [56].

Стараста Гансоўскі зацвердзіў выбары ў гарадскую раду на 16 красавіка 1939 г. [57] У выніку выбараў у раду былі абраны 13 радных ад Лагера нацыянальнага аб'яднання, 6 радных ад Яўрэйскага блока горада і 5 радных ад Блока народнай дэмакратыі [58].

Нацыянальныя адносіны

Да канца 1930-х гадоў беларускі рух у Лідзе быў практычна ліквідаваны. У падполлі дзейнічала толькі КПЗБ, большасць сяброў якой у нашым горадзе былі яўрэямі. У 1937 г. віленскае «Слова» перадрукоўвае з газеты «Польскі Меркурый» фрагмент характэрнага ліставання двух маладых камуністаў з-пад Ліды. Нейкі Апанас піша да Восіпа, які ў гэты час служыць у войску (ліст напісаны па-беларуску): «...арыштавалі Мішку, Голдэнберга, Віцьку, але ты, Осіпка, не бядуй, у турме іх толькі трошкі патаўклі, а ў морду ніхто не даў, дык ніхто і не прызнаўся. Дзела не такое і кепскае...» [59].

У лістападзе 1937 г. за захоўванне камуністычнай літаратуры і прыналежнасць да КПЗБ судзілі жыхара Дакудаўскай гміны Сцяпана Бандарука. Прыналежнасць да кампартыі ў судзе не была даказана, а кнігі ён легальна прывёз з Францыі, дзе жыў да 1936 г., і таму суд яго апраўдаў [60].

Але і напрыканцы 1930-х гг. Ліда заставалася беларускім горадам. Язэп Найдзюк пісаў у часопісе «Шлях Моладзі» ў жніўні 1939 г.: «Беларускасць Ліды характарызаваў мне нядаўна адзін літоўскі інтэлігент, каторы жыў там нейкі час і гэтак казаў: - У Лідзе жыхары хрысціяне, пераважна работнікі, з заробкам да 200 зл. у месяц - усе беларусы. Язык беларускі пануе ўсюды, за выняткам дзяржаўных установаў. - Ліда, трэба ведаць, зьяўляецца вялікімі фабрычным работніцкім асяродкам і заработкі работнікаў там невялікія, як і ўсюды ў нашым краю».

Літоўцы . Ад пачатку 1920-х гг. цяжка складваліся адносіны паміж Польшчай і Літвой. З-за спрэчкі аб прыналежнасці Вільні паміж гэтымі дзяржавамі не было нават дыпламатычных адносін, а на пачатку 1938 г. стасункі паміж дзяржавамі рэзка абвастрыліся. 11 сакавіка 1938 г. на літоўска-польскай дэмаркацыйнай лініі быў знойдзены труп польскага салдата. 13 сакавіка Польшча ўсклала адказнасць за гэта на Літву. Польскі бок даў зразумець Літве, што чакае аднаўлення дыпламатычных адносін, і патрабаваў прызнання літоўскім урадам існай мяжы паміж дзяржавамі. У ноч з 16 на 17 сакавіка палякі прад'явілі Літве ультыматум з патрабаваннем устанавіць дыпламатычныя адносіны. Літоўскі ўрад пайшоў на гэта і прызнаў межы. Усе гэтыя падзеі адбівалася на літоўцах, якія жылі на поўначы Лідскага павета, і на паляках, якія жылі ў Літве.

На пачатку 1936 г. у Лідзе з ініцыятывы Федэрацыі польскіх звязаў абаронцаў Радзімы быў створаны камітэт абароны палякаў у Літве. Першым мерапрыемствам камітэта быў мітынг у падтрымку палякаў Літвы, праведзены 26 студзеня на плошчы Славы ў Лідзе [61]. У красавіку таго жа года ў нашым горадзе рашэннем старасты былі скасаваны 11 аддзелаў розных літоўскіх таварыстваў «за пазастатутную дзейнасць... якая можа пагражаць грамадскаму спакою» [62]. Тым не менш на 1 верасня 1936 г. у павеце працавала 7 школ з выкладаннем на літоўскай мове [63] - літоўцы мелі сваю дзяржаву, якая клапацілася пра сваю культуру, а беларусы ніякай падтрымкі не мелі.

На пачатку 1938 г. Лідскі акруговы суд разглядаў чарговую справу літоўцаў. Пра гэтую справу газета «Слова» надрукавала вялікі артыкул з «белай плямай» - следам польскай цэнзуры. Аўтар пад псеўданімам J. M. (пэўна - Юзаф Мацкевіч) пісаў: «Еду ў Ліду. […] На лаве падсудных сядзяць: Вінцэнт Дайлідка, Вераніка Чыбір, Пётр Валентыкевіч. Усе кіраўнікі чытальняў літоўскага таварыства "Рытас". Дайлідку бароніць адвакат Янкоўскі. Абвінавачваюць яго ў тым, што захоўваў нелегальную літаратуру і слухаў перадачы радыё "Звязу Вызвалення Вільні" з Каўнаса, пры гэтым расказваў людзям пра змест перадач і такім чынам выступаў за адрыў тэрыторыі ад Польшчы. Дайлідка віну не прызнаваў, бо ўсе кнігі ў чытальні былі легальныя, са штэмпелем "Рытас". А тыя кнігі, якія ў яго былі знойдзены пад страхой, яму не належалі:

Пракурор: Адкуль узяліся кнігі?

Абвінавачаны: Хіба нехта падкінуў.

Пракурор: Радыё слухаеце?

Абвінавачаны: Так, дэтэктарнае.

Пракурор: На ім чуцён Каўнас?

Абвінавачаны: Не» [64].

Адвакаты абвінавачаных запатрабавалі перакласці нелегальныя кнігі на польскую мову, каб можна было зразумець іх змест. Пасля перакладу стала зразумела, што гэтыя кнігі - збор песняў, літоўскі гімн, кніга пра Вітаўта і г.д. Недавер суда выклікала толькі кніга пра Вітаўта Вялікага, бо была надрукавана ў Каўнасе, і таму ў ёй Вітаўт прадстаўлены як вораг Польшчы.

Аўтар артыкула працягвае: «Падсудны Валентыкевіч... мала інтэлігентны, слаба выхаваны. Віны не прызнае, плача і не можа ясна прамаўляць. Яго адвакат упірае на тое, што калі ён загадваў чытальняй у Дубічах, дык змагаўся з левымі і камуністычнымі актывістамі... у судзе стала вядома, што ў Дубічах паліцыя мела вялікія праблемы з камуністамі, але пасля прыбыцця Валентыкевіча камуністы страцілі свой уплыў. Чытальня ў Дубічах мела 70 кніжак, а ў Мантанах (там працавала яго жонка) 23 кніжкі. Валентыкевіч атрымліваў 180 злотых, яго жонка 120 [вельмі добрыя грошы па тым часе - Л. Л.]. Пракурор усклікае: "Як гэта можа быць, атрымліваць 300 злотых штомесяц за бібліятэку ў 90 кніжак!"... Абвінавачаны чырванее і не мае што сказаць. Адзін з суддзяў ківае з разуменнем галавой. Пракурор пасміхаецца...» [65].

Як далей стала вядома, нават і тыя 90 літоўскіх кніжак ніхто чытаць не хацеў, бо ўся вясковая моладзь была настроена варожа. Валентыкевіча таксама абвінавачвалі ў тым, што ён слухаў радыё і пераказваў людзям, а каб увайсці ў давер да вяскоўцаў, для старых купляў махорку, а для моладзі - цукеркі, а з камуністамі змагаўся, каб «замуціць ваду». Як аказалася, адна з «нелегальных» кніжак была выдадзена па-літоўску яшчэ ў 1905 г. [66]

У выніку ўсе, акрамя Валентыкевіча, былі апраўданы, а «былы кіраўнік раней зачыненай чытальні літоўскага таварыства "Рытас" ў Дубічах і Мантанах Пётр Валентыкевіч атрымаў вырак суду ў 3 гады турмы і пазбаўлення праў на працягу 5 гадоў» [67].

У сакавіку перад акруговым судом паўсталі літоўскія актывісты Міхал Чаглі і Петранеля-Бірута Шычкоўская, абвінавачаныя ў антыдзяржаўнай дзейнасці на тэрыторыі Лідскага павета [68]. Пры канцы лістапада той жа суд пачынае судзіць «літоўскіх дзеячаў Агату Уткеч і Вераніку Чыбір» [69].

8 лютага Лідскі акруговы суд разгледзеў справу літоўскай дзяячкі нейкай Юнкелейць з вёскі Бутрыманцы, якая абвінавачвалася «ў намаўленні вясковых людзей праз распаўсюд адпаведных кніжак да адарвання часткі тэрыторыі Рэчы Паспалітай». Суд апраўдаў жанчыну, а двух сведкаў пракурор нават абяцаў прыцягнуць да адказнасці за лжывая паказанні [70].

Яўрэі . Пры канцы 1930-х гг. цяжка выбудоўваліся адносіны яўрэйскага насельніцтва Польшчы з уладамі краіны. Прычым колькасць яўрэйскага насельніцтва была настолькі высокай, што падчас яўрэйскіх свят жыццё ў горадзе спынялася [71].

На яўрэйскіх могілках у Лідзе з 1936 г. стаяў помнік невядомаму жаўнеру-яўрэю, які загінуў у баях з бальшавікамі пад Лідай у 1920 г. Потым, да 1939 г., кожны год у лістападзе Камітэт камбатантаў-яўрэяў збіраў каля помніка жалобны мітынг [72].

У лютым 1938 г. «Кур'ер Віленскі» піша: «Заўсёды спакойную Ліду наведала дастаткова вялікая група пікетчыкаў з Вільні. Група падлеткаў, стаўшы на вуліцах горада, старалася перашкаджаць гараджанам рабіць пакупкі ў яўрэйскіх крамах. Улёткі, якія яны раздавалі, былі канфіскаваны паліцыяй. Праз парушэнне грамадскага спакою паліцыя склала на пікетчыкаў некалькі пратаколаў» [73]. Праз некалькі нумароў тая ж газета пісала, што лідскі стараста вырашыў спыніць пікетаванне крамаў, якое пачалося 31 студзеня, «некалькі пікетчыкаў арыштавана паліцыяй, сярод арыштаваных пікетчыкаў былі злодзеі-рэцыдывісты» [74].

У вышэй прыведзенай праграме, прынятай у Лідзе на пачатку лютага 1938 г., на з'ездзе гмінных арганізацый Лагера нацыянальнага аб'яднання (OZN) пералічаны накіраваныя супраць яўрэяў пункты. У лістападзе таго ж года прэса паведамляе, што гарадская ўправа дзеля адсоткавага павелічэння неяўрэйскага гандлю (unarodowienia) вырашыла перарабіць існы на рынку мясны павільён ў крамы. «З боку галоўнай вуліцы горада паўстануць тры новыя крамы, якія Таварыства сяброў горада Ліды плануе перадаць купцам з заходніх ваяводстваў Польшчы. Зараз у горадзе ўжо існуюць 4 вялікія крамы, адчыненыя купцамі з Пазнаньскага ваяводства» [75]. Ужо праз некалькі тыдняў замест мяснога павільёна адчыняцца новыя крамы па вуліцы Сувальскай, тут жа месца, дзе стаялі дрожкі, перароблена ў скверык, і так «вырашана найвялікшая праблема цэнтра горада, бо тут раней было галоўнае месца стоку нечыстотаў. Новыя крамы будуць прыносіць гораду прыбытак, хрысціянскі гандаль у цэнтры горада хутка павялічваецца» [76]. Хутка Народны кааператыўны банк у Лідзе выдзеліў 6 000 злотых для выкарыстання ў якасці льготных крэдытаў для «хрысціянскага рамесніцтва і гандлю» [77].

На пачатку жніўня 1938 г. віленская газета «Слова» паведаміла пра змяншэнне адсоткавай колькасці яўрэяў у лідскіх мястэчках і ў самой Лідзе: «У Лідзе ў 1921 г. было 48 % яўрэяў ад агульнай колькасці гараджан, а зараз толькі 33 %» [78].

Нягледзячы ні на што, летам 1938 г. лідскія яўрэі-рамеснікі пачынаюць збіраць грошы, каб купіць для войска санітарны аўтамабіль [79]. Тады ж уладальнік «Ардаля» Саламон Мелуп вырашае купіць для гарнізона горада Грудзенж (у якім, як і ў Лідзе, «Ардаль» меў фабрыку) цяжкі кулямёт [80].

6 верасня 1938 г. віленская газета «Слова» праінфармавала, што ў нядзелю, 4 верасня, у Лідзе дайшло да антыяўрэйскіх хваляванняў. Прычынай эксцэсаў было збіццё каля 8 гадзін вечара некалькіх жаўнераў. «Пасля гэтага ў некаторых яўрэйскіх дамах па вуліцах 3-га Траўня, Сувальскай і суседніх з імі вуліцах былі выбіты шыбы. Таксама выбіты шыбы ў рэстаране яўрэя Савіцкага, у цукерні "Амерыканка" і ў кватэры адваката Кернера. У часе хваляванняў некалькі яўрэяў былі збітыя. Паліцыя, каб не дапусціць паўтору канфлікту, стаіць на вуліцах горада. Шэраг асоб, якія прымалі ўдзел у хваляваннях, затрыманы» [81].

8 верасня 1938 г. «Кур'ер Віленскі» абвяргае інфармацыю пра збіццё жаўнераў лідскімі яўрэямі [82], а газета «Слова» паведамляе, што непасрэднай прычынай нядзельных хваляванняў у Лідзе былі «няправільныя паводзіны ўладальніка крамы гародніны па вуліцы Сувальскай Хаіма Цвайфуса. Гандляр аблаяў жаўнера, а аднаго з хрысціян, які ўмяшаўся, - ледзь не выцяў. Калі падышоўшы паліцыянт хацеў затрымаць жаўнера, натоўп, які сабраўся на вуліцы, адбіў арыштаванага і з крыкамі рушыў наперад, выбіваючы па дарозе шыбы ў яўрэйскіх дамах і крамах. Яўрэяў, якія патрапілі ў натоўп - збівалі. Толькі вялікі аддзел паліцыі разагнаў натоўп» [83]. Акрамя таго ў гэтым нумары газета «Слова» піша пра бойку паміж жыхарамі вёскі Сялец і яўрэямі з-за таго, што адзін з вяскоўцаў наехаў на яўрэя роварам.

Далей «Слова» інфармавала, што «стан узрушэння, які на працягу апошніх трох дзён віраваў у Лідзе, павольна ападае. Усе яўрэйскія крамы адчынены, толькі яшчэ дзе-нідзе бачны выбітыя шыбы. ...паліцыя праводзіць расследаванне, шукае тых, хто браў удзел у хваляваннях. Тым не менш, сітуацыя ў горадзе застаецца напружанай, раз-пораз узнікаюць бойкі і інцыдэнты. Некалькі дзён таму група яўрэяў атакавала некалькі хрысціян, якія праводзілі ў горадзе акцыю "ўсведамлення". У часе нядзельных хваляванняў быў пабіты паліцыянт і паранены яўрэй. У сувязі з хваляваннямі дэлегацыя яўрэяў пайшла да ўладаў горада, каб даказаць, што не яўрэі справакавалі хваляванні» [84].

Гэтыя падзеі ў Лідзе патрапілі на першыя старонкі польскіх газет, а нумар газеты «Варшаўскі вечар» быў нават канфіскаваны «за інфармацыю з Ліды» [85].

Пры канцы 1938 г. «Слова» падрахоўвала вынікі: «У апошні час заўважаны значны зыход яўрэйскага насельніцтва з Ліды. Сталая акцыя байкоту прывяла да таго, што шэраг яўрэйскіх прадпрыемстваў ліквідаваны, а іх уладальнікі ці пайшлі працаваць у іншыя фірмы, ці выехалі з горада. Адначасова шмат яўрэяў - уладальнікаў дамоў пазбаўляюцца нерухомасці, прычым пакупнікі гэтых дамоў - хрысціяне. Цэны на нерухомасць панізіліся. У цэнтры горада паўстаюць новыя хрысціянскія прадпрыемствы. На працягу аднаго толькі лістапада ў цэнтры горада адчыніліся 5 хрысціянскіх крамаў, і ў бліжэйшыя дні яшчэ адчыняцца некалькі вялікіх крамаў» [86].

Лідскія яўрэі ў той час выдатна ведалі пра цяжкі лёс яўрэяў Германіі і восенню 1938 г. пад кіраўніцтвам лідскага рабіна А. Рабіновіча ў горадзе паўстаў камітэт дапамогі яўрэям, выгнаным з Германіі [87]. Менш чым за паўгода было сабрана 11 315 злотых [88].

Былая лідзянка Тэафанія Юрэка пісала пра тыя часы: «Яўрэі ў горадзе пераважна жылі ў цэнтры, гэта вынікала з таго, што яны ўтрымлівалі крамы і рамесныя майстэрні... Яны ўтваралі групу, сцісла звязаную паміж сабой традыцыяй, рэлігіяй, а таксама гандлёвымі і прамысловымі інтарэсамі. Гараджане-хрысціяне трактавалі іх як народ, які адвеку жыў у горадзе. Часамі мясцовыя хуліганы, часцей падчас свята Кучак [89], рабілі ім усялякія псоты, аднак гэта былі спарадычныя выпадкі. Лідскія яўрэі апраналіся па-еўрапейску, не насілі пейсаў - за выняткам рабінаў. Гараджане прывыклі да таго, што ў суботу ўсе яўрэйскія крамы зачынены, а яўрэйскае насельніцтва не выконвае ніякай працы. [...] Яўрэйскае насельніцтва з іншымі гараджанамі ўжывала розныя мовы - усё залежала ад таго, на якой мове размаўляе кліент... гандаль быў цалкам у іх руках. Была група заможных яўрэяў, але хапала сярод іх і сапраўдных беднякоў, частка якіх падтрымлівала камуністычныя ідэі. Яўрэйскія купцы дыктавалі цэны, завышаючы ці заніжаючы іх у залежнасці ад кан'юнктуры. Найчасцей праз нізкія цэны закупаў падманваліся вясковыя людзі, што ўзбуджала іх супраць яўрэяў. Выбухнула гэта ў 1938-39 гг. Тады ж з'явіліся лозунгі: "Не купляў у яўрэя, ён цябе падмане", "Ідзі па тавар да сваіх". Пачалі з'яўляцца крамы, якія адчынілі хрысціяне. Адначасова з'явілася ўзаемная падазронасць паміж яўрэямі і хрысціянамі, якая дрэнна сказалася падчас вайны. Не датычыла гэта ўсіх - было шмат прыкладаў узаемнай дапамогі, але гэта іншая тэма» [90].

Пра тое ж пісала і Яўгенія Ярмант: «Пра яўрэяў мая мама выказвалася з павагай. Казала, што ў іх дружныя клапатлівыя сем'і. П'яны яўрэй на вуліцы - немагчымая з'ява. Мы ніколі не чулі, каб яўрэй кінуў сваю сям'ю і дзяцей... Яўрэі заўсёды вельмі рэлігійныя і пабожныя. Перад вайной шматлікія лозунгі заклікалі байкатаваць яўрэяў і рабіць пакупкі толькі ў польскіх крамах і кааператывах. Натхнёныя патрыятызмам, мы вырашылі байкатаваць нашых суседзяў. Некалькі разоў я нават хадзіла ў кааператыўную краму ў канцы вуліцы Лётнай. Але з часам усё вярнулася на свае месцы. Яхка [суседка, гаспадыня крамы - Л. Л.] была пад бокам. Яна адпускала тавары ў крэдыт. Мы ліквідавалі запазычанасць адзін раз у месяц. Яўрэі не баяліся гандлёвай рызыкі. Калі грошы своечасова не паступалі, то сур'ёзных канфліктаў не ўзнікала. Яўрэй тады сам наведваў кватэру даўжніка і паважліва прасіў разлічыцца» [91].

Новы, 1939 г., пачаўся з суда над камуністамі: «Прыгавор камуністам. Тры дні ў акруговым судзе ў Лідзе слухалася справа камуністаў. 17 снежня вынесены прыгавор: Перэс Левін і Лейба Кашчанскі атрымалі па 6 гадоў турмы, Даніэль Карасін - 4 гады, Шымон Ілютовіч і Генах Баран - па 3 гады турмы, акрамя турэмных тэрмінаў усе былі пазбаўлены грамадзянскіх правоў на 10 гадоў» [92]. У сувязі з гэтым працэсам лідскі стараста забараніў павятовыя аддзелы трох яўрэйскіх таварыстваў: «Frejchejt», «Haszemer Hacair», «Hehaluc pienier» «за тое, што ў гэтых арганізацыях працавалі элементы, шкодныя для польскай дзяржаўнасці, і яны пагражалі грамадскай бяспецы» [93]. Праз тыдзень нават забараняецца дзейнасць знакамітага лідскага яўрэйскага спартыўнага клубу «Макабі», не даецца дазволу на рэгістрацыю маладзёжнага яўрэйскага таварыства «Histadrut Academenoim Zionim» [94].

А ў лютым на пасяджэнні гарадской рады г. Ліды, на якім разглядаліся фінансавыя выдаткі на 1939 г., была выкраслена фінансавая субсідыя, якая да гэтага заўжды выдзялялася з бюджэту для дзейнасці яўрэйскіх грамадскіх арганізацый [95].

18 сакавіка ў 1.30 у Лідзе невядомыя выбілі вокны ў сінагозе па вуліцы Школьнай [96].

Хутка пачалася Другая сусветная вайна.

Лідскія яўрэі добра ведалі пра становішча яўрэяў у Германіі і чакалі ад Гітлера самага дрэннага. Не мелі яны вялікіх сантыментаў і да польскай дзяржавы. Таму, калі замест фашыстаў у горад увайшла Чырвоная Армія, лідскія яўрэі сустракалі яе кветкамі - для іх гэта было сапраўднае вызваленне ад фашысцкага лагеру. Ярмант пісала: «Аднойчы раніцай горад абляцела вестка, што ў Ліду ўступілі рускія войскі, і на ўскраіне горада яўрэі сустрэлі іх хлебам-соллю. Мама сцісла пракаментавала: "Яўрэі гатовыя хоць чорта вітаць, абы не прыйшлі немцы"» [97].

* * *

Каб зразумець асаблівасці палітычнай сістэмы Другой Рэчы Паспалітай, патрэбна ўлічваць палітычны кантэкст і вельмі цяжкае становішча польскай дзяржавы, якая жорстка супрацьстаяла камуністычнаму і фашысцкаму таталітарным рэжымам і свядома выбрала шлях «закручвання шрубаў». Акрамя таго, у тыя гады ў Еўропе ўжо было няшмат па-сапраўднаму дэмакратычных дзяржаў (па-сапраўднаму дэмакратычнай у нашай частцы Еўропы ў той час заставалася толькі Чэхаславакія), Польшча не была горшай за іншых і ў цэлым не выпадала з агульнага палітычнага кантэксту свайго часу. Трэба адзначыць, што польскія суды, судзячы па жорсткіх законах, тым не менш расследавалі справы і часта апраўдвалі абвінавачаных.

«Лідская рэвалюцыя» 1936 г.

Прафсаюзны рух. Бурны рост мясцовай прамысловасці спрыяў і ўзмацненню развіцця на Лідчыне прафсаюзнага руху. Ён адрадзіўся пасля вайны ў 1921 г., калі па ініцыятыве Польскай сацыялістычнай партыі (ППС) былі створаны 8 прафсаюзных арганізацый па розных галінах прамысловасці. Адначасова ўзнікла і гарадская рада гэтых саюзаў.

Спачатку ў лідскім прафсаюзным руху ўдзельнічалі каля 500 рабочых, але да 1925 г. адбывалася пастаяннае яго разрастанне, у выніку чаго рабочымі розных прадпрыемстваў былі арганізавана праведзены 10 страйкаў. 1 траўня 1925 г.у Лідзе ўпершыню адбылася маніфестацыя рабочых, у якой удзельнічалі 2 000 чалавек. У 1929 г. на шкляной гуце «Нёман» прайшоў амаль двухмесячны страйк з удзелам каля 700 рабочых, у выніку якога адміністрацыя прадпрыемства была вымушана задаволіць асноўныя іх патрабаванні (павышэнне заробкаў на 25 %, неадкладная выплата запазычанасці на заробках, узгадненне з прафсаюзам прыёму і звальнення рабочых, забеспячэнне спецвопраткай і інш.) [98].

Праўда, з-за немагчымасці выпрацаваць агульную праграму дзейнасці і амбіцый лідараў галіновых саюзаў з паловы 1920-х гг. пачынаецца згасанне прафсаюзнага руху на Лідчыне. Быў ліквідаваны шэраг галіновых саюзаў: кушняроў, цырульнікаў, краўцоў, з агульнагарадскога аб'яднання выйшаў саюз металістаў. У выніку да пачатку 1931 г. прафсаюзны рух пад эгідай польскіх сацыялістаў у горадзе практычна згас. У лютым 1931 г. рэшткі прафсаюзных арганізацый ППС, шукаючы новыя шляхі для сваёй дзейнасці, перайшлі ў беспартыйную Генеральную федэрацыю працы (ГФП). 7 красавіка 1931 г. у горадзе быў створаны выканаўчы аддзел ГФП, пасля чаго адразу з'явілася некалькі новых галіновых саюзаў і ўдалося правесці два паспяховыя страйкі: пекараў і цагельнікаў [99].

26 верасня 1931 г. была створана рада Звяза прафесійных звязаў (Саюз прафесійных саюзаў, Zwiаzek Zwiаzkоw Zawodowych, ZZZ). Аднак у 1932 г. паразай скончыўся страйк на фабрыцы «Ардаль» у Лідзе і перастаў існаваць Звяз працоўных хімічнай вытворчасці і іншыя галіновыя аб'яднанні, засталіся толькі прафсаюзныя звязы будаўнікоў і металістаў. Да 1935 г. зноў узняць прафсаюзны рух у Лідзе на належны ўзровень не атрымоўвалася [100].

Пры канцы 1934 г. прэзідэнтам лідскай рады Звяза прафесійных звязаў быў Люцыян Брыльскі, віцэ-прэзідэнты - Ян Купельнік і Ян Сташкевіч, сакратар - Бранілаў Малеўскі, скарбнік - Уладзіслаў Высоцкі, сябры рады - Вінцэнт Кісель, Юзаф Міркоўскі, Віктар Гульбіновіч, Адольф Гарасімовіч.

Рада кіравала звязамі:

· будаўнікоў - прэзідэнт Ян Сташкевіч, віцэ-прэзідэнт Пётр Цярпілоўскі, сакратар Віктар Гульбіновіч, скарбнік Павел Фіткевіч, сябар рады Піскоўскі Уладзіслаў;

· металістаў - прэзідэнт Вінцэнт Кісель, віцэ-прэзідэнт Васкоўскі Юзаф, сакратар Эвард Юхневіч, скарбнік Ісідор Савіцкі, сябры рады: Юзаф Галежынскі, Дыянісі Сідаровіч. Рэвізійная камісія: Юзаф Габрыловіч, Уладзіслаў Высоцкі, Люцыян Багдановіч, намеснікі: Юзаф Мацееўскі і Ян Копец;

· транспартнікаў - прэзідэнт Адольф Гарасімовіч, віцэ-прэзідэнт Ёсель Гарбацкі, сакратар Віктар Вайтовіч, скарбнік Аляксандр Хруль, сябар рады Рубіновіч Янкель Давід. Секцыя Звязу транспартнікаў-вознікаў - прэзідэнт Паўлюкевіч Баляслаў, сакратар Караль Вільмант, скарбнік Аляксандр Забела, сябры рады Станіслаў Марціновіч і Казімір Забела;

· вясковых працоўных - кіраўнік Юзаф Міркоўскі, сакратар Браніслаў Малеўскі, інструктары Юзаф Дубоўскі, Мар'ян Воўк і Фларыян Кандратовіч.

Да канца 1934 г. гэтая рада аб'ядноўвала звязы будаўнікоў, металістаў, транспартнікаў, сельскагаспадарчых рабочых. Увогуле сябрамі гэтага звяза ў тым годзе былі 546 чалавек, якія плацілі сяброўскія складкі, а 124 беспрацоўныя чальцы былі ад гэтых выплат вызвалены. Гатовыя былі далучыцца да Звяза звязаў Таварыства скарбовых службоўцаў і Звяз гарадскіх працоўных, абодва гэтыя прафсаюзныя аб'яднанні мелі па 50 удзельнікаў.

На сходзе ж актывістаў лідскага ЗПЗ, які адбыўся 10 сакавіка 1935 г. у кінатэатры «Эра», была агучана інфармацыя, што колькасць працоўных, кантраляваных гэтым прафсаюзным аб'яднаннем, дасягнула 1 500 чалавек [101].

Страйк. Цяжкімі былі ўмовы працы тых людзей, якім пашчасціла ўладкавацца на заводы і фабрыкі. Так, у беларускай газеце «Наша воля» сітуацыя на найбуйнейшым прадпрыемстве Ліды, фабрыцы «Ардаль», апісвалася наступным чынам: «Ліда. 15 студзеня. Фабрыка "Ардаль". Выраб галёшаў, снягоўцаў, дажджовак і іншага гумовага абутку. 800 работнікаў, пераважна работніц, маладых дзяўчат. Многа малагадовых, ад 15 гадоў. Працуюць усе "на акорд" [здзельная аплата працы - Л. Л.]. А гадзіне 12 абед. Ніхто не мае часу памыць рукі, грызуць чэрствы хлеб, стоячы пры варштатах працы. Работніцы зарабляюць ад 1 зл. 30 гр. на дзень, пры гэтым варта адзначыць, што пакуль дойдзе да такой платы, то кожная мусіць папрацаваць 2 тыдні толькі за 30 гр. на дзень, другія два - па 50 гр., трэція - па 80 гр. Работнікі зарабляюць па 2 зл., а некаторыя - па 2 зл. 50 гр. Палавіна работнікаў і работніц ужо хворыя, другая палавіна мае пачаткі хваробы. Усе маюць выгляд твараў як у сухотнікаў. Да гэтага часу былі не арганізаваны. Фабрыкант кожны дзень адных выкідаў на двор, а з двара браў іншых, за цяжкую працу плаціў, колькі падабалася.

Цяпер ужо ўсе заарганізаваны ў прафэсійным звязе хімічных работнікаў. Дырэкцыя фабрыкі, калі даведалася аб гэтым, усіх звольніла з працы нібы для рамонту і ачысткі машын. Але на трэці тыдзень, распачаўшы працу, не прымае тых работнікаў, якія належаць да прафсаюзу. Работнікі, бачачы правакацыйныя замеры фабрыканта, пратэстуюць у наступны спосаб: а гадзіне 12 кідаюць працу і стаяць пры варштатах да 4-й гадзіны, пасля 4-й усе як адзін выходзяць на двор. На дварэ чутны галасы абурэння, скіраваныя ў бок фабрыкантаў. Адбываюцца частыя пратэстацыйныя сходы, прымаюцца рэзалюцыі, дзе складаюць прысягу вясці барацьбу з капіталістамі аж да перамогі.

Фабрыка гатова да працы. Работнікі дамагаюцца запэўнення працы ўсім, дырэкцыя не згаджаецца, правакацыйным спосабам хоча зламаць салідарнасць рабочых. Работнікі дзень і ноч стаяць пры фабрыцы, не пускаюць страйкаломаў. Некалькі работнікаў арыштавана. Работнікі і надалей трымаюцца салідарна.

Забастоўшчыкі атрымліваюць дапамогу ад работнікаў іншых фабрык, а таксама ад акалічных сялян» [102].

Не дзіўна таму, што ў самым канцы 1935 г. на фабрыцы «Ардаль», дзе за некалькі месяцаў да таго паралельна са Звязам звязаў пачаў дзейнічаць і Прафесійны звяз хімічных рабочых, выбухнуў страйк. З-за звальнення 70 рабочых кіраўніцтва Прафесійнага звязу хімічных рабочых вывела 30 снежня 1935 г. рабочых і работніц з фабрыкі, спыніла машыны. Адбылася бойка і скандал. «Дырэкцыя фабрыкі папрасіла падтрымку паліцыі і атрымала яе... Пачаліся цяжкія перамовы з Прафесійным звязам хімічных рабочых. Яны цягнуліся доўга і прымалі розны кірунак. Пры канцы, аднак, пачалі даходзіць да пазітыўных вынікаў. Але напярэдадні пагаднення чыясьці таямнічая рука паралізавала перамовы, і прафсаюз высунуў нечаканыя ўмовы. Як, напрыклад, агульнае павелічэнне заробкаў на 25 %, працу ў летнім сезоне ў поўным складзе так, як узімку і г.д. Перамовы былі спыненыя» [103].

Беларуская газета «Наша Воля» паведамляла: «30 снежня 720 работнікаў гэтае фабрыкі абвесцілі забастоўку. Работнікі зажадалі падвышкі акордных плат на 25 %, а днёвак для мужчын 2 зл. 50 гр. - 3 зл., а для жанчын 1 зл. 50 гр. у дзень.

Перагаворы дэлегатаў работнікаў і прадстаўнікоў Звязу з дырэкцыяй як на мейсцы ў Лідзе, так і ў Варшаве ў Міністэрстве вынікаў не далі. Дырэкцыя абвясьціла, што, хто да 22 студзеня не распачне працы, будзе звольнены. Дзеля таго, што ніхто з бастуючых работнікаў да працы не прыступіў, дырэкцыя фабрыку зачыніла і ўсіх 720 работнікаў звольніла. Работнікі ўхвалілі да працы на ўмовах, дыктаваных дырэкцыяй, не прыступаць. Агенты фабрыкі стараюцца нагаварыць рабочых да зрыву забастоўкі, але захады іх дарэмныя. Бастуючыя работнікі трымаюцца моцна і салідарна. Урадавыя дзейнікі дагэтуль не робяць ніякіх шагоў, каб змусіць фабрыкантаў да ўступкі. Дзеля цяжкага матэрыяльнага стану бастуючых Сэкр. Цэнтр. Звязу работн. Хімічнае прамысловасьці зьвярнуўся з адозваю да ўсей рабочай клясы аб падтрыманьні бастуючых. Ахвяры просяць перасылаць на адрас: Antoni Przewozny, Lida, ul. Suwalska 147» [104].

1 студзеня 1936 г. уладальнік фабрыкі «Ардаль» Саламон Мелуп завербаваў штрэйкбрэхераў. Сутычка з паліцыяй працягвалася ля фабрыкі 4 гадзіны, пакінулі працу і ўдзельнічалі ў сутычцы рабочыя-металісты з заводаў «Бэнланд» і «Поланд».

2 студзеня ўвечары ў хаце сталяра Чатовіча адбылося пасяджэнне партыйнага камітэта КПЗБ, дзе абмяркоўвалася хада страйку. Удзельнічалі інструктар Віленскага акружкама КПЗБ «Лена», сакратар гаркама Станіслаў Кісель, сакратар гаркама камсамолу Ваўкавыцкі, член гаркама Малеўская.

3 студзеня. Адбыўся сход страйкоўцаў. Яго адкрыла сакратар страйкавага камітэту Малеўская, выступілі сацыяліст Пятровіч, рабочы Урбановіч, замест арыштаванага старшыні прафсаюзу і страйкаму Балкунца абраны беспартыйны рабочы Мамчыц, яго намеснікам - Якуць. Вырашана арганізаваць пікеты, каб не дапушчаць на фабрыку штрэйкбрэхераў. Адказнымі прызначылі маладых рабочых Якуця, Урбановіча, камсамолку Ванду Бандарэўскую. Абралі камісію па зборы сродкаў у фонд страйку.

5 студзеня. Пад аховай паліцыянтаў на фабрыку даставілі 30 штрэйкбрэхераў і запусцілі станкі. Камсамолец Карабельнік устанавіў, што станкі працуюць ухаластую, а штрэйкбрэхеры сядзяць у вальцовачным цэху. Страйкавы камітэт даручыў устанавіць прозвішчы штрэйкбрэхераў і абысці іх кватэры. Да некаторых ужылі пагрозы.

10 студзеня. Пасля пяці дзён халастой працы С. Мелуп адмовіўся ад сваёй задумы з пускам фабрыкі [105].

20 студзеня. Фабрыка пачала працаваць, набраўшы каля 200 новых рабочых [106].

Правая віленская газета «Слова» так падавала аднаўленне працы на фабрыцы: «20 студзеня фабрыка "Ардаль" пачала працаваць, папярэдне вывесіўшы абвесткі, што прымае работнікаў. Работнікаў патрэбна некалькі сотняў! Натуральна, дэмагогі са Звязу пачалі шчыраваць сярод працоўных. Дырэкцыя фабрыкі звярнулася па дапамогу да паліцыі і гэтую дапамогу атрымала ў другі раз. Перад фабрыкай, каб не дапусціць эксцэсаў, сталі паліцэйскія пасты.

Што ж рабілася на трэці дзень?

На трэці дзень к фабрыцы прыбываюць баевікі Звязу звязаў. Што гэта такое? Тое самае. Аб'яднанне прафсаюзаў хоча перасягнуць Прафесійны звяз хімічных рабочых і паказаць рабочым, што яго дзеянні больш эфектыўныя. Вядома, яны маюць рацыю.

Прывядзём факт: у тую хвіліну, калі пад фабрыкай стаў пікет Звязу звязаў, не стала пастоў паліцыі. Па чыёй камандзе баевікі Звязу звязаў не дапусцілі працоўных на фабрыку? Фабрыка спынілася, была вывешана аб'ява, што яна не будзе працаваць неабмежаваны тэрмін.

Няма пра што казаць! Уся Ліда можа бачыць, што з Звязам звязаў змагацца немагчыма…

Такім чынам Прафесійны звяз хімічных рабочых перакуплены. Публічна і афіцыйна супраць дырэкцыі "Ардаля" выступае Звяз звязаў. Кіраўніком гэтай дэмагагічнай групы ў Лідзе ёсць "пан прафесар" Брыльскі, настаўнік тэхнічнай школы. Але ў Ліду з Варшавы адмыслова едзе пан Бярнацкі, прадстаўнік цэнтральнай управы і пан Клікоўскі з Вільні. Наступны этап перамоў з фабрыкай не можа даць ніякіх вынікаў. Звяз звязаў жадае захапіць пад свае "клапатлівыя крылы" 800 рабочых, але яны гэтага не жадаюць. Рабочыя абураны, яны ў сябе дома маюць сем'і, яны хочуць працаваць і зарабляць…

Але ў Звяза звязаў ёсць выдатны сродак: баевікі. У горад выходзяць людзі, якія заўжды маюць палкі ў руках. І б'юць "штрэйкбрэхераў". Спраў пра збіццё шмат, яны накіроўваюцца да пракурора» [107].

Газета «Слова» наўпрост абвінавачвала лідскага старасту Чушкевіча (Dr. Jоzef Czuszkiewicz) у падтрымцы страйкуючых рабочых. З-за гэтага абвінавачвання газета ад 28 лютага 1936 г. выйшла з белымі плямамі.

У тым жа аналітычным артыкуле ад 1 сакавіка, аналізавалася сітуацыя вакол страйку і паведамлялася шмат цікавай інфармацыі. Указвалася, што фірма «Ардаль» канкурыруе з іншымі фабрыкамі сваёй галіны, размешчанымі ў Варшаве і Лодзі: «Варшаўскі "Час" надрукаваў 13 лютага артыкул пра Ардаль, дзе згадваліся чуткі, што ў лідскі страйк заангажаваны грошы канкурэнтных фірм з Варшавы і Лодзі. Абмяркоўваючы падзеі ў Лідзе, адзначым для сябе і інфармацыю "Часу"» [108].

Прычыны страйку гэта кансерватыўная газета падавала так: «У галіне вырабу гумовага абутку ёсць два сезоны: летні і зімовы. Летні пачынаецца ў студзені і заканчваецца ў чэрвені, і за гэты час вырабляецца тавар, які мае меншы збыт. У зімовы час, ад ліпеня да снежня, вырабляюцца галёшы, боты і іншыя больш складаныя рэчы, якія маюць карыстацца лепшым попытам. А таму ў зімовы сезон працуе больш работнікаў, чым у летні. Традыцыйна пры канцы снежня пэўная колькасць непатрэбных працоўных, звальняецца. Так было заўсёды. Так было і ў 1935-м г. 28 снежня працоўныя атрымалі апавяшчэнні, і ў адпаведнасці са звычаем завод на працягу двух тыдняў спыніўся для рамонту. Аднак, паколькі заставалася шмат лішняй сыравіны для працы, работнікі ў дадатак працавалі яшчэ два дні 30 і 31 снежня, але ўжо ў колькасці на 70 чалавек менш, чым у звычайны зімовы перыяд» [109]. Далей паведамлялася, што працоўныя фабрыкі «Ардаль» ужо некалькі месяцаў як належалі да Прафесійнага звязу хімічных рабочых (Zwiаzku Zawodowego Robotnikоw Chemicznych), управа якога знаходзіцца ў Кракаве. «У той жа час як большасць працоўных у Лідзе належаць да Звязу звязаў, арганізацыі, пра мэты і паходжанне якой я не стаў бы пісаць у гэтым артыкуле. Звяз звязаў вядомы яшчэ тым, што заўсёды спрабуе пераўзыйсці ў дэмагогіі аналагічныя арганізацыі і такім чынам прыцягнуць да сябе чальцоў і прадэманстраваць сваю дзейнасць. Ва ўсякім выпадку, не будзем пісаць пра рэчы, з-за якіх канфіскуюць [наклад газеты], і давайце пагаворым хутчэй, што адбылося ў Лідзе» [110].

5-6 лютага ў Лідзе пры ўдзеле акруговага інспектара працы Ляшчынскага адбылася канферэнцыя, прысвечаная ўмовам заканчэння страйку паміж дырэкцыяй фірмы «Ардаль» і прадстаўнікамі Прафесійнага звязу хімічных рабочых і Звязу звязаў. Канферэнцыя не мела станоўчага выніку, бо страйкоўцы высунулі новыя патрабаванні:

1) Даць працу ўсім працоўным, згодна з колькасцю адпрацаваных гадоў на 28.12.1935 г.

2) Нікога не звальняць за ўдзел у страйку.

3) Прызнаць прафсаюзную арганізацыю.

4) Падвысіць плату за здзельную працу на 25 %.

5) Гарантаваць штодзённую здзельную заработную плату на 20-25 % вышэйшую, чым дзейсная дзённая стаўка [111].

Аднак «гэтыя патрабаванні, улічваючы іх дэманстрацыйны характар, дырэкцыя выконваць адмовілася. Пазіцыя дырэкцыі ў справе страйку: дырэкцыя не мае намеру звальняць каго-небудзь за ўдзел у страйку і будзе наймаць працоўных, гледзячы на іх кваліфікацыю і свае патрэбы. Заробкі працоўных на "Ардалі" значна вышэйшыя, чым на іншых прадпрыемствах у горадзе, і падчас агульнага зніжэння цэнаў падвышэнне заробкаў не з'яўляецца актуальным. Тым больш, што фабрыка мае неспрыяльнае становішча, яна размешчана на значнай адлегласці ад асноўных цэнтраў пастаўкі сыравіны, што значна павялічвае вытворчыя выдаткі. Прадстаўнікі прафсаюзаў самі ведаюць пра неспрыяльную кан'юнктуру для прадукцыі фабрыкі. Падвышэнне працоўных ставак выклікала б падзенне канкурэнтнай здольнасці фабрыкі. Заслугоўвае ўвагі факт, што найстарэйшыя рабочыя фабрыкі (250 чалавек) некалькі разоў пагадзіліся працаваць на існых умовах і рашуча выступаюць супраць празмерных патрабаванняў, якія былі высунуты наехаўшымі агітатарамі. Дэманстрацыйная тактыка гэтых агітатараў ідзе насуперак волі працоўных фабрыкі і грамадства горада Ліда. Таму дырэкцыя перапыніла ўсе перамовы з прафсаюзамі. Па Лідзе цыркулююць характэрныя чуткі, у адпаведнасці з якімі адна з кампаній-канкурэнтаў была зацікаўлены ў далейшым пашырэнні спрэчкі і закрыцці фабрыкі» [112].

Дэмакратычная газета «Кур'ер Віленскі» так падавала хаду страйку ў Лідзе:

«Некалькі месяцаў таму работнікі "Ардаля" арганізавалі Звяз прафесійны хімічных рабочых. На пасяджэннях пачалі ўздымаць пытанні зарплаты і працоўнага часу.

У канцы снежня ўсе работнікі, як і планавалася, былі звольненыя. Гэта матывавалася неабходнасцю рамонту. Аднак праз два дні кіраўніцтва фабрыкі прыняло на працу ўсіх работнікаў, за выключэннем 70, сярод якіх большасць ці ўзначальвала прафсаюз ці актыўна прымала ўдзел у яго працы.

Рабочыя адказалі на гэта страйкам і патрабаваннем прыняць на працу нямілых фабрыцы 70 працоўных.

Страйк, пачаты праз Прафесійны звяз хімічных рабочых, хутка скончыўся. Гаспадар фабрыкі знайшоў работнікаў, якія згадзіліся пачаць працаваць і выконваць усе патрабаванні адміністрацыі. У канцы студзеня фабрыка часткова працавала, на працу выйшла ўжо каля 200 працоўных.

Тады, пад ціскам рабочых, прафсаюз пачаў шукаць дапамогі звонку і прыняў прапанову дапамогі Звязу звязаў. Страйкавыя пікеты Звязу звязаў зноў спынілі працу фабрыкі, выкарыстоўваючы толькі метады пераканання працоўных. Гаспадар фабрыкі адказаў на гэта лакаўтам.

У той жа час каля дваццаці галоўных штрэйкбрэхераў, як лічылі астатнія рабочыя, пасля кансультацый з уласнікам завода спрабавалі арганізаваць новы прафсаюз, які павінен быў бы змагацца за заканчэнне страйку. Падобна, пры дапамозе ўвядзення ў зман працоўных пра свае мэты, яны здолелі сабраць нейкую колькасць подпісаў. Стараста не зацвердзіў "Звяз штрэйкбрэхераў", як яго называлі рабочыя, бо, верагодна, не жадаў абвастрэння сітуацыі» [113].

13 лютага. Штрэйкбрэхераў, каб арганізаваць свой прафсаюз, сабралі на мітынг у кінатэатр «Маленькі». Пісьменнік Путрамант пісаў, што з'явіліся каля 30 чалавек.

24 лютага. Праводзілася «бескантактавая» нарада гаспадароў і страйкоўцаў праз інспектара па працы. Мелуп аспрэчыў усе патрабаванні страйкоўцаў.

25 лютага. Пачаўся агульнагарадскі мітынг. Сабралася каля двух тысяч чалавек. Прынята аднагалоснае рашэнне арганізаваць усеагульны страйк, абраны страйкавы камітэт з 5 сяброў Звязу звязаў і 5 чалавек ад прафсаюзу працаўнікоў хімічнай прамысловасці.

26 лютага. Ліда на аблогавым становішчы. Паліцыянты арыштавалі Якуця і Перавознага. Прынята аднагалоснае рашэнне арганізаваць усеагульны страйк, абраны страйкавы камітэт з 5 сяброў Звязу звязаў і 5 чалавек ад Прафсаюзу працаўнікоў хімічнай прамысловасці.

27 лютага. Усеагульны 24-гадзінны лідскі страйк салідарнасці з страйкаваўшымі працоўнымі фабрыкі «Ардаль». Па закліку страйкавага камітэта на працу не вышлі каля 4 тысяч працоўных. У кінатэатры «Эра» ў 15 гадзін адбыўся мітынг, на які сабралася ад 2 да 6 тысяч чалавек. Мітынг адкрыў Мамчыц, выступілі 13 аратараў, у тым ліку Чатовіч, Урбановіч, генеральны сакратар працоўнага Звязу звязаў Бярнацкі, Станіслаў Кісель - чалец Звязу звязаў, Абрахам Гельман - чалец Звязу звязаў, Баляслаў Карабач, Віктар Гульбіновіч - сакратар гімназіі і чалец працоўнага прафсаюзу. Інтэрнацыянал спявалі на польскай, беларускай і яўрэйскай мовах. Адбылася дэманстрацыя пад лозунгам: «Жыве чырвоная рэвалюцыйная барацьба ардаляўцаў!» На імя прэм'ера Касцялкоўскага была пасланая тэлеграма з просьбай падтрымаць страйкоўцаў. У падтрымку працоўных фабрыкі «Ардаль» выступілі рамізнікі, працаўнікі рэстаранаў, банкаў, кінатэатраў. Лісты і грашовыя сродкі адправілі працоўныя варшаўскай фабрыкі «Рыгавар», прафсаюзы шафёраў і іншыя.

У горадзе працаваў толькі сын гаспадара на млыне і рабочыя электроўні [114].

Правая газета «Слова» адазвалася пра першы ў горадзе ўсеагульны страйк: «Як ужо пісалі ва ўчарашнім нумары, Звяз звязаў 27 гэтага месяца арганізаваў у горадзе Лідзе ўсеагульны страйк. Баевікі прафсаюза атакавалі гарадскую электроўню, патрабуючы, каб яна спыніла працу. Толькі тады паліцыя не дазволіла крымінальным элементам захапіць электроўню.

Узбуджаны натоўп, скліканы актывістамі Звязу звязаў, сабраўся ў кінатэатры "Эра", з прамовай выступіў прадстаўнік цэнтральнай управы гэтага прафсаюза Бярнацкі і шэраг сяброў Звязу... Некаторыя з іх былі камуністамі. Выступы прамаўляліся ў падбухторчым рэвалюцыйным тоне. Са зместу выступаў вынікала, што арганізатары страйку думаюць не аб эканамічных патрабаваннях, а аб палітычнай дэманстрацыі. У натоўп быў укінуты лозунг: "Далоў фашысцкі ўрад", "Хай жыве рэвалюцыя ў Іспаніі!". Прамаўлялі пра абарону працоўных, адзіны фронт пралетарыяту і г.д. на знаёмыя камуністычная тэмы.

Варта адзначыць, што большасць слухачоў прыйшла сюды проста з-за цікаўнасці. Па ўсёй Лідзе пануе абурэнне з нагоды гвалту і тэрору Звязу звязаў» [115].

У наступным нумары тая ж газета так падавала падзеі: «Дзень 27 лютага ў Лідзе. Гэты дзень адзін з прамоўцаў назваў эпахальным. Таксама і мы згодны яго так назваць. Быў то неверагодны дзень! Не буду паўтараць учарашнія тэзы з канфіскаванага артыкула. Раскажу коратка аб тым, што горад быў цалкам захоплены баевікамі Звязу звязаў, якія тэрорам змусілі абсалютна ўсіх не працаваць. Нават прыватных рамеснікаў! Горад абязлюдзеў. Па вуліцах хадзілі асобы з чырвонымі стужкамі на рукавах.

- Гэта быў дзень дыктатуры пралетарыяту ў Лідзе, - казаў адзін з гараджан.

- А паліцыя?

- Падобна, пан стараста загадаў, каб не замінала "дэманстрацыі свята працы".

Не працавалі рамізнікі, кінатэатры, аркестры, афіцыянты, ніхто наогул не працаваў. Гэта быў вялікі ўсеагульны страйк, выбітная палітычная дэманстрацыя. Горад быў як пад акупацыяй або як у часы якогась бескаралеўя. Нічога дзіўнага, што ў такой сітуацыі натоўп сабраўся на мітынг у кінатэатры "Эра".

Мітынг у кінатэатры "Эра". Першым на мітынгу выступіў пан Бярнацкі з прамовай, у якой крытыкаваў палітычную сістэму ў Польшчы, галоўным чынам Фонд працы.

Потым выступілі:

Станіслаў Кісель, выселены ў свой час з памежнага пасу з-пад Свянцян, сябар Звязу звязаў.

Віктар Гульбіновіч, сакратар гімназіі і сябар Звязу звязаў.

Юзаф Міркоўскі, чыноўнік скарбовай управы, сябар Звязу звязаў.

Не будзем пераказваць, што яны прамаўлялі, гэтыя паны адкрыта, публічна казалі пра пралетарскі фронт, Іспанію, Італію, пра тое, як крычалі: "Далоў фашызм".

Пры канцы спявалі Інтэрнацыянал (Miеdzynaródówkе).

І гэта ўсё нібыта для таго, каб Звяз звязаў прадэманстраваў сваю моц у Лідзе» [116].

Больш узважаную пазіцыю пры асвятленні падзей займалі публіцысты дэмакратычнага «Кур'ера Віленскага». У вялікім артыкуле «Прычына і ход страйку ў Лідзе» газета паведамляла: «У мінулы чацвер Ліда перажыла 24-гадзінны генеральны страйк. Ад ранку спыніліся ўсе прадпрыемствы, нават не выехалі рамізнікі, і не выйшлі на працу хлопцы-пасыльныя. Усе людзі працы такім чынам падтрымалі эканамічны страйк работнікаў фабрыкі гумовых вырабаў "Ардаль", які пачаўся 30 снежня.

Прычыны абодвух страйкаў - у "Ардаля" і генеральнага - несумненна, эканамічныя. Гэты быў агульны пратэст работнікаў супраць метадаў наступу прыватнага капіталу на нашых землях.

Мы неаднаразова пісалі, што ў паўночна-ўсходніх ваяводствах самая танная працоўная сіла ў Польшчы. Гэты факт ствараў нядрэнныя варункі для развіцця прамысловасці на нашых землях, якая, аднак, не мае ў нас ні рынку збыту, ні сыравіны.

Прыкладам такой прамысловасці з'яўляецца фабрыка радыё "Электрыт" у Вільні, фабрыка "Ардаль" у Лідзе, пра якую ніжэй, фабрыка фанеры ў Вільні - усе гэтыя прадпрыемствы маюць хуткі рост вырабу прадукцыі.

На фабрыцы "Ардаль" жанчыны атрымлівалі ў дзень ад 1 да 1,5 злотых, трыццаць работніц атрымлівалі 2 злотыя ў дзень. Мужчыны зараблялі ад 2 да 3 злотых, толькі некалькі працоўных зараблялі болей.

На фабрыцы не было 8-гадзіннага працоўнага дня, працавалі па 10-12 гадзін у дзень.

Жадаючы мець танных работніц, фабрыка стала выкарыстоўвала да 100 вучаніц, якія зараблялі па 30 грошаў у дзень. Гэта былі кандыдаткі на сталую працу. Рэгламент фабрыкі патрабаваў двухтыднёвы тэрмін для гэткіх вучаніц, пасля чаго яны маглі зарабіць ажно 1 злоты ў дзень. Але на практыцы зусім няшмат жанчын мелі шанец перайсці з вучаніц у сталыя работніцы. Гэта цалкам зразумела, бо інакш фабрыка павінна была б кожныя два тыдні прымаць на працу 100 работніц. Лідская бяднота, сціснуўшы зубы, працавала за 30 грошаў у дзень.

Адначасова работнікаў раздражнялі высокія заробкі кіраўнікоў, адміністрацыі і працоўных заводакіравання. Заробкі там пачыналіся ад 1 тысячы злотых у месяц. […]

Кіраўнікі страйку, не могучы дайсці да пагаднення з уладальнікам фабрыкі, сабралі мітынг, у якім прынялі ўдзел больш за 2 000 чалавек. На мітынгу аднагалосна быў ухвалены агульнагарадскі страйк і абраны камітэт у складзе 5 чалавек з Прафесійнага звязу хімічных рабочых.

Уранку ў чацвер у горадзе было выстаўлена 10 пікетаў Звязу звязаў (у кожным па 6 чалавек), якія патрабавалі распачаць страйк. Да страйку далучыліся ўсе працоўныя горада. Паліцыя паводзіла сябе вельмі тактоўна. Нешматлікія паліцэйскія патрулі хадзілі па горадзе без карабінаў, страйк праходзіў спакойна.

У гэты дзень у кінатэатры "Эра" адбыўся мітынг, у якім прынялі ўдзел некалькі тысяч чалавек. Было вырашана пачаць збор матэрыяльнай дапамогі для работнікаў фабрыкі "Ардаль" і даслаць тэлеграму да прэм'ера Касцялкоўскага з просьбай аб дапамозе страйкоўцам супраць фабрыканта.

Покуль страйк трымаецца. Работнікі высоўваюць патрабаванні павысіць заробкі на 25 % і прыняць на працу 70 звольненых працоўных» [117].

У тыя жа дні газета «Слова», каб скампраметаваць лідара страйкоўцаў Бярнацкага, паведаміла пра наведванне ім злачнага месца ў Вільні: «...Бярнацкі, які, як мы пісалі ўчора, кіруе страйкам у Лідзе, аказваецца, быў тыдзень таму ў Вільні, дзе адразу пасля прыбыцця з ім адбыліся непрыемныя прыгоды. А менавіта, у ноч з суботы на нядзелю Бярнацкі на вуліцы Завальнай быў так збіты, што яму прыйшлося звярнуцца па дапамогу да лекара» [118].

Гута ў «Нёмане» далучаецца да страйку . У асадзе Нёман (сучасны горад Бярозаўка Лідскага р-на) у 1930-я гг. жыло каля 2 000 чалавек, з іх 700 працавала на гуце шкла, якая мела назву «Нёман». Газета «Слова» пісала, што вялікая, на амерыканкі манер гута ў Нёмане прадае свае вырабы не толькі на тэрыторыі Польшчы, але і экспартуе ў Францыю і Англію. «Прадпрыемства знаходзіцца ў нашым краі, у Навагрудскім ваяводстве, якое, як і Віленскае, ёсць найменей прамысловае ў Рэчы Паспалітай. Страйк абясцэньвае высілкі ўлады і таму мае асаблівае значэнне для нас. На тэрыторыі былога Вялікага Княства мы не можам працягваць паляпшаць эканамічны стан пры цяжкіх геапалітычных варунках. А калі нам удаецца нешта паставіць на ногі, прыходзяць засланцы з Варшавы і Лодзі, прыходзяць паны з Звязу звязаў і ўсё нішчаць» [119]. Далей газета апакаліптычна паведамляла пра страйк на гуце: «Пасля нечуванай раней акцыі ў Лідзе кіраўнікі Звязу звязаў перайшлі на іншыя прадпрыемствы, а менавіта за гуту шкла "Нёман" каля Ліды. Страйк на "Нёмане" - гэта працяг злачыннай акцыі Звязу звязаў. Акцыя праводзілася пры дапамозе дэмагогіі, тэрору, камуністычных лозунгаў і, відочна, грошай. Злачыннай я дазваляю сабе называць яе не па метадах, а па выніках: павелічэнне беспрацоўя і беднасці ў краі. Прамыслоўцам, калі руйнуюць іх справу, застаецца з апошнімі грашамі-гатоўкай выехаць з краю, але работнікі застануцца без даху над галавой, а наўзамен атрымаюць толькі прафсаюзныя білеты» [120].

Газета настойліва сцвярджала, што акцыя з'яўляецца менавіта палітычнай, кіраўнікам прафсаюза не патрэбна паляпшэнне ўмоў працы рабочых, іх цікавіць толькі павелічэнне свайго ўплыву і асабістая «партыйная кар'ера» [121].

Далей газета паведамляла, што ў часы, калі актывіст Звязу звязаў, настаўнік з Ліды Брыльскі ў 1935 г. пачаў сваю дзейнасць на пасадзе прэзідэнта мясцовага аддзялення прафсаюзаў работнікаў і работніц гуты шкла «Нёман», тут панаваў спакой і настрой узаемнага даверу. Потым адначасова ў асаду Нёман прыбылі актывісты прафсаюзу з Ліды паны Малеўскі і Міркоўскі (апошні - дзяржаўны чыноўнік Лідскай скарбовай управы). «Невядома, ці яны ўзялі адпачынак у свайго кіраўніцтва, аднак вядома, што яны пачалі класавую агітацыю сярод работнікаў. Так трымалася да лістапада. У Нёмане знаходзіўся пастарунак паліцыі. З-за дзіўнага збегу акалічнасцей у часы, калі растуць хваляванні, пан лідскі стараста палічыў мэтазгодным з 24 лістапада зачыніць пастарунак нават нягледзячы на тое, што ўладальнікі гуты прасілі пакінуць тут паліцыю да траўня» [122].

У верасні, занепакоены моцнай агітацыяй у спакойнай яшчэ гуце, уладальнік гуты пан Столе едзе да лідскага старасты Чушкевіча (Dr. Józef Czuszkiewicz) і просіць дапамагчы праясніць сітуацыю і супакоіць людзей. Але «пан стараста адсылае яго да... пана Брыльскага.

Што рабіць? Пан Брыльскі стаў таксама ўладай. Што тут казаць?

Потым нейкі чыноўнік фабрыкі спакусіў работніцу. Потым былі звольнены два работнікі. Добра. Работнікаў зноў узялі на працу, а па справе работніцы пачалося следства. Аказалася, што ў гэткіх справах засвяціўся не адзін чыноўнік. І гэта ўсё? Так, усё. Праблем з эканамічным станам не было» [123].

У снежні 1936 г. з Варшавы прыязджае адзін з лідараў Звязу звязаў Бярнацкі, які пакуль нічога не робіць, а толькі піша «агрэсіўны» артыкул у прафсаюзную газету «Рабочы Фронт». Але людзі працуюць. Па меркаванні «Слова», праблемы ўзнікаюць, калі Бярнацкі зноў прыязджае ў Нёман разам з прафсаюзным лідарам з Баранавіч Васевічам. Уладальнікі гуты адмаўляюцца весці перамовы з Бярнацкім, яны згодны нешта абмяркоўваць толькі з дэлегатамі ад саміх рабочых, «згодны нават размаўляць з панам Брыльскім, якога так настойліва рэкамендуе ім стараста, але яны не могуць размаўляць пра сваіх рабочых з кожным, хто прыедзе з розных куткоў свету. Пан Бярнацкі пакрыўдзіўся...» [124].

Аднак перамовы з адміністрацыяй пачаліся.

16 студзеня праходзіць абмеркаванне сітуацыі ў павятовага інспектара працы. Узнімаюцца пытанні пра адпачынкі, працоўныя арганізацыі і іншае. Але пакуль рабочыя не высоўваюць эканамічных патрабаванняў, не патрабуюць павелічэння ставак або нечага падобнага. «Тым не менш, з-за працы Звязу звязаў пачынаецца бязладдзе. Распаўсюджваецца агітацыя пад камуністычнымі лозунгамі. Мір парушаецца. Яд дэмагогіі труціць. Усё часцей нехта прыходзіць і сыходзіць, з'яўляюцца новыя агітатары» [125]. Пачынаецца непадпарадкаванне адміністрацыі, рабочыя нервуюцца. На гэтым фоне ў канцы студзеня звальняюць рабочага. Гэта прыводзіць да новых спрэчак з адміністрацыяй. Дзевяць работнікаў адмаўляюцца ад працы. Ідуць скаргі ў лідскі аддзел Звязу звязаў.

4 лютага ўладальнікі гуты атрымліваюць афіцыйны ліст ад лідскага старасты, якім яны запрашаюцца на перамовы, прызначаныя на 6 лютага. Гэты ліст ад старасты, як піша «Слова», перадае панам Столе іх уласны рабочы, чалец Звязу звязаў. Пасля перамоў у Лідзе звольненага раней рабочага аднаўляюць на працы. Газета піша, што ў выніку кансультацый з працоўнымі інспектар працы выпрацоўвае ўмовы паразумення, сярод іншага ён прапануе вярнуцца да рабочых ставак 1933 г. (з чаго бачна, што ў 1933 г. стаўкі былі «парэзаны») і прыняць умову, каб уласнікі гуты не маглі без згоды прафсаюза звальняць і прымаць на працу рабочых [126].

У гэтым месцы мае сэнс прывесці падборку матэрыялаў прэсы з апісаннямі цяжкага побыту рабочых «Нёмана», якую друкавала ў той час беларуская газета «Наша Воля». З-за вялікай цікавасці мае сэнс даць гэты артыкул цалкам:

«У асадзе Нёман жывець каля паўтары тысячы душ. З гэтага ліку больш пяцісот зьяўляецца карміцелямі семьяў і працуе ў шкляной гуце п. Стольле. Усе хаты - гэта ўласнасьць гуты. Апрача хатаў у асадзе ёсьць касьцёл, карчма і грамадзкая "убезпечальня".

Нібыто прыяжджае і пан дохтар на гадзіну ці две, але перадусім прымае ўрадоўцаў гуты, а работнікі могуць з хваробай пачакаць. Работнікі маюць здароўе. Калі баліць каму зуб, затручвае саляным квасам. Крышыцца, але, кажуць, перастае балець.

Нашто ж работніку лякарства, калі ён ня мае чаго есьці? У гуце Стольля цяжка зарабіць на хлеб. Кабеты зарабляюць па 90 гр. у дзень, мужчыны крыху больш.

У іншых гутах выкідваюць работнікаў з прычыны нястачы працы, у гуце пана Стольле рабочыя працуюць па 12 і 14 гадзін на суткі. У нядзелю так-сама.

З распаленай печы да 1 400 градусаў выбухае жар. Замест паветра лёгкія ўцягваюць са сьвістам густую душную галярэту. У галаву б'е кроў.

А пры выплатах дастаецца толькі за восем гадзін у дзень. Тут фабрыка пільна перасьцярагае васьмігадзінны дзень працы. Ані аднэй гадзіны надлічбовай не аплачвае.

Front robotniczy

Калі не верыце, што ў рамках капіталістычнага ладу можна трактаваць прыватную ўласнасць як грамадскую службу, каторая нясе за сабой міласьць і справядлівасьць, калі хочаце пабачыць, як выглядае ў практыцы хрысьціянскі салідарызм, то едзьце да "Нёмана", - такія словы можна пачуць з вуснаў якогась віленскага ксяндза.

І сапраўды п. Стольле гэта прыкладны католік. Яго галоўная грамадзкая апора і аружжа ідэологічнага падняволеньня работнікаў - мяйсцовы ксёндз, каторы ўсе свае сілы пакладае на тое, каб разбудзіць сярод работнікаў... міласьць да "працадаўцы". Касцельная амбона сталася арганічнай, складовай часткай рэнтоўнага прадпрыемства п. Стольля.

Пан Стольле не шкадуе грошаў на закладанне розных брацтваў, садаліцыяў і гарцэскіх дружынаў, прыводзіць прэлегэнтаў нават з Вільні. І таму работнікі маюць больш духовае стравы, чымсь хлеба. ...ніхто... ня чытае ім уставаў, якія абавязваюць фабрыканта, ніхто ня вучыць спосабу змаганьня за людзкія ўмовы працы і заплаты.

Poprostu.

2-га сакавіка ў шкляной гуце "Нёман" выбухнула забастоўка. Рабочыя дамагаюцца васьмігадзіннага дня працы і падвышкі заработкаў, прызнаваньня работніцкіх дэлегацыяў, каторыя маглі-б працівіцца дзікім мэтадам выкідваньня работнікаў на брук дырэктарамі фабрыкі"

Kurіer Wileński» [127].

Газета «Слова» адразу заўважыла, што «Кур'ер Віленскі» яшчэ 3 сакавіка паведаміў пра страйк, які пачаўся толькі 4 сакавіка: «...тут няма нічога агульнага з людзьмі працы, усё арганізавана нейкай колькасцю добра аплачаных партыйцаў. А што гэта за арганізацыя, хай сведчыць орган, які атрымлівае дзяржаўныя субсідыі і падобны старому кавалю ў байцы пра расійскую паліцыю "ведаў аб крадзяжы да яго здзяйснення". Гэты орган ёсць "Кур'ер Віленскі", які ў нумары ад 3 сакавіка заўчасна змяшчае падрыхтаваны камунікат Звязу звязаў... От і ганьба! Бо страйк выбухнуў 4 сакавіка! Вось праўда пра "стыхійны пратэст і свята працы" ва ўрадавым органе: камунікат напісаны за некалькі дзён!» [128]. Газета лічыць, што гэты факт сведчыць пра заказны характар страйку, зноў дэманструе свой «лакальны» патрыятызм, бо мяркуе, што страйк выгадны выключна канкурэнтам з Варшавы ці Кракава.

Ва ўласным матэрыяле пра страйк «Наша Воля» пісала: «Бастуе 670 асобаў. Прычына забастоўкі - парушэньне ўставадаўства працы ўласьнікам гуты, напрыклад, замест 8 гадз. працы работнікі працавалі па 16-18 гадзін на суткі, атрымоўваючы нармальную зарплату 2 зл. Кабеты маюць ад 80-90 гр., мужчына ад 1 зл. 10 гр. да паўтара злотых. Майстры, перад усім тыя, што прадаюцца прадпрыемцы, атрымоўваюць да 12 зл. у дзень.

Бастуючыя дамагаюцца: прыняць звольненых рабочых, 8-гадзіннага дня працы і павышэння платы для нізшай катэгорыі работнікаў і ўвядзеньня прадбачаных уставадаўцам платных урлёпаў.

Акалічныя вёскі жыўнасьцяй памагаюць бастуючым. У асяродзьдзях работніцкіх на іх зьбіраюць грошы.

Толькі мясцовы ксёндз абураецца "бунтам" работнікаў і заклікае да ламаньня забастоўкі» [129].

Адразу страйк на гуце «Нёман» не стаўся агульным, 175 рабочых працягвалі працу. Прафсаюз пачаў ужываць розныя формы ціску на штрэйкбрэхераў. Па інфармацыі «Слова» 4 сакавіка выбіты вокны ў хатах Стэфана Лукашэвіча і Францішка Глейзара. У гэты дзень адбыўся напад на Антона Швана, Філіпа Урбана і Франішка Глейзара.

8 сакавіка, ужо пасля з'яўлення паліцыі, пагражалі забойствам ці біццём Станіславе Мішковіч, Чаславу Філіповічу, Уладзіміру Шушчэўскаму, Вітольду Міхальскаму, Антону Бялушку. Ноччу напалі на жытло Генрыка Дэда.

9 сакавіка пагражалі ці нападалі на Вераніку Аблачынскую, Мечыслава Міхальскага, Станіслава Мішчукова, Марыю Цыбульскую, Галіна Мурынаву.

10 сакавіка спрабавалі напасці на Станіслава Шэўчыка. У той жа дзень разбілі каменем галаву Францішку Стафановічу.

11 сакавіка ўначы павыбівалі вокны ў хатах Аблачынскага, Урбана, Буйніцкай, Шэўчыка, Бялушкі. У той дзень заступілі на дарозе, не пушчаючы на гуту, Люцыну Шутовіч і Марыю Кашэўскую. Мітынгі Звязу звязаў праходзілі пад камуністычнымі лозунгамі, галоўным быў «Далоў буржуазію». Падчас мітынгаў прадстаўнік цэнтральнага апарата прафсаюза Бярнацкі заклікаў да нацыяналізацыі фабрыкі, і адразу па «Нёману» пайшла пагалоска, што так і будзе.

4 сакавіка прыехала некалькі паліцэйскіх, але 8 сакавіка яны з'ехалі з Нёмана. Між тым, Бярнацкі прызначыў на ноч з 9 на 10-га агульны збор страйкоўцаў і пачаў агітацыю сярод сялян з суседніх вёсак. Прафсаюзныя актывісты пачалі раздаваць чырвоныя паскі і кукарды. «Сітуацыя нагадвала настроі бальшавіцкай рэвалюцыі, заклікалася захапіць фабрыку і акупаваць яе», - пісала «Слова». Занепакоеныя ўладальнікі тэлефанавалі лідскаму старасце. «Але пана старасту не маглі знайсці ні ў офісе, ні дома. Пан стараста быў у кіно», - відавочна, стараста Чушкевіч не пажадаў умешвацца ў канфлікт. Таму ўладальнікі гуты звярнуліся да ваяводы ў Навагрудак. Толькі пасля гэтага, па камандзе ваяводскай улады прыбыў моцны аддзел паліцыі і ўсталяваў спакой у асадзе. Таму гута і не была «акупавана» рабочымі [130]. Вышэй цытаваны артыкул у «Слове» ад 15 сакавіка 1936 г. падпісаны «J. M.» - Юзаф Мацкевіч?

Праз два дні, у нумары ад 17 сакавіка J. M. працягвае пісаць пра лідскі страйк. Па яго меркаванні, Звяз звязаў спачатку рэвалюцыянізаваў Ліду, потым Нёман. Аўтар тлумачыць чытачам газеты, якія не разумеюць, як тое можа быць, што арганізацыя з такімі метадамі і мэтамі мае падтрымку пэўных сіл? J. M. параўноўвае вышэйзгаданы прафсаюз з так званым «зубатаўскім» саюзам працоўных 1905 г. у Расіі, абвінавачвае Звяз звязаў у правакацыйнай дзейнасці і далей піша: «Чулі ад фабрыкантаў-яўрэяў "ці гэта не замаскаваныя эндэкі?". Бо штучнасць існавання Звязу звязаў кідаецца ў вочы. Аб чым тут шмат гадаць: без падтрымкі ўплывовых сіл, арганізацыя за 24 гадзіны была бы выкінутая з працоўнага руху» [131].

Далей карэспандэнт піша: «Як гэта выглядала ў Лідзе, мы ўжо пісалі і за першую публікацыю былі канфіскаваныя. У папярэднім артыкуле ўспаміналася, што паны з прафсаюза казалі пра акцыю ў Лідзе, страйк на "Ардалі", усеагульны страйк і захоп усяго горада баевікамі як пра спантанную акцыю людзей працы, якія добраахвотна пакінулі свае варштаты. Не было ніякага ўціску і г.д.

Мы даводзілі нешта адваротнае. Менавіта, што быў ціск і тэрор, які мог быць толькі пры адмысловай бяздзейнасці лідскага старасты.

Зараз, таксама, як і мы, кажа сам пан Раман Бярнацкі, арганізатар страйку і забурэнняў.

Справа ў тым, што пан Бярнацкі, сябар Цэнтральнай управы Звязу звязаў, пасварыўся з сакратаром Цэнтральнага Звязу працоўных хімічнай вытворчасці. Абодва паны з Варшавы. Абодва прыехалі да нас займацца дэмагогіяй і падрыўнымі акцыямі, абодва гандлююць сацыяльнымі лозунгамі і абодва думаюць не пра дабро для працоўных, а пра ўласныя кар'еры і ўплывы. На старонках "Працоўнага фронту" [органа Звязу звязаў] пан Бярнацкі, каб даказаць асабістыя заслугі, піша аб "добраахвотным свяце працы" і ў палемічным запале паўтарае тое, што і мы пісалі ў "Слове": "Я меў надзвычай важную справу ў Варшаве, але для Цэнтральнай управы прафсаюза правядзенне акцыі ў Лідзе было важней. У сераду адбывалася падрыхтоўка. У чацвер мы спынілі ўвесь горад. …[былі] патрулі, пікеты, міліцыя". Толькі дзе была паліцыя?

Аб чым размова! Мы пісалі проста аб тым жа, толькі называліся рэчы сваімі імёнамі: тэрор, пагрозы, баевікі і бяздзейнасць старасты» [132].

Газета піша, што мае петыцыю ад 268 рабочых «Ардаля», якія жадаюць працягваць працаваць і арганізаваць свой прафсаюз «без ціску кіраўнікоў з Варшавы». Аднак стараста адмовіўся зарэгістраваць новы прафсаюз. «Хай жа чытач сам знойдзе мужнасць шукаць адказу на пытанне "што такое Звяз звязаў" і хто яго падтрымлівае», - заканчвае J. M. свой чарговы артыкул [133].

26 сакавіка «Слова» паведаміла, што на «Ардалі» пасля ўмяшання афіцыйных асоб пачалі працаваць 200 рабочых. У Лідзе адбыўся папераджальны страйк часткі некаторых прадпрыемстваў горада супраць звальнення рабочых з «Ардаля», «на гуце "Нёман" страйк пашыраецца» [134]. 23 сакавіка забаставаў Кракаў, дайшло да крывавых сутычак з паліцыяй. «Слова» параўноўвае кракаўскую забастоўку з акцыямі ў Лідзе, Вільні, Нёмане і на Палессі. Газета піша, што мае спіс з 34 «актаў тэрору страйкоўцаў у гуце шкла "Нёман", нелегальных дэманстрацый і збораў. Але пан лідскі стараста не толькі не загадваў разганяць натоўпы, але нават выкарыстоўваў прафсаюз у сваіх мэтах» [135].

1 красавіка1936 г. «Слова» паведаміла, што «ў сувязі з заканчэннем страйку на фабрыцы "Ардаль" з 30 сакавіка аднавілі працу 350 работнікаў. Да новага сезону з-за 13-тыднёвага страйку фабрыка не будзе больш прымаць рабочых на працу. Не будзе таксама пачата пабудова двух раней планаваных новых цэхаў. Страйк на гуце "Нёман" працягваецца. Чакаецца, што ён закончыцца толькі пасля дзяржаўнага арбітражу» [136].

Пра заканчэнне страйку ў Лідзе паведаміла і беларуская «Наша Воля»: «Заканьчэньне забастоўкі ў Лідзе. У апошнім часе стораны згадзіліся на разьвязаньне спору спосабам арбітражу. Прадстаўнікі прафэсыянальных саюзаў прарвалі забастоўку. Мін. Апекі назначыла арбітра, каторы ўстанавіў падвышку платы найніжшай катэгорыі работнікаў і мінімальную плату для паасобных катэгорыяў. Далей будзе пастаўлена, што да працы будуць прымацца толькі работнікі, працаваўшыя ў фабрыцы да 28.12.1935 г.» [137].

У другой палове красавіка, не паведамляючы прозвішчаў асуджаных, «Слова» піша, што «ў сувязі з нядаўнім агульным страйкам у Лідзе пракуратура распачала шэраг спраў супраць агітатараў, якія праводзілі тэрарыстычныя акцыі супраць працоўных, якія не жадалі слухаць патрабаванняў Звязу звязаў. На днях адбыўся адзін з першых працэсаў з гэтай серыі. З некалькіх абвінавачаных трое былі асуджаны да пазбаўлення волі на 2 гады кожны» [138]. Пасля гэтага «на фабрыцы гумовай прамысловасці "Ардаль" у Лідзе каля 4 раніцы 21 красавіка ў валкі, якія вальцуюць гуму, дзе працаваў работнік Лісецкі, нехта ўсунуў тры круглыя стальныя пруты (з восі аўтамабіля). Гэта пашкодзіла валкі. Магчыма, гэта можа быць актам помсты гаспадарам фабрыкі» [139].

Гута шкла ў Нёмане працягвала страйкаваць.

17 красавіка арганізаваны натоўп, у якім было каля 300 чалавек, «...блакаваў усе дарогі на гуту, затрымана 40 рабочых, на працу прайшло толькі 227. У мястэчку былі 3 паліцыянты, якія, відочна, з такой нагоды не мелі ніякіх інструкцый» [140]. Дырэкцыя гуты не можа знайсці лідскага старасту, бо ён сышоў у адпачынак, звяртаюцца па дапамогу ў староства, а чыноўнікі не ўмешваюцца.

20 красавіка на працу не дапушчана 132 чалавекі.

21 красавіка з Нёмана ў Варшаву да міністра ўнутраных спраў і міністра юрыспрудэнцыі дасланы ліст, падпісаны асобамі, якія жадалі працаваць [141]: «Мы, рабочыя гуты шкла Лідскага павета, працоўныя ў колькасці 250 чалавек просім дапамагчы нам, бо ад 17 красавіка ў нас пануе тэрор. Нас не пушчаюць да працы. Усе дарогі да фабрыкі занятыя, ідучых на працу гвалтам затрымліваць і б'юць. Звярталіся да ўлад ваяводскіх і да пракурора... прайшло ўжо 24 гадзіны, але адказу мы не маем. Ці можа быць у нашым краі дазволена, каб па публічнай дарозе работнік не мог ісці на працу, і дарогу яму заступалі невядома хто?» [142].

Лідара лідскага страйку Рамана Бярнацкага, якога разам з іншымі актывістамі раней арыштавалі, пачынаюць судзіць, і 28 красавіка «Слова» друкуе першы нарыс, прысвечаны суду [143].

Суд над прафсаюзнымі лідарамі . 7 траўня артыкулам пад назвай «Камуністы, зладзеі і лгуны на чале акцыі Звязу звязаў, дазволенай лідскім старастам Чушкевічам» газета пачынае пісаць пра судовы працэс у Лідзе над прафсаюзнымі актывістамі (першае пасяджэнне суда адбылося 23 красавіка і было адкладзена). «Учора, 6 траўня суд аднавіў працу. Абвінавачвае пракурор Дамінік Пятроўскі, бароніць адвакат пані Сукяніцкая-Захтаўт. На лаве падсудных акрамя Бярнацкага другі дзеяч прафсаюзу - Малеўскі» [144].

Аказалася, што Бярнацкі быў шматразова судзімым крымінальным злачынцам. Казаў, што скончыў 8 класаў гімназіі імя Рэйтана, але з зачытанай на працэсе даведкі з гімназіі бачна, што ён вучыўся толькі ў першым класе гэтай гімназіі ў 1920 г. Арыштоўваўся ў Торуні за падробку вэксаля, тады запісаўся журналістам. Падчас арышту за падробку пячаткі ў Лодзі стаўся ўжо тэхнікам-будаўніком. У 1927 г. у Плоцку скраў два ровары. Адбываў турэмны тэрмін у Варшаве за крадзеж паліто, падробку вэксаля і іншыя злачынствы. У турме рэгулярна праводзіў камуністычную агітацыю і нават за гэта неяк атрымаў па карку ад суседа па камеры.

Другі абвінавачаны, сябар Звязу звязаў лідзянін Малеўскі, былы камандзір узводу жандараў, былы радны Лідскай рады. Раней абвінавачваўся ў прысваенні 100 злотых за падпіску на часопіс сялянскай партыі і крадзеж партыйных дакументаў. Абвінавачваўся і ў фальсіфікаванні подпісу свайго працадаўцы. Падчас працы Малеўскага ў Каменскай гміне Шчучынскага павета фальсіфікаваў квіткі на падаткі і таму быў звольнены. «Малеўскі выглядае як чалавек пацёрты жыццём, які шукае выйсце з цяжкага становішча і які знаходзіцца ў вечнай пагоні за кар'ерай» [145].

Саўладальнік гуты «Нёман» Фелікс Столе падаў факты тэрору прафсаюза і расказаў пра дзейнасць лідскага старасты: пасля звароту да яго па дапамогу стараста пераадрасаваў дырэкцыю гуты да Звязу звязаў і рэкамендаваў усё вырашыць «па-добраму» з Бярнацкім [146].

У наступным нумары газета працягвала пісаць пра судовы працэс у Лідзе.

Пра метады прафсаюза расказаў той жа Фелікс Столе: «Калі пад уздзеяннем агітатараў раптам застрайкавалі работнікі цэха варкі шкла, гэта была вялікая неспадзеўка для адміністрацыі і інспектара па працы, бо ўсё ўжо было вырашана і ўзгоднена. Аднак падчас новага прыезду Бярнацкага - новая хваля прапаганды і новая хваля абурэння. У выніку 4 сакавіка выбухнуў страйк на усёй гуце. Аднак, нягледзячы на гэта, 150 працоўных выйшлі на працу. Звяз звязаў выкарыстоўвае тэрор, выстаўляе пікеты, кардоны на дарозе, спыняе рабочых, якія хочуць працаваць...» [147].

Фрагмент допыту Столе, як яго запісаў карэспандэнт:

Суддзя Гуткоўскі: Ці панеслі вы матэрыяльныя страты?

Сведка: Відочна. Мы былі вымушаны загасіць дзве печы. Каб аднавіць працэс, патрэбен час і 60 000 злотых.

Суддзя: Калькі работнікаў працуе ў гэты момант?

Сведка: 234, але маем працу яшчэ для 60. Калі б не гасілі печы, дык працавала б 700 работнікаў.

...

Суддзя: Як цвердзіць пан, страты панеслі так-сама і работнікі. А ці былі акты тэрору?

Сведка: 87 актаў тэрору. Выбіта 200 шыбаў. Тры выпадкі, калі камянямі разбівалі галаву, з іх два цяжкіх у медыцынскім сэнсе.

Пракурор Пятроўскі: Ці раней былі страйкі на гуце?

Сведка: Так, былі ў 1929 г. Той страйк арганізавалі камуністы.

Пракурор: Ці метады таго страйку адрозніваюцца ад метадаў падчас апошняга?

Сведка: Так, розняцца. Камуністы не ўжывалі так моцна тэрор.

Пракурор: Ці можа сведка сказаць, што праблемы пачаліся з прыездам Бярнацкага?

Сведка: З моманту заснавання Звязу звязаў» [148].

У той дзень падсудны Малеўскі прызнаў, што страйк у Нёмане не меў сэнсу.

Потым выступіў наступны сведка, дырэктар фабрыкі «Ардаль» у Лідзе пан Аляксандровіч. Ён расказаў пра «Лідскую рэвалюцыю»: «Першым на фабрыцы пачаў стварацца Звяз працоўных хімічнай вытворчасці. Калі на фабрыцы ўжо было дасягнута пагадненне з гэтым прафсаюзам, умяшаўся Звяз звязаў і, каб выклікаць страйк, высунуў неверагодна правакацыйныя патрабаванні і тэрорам прымусіў работнікаў адмовіцца ад працы. На хаду спыніліся станкі, што магло прывесці да катастрофы, пагражалі жанчынам-работніцам, кідалі ў іх цяжкія рэчы. Яны збівалі рабочых на вуліцы. Звяз звязаў накіраваў на фабрыку ліст з подпісам Бярнацкага... патрабуючы, каб супрацоўнікі заводакіравання таксама адмовіліся ад працы.

Пракурор: Ці былі тэрорам прымушаны прыпыніць працу на фабрыцы?

Сведка: Хутка мы не здаліся. Але, калі Звяз звязаў выставіў пікеты, мы здаліся. Паўсюдна існуе меркаванне, што Звяз звязаў падтрымлівае ўлада, а мы не жадалі быць супраць дзяржавы» [149].

У дырэктара запыталі, ці меў ён нейкія праблемы з работнікамі да страйку. Аляксандровіч адказаў, што звольніў работніка Перавознага за камуністычную агітацыю. Але назаўтра быў выкліканы да старасты Чушкевіча і ў яго кабінеце, у прысутнасці прадстаўніка Звязу звязаў тлумачыў, чаму быў звольнены чалец прафсаюза Перавозны. Стараста загадаў аднавіць работніка на працы, і фабрыка выканала загад.

«Пракурор: Няхай пан раскажа суду, як выглядала Ліда падчас агульнага страйку.

Александровіч: Ліда, выглядала так... як быццам усталёўваўся новы лад.

Пракурор: Які лад?

Александровіч: Як бы ў горадзе адбывалася рэвалюцыя.

Пракурор: Якая рэвалюцыя?

Александровіч: ...цалкам бальшавіцкая...» [150].

З допыту дырэктара стала вядома, што да страйку «Ардаль» плаціў да 15 000 злотых падаткаў у месяц. Пасля страйку не плаціць падаткаў увогуле, бо для фабрыкі цалкам страчаны летні сезон абутку.

З допыту сведкі, нейкай Надзеі Перальштэйн:

«Пракурор: Якія настроі былі ў Лідзе 27 лютага?

Сведка: Найбольш дакладна можна акрэсліць настроі як рэвалюцыйныя ці падрыўныя. Дастаткова было запаліць запалку, каб усё выбухнула.

Пракурор: Ці Бярнацкі супакойваў людзей?

Сведка: Зусім наадварот» [151].

10 траўня газета «Слова» падсумоўвае вынікі яшчэ не скончанага судовага працэсу:

1. На чале арганізацыі працоўных стаяў камуніст, злодзей і фальшавальнік.

2. Звяз звязаў ужываў тэрарыстычныя метады.

3. Гэтая арганізацыя не толькі легальна дзейнічае, але і падтрымліваецца дзяржаўнымі чыноўнікамі [152].

12 траўня ў акружным судзе ў Лідзе вынесены вырак «па гучнай справе "слыннага" Рамана-Уладзіслава Бярнацкага, сябра галоўнай управы Звязу звязаў у Варшаве, рэдактара "Рабочага Фронту"... абвінавачанага ў антыўрадавай дзейнасці і тэроры. Суд прагаварыў Бярнацкага да 3 гадоў турмы. Другі абвінавачаны, таксама прафсаюзны дзеяч, Малеўскі атрымаў 2 гады турмы» [153]. У тым жа нумары газеты сакратар Лідскай дзяржаўнай гімназіі В. Гульбіновіч грунтоўна абвяргае інфармацыю газеты, надрукаваную падчас суда над Бярнацкім пра тое, што ён у свой працоўны час ездзіў у гуту «Нёман» агітаваць рабочых [154].

Думаю, што ўсё ж ніякія камуністычныя агітатары не ў стане былі ўзняць народ да такога рэвалюцыйнага запалу, калі «дастаткова было запаліць запалку, каб усё выбухнула». Такі стан рэчаў мог скласціся толькі з-за грунтоўнай незадаволенасці людзей сваім эканамічным і сацыяльным становішчам, менавіта гэта і выявіў суд. Верагодна, гэтым жа была выклікана і стрыманая рэакцыя лідскага старасты на падзеі ў павеце.

Працяг страйку . Выкліканы эканамічнымі прычынамі страйк на гуце «Нёман» не супыняўся. Уласнікі не згаджаліся павысіць заробкі да ўзроўню 1933 г. і прызнаць Звяз звязаў у якасці партнёра. Перамовы не давалі плёну і цягнуліся на працягу трох месяцаў. За гэты час было рознае, даходзіла да вострых сутычак паміж страйкоўцамі і нестрайкуючымі рабочымі. Некалькі разоў на гуту ўводзілася паліцыя, і два разы ў Лідзе адбываўся выбух агульнага страйку пратэсту. У Лідзе і на гуце былі затрыманы некалькі асоб, якія падазраваліся ў кантактах з міжнародным камунізмам. Як пісалася вышэй, два чалавекі, якім прыпісвалася аўтарства агульнага страйку ў Лідзе і на гуце, былі асуджаны на 3 гады турмы.

Абодва бакі - уласнікі гуты Столе і страйкоўцы - падалі ў дзяржаўны арбітраж, пасля чаго на пачатку чэрвеня адбылася канферэнцыя з удзелам навагрудскага ваяводы. На жаль, абяцанні, выказаныя на гэтай канферэнцыі, не былі выкананы. Работнікі патрабавалі, каб Столе не шукаў працоўных па-за межамі «Нёмана», бо, напрыклад, на пачатку чэрвеня з Кракава сюды прыехаў працаваць майстар Юзаф Сідаровіч. Гэта ўзбудзіла рабочых. Каб зрабіць немагчымым прыезд новых работнікаў, у чацвер, 11 чэрвеня, пікеты страйкоўцаў заблакіравалі галоўную браму фабрыкі, а калі назаўтра была вывешана аб'ява пра набор новых рабочых, дык пікеты цалкам акружылі фабрыку.

За тры месяцы страйку рабочыя разбіліся на два лагеры. Частка іх не салідарызавалася са страйкам і працягвала працаваць на гуце. Лічба працаваўшых, як паказвала адміністрацыя, - каля 260 чалавек, па інфармацыі страйкоўцаў каля 200 чалавек. Мясцовыя людзі казалі, што сярод іх не болей за 60 кадравых рабочых, па інфармацыі фабрыкі гэткіх было 70.

Штрэйкбрэхеры працавалі на фабрыцы ў адмысловых умовах. Яны баяліся выйсці на вуліцу і сталі добраахвотнымі вязнямі яе муроў. А вакол гуты дарэмна чакалі пагаднення з адміністрацыяй каля 400 страйкаваўшых рабочых. Для штрэйкбрэхераў уласнік гуты арганізаваў падвоз харчоў і забяспечыў жытлом унутры фабрыкі. Праца не спынялася, і таму ўладальнікі гуты як бы і не заўважалі спарадычныя акцыі страйкоўцаў.

У пятніцу, 12 чэрвеня, быў аб'яўлены новы набор працоўных, і зноў былі заблакаваны ўсе ўваходы на фабрыку. Каб захаваць спакой, да навагрудскага ваяводы на перамовы паехала дэлегацыя рабочых.

У суботу, у 3-4 гадзіны раніцы, на тэрыторыю фабрыкі «Нёман» прыехаў лідскі стараста Чушкевіч і камендант паліцыі з Навагрудка. Каля адной з брам фабрыкі група працоўных (па адной версіі - каля 200 чалавек, па іншай - каля 100) затрымала воз з харчамі для штрэйкбрэхераў. Стараста падышоў да натоўпу і загадаў людзям адысці ўбок. Камендант паліцыі загадаў разысціся па дамах. Калі яго не паслухалі, камендант аддаў каманду разагнаць натоўп. Паліцыя гумовымі палкамі пачала выконваць загад. Рабочыя казалі, што паліцыянтаў было каля 50, афіцыйна паведамлялася пра 28 «служкаў закону» з дручкамі.

Натоўп разагналі, некалькі чалавек арыштавалі. Шмат рабочых было моцна збіта. У лідскую бальніцу трапілі збітыя Ян Сэрватка, Станіслаў Янцалевіч, Станіслаў Варановіч. Моцна былі збіты жанчыны: Дыск Эмілія і Каламыцкая Зоф'я. «Эластычнасць» гумовых палак на сваёй шкуры адчулі нават два цалкам нявінныя чыноўнікі фабрыкі, якіх нельга абвінаваціць у сімпатыі да рабочых - Валарчык і дызайнер Ціткоў [155]. Арыштавана 6 чалавек, сярод іх Гульбіновіч - сябар рады лідскага Звязу звязаў, які кіраваў акцыяй [156].

Праз некалькі дзён карэспандэнт «Слова» напісаў з Ліды: «...хачу пабачыць ахвяр суботніх боек, якія знаходзяцца ў лідскім шпіталі, як пра гэта пісала адна з віленскіх газет. Яна Сэрваткі ў шпіталі няма і не было. Станіслаў Янцалевіч і Станіслаў Варановіч не ў шпіталі, а ў турме. Мой калега паведаміў іх адрас. Дыск і Каламыцкая цешацца добрым здароўем» [157]. Лідскі стараста Юзаф Чушкевіч таксама абверг інфармацыю пра збіццё рабочых. У лісце ў газету «Кур'ер Віленскі» ён пісаў, што рабочыя гуты «Нёман», пра якіх пісала газета, не былі збітыя паліцыяй. На што рэдакцыя «Кур'ера Віленскага» дазволіла сабе пажартаваць: «Мы рады паведаміць чытачам, што няшчасныя выпадкі ў Германіі і Лідзе адбываліся мякчэй, чым паведамляў наш карэспандэнт...» [158].

Праз два нумары «Кур'ер Віленскі» надрукаваў афіцыйныя медыцынскія даведкі пра збіццё рабочых, прозвішчы якіх пералічаны вышэй [159]. На гэты раз стараста і рэдакцыя «Слова» змаўчалі.

Інфармацыя пра падзеі ў гуце выклікала агульны страйк у Лідзе. Кульмінацыяй агульнага страйку стаў панядзелак 15 чэрвеня.

У 25-тысячным, найбольш індустрыялізаваным горадзе Навагрудскага ваяводства спынілася ўся прамысловасць, не працавалі нават кінатэатры, часткова не працавалі цырульні і рамізнікі. Перасталі працаваць нават беспрацоўныя, якія выконвалі публічныя работы на будаўніцтве дарог у прыгарадзе.

Працавалі толькі дзяржаўныя ўстановы.

16 чэрвеня сітуацыя часткова ўлагодзілася. Аднавіліся публічныя працы, выехалі рамізнікі, адчыніліся кінатэатры. Агульная колькасць страйкоўцаў у горадзе зменшылася з 1 050 да 950 асобаў. Карэспандэнт «Кур'ера Віленскага» размаўляў з страйкоўцамі ў Нёмане і ў Лідзе. Рабочыя верылі ў эфектыўнае ўмяшанне ўрада і катэгарычна не звязвалі акцыю з нейкім падбухторваннем ці міжнародным камунізмам. Рабочыя гуты мелі тры патрабаванні:

Прызнанне ўласнікамі гуты рабочых арганізацый.
Змена сістэмы працы. Дагэтуль разлік заробкаў рабіў майстар, рабочыя хацелі, каб гэта рабіла непасрэдна дырэкцыя.
Павышэнне заробкаў на 15-20 % [160].

Аднак уласнікі гуты меркавалі, што яны даюць людзям максімум з таго, што могуць: «Рабочыя маюць хаты, надзелы зямлі пад гароды, могуць гадаваць жывёлу...». Столе не хацелі аднаўляць на працы звольненых страйкоўцаў і не жадалі прызнаць арганізацыю рабочых [161].

У сваім чацвярговым нумары ад 18 чэрвеня 1936 г. вялікі артыкул пра ўсеагульны лідскі страйк змясціла газета «Слова». Газета паведамляла, што ў суботу (13 чэрвеня) зранку застрайкавалі ліцейня, фабрыка цвікоў і гарадскія млыны. У панядзелак страйкаваў увесь горад. Страйкавалі машынабудаўнічыя фабрыкі «Бэнланд» і «Поланд», фабрыка цвікоў «Дротіндустрыя», хімічная фабрыка «Карона», фабрыка гумовых вырабаў «Унігум», бровары Папірмайстра і Пупко, млыны «Аўтамат», Віленскага, Шалаховіча і Пупко, тартакі Гурвіча, Мельніка, Палячака і Рафаловіча, алярні «Шэмен» і «Аліт», кафлярні «Тануф», «Рааф» і Пупко, фабрыка сукна і лямцу братоў Жыжамскіх, лямцавая фабрыка Рабіновіча. Крамы былі адчынены толькі часткова. У панядзелак не працавалі і кінатэатры. Прытым грамадскі парадак не парушаўся.

У сераду аднавілі працу ўсе прадпрыемствы, і горад зноў пачаў выглядаць звычайна. Карэспандэнт «Слова», падпісаўшыся пад сваім артыкулам псеўданімам Iks, пісаў: «Адразу, як прыехаў у Ліду, каб зразумець, што адбываецца, пайшоў у адну з найвялікшых тутэйшых фабрык гумовай прамысловасці "Ардаль", тут працуе 600 чалавек. У суботу па фабрыцы толькі хадзілі пагалоскі пра страйк. У панядзелак ніхто не працаваў, і невядома было, на які час спынілася праца» [162]. Неназваны рабочы кажа карэспандэнту: «"Што рабіць, страйк дык страйк. Кожнаму хочацца, каб галава засталася цэлай". Іду да ліцейнай братоў Шапіраў. Браты стаяць каля брамы... Размаўляюць неахвотна, падазрона. Паказваю пасведчанне. Аднак гэта не павялічвае жаданне гаварыць. Відочна, браты Шапіры не давяраюць усяму свету. Перад фабрыкай стаіць група рабочых. Набліжаюся да іх. Завязваецца размова пра ўчарашні дзень. Яны ветліва скіроўваюць мяне да штаб-кватэры Звязу па вуліцы Сувальская, 22» [163]. Карэспандэнт ідзе «па ўказаным адрасе. У глыбіні падворка, на першым паверсе. Гэта тут. Заходжу. Панурая кватэра. У глыбіні на сцяне чырвоная стужка з нейкім надпісам. Непрытульна, панура. Уздрыгануўся. Здаецца мне, што я ўжо тут быў. Я спрабую ўспомніць, што нагадвае мне гэтая кватэра Звязу звязаў. А! Я ведаю. Так, верагодна, выглядаюць "чырвоныя куткі" ў савецкіх казармах. Няма тут толькі ў куце гіпсавага бюста Леніна... Нейкія людзі паказваюць мне сакратара. Я прадстаўляюся. Пытаюся пра хаду страйку, пра прадпрыемствы, якія страйкавалі. Дае мне інфармацыю вельмі ахвотна. Не адмаўляе што страйк быў іхняй справай. Яны называюць гэта: страйк салідарнасці. Дзякуй за інфармацыю» [164].

З Ліды карэспандэнт «Слова» Iks едзе ў Нёман: «Аўто, калыхаючыся, нясе мяне па шашы, абсаджанай па баках густымі дрэвамі. Дзе-нідзе вёскі. Маляўнічая мясцовасць, ціхі, лагодны пейзаж, які схіляе не да бойкі, а да згоды» [165]. Аднак у Нёмане страйк трывае з 4 сакавіка: «Учора працавала 273 работнікі. Тыя, хто працуе... на працягу двух месяцаў не выходзілі з завода, тут начуюць і ядуць» [166]. Далей аўтар піша пра цяжкасці, якія ўзнікаюць у сваякоў, калі тыя носяць харчаванне на гуту для тых, хто працуе. Пра «цэнтралізаванае» харчаванне, якое арганізаваў Столе, аўтар не ўзгадвае. Дамо вялікі фрагмент артыкула «Слова», які апісвае тыя ж падзеі, што і артыкул «Кур'ера»: «Першы раз дэманстрацыя адбылася тут 1 чэрвеня каля 10 гадзін вечара. Натоўп з 250 чалавек рушыў да фабрычнай брамы і на плошчу каля заводакіравання з песнямі "Чырвоны штандар", "На барыкады" ("Czerwony sztandar", "Na barykady") і выкрыкамі супраць тых, хто застаўся працаваць...

Удзень 9 чэрвеня паўтарылася тое самае. Паліцыя нічога не змагла зрабіць, і натоўп ад заводакіравання пайшоў да дамоў працуючых рабочых з выкрыкамі: "На шыбеніцу іх!", "Вылазьце з нор".

11 чэрвеня каля 8 вечара натоўп зноў рушыў да фабрыкі, спяваючы "Чырвоны штандар". На Спартыўнай плошчы паліцыя тры разы заклікала разысціся, але без вынікаў. З фабрыкі на станцыю звыкла курсуе ваганетка, якую цягне адзін конь [па вузкакалейцы - Л. Л.], так званая "лорка". Фабрыка атачоная пікетамі. Натоўп не пусціў "лорку", якая везла пошту і чына паліцыі на станцыю Нёман [станцыя Нёман знаходзіцца ў вёсцы Сялец - Л. Л.]. Крычалі: «"Не пусцім лорку з фабрыкі да поезда на станцыю!", "Будзем так сядзець, аж да канца страйку"». Кабеты сядзелі на рэйках, і значны участак дарогі быў заняты натоўпам.

Натоўп моцна ўзбуджаны.

Чатыры паліцыянты спрабавалі супакоіць натоўп, каб даць дарогу "лорцы", але нічога не змаглі зрабіць, натоўп хапаў за карабіны, пасы і рукі паліцыянтаў. Седзячы ў "лорцы", чын паліцыі крычаў людзям, што ён чыноўнік і едзе па дзяржаўнай справе. Але ўсё без выніку.

У гэты дзень ніхто з працуючых не пакінуў фабрыку, баючыся быць адрэзаным ад сваіх варштатаў. Пікеты не змаглі перашкодзіць працаваць, але цалкам прадухілілі падвоз харчавання. Таму адбыліся сваркі і бойкі страйкоўцаў з сваякамі працуючых, якія неслі прадукты сваім родным.

На самой фабрыцы былі ўзнёслыя настроі. Працуючыя рабочыя з цяжкасцю ўтрымліваліся адміністрацыяй ад боек з тымі, хто крыўдзіў іх сваякоў. Яны хапаліся за жалезны інструмент, і ў любы час магла пачацца крывавая масакра.

Познім вечарам рабочыя, якія блакіравалі фабрыку, падышлі пад браму і пачалі абзываць працуючых рознымі мянушкамі. Гэта амаль што давяло да штурму брамы, бо з яе абодвух бакоў сабраліся ўзбуджаныя ўзаемнай нянавісцю рабочыя.

13 чэрвеня каля 2-3 ночы наступіла часовае заспакаенне. Але разышлася пагалоска, што каля 3-4 раніцы будзе спроба страйкоўцаў уварвацца на фабрыку.

А палову чацвёртай гадзіны на гуту прыехаў лідскі стараста з камендантам паліцыі, і была зроблена спроба прапусціць на фабрыку воз з хлебам. Адразу натоўп з 80 ці 100 чалавек атачыў воз і, не слухаючы ні старасту, ні каменданта паліцыі, не пусціў яго на гуту. Камендант адказваў натоўпу. Было загадана разагнаць людзей. 26 паліцыянтаў з гумовымі дручкамі выканалі каманду і хутка разагналі натоўп.

Мы спыталі пана Столе, што робіцца, каб ліквідаваць страйк, і ці ёсць шанцы дамовіцца?

Перамовы ідуць надта цяжка з-за пазіцыі Звязу звязаў і яго патрабаванняў звольніць тых рабочых, якія не кінулі працу. Таксама страйкоўцы патрабуюць павысіць заробкі ад 40 да 120 %. Не могуць быць прыняты шмат іншых умоў, якія яны выстаўляюць, бо гэта можа паралізаваць нармальнае функцыянаванне кампаніі. [...] Сярод страйкоўцаў было шмат тых, хто хоча працаваць, але з-за пагроз баяцца прыходзіць на гуту» [167].

Як бачым, паўтарыліся падзеі 1929 г. Адміністрацыя наняла штрэйкбрэхераў, а ў адказ рабочыя заблакіравалі фабрыку. Нават з напісанага ў падтрымку ўласнікаў гуты артыкула ў «Слове» бачна, што рабочыя страйкуюць не з-за тэрору прафсаюзу, яны рашуча настроены супраць штрэйкбрэхераў. Ім няма куды адступаць, іншай працы ў Нёмане няма.

Аднак страйкавы рух на Лідчыне пачаў патроху згасаць, пачала адбівацца паўгадавая стомленасць.

18 чэрвеня, каб вывучыць сітуацыю, на гуту прыехаў адмыслова дэлегаваны прадстаўнік урада. У гэты ж дзень аднавілі працу ўсе фабрыкі і заводы Ліды, запрацавалі ўсе гарадскія камунальныя службы [168].

Пры канцы чэрвеня «Кур'ер Віленскі» паведаміў, што дырэкцыя фабрыкі «Ардаль» у Лідзе насуперак арбітражнаму пагадненню не плаціць па тарыфах, прадугледжаных у дамове, прычым гэта робіцца толькі ў адносінах да рабочых, якія раней удзельнічалі ў страйку. У той жа час на гуце «Нёман» працавала толькі 287 работнікаў з 700, бо прыезд інспектара працы з Вільні вынікаў не даў [169].

Толькі 9 ліпеня газета «Слова» паведаміла: «...страйк нарэшце закончыўся, прычым праца адноўлена на прадстрайкавых умовах. У апошнія дні былога і на пачатку гэтага месяца тут знаходзіліся інспектары працы з Вільні і Ліды. Падчас канферэнцыі рабочых усё было вырашана. ...1 ліпеня было праведзена тайнае галасаванне. З 6 ліпеня працуе 420 рабочых» [170].

22 кастрычніка 1936 г. апеляцыйны суд у Вільні пачаў паўторны разгляд справы лідараў вясновага агульнага лідскага страйку Бярнацкага і Малеўскага. Для гэтага іх прывезлі з лідскай турмы. У выніку Раман Бярнацкі замест палёгкі атрымаў 8 гадоў зняволення ў турме для рэцыдывістаў, вырак Малеўскага не змяніўся [171].

Суд над камуністамі . Пасля заканчэння хвалі страйкаў пачаўся судовы пераслед лідараў рабочага руху. Яшчэ на пачатку лета 1936 г. было арыштавана 7 чалавек, а потым яшчэ 5.

21 студзеня 1937 г. у Лідскім акруговым судзе пачаўся вялікі працэс супраць 12 чалавек, «абвінавачаных у камуністычнай дзейнасці». На лаве абвінавачаных знаходзіліся асобы, «выкрытыя ў камуністычнай дзейнасці і прыналежнасці да КПЗБ». Гэта: Гельман Абрахам, Ваўкавыцкі Абрам, Рыбацкі Шалом, Левін Лейба, Гаперштэйн Сана, Арцішэўскі Абрам, Каброўскі Мардух, Гершман Рафал, Грэбень Канстанты, Пашкоўскі Арсені, Лернэр Дзіна, Вайтулевіч Вацлаў. Большасць абвінавачаных мелі ўзрост ад 20 да 25 гадоў, аднак раней ужо караліся за камуністычную дзейнасць. Усе абвінавачваліся па артыкулах 97 і 93 К.К. Акт абвінавачвання даказваў іх прыналежнасць да КПЗБ і арганізацыі гарадскога камітэта гэтай партыі ў Лідзе. Значная частка абвінавачвання грунтавалася на факце стварэння імі прафсаюзу Звязу звязаў на фабрыцы «Ардаль» і арганізацыі страйку на гэтай жа фабрыцы.

Абвінавачаных баранілі адвакаты з Вільні Сукяніцкая, Петрусевіч, Хыл, Перайштэйн і мясцовыя адвакаты Цырдэровіч і Скіндар. Абвінавачваў пракурор з Вільні Паўлуць.

Па справе пракурорам і адвакатамі выклікалася больш за 30 сведкаў. У якасці сведкі ў судовую залу ў кайданках быў нават прывезены асуджаны раней на 8 гадоў турмы Раман Бярнацкі.

У 10 гадзін раніцы суд у складзе суддзі Чайкоўскага і членаў суда Барысаўскага і Гуткоўскага пачаў пасяджэнне. Акт абвінавачвання чытаўся каля гадзіны. Потым перайшлі да допытаў абвінавачаных. Ніводзін з абвінавачаных сваёй віны не прызнаў.

Абвінавачаны Гельман казаў, што ім рухала пачуццё як маральнай, так і матэрыяльнай крыўды, якую цярпелі і церпяць працоўныя на «Ардалі». Страйк выбухнуў з-за звальнення 70 працоўных, якія выступілі ў сваю абарону і хацелі стварыць «класавы Звяз».

Абвінавачаны Левін Лейба, адзін з тых 70 звольненых за арганізацыю прафсаюза працоўных «Ардаля», казаў, што не належыць ні да якой партыі і не належаў нават да ініцыятыўнай групы, якая згодна з Актам абвінавачвання арганізавала прафсаюз на фабрыцы. Страйк на фабрыцы выбухнуў сам па сабе з-за эканамічных умоў.

Абвінавачаны Арцішэўскі, службовец Яўрэйскага народнага банка, па версіі следства быў кіраўніком гарадскога камітэта КПЗБ. Аднак падчас суда ён казаў, што з'яўляецца сіяністам і ідэйным праціўнікам камуністаў.

Абвінавачаны Канстанты Грэбень, рабочы з «Ардаля», страціў здароўе з-за дрэнных санітарных умоў і цяжкай працы. Казаў, што заробкі на фабрыцы былі вельмі малыя, законны час штогадовых адпачынкаў свавольна скарачаўся адміністрацыяй на палову ці адпачынкі наогул не даваліся. Ён бачыў, што ўсюды, дзе няма Звязу звязаў, пануюць такія парадкі. Таму ўсімі сіламі дапамагаў страйку на «Ардалі».

Абвінавачаны Грэбень з рабочым Перавозным былі арыштаваны каля польска-савецкай мяжы. На пытанне пракурора, чаму спрабаваў уцячы ў Саветы, адказваў няўцямна, але стала зразумела, што меў за мэту паехаць ваяваць у Іспанію.

Пракурор паказаў суду ліст на беларускай мове пра падзеі на «Ардалі», напісаны для ЦК КП у Варшаве, прычым графолаг даказаў, што пісьмо напісана рукой абвінавачанага Гершмана. Адвакат Петрусевіч патрабаваў не дадаваць гэты ліст да справы з-за сумнеўнасці аўтарства [172].

На другі дзень лідскага працэсу дапытана некалькі дзясяткаў сведкаў.

Першыя паказанні даў галоўны сведка, кіраўнік следчага аддзела паліцыі ў Лідзе Міхноўскі. Ён падрабязна распавёў пра дзейнасць кожнага з абвінавачаных. Неаднаразова ўспамінаў пра «канферэнцыю ў хмызняку па вул. Мілоснай», у якой бралі ўдзел Ваўкавыцкі і Каброўскі. З сведчанняў Міхноўскага вынікае, што на лаве падсудных знаходзіцца гарадскі камітэт КПЗБ, сфармаваны ўвосень 1935 г. Да камітэта належалі Гельман, Рыбацкі, Ваўкавыцкі, Каброўскі, Арцішэўскі, Гаперштэйн. Іх наведвала інструктарка партыі «Берта», а галоўнай мэтай камітэта было пачаць страйк на «Ардалі». Страйку спрыяла незадавальненне працоўных фабрыкі з-за дрэнных умоў працы і малых заробкаў. Сведка падрабязна расказаў пра стварэнне прафсаюза на «Ардалі»: прафсаюз паўстаў з ініцыятыўнай групы, якую ўтварылі камуністы.

Абарона ўказала на пэўныя памылкі Міхноўскага.

Пасля кароткага перапынку выступіў былы лідар лідскага страйку Бярнацкі. Атрымаўшы 8 год турмы, ён пачаў даваць сведчанні супраць сваіх паплечнікаў. Бярнацкі даводзіў, што не хоча, каб людзі, якія сядзяць на лаве падсудных, лічыліся сярод працоўных пакутнікамі за іх справу, бо ўсё добрае, што Звяз звязаў рабіў для працоўных, камуністы імкнуліся спаралізаваць ці надаць характар палітычнага пратэсту.

Сведка Даніэль Аляксандровіч, дырэктар фабрыкі «Ардаль», адказваючы на пытанні абароны, казаў, што стараннямі кіраўніцтва фабрыкі стан жыцця працоўных перад страйкам быў добрым: «Страйк матэрыяльных умоў не палепшыў... адзіна больш пачалі зарабляць працоўныя-пачаткоўцы, замест 30 - 50 гр. у дзень».

Сведкі Баярскі і Пупко расказалі, што абвінавачаны Гельман працаваў у іх як кравец і зарабляў па некалькі дзясяткаў злотых штотыднёва.

Сведка Каток Сымхэ, саўладальнік фабрыкі Карона, ведаў абвінавачанага Гаперштэйна як надта працавітага сталяра і даў яму выдатную характарыстыку.

Сведка Зубрыцкі, уладальнік сада, таксама ведаў Гаперштэйна, бо той, адпрацаваўшы дзень, прыходзіў ноччу пільнаваць суседні сад, які належаў яго бацьку.

Былы старшыня гарадской рады Звязу звязаў сведка Люцыян Брыльскі казаў, што прычыны страйку трэба шукаць толькі ў надзвычай цяжкім становішчы рабочых «Ардаля» (дзённы заробак жанчыны ў сярэднім ад 0,9 да 1 зл., пачаткоўцы па 30 гр., мужчыны да 2 зл.), надта дрэннымі былі на фабрыцы і гігіенічныя ўмовы. На пачатку 1936 г. пасля выбуху страйку патрабаванні працоўных былі: прыняць на працу 70 раней звольненых за арганізацыю прафсаюза і павысіць заробкі да 1,5 зл. для жанчын і 3 для мужчын. Брыльскі сцвярджаў, што ён саступіў пасаду старшыні рады Звязу звязаў Бярнацкаму, калі той прыехаў у Ліду з Варшавы, а потым не згаджаўся з Бярнацкім па пытаннях тактыкі страйку.

Іншыя сведкі казалі, што дырэкцыя «Ардаля» не давала штогадовых адпачынкаў ці як магла іх памяншала. Праца заўжды цягнулася болей за 8 гадзін. Напрыклад, сведка Акасімскі, які працаваў на «Ардалі», за апошні год працы атрымаў толькі 5 дзён адпачынку [173].

На трэці дзень працэсу эксперт з Вільні пацвердзіў, што ліст у ЦК напісаны рукой Гершмана. Адвакат Петрусевіч пратэставаў.

Сведка Пэся Мытлярская расказвала, што абвінавачаны Каброўскі працаваў у яе на вырабе мацы і ніколі не быў заўважаны ў палітычнай дзейнасці.

Сведка Штэнберг, віцэ-прэзідзент Лігі дапамогі працоўнай Палестыне, прызнаў, што ў яго арганізацыі, а таксама ў аналагічнай яўрэйскай арганізацыі Паалей Сіон ніхто з падсудных удзелу не прымаў.

У сваёй канчатковай прамове пракурор прааналізаваў камуністычную дзейнасць пасля ўхвалы 7-м кангрэсам Камінтэрну ідэі стварэння народных франтоў і антыфашысцкіх народных блокаў, расказаў пра стварэнне Звязу звязаў у Лідзе. Аналізуючы віну кожнага з абвінавачаных, пракурор больш увагі засяродзіў на дзейнасці Гельмана, Гершмана і Дзіны Лернар. Сказаў, што акрамя канфідэнцыяльнай інфармацыі доказаў віны Арцішэўскага няма [174].

На чацвёрты дзень лідскі судовы працэс скончыўся. Суд вынес вырак:

Гельман Абрам і Лернар Дзіна - па 8 гадоў турмы і пазбаўленне грамадзянскіх правоў на 10 гадоў.

Гершман Рафал - 6 гадоў турмы і пазбаўленне грамадзянскіх правоў на 10 гадоў.

Ваўкавыцкі Абрам, Рыбацкі Шалу, Левін Лейба - 5 гадоў турмы і пазбаўленне грамадзянскіх правоў на 5 гадоў.

Пашкоўскі Арсені і Вайтулевіч Вацлаў - 2 гады турмы, Вайтулевічу выкананне пакарання адкладзена на 5 гадоў.

Гаперштэйн Сана, Арцішэўскі Абрам, Каброўскі Мардух, Грэбень Канстанты апраўданы [175].

Усе асуджаныя прынялі вырак спакойна.

Было ўстаноўлена, што Дзіна Лернар - інструктар ЦК Кампартыі. Суд паверыў Бярнацкаму, бо вырак Лернар грунтаваўся на яго сведчаннях. Гершман прасіў адпусціць яго пад заклад зямельнага надзела яго бацькі (60 га). Гершман і Лернар падалі апеляцыю.

Усіх апраўданых адпусцілі ў зале суда. Толькі Грэбень застаўся ў турме, бо адбываў адміністратыўную кару ў 6 месяцаў за спробу пераходу мяжы [176].

Пэўна, пасля апеляцыі Гершман быў апраўданы, аднак улады не даравалі яму прыналежнасць да КПЗБ, і ён з'яўляўся фігурантам наступнага лідскага працэсу над камуністамі - арганізатарамі страйку на «Ардалі». Газета «Кур'ер Віленскі» пісала на пачатку лютага 1938 г.: «Камуністычны працэс. Перад акруговым судом у Лідзе 27 і 28 студзеня адбыўся судовы працэс над 9 асобамі, абвінавачанымі ў прыналежнасці да КПЗБ. На лаве абвінавачаных былі: Абрам Гельман, Бэнцьян Дубінскі, Лея Дражнін, Сара Бацян, Гэнах Баран, Антоні Перавозны [177], Ёха Сікурць, Ісак Шапіра, Сана Гаперштэйн. Усе абвінавачаныя займаліся камуністычнай дзейнасцю... на фабрыцы гумовых вырабаў "Ардаль". Па справе заслухана 37 сведкаў. У выніку суд прыгаварыў: Лею Дражнін на 6 гадоў турмы і 10 гадоў пазбаўлення правоў, Сару Бацян на 3 гады турмы і 6 гадоў пазбаўлення правоў. Бэнцьяна Дубінскага на 2 гады з пазбаўленнем правоў на 4 гады. Астатніх суд апраўдаў.

Абвінавачваў пракурор Марціноўскі, адвакаты былі Заштаўт-Сукянніцкая, Чэрніхаў і Хыл» [178].

Для параўнання, у тым нумары газеты паведамляецца, што за забойства вандроўнага спевака ў рэстаране на лідскім рынку суд прыгаварыў нейкага Часлава Урбановіча на 4 гады турмы [179].

Пры канцы 1930-х гг. рабочы рух у горадзе пачынаў пераходзіць на «патрыятычныя», праўрадавыя рэйкі. На пачатку 1938 г. газета «Кур'ер Віленскі» паведаміла, што да апошняга часу самай моцнай арганізацыяй рабочых на Лідчыне быў прафсаюз Звязу звязаў, але асобныя аддзелы прафсаюза ўвайшлі ў канфлікт з цэнтрам у Варшаве і адпалі ад яго. 9 студзеня 1939 г. у былым памяшканні гэтага прафсаюза (вул. Сувальская, 119) адбыўся збор членаў Звязу металістаў. Старшынёй сходу абраны настаўнік купецкай гімназіі, сталы актывіст прафсаюзнага руху Брыльскі. Ён выступіў з прамовай, дзе параўнаў мэты Звяза звязаў з санацыйнай арганізацыяй Лагер нацыянальнага аб'яднання [180]. Пасля заканчэння сходу 58 з 64 прысутных рабочых падпісалі заявы аб уступленні ў прафсаюз, які кантраляваўся гэтай арганізацыяй. Таксама на сходзе было вырашана стварыць Таварыства асветы і культуры працоўных імя Жаромскага (Pracownicze Towarzystwo Oswiaty i Kultury im. Zeromskiego) [181].

Тым не менш у Лідзе страйк заставаўся звыклым метадам барацьбы рабочых за свае правы. Напрыклад, страйк, які пачалі 21 лютага 1937 г. 14 працоўных млына Віленчыка (вул. Фабрычная, 15) з патрабаваннямі павысіць заробкі на 25 працэнтаў [182], закончыўся перамогай. Страйк цягнуся толькі адзін дзень, але Віленчык узняў заробкі на 20 % [183].

* * *

У 1920-1930-я гг. эканамічны патэнцыял Ліды рос вельмі хуткімі тэмпамі, у горадзе ўзнікла шмат новых прадпрыемстваў, якія давалі працу сотням рабочых. У той жа час нізкія заробкі і дрэнныя ўмовы працы выклікалі жаданне лідскіх рабочых змагацца за свае правы, што знайшло сваё ўвасабленне ў маштабных страйках на розных прадпрыемствах, пік якіх прыпаў на 1936 год. Канфлікты ў рэшце рэшт удалося залагодзіць, але ўзгодненыя і салідарныя рабочыя выступленні далі свой плён. Уладальнікі прадпрыемстваў мусілі звярнуць увагу на паляпшэнне ўмоў жыцця сваіх рабочых, што, у рэшце рэшт, кампенсавалася ім павелічэннем прадукцыйнасці працы.

Варта адзначыць, што падчас страйкаў дастаткова разумнымі і ўзважанымі заставадіся паводзіны польскіх улад. Добра бачна, што лідскі стараста зусім не быў на баку ўласнікаў фабрык, а наадварот, падтрымліваў патрабаванні працоўных. Адначасова з ціскам на кіраўніцтва прадпрыемстваў улады імкнуліся жорстка адсякаць ад пратэстаў камуністаў, бязлітасна праследуючы іх праз суд.

Падзеі 1936 г. заставаліся ў памяці жыхароў Ліды праз гады і дзесяцігоддзі. Калі на схіле савецкай улады, змучаная пастаянным пагаршэннем узроўню жыцця, застрайкавала ўся Беларусь, не выключаючы і лідскія прадпрыемствы, то старыя лідзяне былі схільныя праводзіць з тымі часамі непасрэдныя паралелі, чаму сведкам быў сам аўтар гэтых радкоў.

Адукацыя, культура, рэлігія, ахова здароўя

Падчас 1937/38 навучальнага года наш горад меў 5 дзяржаўных школ, у якіх працавала 47 настаўнікаў і вучылася 3 094 вучні. Акрамя дзяржаўных, у горадзе таксама было 5 прыватных школ, у якіх вучылася 659 вучняў [184]. Пачатак 1937 г. адзначыўся моцнымі маразамі, у канцы студзеня з-за маразоў усе школы былі закрыты на 3 дні [185].

Дзяржаўная гімназія імя Караля Хадкевіча. Самы высокі ранг у горадзе мела Дзяржаўная гімназія імя гетмана Караля Хадкевіча. Яна мясцілася ў прыгожым чатырохпавярховым будынку на вул. Школьнай, побач знаходзілася агульнаадукацыйная школа імя Габрыеля Нарутовіча (цяпер школа № 1). Раён гэты зваўся Выган, і таму казалі яшчэ «школа на Выгане». З 1936 па 1939 г. дырэктар гімназіі - гісторык Казiмiр Мятлевiч. Вучоба ў гімназіі працягвалася чатыры гады. Для паступлення ва ўніверсітэт і атрымання поўнай сярэдняй адукацыі неабходна было яшчэ два гады працягваць вучобу ў ліцэі, які знаходзіўся ў тым жа будынку гімназіі.

Каб патрапіць у гімназію, трэба было здаць уступны іспыт. У чатырохгадовай агульнаадукацыйнай дзяржаўнай гімназіі вучні насілі адмысловую форму. Напрыклад, дзяўчаты мелі цёмна-сінюю плісаваную спаднічку і белую льняную блузку, да блузкі прымацоўвалася стужка, а на рукаве насілі блакітную павязку. На берэце таксама быў блакітны кант. У двухгадовым ліцэі, куды паступалі пасля заканчэння гімназіі, кант, бант і павязка былі бардовага колеру. Прыналежнасць да сярэдняй навучальнай установы і нашэнне формы вучні лічылі гонарам для сябе [186].

Падчас летніх вакацый 1937 г. у гімназіі адкрылася выстава графікі і жывапісу лепшых мастакоў Вільні [187].

1 кастрычніка 1937 г. у Лідскім акруговым судзе пачаўся працэс над Вітольдам Гульбіновічам - былым сакратаром дзяржаўнай гімназіі, якога абвінавачвалі ў крадзяжы 600 зл. са складкаў, якія сабралі сябры бацькоўскага камітэту гімназіі [188]. Суд прыгаварыў Гульбіновіча да паўгода турмы [189].

Бацькоўскі камітэт дзяржаўнай гімназіі ў Лідзе 1 лютага 1938 г. арганізаваў вечар танцу ў памяшканні гімназіі, увесь даход ад гэтага мерапрыемства пайшоў на дапамогу бедным вучням гімназіі [190].

Пачынаючы з 1938 г. у публікацыях прэсы адчуваецца набліжэнне вайны: «Вучні 8-га класа дзяржаўнай гімназіі імя гетмана Караля Хадкевіча 80 % ад даходаў (69 зл.), атрыманых ад розных мерапрыемстваў, перавялі на рахункі Таварыства падтрымкі супрацьпаветранай абароны (LOPP)» [191]. Бацькоўскі камітэт гімназіі 5 чэрвеня арганізаваў фантавую латарэю, чысты прыбытак ад латарэі склаў 500,48 зл. [192].

Як заўжды, улетку галоўны зал гімназіі прымаў розныя выставы, так 19 чэрвеня 1938 г. урачыста адкрылася выстава вучнёўскіх прац [193].

У суботу 26 лістапада 1938 г. у дзяржаўнай гімназіі прайшла першая краязнаўчая вечарына, якую арганізавалі вучні другога класа: «Краязнаўчы гурток знаходзіцца пад апекай спадарыні-прафесара Юзэфы Кляйндэнст, якая заахвоціла моладзь да збору інфармацыі пра мясцовыя звычаі вясковых людзей. Сабраны непасрэдна ў вёсцы матэрыял і стаўся асновай для правядзення вечарыны. Рэшту тэм для вечарыны моладзь узяла ў артыкулах найвыбітнейшага лідскага краязнаўцы Міхала Шымялевіча з газеты "Лідская Зямля". Прыгатаваная праграма вечара прынесла сабраным у зале шмат вясёлых і прыемных хвілін. Інфармацыя, сабраная і апрацаваная вучнямі, трапна падабраныя строі, добрая аматарская акцёрская ігра паказалі выдатнае знаёмства з прадметам. Беларускі акцэнт песенек разам з прыгожымі мелодыямі вельмі спадабаліся гледачам. Трэба заахвоціць моладзь, каб была зроблена версія гэтага вечара для віленскага ці баранавіцкага радыё» [194].

У траўні 1939 г. адбыўся апошні ў гісторыі Дзяржаўнай гімназіі імя Караля Хадкевіча ў Лідзе выпуск ліцэістаў - г.зн. людзей, якія атрымалі поўную сярэднюю адукацыю. Апошні выпускны ліцэйскі клас меў 13 вучняў. «Матуру атрымалі ўсе навучэнцы, гэта: Дабравольская Марыя, Гарноўская Лілея, Гурвіч Юдыта, Яцэвіч Ян, Карчман Навум, Кляйндэнст Ірэна, Масланка Збігнеў, Радзеўская Бэця, Ракіцкі Яраслаў, Станкевіч Яна, Стукатар Ева, Путрамант Марыя, Шаваховіч Соня» [195].

Гандлёвая (Купецкая) гімназія . У адрозненне ад дзяржаўнай гімназіі, дзе навучанне вялося сумесна, у Купецкай хлопчыкі і дзяўчынкі займаліся ў асобных будынках з розных бакоў касцёла піяраў і не мелі права сустракацца ці нават сумесна паказвацца на вуліцы [196].

У Купецкай гімназіі разам з агульнай сярэдняй адукацыяй давалася і адмысловая эканамічная адукацыя, вывучаліся рахаўніцтва, таваразнаўства, арганізацыя гандлю. Вучняў вучылі хуткаму рахунку, даваліся практычныя веды ў галіне рэкламы, якую пачыналі вывучаць ужо ў першым класе гімназіі. Дзеля практычных ведаў у гэтай галіне дырэкцыя гімназіі знаходзілася ў сталым кантакце з Лідскім саюзам купцоў. Старшыня гэтага саюзу Баркоўскі прызначыў пэўную суму за лепшую вучнёўскую рэкламу для лідскіх фірм, і шмат вучняў бралі ўдзел у гэтым конкурсе [197].

У лютым 1937 г. 16-гадовы злодзей Зыгмунт Вянскевіч, вырваўшы акно ў канцылярыі Купецкай гімназіі піяраў, скраў радыёапарат [198]. Трэба адзначыць, што лямпавае радыё ў тыя гады было вельмі каштоўнай, жаданай і статуснай рэччу, якую маглі мець толькі дастаткова багатыя людзі.

З ініцыятывы дырэктара Купецкай гімназіі піяраў Генрыка Жалігоўскага ў гімназіі паўстаў гурток аўтааматараў. У гурток запісалася каля 50 вучняў і некалькі настаўнікаў. У гуртку вывучалася канструкцыя аўтамабіля і атрымліваліся практычныя навыкі кіравання. Настаўніца Купецкай гімназіі Яўгенія Багуцкая першай сярод вучняў і настаўнікаў здала экзамены і атрымала аўтамабільныя правы [199].

У 1937 г. Купецкую гімназію закончылі 49 чалавек. 16 чэрвеня у гімназіі адбылося выпускное свята, пасведчанні аб заканчэнні гімназіі вучням уручыў дырэктар Жалігоўскі, пасля чаго адбылася дэфіляда (урачыстае шэсце, парад) вучняў па горадзе [200]. На гэтым свяце адзін з настаўнікаў гімназіі ксёндз Людвік Русак прапанаваў стварыць вучнёўскі фонд, куды павінны былі збірацца грошы для краязнаўчых вандровак. Хутка ў першую ж вандроўку паехала 45 вучняў. Яны пабывалі ў Варшаве, Кракаве, Катавіцах, Закапане, Гдыні, Львове і іншых месцах [201].

1 ліпеня 1937 г. скончыўся 3-гадовы тэрмін рэктарства ксяндза Клеменса Чабаноўскага з калегіума піяраў у Лідзе, і ён быў прызначаны на пасаду рэктара яшчэ на 3 гады. Выкладчыка гімназіі ксяндза Людвіка Рушака, якога вельмі любілі ў Лідзе, перавялі рэктарам калегіума ў Кракаў. У іншую навучальную ўстанову з'ехаў з Ліды і ксёндз-піяр Юлівуш [202].

Падчас новага вучэбнага года, у кастрычніку 1937 г., дзве экскурсіі з Ліды пабывалі ў Вільні, гэта былі вучні дзяржаўнай і Купецкай гімназій. Вучні наведалі магілу сэрца маршала Пілсудскага на Росах, выставу радыётэхнікі, краму Яблыкоўскіх, дамініканскія муры, універсітэт імя Стэфана Баторыя, касцёлы Св. Ганны, Св. Пятра і Паўла і Замкавую гару [203].

У лістападзе таго жа года пад патранатам маршала Эдварда Рыдз-Сміглага і пры дапамозе павятовага аддзела Краязнаўчага таварыства паўстаў Юбілейны камітэт ушанавання памяці Людвіка Нарбута ў Лідзе. Камітэт вырашыў заснаваць адну стыпендыю імя Людвіка Нарбута для вучняў Купецкай гімназіі, «бо народны герой пачынаў вучыцца ў лідскай па-піярскай павятовай школе» [204].

Пры канцы 1937 г. віленская прэса пісала: «Новая зала ў горадзе. Хутка будзе скончана будаўніцтва вялікай гімнастычнай залы пры Купецкай гімназіі. Гэта будзе адна з самых вялікіх залаў у горадзе. Адсутнасць залаў для арганізацыі культурных і спартыўных мерапрыемстваў - вялікая праблема горада» [205]. Ужо 6 снежня адбылося ганаровае асвячэнне новай гімнастычнай залы [206]. Газета «Кур'ер Віленскі» пісала: «Адбылося адкрыццё самай вялікай у горадзе (калі не лічыць кіно "Эра") гімнастычнай залы пры Купецкай гімназіі. Зала мае 22х10,5 м. У ёй зроблена сцэна для правядзення культурных мерапрыемстваў. Тут адразу адбылася традыцыйная школьная ўрачыстасць, на якой выступілі кіраўнікі гімназіі і калегіума» [207]. У 1970-х гадах у гэтай зале мясцілася падлеткавая спартыўная школа. Выгляд будынка моцна зменены рамонтамі.

Зіма 1938 г. пачалася з таго, што гімназію зноў абакралі. На гэты раз злодзей перавярнуў усе шафы, але скраў толькі некалькі злотых і некалькі дробных рэчаў настаўнікаў [208].

Пасля Новага года, 5 студзеня 1938 г., Таварыства вучнёўскай моладзі ў Лідзе ў зале дзяржаўнай гімназіі правяло 15-ы Навагодні баль [209]. Тады ж спартыўны гурток вучняў Купецкай гімназіі на ставе, які быў выкапаны на зямельным надзеле піяраў, адкрыў коўзанку, якая прымала аматараў канькоў з 9 да 20.00. Тут нават усталявалі радыёрупар і зрабілі электрычнае асвятленне [210]. Пры канцы лютага 1938 г. на гэтай коўзанцы адбыўся выпадак, пра які шмат пісалі розныя газеты: «Два сямігадовыя хлопцы каталіся на коўзанцы гімназіі піяраў. Адзін з іх, Жаброўскі, упаў у палонку і пачаў тануць, другі сямігадовы хлопец - Пятнуць з рызыкай для собскага жыцця выцягнуў тапельца з вады» [211].

У лютым 1938 г. кіраўніцтва Купецкай гімназіі правяло сустрэчу з кіраўнікамі прадпрыемстваў горада з мэтай наладжвання супрацоўніцтва вучняў выпускных класаў гімназіі з прадпрыемствамі горада [212].

20 і 21 траўня 1938 г. у Купецкай гімназіі адбыўся сход кіраўнікоў адукацыі Віленскай акругі, тут гасцявалі дырэктары і настаўнікі школ [213].

Паведамлялася, што ў першыя дні чэрвеня вучні 4-га класа Купецкай гімназіі ў Лідзе на два тыдні паедуць у Гдыню, дзе «моладзь будзе праходзіць практыку ва ўправе Цэнтральнай Прамысловай акругі Гдыні» [214].

А 23 траўня 1938 г. адбыліся выпускныя экзамены апошняга класа гімназіі. «Скончылі гімназію 20 вучняў і вучаніц: Бедраўскі, Гербядзёўская, Ілютовіч, Іваноўскі, Яхніс, Камянецкая, Клышэйка, Малахоўская, Міцкінеўскі, Нарушэвіч, Прасмыцкі, Савонь, Шварцбрам, Урбановіч, Воранава, Урублеўская, Прус, Манякоўская, Здановіч» [215].

Летам 1938 г. каля станцыі Нёман з 17 ліпеня адбылося ўрачыстае адкрыццё вучнёўскага лагера. Яно пачалося з набажэнства, якое правёў рэктар калегіума піяраў ксёндз Клеменс Чабаноўскі. Газеты пісалі, што «сярод іншага ў праграме лагера - апека над дзецьмі ваколічных вёсак. Карыстаючыся побытам на пляжы вялікай колькасці лідзян, кіраўніцтва лагера зладзіла дансінг у мясцовым казіно» [216]. Дарэчы, станцыя Нёман (вёска Сялец пад Лідай) была галоўным месцам летняга адпачынку лідзян у той час (глядзі ніжэй). Пакуль вучні адпачывалі, «у Купецкай гімназіі знаходзіўся візітатар [інспектар - Л. Л.] міністэрства, аўтар вялікай колькасці кніг і рэфарматар агульнаадукацыйнай школы Антоні Талонь. Ён рабіў візітацыю Купецкай гімназіі» [217].

Ад пачатку 1920-х гг. лідскія піяры не мелі пэўнасці з юрыдычнымі правамі на фундаваную раней маёмасць - нерухомасць па вуліцы Сувальскай і фальварак Пастаўшчына каля Ліды [218]. Шмат гадоў ішоў судовы працэс, і гэта дрэнна адбівалася на працы гімназіі і калегіума: «60 % лідскай моладзі пасля заканчэння агульнаадукацыйных школ нават здаўшы экзамены не можа трапіць у гімназію, бо не хапае месцаў. Таму піярская гімназія павялічвае прыём вучняў у першы клас. Праект пабудовы дадатковага гмаху гімназіі і вучэбнай крамы па Сувальскай не могуць дачакацца рэалізацыі ўжо 4 гады. Калі б Найвышэйшы суд зрабіў вырак на карысць піяраў, дык піярская школа ў гэтым годзе была б моцна пашырана. Праект пабудовы гандлёвых крамаў таксама залежыць ад выраку гэтага суду» [219].

1 верасня 1938 г. пачаўся апошні мірны вучэбны год.

Увосень Таварыства выпускнікоў Гандлёвай школы піяраў у Лідзе прыступіла да арганізацыі спецыялізаванай гандлёвай бібліятэкі. «Жыццё паказала неабходнасць спецыяльнай бібліятэкі для развіцця гандлю і прамысловасці ў горадзе. Управа Таварыства звярнулася ў розныя выдавецтвы па патрэбныя кнігі» [220]. Праз некалькі месяцаў у Купецкай гімназіі па адрасе Сувальская, 68 гэтая гандлёвая бібліятэка пачала працаваць [221].

У студзені 1939 г. лідскія піяры нарэшце выйгралі судовы працэс: «...няпэўнасць стрымлівала развіццё калегіума і злучаных з ім навучальных устаноў. Генеральная пракуратура разам з Дзяржаўным скарбам пачала працэс аб вывадзе ордэна піяраў з займанага імі месца. Гэты працэс прайшоў праз усе інстанцыі, і на ўсіх узроўнях выракі былі на карысць піяраў. Справа дайшла да Найвышэйшага Адміністратыўнага Трыбунала ў Варшаве, які і паставіў кропку ў гэтай справе, пацвердзіўшы правы піяраў на нерухомасць. Лідскія піяры прыступаюць да рэалізацыі даўно акрэсленага плана будаўніцтва пры ўласнай гімназіі сучасных крам, у якіх вучні будуць праходзіць гандлёвую практыку» [222].

Магчыма, у сувязі з перамогай у маёмасным працэсе ўлетку 1939 г. прыватная Купецкая гімназія ў Лідзе атрымала юрыдычныя паўнамоцтвы дзяржаўнай гімназіі, пасля чаго «...гімназія пашырае набор вучняў, бо ў мінулым годзе гімназія не магла ўзяць усіх ахвочых. Будуць пабудаваныя крамы, дзе вучні будуць атрымліваць практычныя веды» [223].

У тое, апошняе лета існавання Купецкай гімназіі была пераабрана ўправа Таварыства выпускнікоў: «У яго склад увайшлі: прэзідэнт - Юзаф Шчыгло, віцэ-прэзідэнт Казімір Вайцахоўскі, скарбнік - Станіслаў Чашэйка, сакратар - Казімір Мінько, сябры ўправы: Ян Зарэмба, Галіна Катоўская і Ян Клышэйка» [224]. Выпускнікі 1939 г. Купецкай гімназіі вырашылі стварыць кааператыў, які павінен быў займацца скупкай адходаў у насельніцтва Лідскага павета: рыззя, костак, металу, макулатуры [225].

Гімназія асаднікаў . Зімой 1938 г. прэса пісала пра недахоп месцаў у лідскіх гімназіях [226]. І ўжо ўлетку 1938 г. пачаўся запіс у першы клас новай гімназіі Звязу асаднікаў [227], якая адчынілася ў былым будынку школы № 4 на Слабодцы.

Кіраўніцтва Звязу вырашыла будаваць свой сталы гмах новай прыватнай гімназіі. Першапачаткова пляц для будаўніцтва новай прыватнай гімназіі атрымаў Стралецкі звяз - добраахвотная арганізацыя дапамогі войску [228]. Аднак гэты Звяз не змог знайсці неабходнае фінансаванне для будаўніцтва вучэбнай установы.

Увосень 1938 г. газета «Кур'ер Віленскі» пісала: «Ліда будуе новую гімназію. Гімназія, пабудаваная 10 гадоў таму за больш чым 1 000 000 зл., аказалася замалой для горада. У гэтым годзе некалькі сотняў вучняў, здаўшых экзамены, не трапілі ў гімназію. Каб даць магчымасць моладзі атрымаць сярэднюю адукацыю ў Лідзе, Звяз вайсковых асаднікаў адкрыў прыватную гімназію. Зараз гімназія месціцца ў памяшканні былой школы № 4. Гэта памяшканне не адпавядае патрабаванням адукацыйнага працэсу, і таму Звяз звярнуўся да ўладаў з просьбай ахвяраваць пляц пад новы будынак. Гарадская рада ахвяравала вялікі пляц каля Дзяржаўнай гімназіі. Калі справы пойдуць добра, дых хутка горад будзе мець другую агульнаадукацыйную гімназію» [229].

У красавіку 1939 г. на ахвяраваным гарадскімі ўладамі пляцы пад пабудову гімназіі адбылося геалагічнае вывучэнне грунту. Вывучэнне паказала, што новы гмах не запатрабуе занадта моцнага фундамента. Будову планавалася пачаць у найбліжэйшы час, «новая гімназія будзе будавацца каля існай Дзяржаўнай гімназіі» [230].

У жніўні 1939 г. прэса паведаміла: «Каля гмаху Дзяржаўнай гімназіі і ліцэя вядзецца будаўніцтва новай гімназіі Звязу асаднікаў. Гэта будзе другі школьны будынак вартасцю болей за мільён злотых. Работы часткова фінансуе Фонд Працы. Кіраўніцтва будоўлі знаходзіцца ў руках гарадскога архітэктара інжынера Вацлава Галіка" [231]. Да пачатку вайны - 1 верасня 1939 г. - паспелі пабудаваць трохі вышэй за першы паверх. Дом быў дабудаваны ў 1949-50 гг. для афіцэраў Савецкай Арміі [232].

Аўтар артыкула ў сваёй калекцыі мае фотакопію паштоўкі-паведамлення, якую дырэкцыя рассылала сваім вучням. Паштоўка, адпраўленая ад імя «Прыватнай каадукацыйнай гімназіі Звязу асаднікаў, вуліца Белагрудская, 28», нагадвае пра тое, што заняткі ў чарговым навучальным годзе (1939-40 гг.) пачнуцца 11 верасня 1939 г., і што да пачатку заняткаў будуць дапушчаны толькі тыя вучні, за якіх на наступныя паўгода будзе выплачана 125 злотых за вучобу і 30 злотых у фонд матэрыялаў для практычных заняткаў і вандровак (разам 155 злотых). Паштоўка была адпраўлена 9 жніўня 1939 г. на адрас: вуліца Шкляная, 30-1, вучню гімназіі Піліпу Касперу.

Школы горада . У 1930-я гады ў горадзе працавала 5 агульнаадукацыйных школ (7-гадовага навучання). У 1937 г. гарадскія ўлады надалі ўсім школам уласныя імёны.

Школа № 1 атрымала назву імя маршала Пілсудскага (дырэктар - Юзаф Мiхнеўскі);

Школа № 2 - імя Габрыеля Нарутовіча (дырэктар - Антонi Котанскі, зараз у будынку былых школ № 1 i № 2 знаходзіцца СШ № 1);

Школа № 3 - імя Берка Ёселевіча (Berka Joselewicza), мясцiлася каля касцёла пiяраў;

Школа № 4 - імя маршала Рыдз-Сміглага (дырэктар Уладзiслаў Даброўны, зараз СШ № 10).

Школа № 5 - імя Людвіка Нарбута (дырэктар Фердынанд Оркуш. Знаходзілася каля паўночнай сцяны замка, будынак не захаваўся).

Планаваная школа № 6 павінна была атрымаць імя Т. Касцюшкі [233]. Гэтую школу пачалі будаваць у 1938 г. па вуліцы Легіяновай (зараз - Клімко) [234]. Праз некалькі месяцаў «Кур'ер Віленскі» паведаміў: «Гарадскія ўлады вырашылі пачаць будаўніцтва новага гмаху 7-класнай школы па вуліцы Легіяновай. Акрамя грошай з гарадскога бюджэту на школу пойдуць грошы Фонда Працы і Таварыства дапамогі будоўлі школ» [235].

Таксама мелі планы пабудовы новага гмаху для школы № 5. Каб знайсці месца для будоўлі новай школы імя Л. Нарбута, гарадская рада вылучыла адмысловую камісію. «Пасля таго як будзе вызначана месца, камісія зоймецца выкупам пляца ва ўласнасць горада. Плануецца ў хуткім часе пачаць будаўніцтва» [236].

22 студзеня 1939 г. у Лідзе адбылося ўрачыстае асвячэнне штандара «агульнаадукацыйнай школы 3-й ступені №-5 імя Людвіка Нарбута. Асвячэнне пачалося з урачыстага набажэнства ў фарным касцёле, у якім бралі ўдзел настаўнікі, бацькоўскі камітэт і прадстаўнікі грамадскіх арганізацый. Потым у зале кінатэатра "Эра" адбылося ўручэнне штандара і прыбіццё яго цвікамі да дрэўка» [237].

Улетку 1937 г. Рамесна-прамысловая школа ў Лідзе была пераназвана ў Дзяржаўную рамесную (механічную) школу. Сталярныя варштаты ліквідаваны, уведзены курсы навук і практычных заняткаў у кавальскіх, слясарных і тэхніка-механічных справах [238].

У верасні 1937 г. паведамлялася, што «будынку Рамеснай (механічнай) школы па вуліцы Сувальскай патрэбны рамонт. Драўляны будынак школы пабудаваны ў 1930 г. і патрабуе сталага дарагога рамонту, бо дрэва точыць грыбок, акрамя гэтага некалькі разоў перарабляліся печы. Розныя рамонты ўжо каштавалі 60 000 зл., гэтых грошай хапіла б на мураваны будынак амаль такога ж памеру. Можа, лепей, чым ратаваць драўляны будынак ад грыбка, пабудаваць на тым жа месцы новы?» [239].

Увесну 1939 г. дырэкцыя Рамеснай школы ў Лідзе арганізавала пры школе курсы кіроўцаў аўтамабіля і матацыкла. На курсах вывучалася тэорыя і даваліся практычныя веды ў галіне аўтамабільнай справы. Дырэкцыя школы хацела, каб кожны выпускнік акрамя пасведчання аб адукацыі атрымаў веды ў аўтамабільнай справе і правы кіроўцы. Першы аўтамабільна-матацыклетны курс сабраў 60 слухачоў [240].

Пры канцы 1937 г. Звяз настаўнікаў аб'явіў запіс моладзі ў вячэрняю школу. У вячэрняй школе навучэнцы павінны былі вывучаць курс 6-га і 7-га класаў агульнаадукацыйных школ. Запіс праводзіўся ў 5-й школе [241].

У жніўні 1938 г. паведамлялася пра адкрыццё ў Лідзе Звязам грамадзянскай працы жанчын (Związku Pracy Obywatelskiej Koblęt) з новага вучэбнага года Жаночай прафесіянальнай кравецка-бялізнярскай школы (Szkoła Zawodowa Krawiecko-bieliźniarska) [242]. У студзені 1939 г. гарадская рада ўхваліла пастанову аб выдзяленні для Жаночай прафесіянальнай кравецкай школы асобнага будынка, у якім акрамя школы павінен быў знаходзіцца і інтэрнат для вучаніц. «Школе перадалі гмах па вуліцы Камерцыйнай, дзе раней быў карны аддзел акруговага суда» [243].

Курсы, гурткі. У лютым 1937 г. у «Доме горада Ліда» на вул. Мацкевіча, 11 пачалі працаваць курсы кіроўцаў матацыкла, вучоба працягвалася палову месяца па аўторках, чацвяргах і суботах з 18.00 да 20.00, наведвальнікі плацілі за поўны курс навучання 60 зл. У тым жа будынку таксама адчыніліся курсы для кіроўцаў аўтамабіляў, вучоба праводзілася штодзённа, акрамя суботы і нядзелі, з 20.30 да 22.00, плата - 90 злотых [244]. Падобныя курсы ў горадзе стала працавалі пры розных арганізацыях.

У 1937 г. недалёка ад Ліды праходзіў летні лагер, дзе сабраліся добраахвотнікі, каб атрымаць практычныя навыкі пілатажу планёра [245]. У Лідзе працаваў гурток планерызму і парашутнай справы: «15 студзеня 1938 г. у памяшканні Звязу цывільных працаўнікоў лідскага аэрадрома адбылося ўрачыстае адкрыццё пятага тэарэтычнага курсу планерызму і парашутнай справы. Гэтыя курсы праводзіць мясцовы гурток планерызму пры Таварыстве падтрымкі супрацьпаветранай абароны (LOPP), якія ўзначальвае знаны інструктар планерызму інжынер Міхал Багатыроў. Гурток планерызму ў Лідзе таксама займаецца выхаваннем моладзі і авіямадэлізмам» [246]. Гурток Багатырова наведвалі 70 чалавек.

На пачатку 1939 г. у Лідзе адчыніліся 3-месячныя курсы радыётэлеграфістаў [247].

* * *

Адным з самых сур'ёзных дасягненняў ІІ Рэчы Паспалітай стала адбудова сістэмы адукацыі. За няпоўныя 20 гадоў утрая скараціўся лік непісьменных, пры гэтым паменшыліся адрозненні паміж асобнымі рэгіёнамі краіны, бо ў больш адсталых усходніх рэгіёнах гэты працэс развіваўся значна хутчэй. За 20 міжваенных гадоў узрос лік Авіяканструктар Міхал Багатыроў. людзей з вышэйшай адукацыяй, а шэрагі інтэлігенцыі, якая культывавала шляхецкія традыцыі, папаўняліся выхадцамі з сялян і меней заможных пластоў гарадскога насельніцтва. Узнавіў працу зачынены царскімі ўладамі пасля паўстання 1831 г. універсітэт імя Стэфана Баторыя ў Вільні, які працягваў традыцыі Віленскай акадэміі ВКЛ, тут вучылася шмат лідзянаў.

Багатыроў Міхаіл , лётчык-інжынер (1887-1964) нарадзіўся ў Вільні. Лётную кар'еру пачаў у 1908 г. у паветраплавальных частках. Афіцэр царскай арміі інжынер Міхаіл Багатыроў пабудаваў у 1910 г. у Моньках каля Беластока самалёт па схеме «качка», які атрымаў назву «Качка Надзея», тады ж прадставіў увазе публікі ў Пецярбургу планёр уласнай канструкцыі. У гэтым жа годзе прыняў удзел у рэкордным палёце паветранага шара з Гатчыны пад Пецярбургам да ўзбярэжжа Белага мора (950 км).

Доўгі час прымаў актыўны ўдзел у працы аэра- і аўтамабільнага клубаў. У 1913 г. выкладаў тактыку паветранага флоту афіцэрам Генеральнага Штаба.

У 1915 быў лётчыкам Асавецкай цвердзі. Потым займаў пасады начальніка школ механікаў, аэрафатаграфіі і авіямайстэрняў, якія абслугоўвалі ўвесь рускі Заходні фронт і. г.д. Уганараваны шматлікімі ўзнагародамі часоў Першай сусветнай вайны.

З 1918 г. працаваў у польскай прамысловасці. У 1920-х гг. гадах жыў у Познані, быў канструктарам самалётаў на фабрыцы «Самалёт». У 1925 г. сканструяваў планёр «Мядзведзь» («Mis»). Ён заняў першае месца на II Усяпольскім конкурсе планёраў. Для гэтага ж конкурсу пад кіраўніцтвам М. Багатырова быў пабудаваны і планёр «Матылёк» («Motyl»). Адным з першых пачаў распрацоўваць турбарэактыўныя авіяцыйныя рухавікі.

У 1930-я гг. жыў у Лідзе па вуліцы 3-га Мая, 50, працаваў у 5-м авіяцыйным палку. Аўтар шэрагу патэнтаў у галіне авіяцыі, напрыклад, 24 лютага 1939 г. ён, як жыхар Ліды, атрымаў патэнт на прыстасаванне для навучання парашутыстаў.

У часы ІІ сусветнай вайны ваяваў у Англіі.

Ахова здароўя. Пры канцы 1930-х гг. у Лідзе працавалі дзве бальніцы, якія сумарна мелі 105 ложкаў, насельніцтва абслугоўвалі 27 лекараў (11 тэрапеўтаў, 1 хірург, 2 акулісты, 1 псіхіятр, 2 педыятры і 10 лекараў іншых спецыялізацый) [248].

Казубоўскі Стэфан (крайні злева) з сваімі падначаленымі каля шпітальнага корпусу пабудаванага ў 1921 г. Злева два хлопчыкі, з іх меншы – сын медсястры, Яраслаў Ягадаўскі а большы – сын доктара Казубоўскага, Рышард Казубоўскі.

У 1937 г. было вырашана на яшчэ спраўных старых падмурках яўрэйскага шпіталя дабудаваць другі паверх і такім чынам значна павялічыць колькасць шпітальных ложкаў [249]. Пасля надбудовы, на пачатку 1939 г., у Лідскім яўрэйскім шпіталі пачаў працаваць аддзел гінекалогіі на 20 ложкаў [250].

Да 1937 г. у горадзе была паліклініка (Ośrodek zdrowia), якую ўтрымлівалі павятовыя ўлады. Тут стала працавалі адзін лекар, медсястра і вартаўнік, меліся наступныя аддзелы: агульны, сухотаў, венерычны і акуліста. На прыёме хворых розныя дактары працавалі ў адным пакоі, але ў розныя гадзіны. Аднак паліклініка не карысталася вялікай павагай, і бывала так, што нават у працоўныя дні (па выхадных паліклініка не працавала) тут нікога не было. Таксама ў горадзе вельмі не хапала сапраўднай амбулаторыі, а ў той, якая існавала, на палову стаўкі працавала толькі адзіная лекарка Меер (яна таксама працавала і школьным лекарам), таму амбулаторыя не магла выконваць свае функцыі.

Не дзіўна, што пры такім стане рэчаў адзіным месцам, дзе людзі ў любы час маглі атрымаць кваліфікаваную дапамогу, быў гарадскі шпіталь. Там заўжды знаходзіўся дзяжурны лекар, і таму заўжды можна было атрымаць медычную дапамогу: «Дзяржаўны шпіталь з галоўным лекарам Казубоўскім для Ліды і Лідчыны (і нават для больш далёкіх месцаў, напрыклад, сюды прывозяць хворых нават з ваяводскага Навагрудка і іншых гарадоў) ёсць адзіным медыцынскім цэнтрам. Каб пераканацца ў гэтым, дастаткова толькі прыйсці сюды ў любы дзень і пабачыць тлумы хворых, якія чакаюць дапамогі ў пачакальнях і нават у калідорах. Пры тым, што ў паліклініку ніхто не ідзе» [251].

Лідскі шпіталь, пабудаваны ў 1922 г., быў стала перапоўнены [252]. На 60 штатных месцах фактычна заўжды ўтрымлівалася 85 і болей хворых, калідоры былі застаўлены ложкамі. Тры лекары, якія працавалі ў шпіталі (галоўны лекар і ардынатар мелі восьмую службовую ступень, трэцім доктарам быў бясплатны практыкант), перагружаны працай. Акрамя сталай Былы эпідэмічны корпус шпіталя, зараз оталарынталогія. працы кожны дзень праводзілася 3-6 аперацый, часта вельмі складаных: «У дзень, калі тут быў аўтар артыкула, былі зроблены аперацыі: на матцы, апендыцыт, завароту кішок і выдаленне пухліны. Пры гэтым па калідорах немагчыма было прайсці ад вялікай колькасці хворых людзей, якіх таксама неабходна было прыняць... Цяжка ўявіць сабе, што ў такім горадзе, як Ліда, няма хуткай дапамогі, і, калі гэта патрэбна, яе выклікаюць з Вільні» [253].

Пры канцы 1937 г. Лідскі аддзел Чырвонага Крыжа атрымаў санітарны аўтамабіль для перавозкі хворых [254].

У Лідзе трэба было будаваць вялікую паліклініку. Ужо ў 1937 г. прэса паведаміла, што паліклініка пачне будавацца ў 1938 г. на Выгане. Новы будынак павінен быў каштаваць 150 000 злотых [255]. Каля карпусоў гарадскога шпіталя ўлады прадалі пляц коштам 19 000 зл. На пачатку 1938 г. стала вядома, што фінансаваць будову часткова будзе Фонд працы, а часткова Міністэрства аховы здароўя і сацыяльнай апекі. «Паліклініка будзе будавацца з улікам апошніх патрабаванняў гігіены і будзе разлічана таксама для газавай атакі падчас вайны» [256].

Улетку 1938 г. газета «Слова» пісала: «Ініцыятыва ваяводскіх уладаў пачаць пабудову гмаху паліклінікі ў Лідзе знайшла падтрымку ў гарадскіх уладаў, якія выдзелілі на гэтыя мэты 20 000 зл. Такую ж суму даў і Фонд Працы, і гэта толькі першы ўнёсак Фонду. Кошт будынка - 140 000 злотых. Новы будынак праектуецца з улікам апошніх патрабаванняў гігіены і будзе мець самае сучаснае абсталяванне - рэнтгенаўскі апарат і кварцавыя лямпы. У новай паліклініцы будуць аддзелы: афтальмалагічны, венералогіі, сухотны. Паліклініка павінна была абслугоўваць горад і пяць вясковых гмін каля Ліды» [257]. Тады ж «Кур'ер Віленскі» пісаў, што «міністр Касцялкоўскі [258] акрамя іншага, цікавіўся станам медыцыны ў горадзе. Ён ухваліў праект гмаху новай паліклінікі, якая пачынае будавацца, і асігнаваў на гэтыя мэты 20 000 зл. з Фонду Працы» [259].

Увосень 1938 г. прэса паведамляла, што будаўніцтва паліклінікі «рухаецца з кожным днём» [260].

Галоўнай падзеяй 1938 г. у сферы аховы здароўя было адкрыццё новага шпітальнага эпідэмічнага корпуса, аб чым будзе расказана ніжэй у главе пра функцыяналізм.

У снежні прэса паведаміла, што шматгадовы дырэктар дзяржаўнага шпіталя, «выбітны грамадскі дзеяч» Стэфан Казубоўскі пайшоў на пенсію [261]. У ліпені 1939 г. Казубоўскі ўзнагароджваецца Залатым крыжам Заслугі [262].

Увесну «Кур'ер Віленскі» пісаў пра стан аптэчнай справы ў горадзе: «Праз рост Ліды існыя ў цэнтры горада аптэкі не могуць забяспечыць лекамі ўсіх хворых. На Слабодцы існуе аптэчны склад, але праз статут гэтая ўстанова можа гандляваць толькі самымі неабходнымі лекамі. Таму пачалася падрыхтоўка да адкрыцця ў горадзе чацвёртай аптэкі» [263].

Паліклініку па вуліцы Нарутовіча да 1939 г. пабудаваць не паспелі, але ў ліпені 1939 г. ужо былі аб'яўлены таргі на выкананне ў будынку паліклінікі работ па мантажы сістэм ацяплення, каналізацыі, водаправода [264], што кажа пра тое, што будаўніцтва гмаху падыходзіла да канца. Верагодна, пасля пера- і дабудовы тут зараз знаходзіцца гарадская санстанцыя.

І пры канцы трошкі з артыкула 1937 г. у «Кур'еры Віленскім» пад назвай «Прадмесце Ліды пад акупацыяй вар'ятаў», у якім паведамляецца пра цікавыя варункі ўтрымання псіхічна хворых у Лідзе: «Перад 1935 г. тут [на поўначы Ліды, каля Малэйкаўшчыны - Л. Л.] была ўстанова для псіхічна хворых, якую трымаў Ліўшыц. А пасля закрыцця гэтай установы з'явіліся праблемы. У 1936 г. тут паўстала таварыства, якое апекавалася над гэтымі хворымі людзьмі: установа Ліўшыца была ліквідавана, а вар'ятаў, якіх яна ўтрымлівала, падзялілі паміж чальцамі таварыства, якія і апекаваліся над імі. 30-40 вар'ятаў, якіх пасялілі на тэрыторыі ў некалькі кіламетраў і па неабходнасці дазволілі вольна гуляць, надаюць гэтай ваколіцы спецыфічна адмоўны характар, з гэтай пары Малэйкаўшчына і вёскі вакол яе займелі досыць непрыемны статус у меркаваннях лідзян. Вядома ж, сустрэць вар'ята на дарозе - не надта прыемная рэч. Некалькі месяцаў таму адбылося забойства Стэфановіча з Малэкаўшчыны. Стэфановіч - член таварыства, трымаў у сябе аднаго вар'ята, чалавека звычайна спакойнага... Аднак неяк, працуючы разам з гаспадаром у стадоле... хворы, не перастаючы быць спакойным, ударыў Стэфановіча граблямі па галаве, ад чаго той хутка памёр, а вар'ят ужо праз некалькі дзён зноў пасвіў быдла ў ваколіцах... На дарогах адбываюцца выпадкі збіцця вар'ятамі выпадковых людзей, напады на жанчын і дзяцей. Некаторыя вар'яты б'юць сваіх гаспадароў ці гаспадынь... За ўтрыманне і апеку над адным вар'ятам гарадская ўправа ці сваякі плацяць 50 злотых штомесяц. Відавочна, што ўтрыманне, напрыклад, 2 хворых дае гаспадару на вёсцы, які і так мае сродкі для жыцця, надта добры дадатак к сямейнаму даходу, таму шмат ахвочых займацца гэтай справай... Можа, варта адсунуць калонію вар'ятаў далей ад горада, вызваліўшы такім чынам прыгожыя мясціны ад іх акупацыі?» [265].

Казубоўскі Стэфан Стэфанавіч (Stefan Kozubowski 1874-1961), галоўны лекар лідскай бальніцы ў 1921-39 гг. Род Казубоўскіх паходзіў з Міншчыны. У 1895 г. Стэфан скончыў Мінскую класічную гімназію і паступіў у Імператарскую вайсковую медыцынскую акадэмію ў Санкт-Пецярбургу, якую скончыў ў 1901 г. Як вайсковы медык служыў на мяжы з Персіяй, у 1902 г. вярнуўся ў Пецярбург, але праз некалькі месяцаў пачалася руска-японская вайна, і ён быў прызначаны ў дзейную армію на Далёкі Усход. У 1906 г. вяртаецца ў Пецярбург, дзе спецыялізуецца ў якасці хірурга і гінеколага. У 1907 г. вяртаецца ў родны Мінск, працуе ў губернскім шпіталі. У 1908 г. атрымлівае ў Пецярбургу ступень доктара медыцыны. У 1909 г. узначальвае шпіталь у Баранавічах. З 1913 г. зноў у Мінску - ардынатар хірургіі і гінекалогіі губернскага шпіталя. У 1914 г. мабілізаваны ў войска вайсковым лекарам, уздымаецца да кіраўніка хірургічнай службы дывізіі. У 1917 г. звальняецца і ўзначальвае аддзел хірургіі і гінекалогіі Мінскага губернскага шпіталя. З 1920 г. на службе ў польскім войску, 1 ліпеня 1921 г. у чыне маёра пайшоў у запас і пераехаў жыць у Ліду, дзе адразу ўзначаліў толькі што пабудаваны дзяржаўны павятовы шпіталь.

У Лідзе жыў па вуліцы капітана Мяніцкага (раней - Палеская), потым - па Сыракомлі, пазней - па вуліцы Сувальскай (паміж Школьнай і рынкам). У 1930 г. на вуглу вуліц Фалькоўскага і Школьнай будуе свой дом з прыватным медычным кабінетам. Тут, дзіцем, у яго прыватна лячыўся цесць аўтара, які расказваў праз шмат гадоў пра «цудоўнага доктара Казубоўскага». Дом Казубоўскага існаваў да канца 1990-х гг., у ім доўгі час знаходзілася гарадская фатаграфія.

Быў узнагароджаны Срэбным і Залатым крыжамі Заслугі.

У 1939 г. пайшоў на пенсію, але ўвосень 1939 г., каб было з чаго жыць, быў змушаны вярнуцца да працы, працаваў у шпіталі, які да 1939 г. быў яўрэйскім, і ў паліклініцы.

У чэрвені 1941 г. падчас налёту нямецкай авіяцыі на горад была цяжка паранена ягоная жонка Людвіка, а дом часткова парушаны. Жыў у сябра, выкладчыка гімназіі Станіслава Руткоўскага па вуліцы Касцюшкі, 22, а потым па вуліцы 11 Лістапада, 18. У 1945 г. з'ехаў у Польшчу і стаў жыць у Быдгашчы, працаваў лекарам у доме састарэлых, другі раз пайшоў на пенсію толькі ў 1957 г. ва ўзросце 83 гадоў.

Памёр 31 кастрычніка 1961 г., пахаваны на Цэнтральных могілках «Srebrzysko» ў Гданьску.

Рэлігійнае жыццё Касцёл стала арганізоўваў пілігрымкі парафіян у Вільню. Напрыклад, улетку 1936 г. 1 400 чалавек з Ліды наведвалі Вострую Браму і могілкі на Росах, магілу маці і сэрца маршала Пілсудскага, частка лідзян наведала таксама Кальварыю [266]. У наступным нумары газета ўдакладніла, што ў пілігрымцы ўдзельнічала 1 590 лідзян і 4 ксяндзы [267].

Пра прызначэнне пробашча новай парафіі новапабудаванага касцёла на Слабодцы Вінцэнта Лабана паведамлялася ў чэрвені 1937 г. [268] Пры канцы таго ж года прэса пісала, што парафіяне касцёла на Слабодцы плануюць пачаць пабудову новага, мураванага касцёла. «Слабодка, раней самы бедны раён горада, у апошнія гады пачаў хутка развівацца ў гандлёвым і гаспадарчым сэнсах. Драўляны касцёл ужо не можа змясціць усіх парафіян» [269]. Мураваны касцёл быў тут пабудаваны толькі на пачатку XXI ст.

На пачатку сакавіка для святкавання свята «Казюкі» заўжды арганізоўваўся адмысловы цягнік з Ліды на Вільню. У 1938 г. для праезду на Казюкі ў абодва бакі трэба было заплаціць за квіткі 3 злотыя, цягнік адыходзіў у Вільню 3 сакавіка ў 12.00 і адпраўляўся ў бок Ліды з віленскага вакзала 4 сакавіка ў 14.27 [270]. На Казюкі ў Вільню звычайна выязджалі тысячы лідзян.

Гараджане памяталі пра ксяндза Фалькоўскага, забітага царскімі ўладамі падчас паўстання 1863 г. Напрыклад, у лютым 1936 г. 86 лідскіх харцараў наведалі магілу ксяндза на Выгане [271]. У чэрвені 1938 г. у фарным касцёле адбылася імша ў памяць 75-х угодкаў смерці героя паўстання 1863 г. ксяндза Фалькоўскага [272].

Як і кожны год, 14, 15, 16 верасня 1938 г. у фарным касцёле адбываліся парафіяльныя ўрачыстасці, і на плошчы Славы каля касцёла праходзіў традыцыйны кірмаш [273].

З 6 жніўня 1936 г. на Лідчыне тры дні знаходзіўся віленскі арцыбіскуп Рамуальд Ялбжыкоўскі, за гэты час ён наведваў большасць рыма-каталіцкіх парафій павета [274].

2 і 3 кастрычніка 1938 г. у Лідзе праходзіў ІІІ кангрэс ордэна францішканаў, у ім прынялі ўдзел дэлегацыі з 48 парафій [275].

26 сакавіка 1939 г. шырока святкавалася 40-годдзе душпастырскай працы ксяндза-каноніка, лідскага дэкана Гіпаліта Баярунца. Адбылося ўрачыстае набажэнства ў фарным касцёле, васілішскі ксёндз-дэкан Ігнат Цэраскі сказаў вялікае казанне і падарыў юбіляру 400 злотых, сабраных лідскім грамадствам [276].

Прэса амаль што не паведамляла пра жыццё іншых, акрамя каталіцкай, канфесій. У 1936 г. кансерватыўная газета «Слова» напісала, што «секта баптыстаў не мела вынікаў у Віленска-Троцкім павеце, яны страцілі тут 3 дамы малітвы... Сектанты перанеслі сваю дзейнасць на тэрыторыю Лідскага і Гарадзенскага паветаў, дзе зараз знаходзяцца адмысловыя дэлегаты гэтай секты" [277]. І ўжо ўлетку 1937 г. паведамлялася пра «хрост баптыстаў. Каля вёскі Навапрудцы адбылася цырымонія хросту асоб, новапрысталых да секты баптыстаў» [278].

Кінатэатры горада . Галоўным месцам культурнага адпачынку гараджан былі кінатэатры.

У 1932 г. пажар знішчыў кінатэатр «Нірвана» і суседнія дамы. Пасля адбудовы паўстаў новы кінатэатр «Эра». Пры канцы 1930-х гг. Ліда мела кінатэатры: «Эдысан» (адчынены перад 1-й сусветнай вайной), «Эру» і «Маленькае», усе знаходзіліся на Сувальскай вуліцы [279]. У той час кіно было для жыхароў Ліды галоўным месцам адпачынку і важнай культурнай з'явай. У рэпертуары пераважалі камедыі, але былі і сур'ёзныя карціны.

Кінатэатры «Эра» і «Эдысан» былі ў цэнтры горада, «Маленькае» - каля касцёла піяраў. На пачатку 1937 г. кінатэатр «Маленькае» (Сувальская, 74) быў зачынены, і Скарбовая ўправа налажыла секвестр на яго мэблю [280].

Кінатэатр «Эдысан» меў балкон і буфет. Паказу фільмаў звычайна папярэднічала надпраграма (часопіс) ПТА (Польскага тэлеграфнага агенцтва). А вячэрнім сеансам нярэдка папярэднічала рэвю (кінаагляд). У «Эдысане» паказвалі «лепшыя фільмы нашага часу з моцным гукам», праграмы мяняліся прыблізна штотыдзень. Напрыклад, у акрэсе 12 сакавіка - 8 красавіка 1939 г. на экране гэтага кінатэатра паказваліся фільмы: «Тыран», «Вязніца без кратаў», «Каханне ў джунглях», «Таямніца Чырвонага мора» [281].

Уладзіслаў Нарушэвіч у сваіх мемуарах пераказваў сапраўдную анекдатычную гісторыю з 30-х гадоў. Нейкі селянін з жонкай пасля ўдалага гандлёвага дня пайшлі ў кінатэатр «Эдысан». Месцы занялі на балконе ў бакавым крыле, блізка да экрана. Ішоў крымінальны фільм, у галоўны момант забівалі багатую, маладую і прыгожую жанчыну. У момант забойства жанчына была занятая чытаннем і не бачыла бандыта, які набліжаўся да яе. Калі ён ужо быў блізка каля ахвяры, жонка ўхапіла мужа за руку і пачала голасна крычаць: «Кінь у бандыта ботам, бо заб'е!». Селянін выканаў загад, і, зняўшы бот, кінуў яго ў экран, экран парваўся, у кінатэатры пачалася паніка [282].

Прэса паведамляла, што ўлетку 1937 г. ненавязаны конь з возам, пакінуты жыхаром вёскі Мастоўшчына Станіславам Снацкім пасвіцца на вуліцы Сувальскай, выбіў шыбу ў кінатэатры «Эдысан» [283].

Школьная моладзь мела праблемы з вячэрнімі сеансамі, бо настаўнікі не дазвалялі моладзі паказвацца на вуліцы без дарослых пасля 20 гадзін, тым больш хадзіць у кіно на вячэрнія сеансы. Толькі некаторыя смельчакі ішлі на рызыку напароцца на дзяжурнага настаўніка. Таму, каб патрапіць на вячэрні сеанс, некаторыя зухі апраналіся як дарослыя [284].

Месцы ў кінатэатрах не нумараваліся, купіўшы білет, пры жаданні можна было застацца ў глядзельнай зале на некалькі сеансаў. У кінатэатрах, акрамя паказу кінафільмаў, арганізоўваліся тэатральныя пастаноўкі вандроўных труп, ладзіліся танцавальныя вечары, дабрачынныя мерапрыемствы, балі-маскарады і г.д., у якіх магло прымаць удзел да 500 чалавек.

Міжваенныя кінатэатры былі сапраўднымі цэнтрамі не толькі культурнага, але і грамадска-палітычнага жыцця. Уладальнікі кінатэатраў абавязаны былі прадстаўляць глядзельныя залы па зніжанай цане ці бясплатна для сходаў разнастайных грамадскіх палітычных арганізацый, таварыстваў, партый і г.д., напрыклад, у 1936 г. падчас знакамітай забастоўкі кінатэатр «Эра» выкарыстоўваўся для сходаў і мітынгаў рабочага актыву [285]. А 2 траўня 1937 г. у кінатэатры «Эдысан» у межах Тыдня асветы працоўных была прачытана лекцыя пра шубраўцаў [286] і інтэлектуальныя рухі ў Вільні першай паловы ХІХ ст. [287]

У кінатэатрах стала праводзіліся гастролі тэатральных труп, напрыклад, 20 жніўня 1936 г. у кінатэатры «Эра» выступіла знакамітая трупа Віленскага гарадскога тэатра, гралася лёгкая эратычная камедыя ў 3-х актах «Каханне ўжо не ў модзе» («Miłość już nie w modzie») [288]. На пачатку 1937 г. «Кур'ер Віленскі» пісаў: «...у Лідзе працуюць 3 кінатэатры: два меншых і адзін пад назвай "Эра" з вялікай залай на 750 месцаў. Калі ў Ліду завітвае выязны віленскі тэатр ці ансамбль "Рэдута" з новым рэпертуарам - зала кінатэатра бывае нават перапоўнена публікай. Санітарныя нормы патрабуюць, каб у такім месцах былі публічныя туалеты, а ў гэтым кінатэатры туалеты ад пачатку ягонай эксплуатацыі заўжды "на рамонце". Такія адносіны кіраўніка кінатэатра "Эра" Тамашэвіча да санітарных нормаў не могуць не дзівіць грамадскасць. Трэба нарэшце, каб ён адказаў, калі закончыцца гэты вечны рамонт туалетаў?» [289]. Праз некалькі нумароў дырэкцыя кінатэатра адказала рэдакцыі: «Рамонт туалетаў даўно закончаны, але праз маразы размёрзліся водаправодныя трубы, і туалеты былі зачынены. Аднак падчас гастролей тэатральных труп туалеты былі чынныя. Зараз туалеты таксама працуюць» [290]. У тым жа нумары друкуецца аб'ява аб гастролях з 1 сакавіка 1937 г. віленскага тэатра пад кіраўніцтвам вядомай артысткі і заснавальніцы тэатра Ніны Младзеёўскай-Шчуркевіч: «У кінатэатры "Эра" ў 16 гадзін будзе паказана камедыя Стэфана Кедрынскага "Замужняя панна", у 20.30 - п'еса Самерсета Маэма "Святы прамень"» [291].

Трэба адзначыць, што ў другой палове 1930-х гг. славуты тэатр «Рэдута» [292] шмат разоў на год выступаў у кінатэатры «Эра».

У красавіку 1937 г. стараста Міклашэўскі падчас прыватнага прагляду кіно ў кінатэатры «Эдысан» асабіста пераканаўся, што тут паказваўся няўзгоднены з староствам і недазволены для моладзі фільм, а моладзь якраз і складала большасць гледачоў на гэтым сеансе. Стараста прыцягнуў гаспадара кінатэатра да адміністрацыйнай адказнасці, і ў выніку той быў аштрафаваны на 30 злотых. У тую ж вясну, у красавіку, выязны віленскі тэатр паказваў у «Эры» камедыю Якуба Дэвала «Стэфак» і камедыю Стэфана Кянджынскага «Стары кавалер» [293]. А ў траўні варшаўскія артысты ў кінатэатры «Эра» паказалі тэатральнаю камедыю «Цётка Караля», у ролі цёткі выступіў знакаміты кінаартыст таго часу Яўген Бадо [294]. Пра выступ у «Эры» ў камедыі «Цётка Караля» знанага Яўгена Бадо [295] пісаў адзін з гледачоў, былы лідзянін Уладзіслаў Нарушэвіч: «Запомніў яго аднак не ў гэтай, тытульнай для яго ролі, а падчас шпацыру па Сувальскай у таварыстве асыстуючых яму асобаў. Паводзіў сабе вельмі свабодна, бесклапотна і са сваім прыроджаным шармам абдорваў мінакоў артыстычнай ўсмешкай» [296].

У жніўні 1938 г. у кінатэатры «Эра» выступала тады ўжо славутая Іда Камінская [297] са сваёй камандай, квіткі прадаваліся ў цукерні «Амерыканка» [298].

Наогул, практычна кожны тыдзень у кінатэатры «Эра» акрамя паказу кіно адбываліся культурныя імпрэзы ці грамадскія мерапрыемствы.

Летам 1939 г. у кінатэатры «Эра» змяніўся дырэктар. Замест К. Тамашэвіча пачаў працаваць Ежы Длускі, які для гэтага адмыслова пераехаў жыць у Ліду.

Кіно ў горадзе было так папулярнае, што на пачатку 1939 г. у гарадской управе, «пад час штэмпелявання было скрадзена 48 білетаў у "Эру". Аднак кантралёр кінатэатра Рулько падчас праверкі білетаў вызначыла тры крадзеныя білеты. Дырэктар Длускі заявіў у паліцыю» [299].

У цэлым кінапракат быў добра развіты, гэта адлюстроўваюць наступныя лічбы: за другі квартал 1939 г. у Навагрудскім ваяводстве, часткай якога была Ліда, прайшло ў пракаце 216 фільмаў польскай вытворчасці і 251 замежны фільм (у першым квартале таго ж года 209 польскіх і 249 замежных) [300].

Гарадская бібліятэка . Гарадская бібліятэка аднавіла сваю працу ў 1922 г. па адрасе Сувальская, 3 (прыблізна на месцы, дзе былі дамы № 3, 5, 7 на вул. Сувальскай зараз стаіць гандлёвы дом «Юбілейны», Савецкая, 1). У гэтым доме размяшчаліся: тэхнічны аддзел гарадской управы, гарадская бібліятэка і рэдакцыя «Лідскай Пячатка лідскай бібліятэкі на кнізе. зямлі», перанесеная ў 1938 г. з вуліцы Замкавай. Запачаткаваў кніжныя фонды бібліятэкі былы бурмістр Ліды Рудольф Бергман, ён падараваў гораду сваю асабістую бібліятэку. Не менш за 25 % кніг прыпадала на яўрэйскую літаратуру. Бібліятэкай кіравала Анэля Рашкоўская [301].

Былая лідзянка Ярмант успамінала: «Бібліятэкаркай працавала маладая прыгожая брунетка. Памятаю, як аднойчы, адкрыўшы рот, каб вымавіць назву патрэбных кніг: "Дзікунка" Зажыцкай і "Пятнаццацігадовы капітан" Жуль Верна, не магла падаць голас. Магла гаварыць толькі шэптам... для такога святога месца, як бібліятэка. Паспрабавала казаць нармальным голасам, і зноў не атрымалася... Бібліятэкарку я сустрэла пасля вайны каля касцёла ў Мосіна (каля Познані)» [302]. Другі былы лідзянін Уладзіслаў Нарушэвіч пісаў: «На пачатку вуліцы Сувальскай па левым боку на поўнач быў магістрат і муніцыпальная бібліятэка з чытальнай залай. […] Нягледзячы на свой малады ўзрост, я даволі добра разбіраўся ў палітычных, нацыянальных і міжнародных адносінах праз мой прыроджаны запал да гісторыі і частага чытання газет і часопісаў у чытальнай зале муніцыпальнай бібліятэкі, што дапамагло значна пашырыць мае веды аб свеце і бягучай сітуацыі ў краіне» [303].

Працавала бібліятэка ў панядзелак, аўторак, сераду і пятніцу з 11.00 да 15.00 і з 18.00 да 20.00, у чацвер толькі з 11.00 да 15.00, у суботу з 11.00 да 13.30 і з 16.00 да 18.00. Месячны абанемент для карыстання бібліятэкай каштаваў 50 грошаў, для вучняў 20 грошаў. У 1937 г. бібліятэка мела 7 023 тамы і 1 250 сталых наведвальнікаў [304]. Гэта была адна з лепшых устаноў такога кшталту на заходнебеларускай зямлі. Сучаснікі адзначалі, што ў яе фондах былі навейшыя выданні сусветнай літаратуры, творы, адзначаныя высокімі ўзнагародамі: Нобелеўскімі і іншымі прэміямі. У фондзе мэтанакіравана быў выдзелены раздзел краязнаўчай літаратуры [305].

Пры канцы 1937 г. у гарадской бібліятэцы прайшоў двухдзённы семінар павятовых бібліятэк [306].

Пры канцы 1938 г. бібліятэка была грунтоўна адрамантавана і атрымала новыя пакоі. Чытальная зала засталася ў былым бібліятэчным пакоі, а кніжныя фонды былі перанесены ў два новыя пакоі таго ж будынка. Яўрэйскі аддзел таксама атрымаў два новыя пакоі, у першым зроблена чытальная зала, а ў другім кнігасховішча [307].

Краязнаўчая праца ў горадзе . У 1930-х гг. лідскія краязнаўцы лічыліся лепшымі ў Заходняй Беларусі.

Дапушчальна будзе зрабіць маленькае адступленне.

Першым лідскім краязнаўцам можна назваць бацьку беларускіх гісторыкаў Теадора Нарбута. Нарбут адмыслова цікавіўся гісторыяй Лідчыны і напісаў грунтоўныя тэксты па тэме. Археолаг, этнограф, фалькларыст і лідскі краязнавец Вандалін Шукевіч нарадзіўся ў часы, калі яшчэ жыў Нарбут. Гэты чалавек шмат зрабіў не толькі ў галіне археалогіі Лідчыны і ўсяго краю, але таксама займаўся этнаграфіяй, быў знаным і паважаным грамадскім дзеячам. Да першай генерацыі лідскіх краязнаўцаў можна аднесці і Маламажэйкаўскага святара Льва Савіцкага, які хоць і адносіўся да плыні заходнерусістаў, але напісаў вельмі цікавую гісторыю сваёй царквы.

Другая генерацыя лідскіх краязнаўцаў з'явілася на пачатку ХХ ст. і дзейнічала да 1939 г. Сапраўднай вяршыняй іх дзейнасці было выданне гістарычна-краязнаўчай газеты «Лідская зямля» (Ziemia Lidzka), рэдактарам якой быў Уладзіслаў Абрамовіч. Самым знаным прадстаўніком другой генерацыі краязнаўцаў Лідчыны, канешне ж, быў прафесійны гісторык, этнограф, член Таварыства беларускай школы, уладальнік унікальнага архіву па гісторыі Лідчыны Міхал Шымялевіч. Акрамя іх, буйнымі краязнаўцамі Лідчыны былі Аляксандр Снежка і Антон Гржымайла-Прыбытка.

Зараз гісторыю родных мясцін вывучае трэцяя генерацыя лідскіх краязнаўцаў. Галоўным дасягненнем трэцяй генерацыі з'яўляецца шматгадовае выданне часопіса «Лідскі летапісец» (з 1997 г., рэдактар Станіслаў Суднік) і адноўленай «Лідскай зямлі» (з 1990 г., рэдактар Аляксандр Колышка), галоўным месцам захавання і назапашвання ўсей інфармацыі пра Лідчыну з'яўляецца лідскі сайт «Павет» (pawet.net, з 1999 г., рэдактар сайта - аўтар гэтай кнігі). Мостам паміж другой і трэцяй генерацыяй лідскіх краязнаўцаў з'яўляліся выдатныя знаўцы нашай гісторыі, аўтары шэрагу грунтоўных тэкстаў, школьны настаўнік аўтара па астраноміі Анатоль Кулеш і журналіст Аляксандр Жалкоўскі.

Усе тры генерацыі лідскіх краязнаўцаў аб'ядноўвае глыбокая павага на нашай гісторыі і агульныя патрыятычныя погляды на яе. Нягледзячы на тое, што за два стагоддзі напісана шмат базавых тэкстаў, мы цвёрда ўпэўнены, што вывучэнне гісторыі Лідчыны толькі пачынаецца.

Такім чынам, узлёт лідскага краязнаўства ў 1930-х гг. адбыўся не на пустым месцы.

Першы нумар газеты «Лідская зямля» быў выдадзены 15 красавіка 1936 г. Выдаў газету Лідскі аддзел Польскага турыстычна-краязнаўчага таварыства, які «згуртаваў групу аматараў даследавання гісторыі нашай зямлі, вылучыў выдавецкі камітэт, які ўласнымі сіламі зрабіў першыя крокі ў кірунку пазнання былых дзеяў нашага краю» [308]. Ад пачатку адрас рэдакцыі знаходзіўся па вуліцы Замкавай, 4/7, на паўгода рэдакцыя пераязджала на вуліцу Гарнянскую і з 1938 г. месцілася на Сувальскай, 3.

Практычна ўсе лідскія краязнаўцы ў той час - людзі левых перакананняў, сучаснік - мастак Юры Кацяшчэнка - пісаў, што ў шэфа карэспандэнцкага пункта «Кур'ера Віленскага» ў Лідзе і галоўнага рэдактара газеты «Лідская зямля» Абрамовіча заўжды можна было «атрымаць рэвалюцыйныя лістоўкі» [309].

Галоўнай справай Краязнаўчага таварыства ў 1936 г. было заснаванне газеты. На 1937 г. прыпала падрыхтоўка да святкавання чарговага юбілею паўстання 1863 г. Лідскае краязнаўчае таварыства вырашыла вырабіць памятную дошку ў гонар кіраўніка паўстання на Лідчыне Людвіка Нарбута і ў памяць таго, што Нарбут у свой час вучыўся ў па-піярскай школе, прымацаваць яе да муроў касцёла піяраў. Быў створаны выканаўчы камітэт па ўшанаванні памяці Людвіка Нарбута. Патранат над справай узяў ганаровы лідзянін маршал Рыдз-Сміглы [310]. У верасні паведамлялася пра тое, што разьбяр Юры Кацяшчэнка ўжо зрабіў памятную дошку і бюст героя паўстання [311].

У 1936 г. Міністэрства ўнутраных спраў зацвярджае гістарычны герб нашага горада, якім гарадскія ўлады карысталіся пачынаючы з 1923 г. З 1936 г. для малодшых чыноўнікаў гарадской управы была ўведзена адмысловая ўніформа, у якой «на каўняры густоўнага мундзіра месціцца герб горада... тарча падзелена вертыкальна, на адной палове залаты леў на чырвоным полі, а на другой два залатыя перакрыжаваныя ключы на блакітным фоне. Тарчу атачае пурпурны, падбіты гарнастаем плашч, увенчаны каронай». Лепшы знаўца лідскай гісторыі Міхал Шымялевіч так інтэрпрэтаваў сімволіку лідскага герба: сімвалізуюць «ключы - свабоду, леў - незалежнасць, каралеўскі плашч - апеку караля» [312].

У 1937 г. гарадскія ўлады ўнеслі ў Міністэрства ўнутраных спраў прапанову зацвердзіць гербавую пячатку Лідскага павета, з малюнкам, які ўжываўся на даўняй харугве Лідскага павета - Пагоняй з калумнамі, «бо да гэтага часу павятовыя ўлады выкарыстоўвалі пячатку з гербам горада» [313]. На пачатку 1938 г. павятовая рада разгледзела пытанне пра павятовы герб, «які згодна з гістарычнымі крыніцамі мае на тарчы знак Пагоні і ягелонскія калумны "лазурнай масці"» [314].

У траўні 1937 г., да 350-х угодкаў касцёла ў Міры выдавецкі камітэт падрыхтаваў кнігу пра гэты касцёл [315].

Улетку 1937 г. «Кур'ер Віленскі» пісаў пра абуджэнне інтэлектуальнага руху ў горадзе: «Мясцовыя кнігарні заўважылі рост продажу кніг. Да гэтага часу кнігарні былі больш падобныя на крамы канцылярскіх тавараў. Апрача школьных падручнікаў, кніг у іх амаль што не было. Аднак зараз, дзякуючы цікаўнасці гараджан да новых выданняў, лідскія кнігарні ажылі і ў вітрынах з'явіліся кніжныя навінкі. Апрача таго, выдавецкі камітэт "Лідскай зямлі" распачаў выдаваць кнігі на мясцовую тэматыку. Толькі што выйшла з друку кніга пра касцёл у Міры [316]. Чакаецца кніга пра Лідскі замак, Лідскую Фару, манаграфіі пра Жалудок і г.д.» [317].

Сябры таварыства мелі пэўныя льготы: «Кожны сябар Лідскага краязнаўчага таварыства можа выкарыстаць летнія месяцы для турызму на падставе асабістага пасведчання таварыства. Краязнавец можа выкупіць турыстычны білет на 1 000 км за 30 злотых ці 2 500 км за 60 злотых. Гэты білет у форме кніжачкі, у якой знаходзіцца адпаведная колькасць купонаў на пэўныя пераезды. Мінімальны пераезд ад 30 км. Білет дзейнічае з 15 траўня па 15 лістапада. Для пакупкі такога білета, акрамя пасведчання сябра Краязнаўчага таварыства, патрэбна турысцкая марка Лігі падтрымкі турызму, якую можна набыць у нашым таварыстве. Кожны чытач "Лідскай зямлі" павінен карыстацца таннымі білетамі і запісацца ў сябры Краязнаўчага таварыства. Для гэтага патрэбны фотаздымак. Усю інфармацыю можна атрымаць у рэдакцыі выдання» [318].

Пры канцы 1937 г. Лідскае краязнаўчае таварыства вырашыла ўтварыць адмысловы выдавецкі фонд, са сродкаў якога павінны друкавацца краязнаўчыя кнігі. Першая ж фантавая латарэя прынесла ў фонд 220 злотых [319].

Пасля першага года існавання часопіса «Лідская зямля» прэса вельмі станоўча адазвалася пра выданне. Знаны віленскі літаратар Ежы Вышамірскі ў № 79 «Kuriera Powszechnego» пісаў: «Часопіс вельмі добра рэдагуецца, выдаецца на добрай паперы, аздабляецца ілюстрацыямі, якія з'яўляюцца рэпрадукцыямі рэдкіх, старажытных выяваў. Кошт нумара нізкі (50 гр.). Часопіс чытаюць тыя, хто хоча быць патрыётам свайго краю не толькі на словах, але і жадае дапамагаць творчасці і ўздыму аўтарскага калектыву. Бо часопіс друкуе ў кожным нумары, відочна, вельмі цікавыя матэрыялы. Маю перад сабой нумары 1936 г. і першыя тры нумары 1937 г. Нумар 3-4 мінулага года прысвечаны лідскім кааператывам. Шэраг вялікіх і малых артыкулаў паказвае жывое развіццё кааператыўнага руху на Лідчыне... А ўспаміны Мірона Браніслава Нарбута ў наступных нумарах падрыхтаваны да друку Міхалам Шымялевічам, рэдкім знаўцам гісторыі лідскай зямлі» [320].

«Віленскі Агляд» (Przegląd Wileński) у № 6 пісаў пра «Лідскую зямлю»: «Пад такой простай назвай другі год выходзіць краязнаўча-рэгіянальны месячнік. Гэтае выданне, бадай адзінае з друкаваных у правінцыі выказвае вялікае замілаванне і чынна культывуе гісторыю ВКЛ» [321].

На пачатку 1938 года Лідскаму краязнаўчаму асяродку прысвяціла артыкул віленская газета «Слова». Аўтар артыкула Мечыслаў Ліманоўскі [322] ставіў газету «Лідская зямля» ў шэраг лепшых выданняў такога кшталту: «Ліда не з'яўляецца ўніверсітэцкім горадам, не мае навуковай і артыстычнай эліты. Таму цешымся, што каля фабрычных комінаў, фурчашчых у небе самалётаў і вулічнага тлуму ёсць асяродак, які выдае "Лідскую зямлю". Мы выдатна ведаем... які гэта цяжкі "цукар" - выдаць 13 нумароў у правінцыі. [...] Калі думаеш пра вялікіх лідзян, успамінаеш Вандаліна Шукевіча і выкапаныя праз яго курганы, Тэадора Нарбута, каторы быў адным з заснавальнікаў нашай гістарыяграфіі, Юндзіла, у каторага на нагробку было напісана, што быў "гісторыі натуральнай у краі знаўца"... "Лідская зямля" ўзнаўляе гісторыю, геаграфію, успаміны нашых паўстанцаў... Госці горада бачаць эканамічную актыўнасць жыхароў... Ліда зараз ёсць цэнтрам малога самастойнага арганізму... Зараз маем выданне, якое інфармуе пра тое, што робіцца на берагах Дзітвы і Лебяды і не лічыць чужым Шчучын. Маем выданне, якое ёсць на варце святога агню» [323].

20 студзеня 1938 г. «Кур'ер Віленскі» друкуе фотаздымак гатовай памятнай дошкі, прысвечанай Людвіку Нарбуту [324]. 23 студзеня ў памяшканні ППВ (PPW) [325] адбыліся навуковыя чытанні, прысвечаныя 75-м угодкам паўстання 1863 г. Даклад пра паўстанне прачытаў Аляксандр Снежка. Зал упрыгожваў барэльеф Людвіка Нарбута працы мастака Юрыя Кацяшчэнкі [326].

3 траўня 1938 г. выканаўчы камітэт ушанавання памяці Людвіка Нарбута вызначыўся з праграмай урачыстасцяў. Па ініцыятыве камітэта гарадскія ўлады пераназвалі вуліцу Сядлецкую ў вуліцу імя палкоўніка Людвіка Нарбута [327]. Улетку 1939 г. мястэчка Сабакінцы Шчучынскага павета было пераназвана ў Нарбутова [328], у тым жа годзе планавалася ўстанавіць помнік Людвіку Нарбуту пры казармах Лідскага пяхотнага палка ў Гародні [329].

8 траўня ў горадзе адбыліся вялікія ўрачыстасці. Мемарыяльная дошка ў гонар Людвіка Нарбута, зробленая на сабраныя лідскай грамадскасцю грошы, была прымацавана на франтоне касцёла піяраў [330]. Артыкул з «Лідскай зямлі» пра святкаванне ўгодкаў паўстання гл. у дадатках.

З сакавіцкага, 77-га нумара 1938 г. «Кур'ер Віленскі» пачыне даваць падрабязныя анонсы на ўсе новыя нумары «Лідскай зямлі» [331]. 6 красавіка Лідскае краязнаўчае таварыства праводзіць у памяшканні клуба «Польскі рэсурс» вечарыну, даход ад якой ідзе ў выдавецкі фонд [332].

Улетку 1938 г. выходзіць чарговая кніга таварыства «Горад ваяўнічага ідэалу. Накіды ідэалагічных кірункаў Вільні ў ранейшыя часы і зараз» Я. Духноўскага [333] і газета «Кур'ер Віленскі» друкуе рэцэнзію на кнігу. У рэцэнзіі выказваецца шмат заўваг аўтару [334]. Тады ж, у чэрвені 1938 г. газета «Слова» ў сваёй сталай рубрыцы «Экслібрыс» разам з рэцэнзіямі на іншыя кнігі друкуе станоўчую рэцэнзію на кнігу Уладзіслава Абрамовіча «Навагрудскія старонкі» [335]: «Гэта неабходная кніга, бо Навагрудчына не мае добрага турыстычнага даведніка, і таму нават невялікія краязнаўчыя кнігі маюць вялікую вартасць і могуць разлічваць на ўдзячнасць. Кніга Абрамовіча старанна ілюстравана і можа выконваць ролю невялікага даведніка па Навагрудскім ваяводстве. У кнізе змешчана цікавая інфармацыя, часта "з першых рук"...» [336]. Вялікую станоўчую рэцэнзію на кнігу Абрамовіча надрукаваў і «Кур'ер Віленскі»: «Абрамовіч... выдаў некалькі зборнікаў вершаў, між іншым "Анталогію маладых літоўскіх паэтаў". Некаторыя крытыкі варожа прынялі гэты зборнік. Магчыма, гэта адбылося праз тое, што аўтар дасканала валодаў літоўскай мовай і меў праблемы з польскай. Здаецца, аўтар мае лепшы шанец ў прозе, што паказалі "Навагрудскія старонкі". Кніжка складаецца з артыкулаў, якія друкаваліся ў "Кур'еры паранным" і "Лідскай зямлі"... кніга падобна на "Бунт тваняў" Юзафа Мацкевіча» [337].

Каб падтрымаць краязнаўчы рух у Другой Рэчы Паспалітай, улады пачалі купляць для дзяржаўных бібліятэк рэгіянальная краязнаўчыя выданні. Пачалася каталагізацыя такіх выданняў і стала зразумела, што «...лідскі выдавецкі асяродак краязнаўчых даследаванняў мае самыя лепшыя вынікі. Акрамя выпуску краязнаўча-рэгіянальнага штомесячніка, дзе ўжо апублікаваны шэраг манаграфічных прац Міхала Шымялевіча, Аляксандра Снежкі, Антона Прыбыткі, ужо выдадзена пяць кніжак і тры працы падрыхтавана да друку: манаграфія пра двор Міцкевіча, пра гісторыю замка ў Міры і "Самаабарона Лідскай зямлі"» [338].

Пры канцы лета 1938 г. старшыня Лідскага краязнаўчага таварыства Антон Гржымайла-Прыбытка быў узнагароджаны Залатым крыжам заслугі «за культурную і навуковую дзейнасць. Трэба адзначыць, што Прыбытка акрамя артыкулаў, якія ён друкуе на старонках "Лідскай зямлі", некалькі гадоў працуе над вялікай манаграфіяй аб Лідскім і Шчучынскім павеце. Кніга ў хуткім часе будзе перададзена ў друк» [339]. Вось так, па-сапраўднаму высока ацэньвалі тагачасныя ўлады даследчыцкую дзейнасць краязнаўцаў.

У другой палове 1938 г. Фонд культуры пры Радзе Міністраў прызначыў штогадовую квоту ў 500 злотых на выданне штомесячніка «Лідская зямля».

Тады ж лідскі краязнаўчы асяродак прыступіў да арганізацыі музея Лідчыны. «Экспанаты зараз захоўваюцца ў шафах з-за браку адпаведнага памяшкання. Зараз, дзякуючы прыхільнаму стаўленню бургамістра горада Юзафа Задурскага, краязнаўчы асяродак атрымаў у будынку гарадской бібліятэкі вялікі, добра абсталяваны пакой, у якім пачне працаваць музей. Ліда - старажытны горад з вялікімі традыцыямі - да гэтага часу не мела месца, дзе было б магчыма захоўваць помнікі сівой старажытнасці нашай зямлі» [340].

Ужо ў лістападзе 1938 г. прэса паведаміла, што музей хутка адчыніцца для наведвальнікаў [341]. Пры канцы года ўправа Лідскага краязнаўчага таварыства праз газету «Кур'ер Віленскі» падзякавала ўсім тым, хто дапамог стварыць Лідскі музейны асяродак [342].

У музей адразу пачалі паступаць цікавыя знаходкі з усёй Лідчыны. Ён атрымаў бівень маманта, знойдзены на пачатку 1939 г. падчас копкі студні на глыбіні 1,5 метра ў маёнтку Быкаўшчына [343] і «камень, падобны на нагу чалавека. Даўжыня "ступні" 28 см, вышыня 23 см», дзіўны камень знайшлі падчас будаўніцтва дарогі [344].

У сакавіку 1937 г. прэса паведаміла, што да настройшчыка музычных інструментаў Антона Поляка (вул. Варшаўская, 15-2) стары сляпы прынёс для рамонту скрыпку. «Падчас працы настройшчык знайшоў знутры скрыпкі надпіс "Antonius Stradivarius Cremonensis Faciebat Anno 1773". Уладальнік скрыпкі Юзаф Паўлоўскі, вясковец з-пад Ліды, не ведае пра антыкварную вартасць скрыпкі і не памятае, як і дзе набыў інструмент» [345]. Праз год у Лідзе з'явілася другая скрыпка Страдзівары. Стэфан Тыркін (Замкавая, 37) купіў за некалькі злотых у селяніна са Слонімскага павета скрыпку, на якой знайшоў надпіс «Antonius Stradivarius, Cremonensis. Faciebal Anno 1713» [346]. Такія цікавыя знаходкі не маглі не выклікаць зацікаўленасць аматараў даўніны, але невядома, ці набыў Лідскі музей гэтыя каштоўныя музычныя інструменты.

Урачыстае адкрыццё музея адбылося пры канцы траўня 1939 г.: «Новы музей высвяціў ксёндз-дэкан Гіпаліт Баярунец, на адкрыцці прысутнічалі прадстаўнікі ўлад, школьнае настаўніцтва, сябры Краязнаўчага таварыства. Старшыня таварыства Дзічканец расказаў пра мэты і дзейнасць арганізацыі, пасля чаго ў памятнай кнізе быў падпісаны акт адкрыцця музея....» [347].

Такім чынам адлік гадоў існавання музея ў нашым горадзе мы можам весці ад 1938 г. ці 1939 г.

Пасля афіцыйнага адкрыцця музея, на пачатку лета 1939 г. Станіслава Дзічканец (з Візгірдаў) перадала ў музей карціну з выявай лідскага касцёла піяраў мастака прафесара Маленчыка [348].

Улетку 1938 г. гарадскія ўлады звярнуліся ў Цэнтральны літоўскі архіў у Коўне з просьбай зрабіць копіі вялікай колькасці дакументаў нашага горада, якія знаходзяцца там. У 1914 г. актуальныя архівы горада былі вывезены ў Расію, а потым бальшавікі аддалі іх Літве [349]. Без гэтых дакументаў гарадскія ўлады не маглі вырашыць шэраг маёмасных праблем [350]. Хутка рэдактар «Лідскай зямлі» Абрамовіч праз былога лідзяніна атрымаў з Коўна план горада Ліды, выкананы ў 1851 г. [351]

На самым пачатку 1939 г. выйшаў з друку кішэнны інфарматар Ліды з планам горада. Інфарматар даваў расклад руху цягнікоў і аўтобусаў, інфармацыю пра часы працы органаў кіравання, грамадскіх арганізацый, змяшчаў рэкламу лідскіх фірм. Аўтарам кніжкі быў Эдвард Радзевіч, кніжка выдадзена за грошы камунальнай ашчаднай касы ў Лідзе [352].

26 сакавіка 1939 г. на агульным пасяджэнні, якое праходзіла ў сваім сталым памяшканні (Сувальская, 3), было абрана новае кіраўніцтва Лідскага краязнаўчага таварыства. Былы старшыня таварыства Антон Прыбытка (Грымайла-Прыбытка), скарбнік Зоф'я Себясцянская і старшыня рэвізійнай камісіі Баляслаў Баярчык зрабілі справаздачу перад агульным сходам за папярэднія гады. Пасля было выбрана новае кіраўніцтва таварыства: Юзаф Дзічканец - старшыня, доктар Ліцкевіч - віцэ-старшыня, Зоф'я Себясцянская - скарбнік, рэдактар Уладзіслаў Абрамовіч - сакратар. У рэвізійную камісію абралі Антона Прыбытку, Баляслава Баярчыка і доктара Марыю Меер, ва ўправу таварыства абралі Касоўскую, Жылінскую і Зыгмунта Лісецкага [353].

У траўні 1939 г. «Кур'ер Віленскі» паведамляе пра выхад кнігі Юзафа Дзічканца «Самаабарона Лідскай Зямлі» [354], «аўтар гэтай працы - старшыня Лідскага краязнаўчага таварыства... які шмат гадоў прысвяціў збору матэрыялаў па тэме» [355]. Таксама пра выхад кнігі віленская газета «Слова» [356] спярша коратка інфармуе, а праз некалькі нумароў у рубрыцы «Экслібрыс» друкуе вялікую станоўчую рэцэнзію [357]. Улетку выходзіць кніга Аляксандра Снежкі «Двор Міцкевіча ў Навагрудку» (Dworek Mickiewiczowski w Nowogródku) [358].

Летам 1939 г. Краязнаўчае таварыства распачало ладзіць краязнаўчыя вандроўкі. Першая вандроўка, 18 чэрвеня, адбылася ў Навагрудак, двор Міцкевіча і Свіцязь, кошт - 4 злотыя [359]. Наступная вандроўка адбылася праз месяц. На гэты раз аматары даўніны наведалі замак у Любчы, мястэчкі Ліпнішкі, Іўе, Дзялятычы, пабывалі ў Навагрудку і на гуце «Нёман». Квіткі каштавалі 4,8 злотага [360].

Лідскія краязнаўцы пачалі сустракаць і ладзіць краязнаўчыя вандроўкі для замежнікаў. На пачатку чэрвеня 1939 г. была арганізавана вандроўка для 18 турыстаў з Коўна, якія прыехалі ў Ліду аўтобусам [361]. На пачатку ліпеня ў наш горад прыехалі 34 літоўскія гісторыкі з Літоўскага таварыства гісторыкаў. Галоўным сярод іх быў знаны археолаг доктар Ёнас Пузінас (Jonas Puzinas), прафесар Ковенскага ўніверсітэта імя Вітаўта Вялікага. Гісторыкі наведалі лідскія касцёлы, замак, музей, гімназію імя Караля Хадкевіча, з Ліды аўтобусам праз Беліцу паехалі ў Навагрудак, потым праз Крэва, Гальшаны і Ашмяны прыехалі ў Вільню [362].

У жніўні 1939 г. выйшаў апошні нумар даваеннай «Лідскай зямлі». На 48 старонках былі надрукаваны ўспаміны Міхала Шымялевіча пра пачатак Першай сусветнай вайны, артыкул Аляксандра Снежкі пра Вандаліна Шукевіча і шэраг іншых цікавых матэрыялаў [363].

Наступны нумар адноўленага выдання выйдзе ўжо толькі ў 1990 г., пасля краху савецкага таталітарнага рэжыму.

На пачатку жніўня «Кур'ер Віленскі» паведамляў: «Лідскі аддзел Краязнаўчага таварыства працуе. Краязнаўчае таварыства, выкарыстоўваючы жаданне нашых гасцей з розных частак краю адпачыць летам на нашай зямлі, пачало інтэнсіўную прапаганду краязнаўчай ідэі. Сябры таварыства чытаюць лекцыі ў месцах адпачынку, знаёмяць слухачоў з нашай прыгожай гісторыяй, з яе помнікамі, культурай і сучасным станам гаспадаркі» [364]. Тады ж краязнаўцы пачалі рыхтавацца да ўстаноўкі памятнай дошкі па Вандаліну Шукевічу ў Нацкім касцёле [365].

У жніўні надрукавана апошняя інфармацыя пра дзейнасць Лідскага краязнаўчага таварыства. Перад самым пачаткам вайны Таварыства паспела выдаць кнігу па гісторыі касцёла ў Жырмунах [366] і пры канцы жніўня 1939 г., падчас святкавання 150-х угодкаў касцёла, Уладзіслаў Абрамовіч прэзентаваў гэтую кнігу прысутным [367].

Неверагодна многа паспелі яны зрабіць у апошняе мірнае лета.

Лідскія краязнаўцы другой генерацыі, якія гуртаваліся вакол «Лідскай зямлі», зрабілі велізарны, неацэнны ўнёсак у справу пазнання гісторыі нашага краю. Як і ў кожнага чалавека, які піша, у іх павінна была застацца вялікая колькасць ненадрукаваных тэкстаў, тэкстаў у працы, шматлікіх архіваў. На жаль, усё гэта загінула.

Уладзіслаў Абрамовіч - лідскі краязнавец, паэт, перакладчык, гісторык культуры, бібліёграф, архівіст. Нарадзіўся 9 траўня 1909 г. у Новым Двары каля Трокаў і лічыў сябе літоўцам (у анкетах пісаў: бацька - літовец, маці - беларуска). У 1933 г. скончыў Віленскую гімназію. Жыў у Лідзе з 1936 па 1939 г., узначальваў карэспандэнцкі пункт «Кур'ера Віленскага» і адначасова быў галоўным рэдактарам газеты «Лідская зямля» (Ziemia Lidzka). У 1938 г. як аўтар выдаў кнігу пра Навагрудчыну (Strony Nowogrоdzki. Skirce krajoznawcze. Lida, 1938). Пасля 1945 г. і да канца жыцця працаваў кіраўніком аддзела рукапісаў Бібліятэкі Акадэміі навук Літоўскай ССР. У 1951 г. атрымаў гістарычную адукацыю ў Віленскім універсітэце. Шмат займаўся перакладамі літоўскіх паэтаў на польскую мову. Выкладаў на кафедры бібліятэказнаўства Віленскага ўніверсітэта, таксама выкладаў польскую мову аспірантам універсітэта. Кіраваў літаратурным гуртком, які склаўся вакол польскамоўнай газеты «Czerwony Sztandar», быў сябрам Саюза пісьменнікаў. Памёр 16 лістапада 1965 г., пахаваны на Росах.

Аляксандр Снежка (1896-1975), нарадзіўся ў Кейданах (зараз - Літва). Лідскі краязнавец, аўтар шэрагу публікацый у газеце «Ziemia Lidzka», у 1937 г. як аўтар выдаў кнігу пра касцёл у Міры (Kosciol farny w Mirze. Szkic monograficzny 1587-1937. Lida, 1937). Да 1939 г. працаваў у Лідзе рэферэнтам па культуры ў Арганізацыи вайсковай падрыхтоўкі паштовых работнікаў (PPW). Пасля Другой сусветнай вайны жыў у Польшчы, першы дырэктар і заснавальнік Музея пошты і тэлекамунікацый ва Уроцлаве. Гісторык пошты, філатэліст, аўтар 400 публікацый.

Культурнае жыццё . У 1937 г. знаны лідскі паэт Іосіф Альбірт, «аўтар трох томікаў паэзіі, падрыхтаваў да друку новую кнігу сваёй паэзіі "Звычайныя людзі"». У кнізе сабраны навелы, якія часткова ўжо друкаваліся ў віленскіх часопісах» [368]. Лістападаўскі нумар «Лідскай зямлі» ў бібліяграфічным раздзеле змяшчае водгук на «старанна выдадзеную брашуру знанага лідскага паэта і пісьменніка Юзафа Альбірта (Józef Albitr. Ludzie hory i pracy. Lida, 1937)» [369]. Пры канцы гэтага ж года Альбірт пачаў выдаваць у Лідзе яўрэйскую штотыднёвую газету «Lider Folksfrajnd» («Лідскі сябар народа») [370].

Пры канцы 1937 г. «Кур'ер Віленскі» паведаміў пра смерць доктара медыцыны Саламона Каплана, які быў «шматгадовым старшынёй Аб'яднаня яўрэйскіх школ, лідскім радным і знаным грамадскім дзеячам. Перад вайной [Першай сусветнай - Л. Л.] др. Каплан рэдагаваў і выдаваў першую ў Лідзе штотыднёвую газету "Лідскае cлова". Нябожчык карыстаўся ў Лідзе вялікай павагай» [371].

З чэрвеня да жніўня 1938 г. у Лідзе выйшлі з друку два нумары (другі падвойны на 32 старонкі) штомесячніка, прысвечанага паэзіі і народнай літаратуры «Вясковы лірнік» пад рэдакцыяй Фларыяна Амброса, выдавец - Уладзіслаў Піваварчык.

З 14 верасня 1938 г. у Лідзе як дадатак да «Віленскай газеты» пачала выходзіць штодзённая 4-старонкавая (у нядзелю з дадаткам - 6 старонак) «Лідская газета», яе выдаваў ксёндз Рамуальд Свікоўскі ў Вільні [372].

З 1 красавіка 1938 г. у памяшканні Сельскагаспадарчага кааператыва (вул. Замкавая, 2) праходзіла выстава вядомага лідскага мастака Юрыя Кацяшчэнкі, працы мастака можна было «набыць па вельмі нізкіх цэнах» [373].

Альбірт Іосіф Мацвеевіч (нарадзіўся ў 1907 г. у Лідзе) - паэт, пісьменнік, пасля 1950-х гг. быў членам Саюза пісьменнікаў, жыў у Маскве. Аўтар кніг «Зорка майго пакалення», «Іскры», «Сэрца маёй зямлі». З 1970 г. жыў у Ізраілі. Больш падрабязнай інфармацыі пра гэтага цікавага чалавека, на жаль, няма.

Гаспадарка горада

1935-1939 гады прынеслі выразнае паляпшэнне гаспадарчай сітуацыі. Пачаўся рост прамысловасці. Са збяднелага правінцыяльнага гарадка Лiда пачала ператварацца ў значны прамысловы асяродак. Адначасова з развіццём прамысловасці расла колькасць насельніцтва горада. Рэдактар перадваеннай «Лідская Зямлі» Уладзіслаў Абрамовiч у сваіх краязнаўчых занатоўках, выдадзеных у 1938 г., пісаў: «На сённяшні момант горад мае 15 вялікіх прамысловых устаноў, у якіх працуюць каля 3 000 працаўнікоў» [374].

Найстарэйшымі вытворчасцямі ў Лiдзе былі бровары. Адзін з іх належаў спадкаемцам Якуба Папiрмайстра, якi залажыў гэты бровар у 1874 г. Бровар знаходзіўся на вуліцы Сувальскай, 72 (сёння - Савецкая). Вытворчасць піва, вытворчасць газаванай вады i тартак займалі плошчу 2,5 га. Была паравая машына ў 48 к.с. У 1936 г. на гэтым бровары працавала каля 40 рабочых i 10 чалавек інжынерна-тэхнічнага персаналу. Прадпрыемства ў міжваеннае дваццацігоддзе развівалася не так хутка, як перад 1-й сусветнай вайной. У першай палове 1935 г. бровар пачаў вытворчасць газаваных напояў. Рабіліся спробы вырабляць піва з ячменю мясцовага паходжання замест прывазнога з цэнтральнай Польшчы (хмель завозіўся з Любельшчыны). Пастаўшчыком бутэлек была гута шкла «Нёман» у Бярозаўцы.

Другі бровар пад назвай «Бровар, саладоўня i вытворчасць газаванай вады» (Browar, Slodownia i Wytwоrnia Wоd Gazowanych) належаў братам Марку i Сымону Пупко. Гэты бровар заснаваў Носаль Пупко ў 1876 г. Бровар знаходзіўся пры вуліцы Сувальскай, 88. Статутны капітал складаў 10 000 злотых. Бровар меў некалькі электрычных рухавікоў і электрычны генератар, а таксама паравы млын i тартак. У 1936 г. у бровары працавала 28 рабочых i 8 чалавек інжынерна-тэхнічнага персаналу. У 1936 г. было перапрацавана 157,3 т ячменю, 950 кг хмелю i 87,7 т соладу і было выраблена 4 797 гекталітраў піва. Фірма «Браты Пупко» мела свае прадстаўніцтвы ў гарадах Навагрудскага ваяводства (Баранавiчы, Навагрудак, Гарадзея), Вiленскага (Вiльня, Маладзечна), Палескага (Бяроза Картузкая, Лунінец, Пiнск) i Беластоцкага (Ваўкавыск). У 1938 г. бровар вырабляў чатыры гатункі піва ў аб'ёме 6 135 гекталітраў: светлае (5 780), «Дубэльтавае» (191), «Хмельнае» (29), «Цёмнае» (135), а таксама 1 104 гекталітраў розных напояў: ліманад (801), квас у бутэльках (116) і газаваную ваду (187). Акрамя гэтага перапрацоўваў 2 093 м ³ лесу.

У 1937 г. у Польшчы было 165 бровараў, і лiдскiя бровары былі сярод іх невялікімі. Гадавая вытворчасць піва на абодвух лiдскiх броварах у 1932/33, 1933/34, 1934/35 гадах была адносна невялікая: каля 10 728 гекталітраў піва. У адносінах да агульнай вытворчасці гэта складала 0,9 %.

Пасля спынення вытворчасці піва броварамі братоў Любецкiх у Нясвiжы лiдскiя бровары засталіся адзінымі ў 30-х гадах у Навагрудскiм ваяводстве. Толькі ў 1938 г. распачаў выпуск піва наноў збудаваны бровар А. Брахоцкага ў Малым Мажэйкаве (таксама ў Лідскім павеце). Дзякуючы адпаведнай вадзе, лідскае піва па якасці не было горшым за піва з віленскіх бровараў (віленскае піва «Шапэн» разлівалася ў Лідзе па вуліцы 3-га Мая) і гродзенскіх (бровары Марголiса, Слуцкага) цi беластоцкіх («Дойлiды») [375].

Перадваенная «Лідская Зямля» пісала пра лідскае піва: «За якасць вырабленага піва бровары атрымліваюць медалі і дыпломы, прызнаныя на розных выставах краю i за мяжой» [376]. Станіслаў Адлянiцкi-Пачобут у сваім апісанні Навагрудскага ваяводства пісаў: «Мясцовае піва з лідскіх бровараў у параўнанні з півам бровараў цэнтральных і іншых ваяводстваў з пункту гледжання нізкай цаны, знаходзіць вялікі попыт сярод гараджан і гарадскога пралетарыяту не толькі ў гэтым ваяводстве, але i ў суседніх ваяводствах, пераш за ўсё - у Вiленскiм. Аднак, разам з тым, для гурманаў завозіцца шмат піва лепшай якасці і значна даражэйшага» [377].

Найвялікшым прамысловым прадпрыемствам у Лiдзе было «Акцыянернае таварыства гумовай вытворчасці "Ардаль"» па вуліцы Фабрычнай, 8. Прадпрыемства, як вытворца гумовага абутку, мела значэнне для ўсёй Польшчы. Слова «Ардаль» на яўрэйскай мове азначае «бот, галёш». «Ардаль» вырабляў галёшы, снягоўцы (зімовы абутак), абутак гумовы летні. Вытворчасць была распачата ў 1929 г. Акцыянерны капітал у гэтым годзе складаў 750 000 злотых, да 1939 г. капітал павялічыўся да 1 830 000 злотых.

Вясной 1938 г. на фабрыцы «Ардаль» працавала ўжо 800 чалавек. Старшынёй акцыянернага таварыства ад пачатку працы фабрыкі заставаўся Саламон Мелуп. Значэнне «Ардаля» значна вырасла пасля 1936 г., калі яму падпарадкаваліся збанкрутаваныя фабрыкі «Рe Рe Ge» (Polski Przemysl Gumowy) у Грудзёндзы (Grudziеdz). У 1930-я гг. фабрыкі «Рe Рe Ge» былі самымі вялікімі ў Польшчы вытворцамі гумовага абутку i гумовых вырабаў. Пасля набыцця гэтых фабрык Мелуп мог прэтэндаваць на лідарства сярод польскіх вытворцаў гумовага абутку. У 1937/38 гг. каля 25 % польскай вытворчасці гумовага абутку прыходзілася на «Ардаль» i «Рe Рe Ge», астатнія 75 % прыпадалі на 5 канкурэнтаў: «Джентэльмэн» (Лодзь), «Шваiкерт» (Лодзь), «Рыгавар» (Варшава), «Вудэта» (Кросьна), «Бата» (Хэлмэк). Частка абутку, вырабленага «Ардалем», экспартавалася [378].

Значна пашырылася наменклатара прадукцыі фірмы Мелупа, якая складалася з фабрык у Лідзе і ў Грудзёндзы. Калі ў 1933-1934 гг. фірма выпускала 48 артыкулаў прадукцыі, дык у 1937 г. - ужо 405, а пры канцы 1938 г. - 786 артыкулаў прадукцыі. Рост адбыўся ў асноўным у частцы тэхнічных вырабаў і абутку. Адбыўся хуткі колькасны рост выпуску, напрыклад, у 1930 г. фірма вырабіла 195 000 пар абутку, а ў 1937 г. - ужо 2 200 000 пар. Адбыўся і рост колькасці працоўных, ад 272 чалавек у 1930 г. да 2 500 у 1938 г. (з іх каля 800 у Лідзе). Сумы выплачаных падаткаў дзяржаве выраслі з 46 800 зл. у 1930 г. да 197 000 зл. у 1938 г. За тыя ж гады фонд заробкаў вырас з 283 300 зл. да 1 671 100 зл., агульны фінансавы абарот фірмы ў 1937-1938 гг. склаў 8 300 000 зл. [379].

Гэтыя лічбы сведчаць пра вельмі высокую дынаміку развіцця фірмы, і, як бачым, страйк 1936 г. не падарваў росквіт бізнесу Мелупа, але прымусіў уладальнікаў бізнесу сур'ёзна паставіцца да ўмоў працы і заробкаў працоўных. У «Штоддзённай гандлёвай газеце» (Codzienna Gazeta Handlowa) у лістападаўскім артыкуле 1938 г. «Добрае развіццё фабрык "Przemysl Gumowy Ardal-PePeGe"» можна прачытаць: «...стала паляпшаецца ахова здароўя і ўмовы бяспекі. Маецца спецыяльная станцыя для дапамогі мацяркам і дзецям, дзіцячы сад, дзе працуюць спецыялісты, хуткі медычны кантроль за жанчынамі - гэта сведчыць аб сацыяльным, адукацыйным і гігіенічным доглядзе фабрыкі за сваімі працаўнікамі» [380].

1934 г. вырабляць гумовыя вырабы пачала фабрыка «Унiгум» па вуліцы Замкавай. Будынак гэтай фабрыкі меў 3 650 м³. «Унiгум» прадукаваў гумовыя сандалі, падэшвы, абцасы, штучную гумовую скуру, гуму для ровараў, вазоў i брычак, асартымент тэхнічнай гумы.

Хімічную вытворчасць у Лiдзе з 1929 г. прэзентавала фірма «Карона» - Ш. Савiцкi & K°. Фірма мясцілася па вуліцы Крупаўскай, 22 (сёння 8-га Сакавiка). Пазней на шыльдзе фірмы з'явілася прозвішча У. Сакалоўскi & K°. Кампаньёнамі былі: М. Пупко, З. Камянецкi i С. Каток (дырэктар). «Карона» вырабляла фарбы (водныя, мастацкія i алейныя), чарніла, туш, лакі, пластылін, клей, забяспечвала гэтымі вырабамі рынак i канкурыравала з вырабамі знакамітых польскіх фірмаў. У 1936 г. тут працавала 50 чалавек, з іх 30 рабочых [381].

У 1937 г. у Польшчы было 104 фабрыкі, якія выраблялі сельскагаспадарчыя машыны i прылады.

Выраб машын i сельскагаспадарчых прылад у Лiдзе меў шматгадовую традыцыю. Фабрыка сельскагаспадарчых машын i жалезнага ліцця братоў Шапiраў была заснавана ў 1900 г. і з'яўлялася найстарэйшым i самым вялікім прадпрыемствам на паўночна-ўсходніх землях Польшчы таго часу. У міжваенныя часы фабрыка мясцілася на вуліцы Сувальскай, 170. Тут выраблялі манежы, штыфтавыя i цэпавыя малатарні, конныя i ручныя сячкарні, рознае ліццё, фрэзы, веялкі, дзверы да печаў, краты і г.д.

У 1926 г. пачала працаваць другая фабрыка сельскагаспадарчых машын i прылад пад назвай «Бэнланд». Яе заснавальнікамі былі З. Штэйнберг, А. Арончык i Лянд. Фабрыка знаходзілася пры вуліцы Сувальскай, 142. Тут прадукаваліся вырабы, падобныя да вырабаў фірмы братоў Шапiраў: манежы, штыфтавыя i цэпавыя сепаратары для малака, конныя i ручныя сячкарні, веялкі, плугі i льнамялкі.

Кошт прадукцыі абедзвюх фабрык быў каля 360 000 злотых (1934 г.).

У 1937 г. у Польшчы працавала 58 фабрык цвікоў i дроту [382].

У Лідзе хутка развівалася заснаваная ў 1926 г. фабрыка «Дротiндустрыя», якая мясцілася каля «Ардаля» (Фабрычная, 6). «Дротiндустрыя» належала таварыству, у якое уваходзілі: Гiрш Чарток, Гдалія Чарток, Сымон Савiцкi i Мардух Езiмiцкi [383]. Статутны капітал складаў 280 000 зл. (1936 г.). Фабрыка мела свой электрычны рухавік у 150 к.с. і давала працу 90 рабочым, 4 чалавекам інжынерна-тэхнічнага персаналу і 3 кіраўнікам. Тут прадукавалі светлы жалезны дрот (каля 36 т), жалезныя цвікі (каля 280 т), жалезныя накутнікi, арматуру і скобы для будоўлі, падкоўкі для абутку і г.д. «Дротiндустрыя» згарэла восенню 1936 г. Пажар прынёс шкоды на 200 000 зл., шмат працаўнікоў страціла працу. Зноў адбудаваная «Дротiндустрыя» мела будынак у 6 350 м ³ [384]. Пры канцы жніўня 1937 г. «Кур'ер Віленскі» пісаў: «Фабрыка дроту і цвікоў "Дротіндустрыя" ў Лідзе адбудавана пасля пажару. На тэрыторыі спаленай фабрыкі пабудаваны мураваны гмах, які шматкроць большы за папярэдні. Зараз тут будзе працаваць значна больш рабочых, чым да пажару. Наогул, развіццё прамысловасці ў Лідзе набірае тэмп. Некалькі месяцаў таму паўсталі фабрыка цукраў і фабрыка мыла, зараз у горадзе 15 вялікіх прадпрыемстваў» [385].

Пра фабрыку спружын «Звуй» інфармацыі няма.

У 1928 г. былі адчынены дзве вытворчасці кафлi, а ў 1936 г. была пабудавана трэцяя. Кафлярню «Танур» (танур - яўр. печ) заснавалі Ёсель Руды i Бэрка Рыбацкi. Яна знаходзілася на вуліцы Вызвалення, 66 (сённ: вул. Калiнiна), займала плошчу ў 0,4 га, мела 2 печы для абпальвання кафлі. Фабрыка забяспечвала працай 10 спецыялістаў i 20 рабочых. Дзённы выпуск кафлі - 400 штук. На мясцовы рынак выраблялася кафля так званая «квадратэльная» (21х13 см). Для пакупнікоў з Памор'я i Вялікапольшчы выраблялася плоская, вялікая кафля, так званая «берлінская». Абарот фірмы «Танур» у 1936 г. складаў каля 48 000 злотых [386].

Кафлярня «Рааф» (рааф - яўр. кафля) знаходзілася на вуліцы Легiёнавай. Заснавальнікамі яе былi Хаiм Куле, Iсак Цапялевiч i Абэ Куле [387]. Яны кіравалі прадпрыемствам да 1931 г., але камерцыйнага поспеху не мелі. Нядзейсную кафлярню купілі ў 1932 г. новыя гаспадары - Ашэр Чапялiнскi i Рубiновiч. Яны пераадолелі часовыя перашкоды - i кафлярня «Рааф», як i «Танур», выйшла на паморскi i вялікапольскi рынак.

Гаспадаром трэцяй кафлярнi, якая мела назву «Нэшэр», быў Сымон Пупко з сынамі (ён папярэдне быў сябрам таварыства кафлярнi «Танур»). «Нэшэр» адрознівалася тым, што кафля тут выраблялася пры дапамозе механічных прылад, а не рукамі, як на кафлярнях «Танур» i «Рааф». «Нэшэр» месцілася на вуліцы Сувальскай, 20.

У 1920-х гг. у горадзе меліся дзве вытворчасці цэглы (цагельнi), дзе ў 1927 г. працавала 29 чалавек, i адна вытворчасць цэменту. Але гэтыя фірмы пазней абанкруціліся [388]. У 1930-х гадах каля Ліды працавалі 3 цагельні.

Адна з дзвюх фабрык па перапрацоўцы лямцу называлася «Перапрацоўка воўны братоў г. Я. Жыжэмскiх i Я. Левiна» і знаходзілася на вуліцы Вызвалення [389]. Пра другую вядома, што яе гаспадаром быў Рабіновіч.

Лідскія алейнi (вытворчасць алею) сярод 22-х, што дзейнічалі ў 1934 г. у Навагрудскім ваяводстве, былі параўнальна вялікімі. Праўдападобна, багатае алеем насенне прывозілі з-за мяжы.

Таварыства «Шэмен» належала Я. Шапетыньскаму i сябрам. У дваццатых гадах яно мясцілася на вуліцы Сувальскай, пазней на вуліцы Домб-Бярнацкага (сёння - Гагарына).

Другая алейня, «Олід», была на вуліцы Пяскі, 6 (сучасная Камуністычная). Яна працавала з 1934 г. Вырабляла льняны алей, аліфу і жмых.

Фабрыка вырабу шкіпідару «Дэстылят» знаходзілася на вуліцы Фабрычнай, каля «Ардаля».

Перапрацоўкай дрэва былі заняты 6 тартакоў [390].

Найстарэйшы лiдскi паравы тартак Бэрка Мельніка быў заснаваны ў 1892 г. на вуліцы Пастаўскай, 39 (сёння: Фрунзе).

Тартак Кронiка на вуліцы Тартакi (сёння Труханава) быў пабудаваны ў 1920 г. [391] Яго афіцыйная назва ў 1936 г. гучала так: «Прамысловае прадпрыемства "Тарлас" Э. Гурвiч & K°». Супольнікамі па бізнесу Элiяша Гурвiча (дырэктара) былі Лейба Кронiк, Iсаак Гурвiч i Ной Гiмельштэйн. Тартак меў лакамабiль у 215 к.с., дзве пiларамы i дзве стругаркi. Фірма займалася і эксплуатацыяй лясоў.

На вуліцы Фалькоўскага, 33 (сёння Перамогi) працаваў паравы тартак Я. Палячака і таварышаў, ён зарэгістраваны ў 1929 г.

Фірма «С. Элкiн & K°» пачала існаванне ў 1935 г. на вуліцы Шаптыцкага, 72 (сёння Астроўскага). Належала М. Кiвяловiчу i М. Рафаловiчу. Гэты тартак даваў працу 30 працаўнікам і 4 кіраўнікам. Кошт прадукцыі складаў 123 400 злотых (1936 г.).

Апрача вышэйназваных працавалі тартакi пры абодвух броварах. Фабрыка «Ардаль» таксама мела ўласны тартак [392].

У горадзе было 8 млыноў.

Троцкі i Палячак былі гаспадарамі млына «Аўтамат» на вуліцы Пастаўскай. У 1927 г. на млыне працавала 49 чалавек. На гэтай жа вуліцы знаходзіўся паравы млын Б. Мельнiка.

Таварыства «Хiцiм» мела гандлёвы млын на вуліцы Сувальскай, 140.

На вуліцы Сувальскай знаходзіўся паравы млын Зяльдовiча і млын братоў Пупко і А. Зарэцкага.

На Пясках ад 1920-х гадоў працаваў млын з электрычным рухавіком Карпейчыка, Паўлоўскага i Робчыка. Другім такім самым млыном валодалі Сапожнiкаў, Шаваховiч i Ляйбовiч. Яшчэ адзін млын на Пясках быў уласнасцю Б. Шаваховiча.

Тры мясцовыя фірмы выраблялі цукеркі. Гэта былі заснаваная ў 1908 г. фабрыка цукерак i шакаладу «Рэкорд» па вуліцы Сувальскай, 74, вытворчасць Казiміра Iнгiлевiча (заснавана ў 1934 г., Рынак, 22) i яшчэ адна фабрыка.

Сярод 8 лідскіх пякарань найбольш знаным быў спажывецкі кааператыў «Адзiнства» (Jedność) [393]. Да 1938 г. кааператыў пашырыў сваю дзейнасць, ён меў 9 крамаў па ўсім горадзе і сучасную механізаваную пякарню. Гэтая ўстанова дасягнула мільённага абароту і па якасці вырабаў магла канкурыраваць з найлепшымі фірмамі ў рэгіёне [394].

Таксама карысталіся папулярнасцю пякарня «Прагрэс», пякарня Я. Цукернiка i Шмуйловiча і інш [395]. Адчыненая ў 1931 г. пякарня Д. Гiршэвiча па загаду мясцовых улад была зачынена як немеханізаваная.

Па вуліцы Садовай працавала фабрыка па вырабе мыла (Ілютовіч) [396].

Паліграфічныя паслугі аказвалі 4 друкарні. У міжваенны час на вуліцы Сувальскай працавалі друкарні Я. Каплiнскага i Сымона Зяльдовiча [397]. На вуліцы Фалькоўскага (на вуглу з Школьнай, сёння Перамогi - Кiрава) знаходзілася друкарня Лявона Трабiнскага. На вуліцы 3-га Мая працавала друкарня «Магата».

У горадзе дзейнічалі наступныя банкаўскія ўстановы: Камунальная ашчадная каса Лідскага павета, аддзяленне Віленскага прыватнага камерцыйнага банка, Народны кааператыўны банк, Кааператыўны купецкі банк у Лідзе, Яўрэйскі народны банк, прадстаўніцтва банка «Сполэм». У Лідзе з вялікім поспехам працуюць яўрэйскі беспрацэнтны банк невялікіх крэдытаў «Gmilus Chesed» і хрысціянская беспрацэнтная каса пры Таварыстве польскіх купцоў у Лідзе [398].

Віленская газета «Слова» пісала ў 1936 г.: «Як для нашага краю, Ліда ёсць высокаіндустрыяльным горадам. Ёсць тут некалькі млыноў, чатыры тартакі, алейня, лямцавая фабрыка, фабрыка цвікоў, дзве ліцейні і шмат невялікіх прамысловых прадпрыемстваў. Самая вялікая - фабрыка абутку "Ардаль". У Лідзе каля 3 000 прамысловых рабочых, толькі на фабрыцы "Ардаль" працуе 800 чалавек» [399].

Найбольш паспяховым для эканомікі быў 1938 г. 3 лістапада 1938 г. гарадская управа Ліды (Zarzаd Miejski) зрабіла «Даклад аб стане рахункаў бюджэту на 1937-1938 год». Даклад утрымлівае шмат інфармацыі, якая дазваляе зразумець, якім быў горад у апошні мірны год (гл. дадаткі).

З-за напружанай агульнаеўрапейскай сітуацыі ўвесну 1939 г. лідская прамысловасць мела вялікія праблемы: «Вялікая фабрыка "Дротіндустрыя"… панізіла выпуск прадукцыі да мінімуму. Хімічная фабрыка "Карона" на мяжы ліквідацыі. Фабрыка гумовых вырабаў "Унігум", якая два гады таму пабудавала новы гмах па вуліцы Замкавай, перажывае крызіс і звольніла 60 рабочых. У апошнія дні праз брак збыту прадукцыі спынілася ліцейня "Поланд"» [400].

Беспрацоўе . Пры канцы 1930-х гг. актуальнай заставалася праблема беспрацоўя ў горадзе і павеце.

На пачатку 1938 г. на Лідчыне было блізка 2 000 беспрацоўных, узімку іх колькасць павялічылася на 900 чалавек. Кожную зіму адбываўся сезонны рост беспрацоўя, бо ў горадзе шмат фабрык станавіліся для рамонту ці з-за памяншэння збыту сваіх вырабаў, а на вёсцы зіма ва ўсе часы з'яўлялася «мёртвым сезонам» для сельскагаспадарчых рабочых. У тую зіму «Ардаль» звольніў 600 чалавек, «Дротіндустрыя» - 130 чалавек, фабрыка «Карона» - 30 рабочых. З-за часовай адсутнасці Каля Дротідустрыі. сыравіны ліцейня братоў Шапіраў звольніла 25 работнікаў, праз скарачэнне збыту ліцейня «Бэнланд» звольніла 5 рабочых. «Унігум» праз перабудову звольніў 35 рабочых, фабрыка лямцу Жыжэмскiх звольніла 50 рабочых. Апроч гэтых звольненых рабочых на 7 студзеня ў павеце было зарэгістравана 1 130 сезонных рабочых (у горадзе 800 сезонных). Такім чынам набіралася 1 700 улічаных (цалкам ці сезонна беспрацоўных). Таму ўлады лічылі, што разам з няўлічанымі на Лідчыне ў тую зіму было не меней за 2 000 беспрацоўных. З гэтых 2 000 у снежні 1937 г. атрымлівалі дапамогу ад Фонда зімовай дапамогі болей за 1 000 чалавек. У студзені гэтая лічба значна вырасла [401].

Ужо пры канцы лютага аднавілі працу «Дротідустрыя» [402] і фабрыка «Унігум», якую мадэрнізавалі ўзімку, і яна адразу наняла 200 рабочых [403]. Хутка і ўся прамысловасць горада запрацавала ў штатных умовах. Але 17 снежня 1938 г. фабрыка дроту і цвікоў праз заканчэнне сезону спыніла працу і звольніла ўсіх рабочых [404].

Праблема вырашалася праз прыцягненне беспрацоўных да добра аплачаных праз Фонд працы работ на будаўніцтве і добраўпарадкаванні горада, а таксама праз выдзяленне сем'ям беспрацоўных зямельных надзелаў.

Адной з формаў дапамогі беспрацоўным было надзяленне іх невялікімі зямельнымі надзеламі каля горада - прыкладна такімі, якія зараз мы называем «дачамі». Таварыства агародаў (Towarzystwo ogrоdkоw dzialkowych) у Лідзе пры дапамозе гарадскога аддзела Фонду працы заснавала тры калоніі агародаў для 148 найбяднейшых сямей горада. У 1937 г. стала зразумелым «эфектыўнасць гэтай формы дапамогі для самастойнага вырошчвання харчовых запасаў на зіму... Кожная дзялка мае памер 600 м² [6 сотак - Л. Л.], і на гэтым надзеле сям'я, пры дапамозе адмыслоўцаў, вырошчвае сабе ўсю неабходную зеляніну. Узровень выкарыстання дзялак і іх эфектыўнасць вельмі высокія» [405].

У 1938 г. пры фінансавай падтрымцы Фонду працы каля Ліды арганізавалася яшчэ адна калонія дзялак, агульная іх колькасць узрасла да 220. Дзялкі займалі ўжо 12 га рольнай зямлі. Уладальнік дзялкі плаціў 5 злотых на два гады, 50 гр. штомесячных складак у Таварыства агародаў і 20 гр. штомесячна на ўтрыманне вартаўніка. У 1938 г. Таварыства агародаў пачало будаваць на дзялках два сталыя дамкі для вартаўнікоў коштам 3 200 злотых, прычым Фонд працы адразу даў на гэта 1 600 злотых [406]. На пачатку красавіка 1938 г. управа Таварыства агародаў паведаміла, што ёсць вольныя дзялкі ў «калоніі № 1 па вуліцы Віленскай, калоніі № 2 па вуліцы Школьнай, калоніі № 3 па вуліцы Сміглага, калоніі № 4 па вуліцы Райскай» [407]. Таварыства адбірала дзялкі ў дрэнных гаспадароў і перадавала тым, хто чакаў у чарзе, каб атрымаць свой агарод. Таму дзялкі Таварыства заўжды былі добра дагледжаныя. Прафесійны нагляд і агранамічную дапамогу аказваў адмысловец у галіне сельскай гаспадарцы Юры Кацяшэнка [408] (верагодна, гэта вядомы лідскі скульптар і мастак).

Другой формай дапамогі беспрацоўным была арганізацыя іх выезду на сезонныя працы за мяжу. У 1938 г. запіс ахвотных выехаць на сезонныя сельскагаспадарчыя працы ў Латвію пачаўся ў лідскім старостве на пачатку красавіка [409]. Ужо 12 красавіка выехала на працу першая група ў 160 чалавек, а да 27 красавіка яшчэ 240 (з Навагрудскага ваяводства ў 1938 г. выехала на сельскагаспадарчыя працы ў Латвію 3 250 работнікаў: з Лідскага павета - 400, Нясвіжскага - 400, Слонімскага - 300, Стаўпецкага - 600, Навагрудскага - 600, Шчучынскага - 300, Валожынскага - 500, Баранавіцкага - 150) [410]. Вярталіся нашы людзі з Латвіі толькі на пачатку лістапада [411].

Кошты і заробкі. У красавіку 1938 г. «Кур'ер Віленскі» пісаў: «Заробкі рабочых у Лідзе наогул вельмі нізкія. Таму ўтрымліваць сям'ю, у якой працуе толькі адзін чалавек, які часта зарабляе меней меней за 2 злотыя ў дзень, надта цяжка» [412]. Сярэдні заробак у Заходняй Беларусі заставаўся ніжэйшым за заробкі ў заходняй частцы Польшчы. Гэты перакос у значнай ступені быў выкліканы меншай прадукцыйнасцю працы нашага рабочага і меншым узроўнем адукацыі - спадчынай царскай Расіі, але адначасова меншыя заробкі давалі канкурэнтныя перавагі нашай прамысловасці. Трэба заўважыць, што гэты перакос павольна нівеліраваўся.

13 лютага 1939 г. лідскі пасол Брыльскі выступіў у Сейме з прамовай пра лідскую прамысловасць [413]. Пасол адзначыў, што зараз на ўсходзе Польшчы паўстаюць шматлікія прамысловыя прадпрыемствы, гаспадары якіх часта не надта зважаюць на грамадскія інтарэсы. У якасці прыкладу ён прывёў лідскі «Ардаль», які даваў працу вялікай колькасці рабочых і прывёў цікавую табліцу размеркавання заробкаў на гэтай фабрыцы (выступ пасла разам з табліцай быў надрукаваны ў прэсе).

	Зарабляюць брута
300 работнікаў	1,3 зл. да 1,8 зл.
137 работнікаў	1,8 зл. да 2,0 зл.
75 работнікаў	2,0 зл. да 2,4 зл.
14 работнікаў	2,0 зл. да 2,8 зл.
Разам 526 работнікаў

	Зарабляюць брута
32 работнікі	2,2 зл. да 2,4 зл.
44 работнікі	2,4 зл. да 2,8 зл.
35 работнікаў	2,8 зл. да 3,6 зл.
40 работнікаў	3,6 зл. да 4,0 зл.
4 работнікі	4,8 зл.
Разам 155 работнікаў

Пасол казаў: «Такім чынам, 437 жанчын зарабляюць ад 1,3 да 2 зл. у дзень, 111 мужчын - ад 2,2 да 3,6 зл., пры тым што мінімальныя кошты ўтрымання сям'і ў 4 чалавекі ў Лідзе патрабуюць каля 90 злотых у месяц. Трэба яшчэ ўлічваць, што фабрыка працуе ад 210 да 220 дзён у год і каля 12 тыдняў у год знаходзіцца ў рамонце. На некаторых фабрыках работнікі адпачываюць на яўрэйскія святы» [414].

Пры канцы 1930-х гг. у горадзе ўсталяваліся прыкладна такія цэны і заробкі: буханка хлеба - каля 30 грошаў, 1 кг цукру - каля 1 злотага, 1 кг алею - 80 грошаў, 10 яйкаў - 10 грошаў, пачак запалак - 10 грошаў, 1 кг бульбы - каля 10 грошаў, мяса, ялавічына ці свініна - каля 1,5 злотых, малако - каля 20 грошаў за 1 л, вугаль - каля 48 злотых за 1 т, мужчынская кашуля - каля 10 злотых, мужчынскі капялюш - каля 20 злотых, мужчынскія чаравікі - каля 15 злотых, цэгла - каля 40 злотых за 1 000 шт., цэмент - каля 30 злотых за 1 т, друкарская машынка - 1 200 злотых, гектар зямлі каштаваў 500 злотых, карова - 100 злотых, пуд збожжа - 2 злотыя. Сярэдні дзённы заробак быў каля 2 - 3 злотых, мінімальны - 1 злоты, высокі заробак - да 10 злотых. Кваліфікаваны рабочы на «Ардалі» атрымліваў 5 злотых, майстар - 10 злотых. На жніве ў дзень плацілі 2 злотыя, на копцы бульбы - 1 злоты. Зарплата настаўнікаў дасягала 200 злотых у месяц [415].

Цэны на асноўныя харчовыя тавары жорстка кантраляваліся ўладамі, у чэрвені 1937 г. у Лідзе былі ўстаноўлены наступныя цэны на хлеб: «Новыя цэны на хлеб. Адміністратыўныя ўлады ўсталявалі наступныя цэны хлеба: "Хлеб з непрасеянай мукі, 95-адсоткавы - 25 гр. за 1 кг, 82-адсоткавы - 28 гр. за 1 кг, прасеяны 70-адсоткавы - 32 гр. за кг, усе гатункі падаражалі на 2 гр.» [416]. Падобная інфармацыя стала друкуецца ў прэсе. Праз месяц гарадскія ўлады на працягу некалькіх дзён праводзілі праверку санітарнай чысціні крамаў горада і кантралявалі дакладнасць цэнаў у іх [417], сярод іншых гандляроў, пакараных за гандаль па завышаных цэнах, быў аштрафаваны на 30 злотых Ізідор Сікора, уладальнік мясной лаўкі па вуліцы 3-га Мая, 5 [418]. У праверцы ўдзельнічалі гарадскі лекар Савіцкі, паліцыя і рэферэнты гарадской управы [419].

Існуе такая інфармацыя пра цэны і заробкі на асноўныя прадукты харчавання ў СССР, Цэнтральнай Польшчы і Германіі ў сярэдзіне 30-х гадоў:

«Цэны ў СССР на 1935 год, пасля адмены картак, (максімальная зарплата працоўнага 170 рублёў, разам з цэнамі даю колькасць, якую можна было купіць на ўсю зарплату):

1 кг белага хлеба - 1,10 р. (154,5 кг)

1 кг варанай каўбасы - 12 р. (14,2 кг)

1 кг цукру - 4,50 р. (37,7 кг)

1 кг сметанковага масла - 15 р. (11,3 кг)

У Польшчы , сярэдняя зарплата працоўнага 120 злотых:

1 кг белага хлеба - 0,35 злотых (342,8 кг)

1 кг варанай каўбасы - 2 злотыя (60 кг)

1 кг цукру - 1 злоты (120 кг)

1 кг сметанковага масла - 2 злотыя (60 кг)

У Германіі , сярэдняя зарплата нямецкага працоўнага 130 рейхсмарак:

1 кг белага хлеба - 0,36 м (361 кг)

1 кг варанай каўбасы - 2,70 м (48 кг)

1 кг цукру - 0,80 м (162 кг)

1 кг сметанковага масла - 3 м - максімальная цана - (43 кг)» [420].

Як бачым, узровень жыцця нашага кваліфікаванага рабочага не надта адрозніваўся ад узроўню жыцця рабочага Германіі ў той час. Параўнанне ж з савецкімі рэаліямі - гэта вельмі ўмоўная і недарэчная справа. З успамінаў тых часоў вядома, што, напрыклад, нават сям'я вядучага лекара Мінска, які лячыў савецкіх бонзаў і жыў з імі па-суседску, суткамі стаяла ў чарзе, каб купіць пуд бульбы [421]. Таму параўноўваць дзяржаўныя цэны тавараў у Мінску, якіх ніколі не было ў вольным продажы (на рынку гэтыя ж тавары каштавалі непараўнальна даражэй) з цэнамі тавараў, якімі былі завалены прылаўкі кожнай лідскай крамы, не мае сэнсу.

Новыя раёны горада . На пачатак ХХ ст. вёска Дварцовая Слабада - 328 жыхароў (166 і 162) з 19 дзесяцінамі зямлі, Раслякі - 61 жыхар (32 і 29) з 123 дзесяцінамі.

Слабада . З выдатнага артыкула Уладзіслава Абрамовіча ў перадваеннай газеце «Лідская Зямля» мы ведаем, што раён Ферма цягнуўся ад замка і каталіцкіх могілак да чыгуначнага вакзала і сваю назву атрымаў, верагодна, ад досыць урадлівай зямлі, якая раней належала да каралеўскай маёмасці. На шляху ад вакзала да горада, недалёка ад замка, увагу прыцягвала вялікая яма - вынік нямецкай гаспадаркі падчас акупацыі. Менавіта на гэтым месцы ў старажытныя часы быў велізарны двор старасты - рэзідэнцыя каралеўскага намесніка. Сярод іншых зямель гэтага двара, ці, як тады звалі, дварца, была і вёска Слабада. Палі гэтай вёскі цягнуліся ў кірунку паўднёва-заходнім, мяжуючы з гарадской тэрыторыяй каля сучаснай вуліцы Горкага. Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай усе прылеглыя да горада каралеўскія землі перайшлі ў скарб Расійскай Імперыі. Недалёка ад былой рэзідэнцыі намесніка пачалі сяліцца сем'і расійскіх дваран. Паўстаў шэраг шыкоўных дамоў, аточаных садамі, і так пачаўся вялікі зараз раён горада, які завецца Ферма. А паколькі на Ферме маглі сяліцца толькі дваране, каля 1860 г. было вырашана заснаваць у Лідзе другую калонію, на землях вёскі Дварцовая Слабада. Расійская адміністрацыя не мела дакладных указанняў пра тое, якія сем'і трэба сяліць у новай калоніі, і спачатку пасялілі там чатыры яўрэйскія сям'і. З іх дзве сям'і Ліпнішскіх, адну Баруховічаў, а прозвішча трэцяй сям'і ўдакладніць ужо немагчыма. Праз некаторы час, калі справа пра пасяленне яўрэяў на Дварцовай Слабадзе дайшла да Пецярбурга, адтуль была зроблена заўвага пра памылку - пасяленне яўрэяў у новай калоніі, бо папярэдне гэтая калонія прызначалася для засялення праваслаўных сем'яў. Патрэбна было выселіць яўрэйскія сем'і, якія да таго часу там грунтоўна абжыліся. Каля 20 дзесяцін зямлі для кожнай сям'і ўяўлялі немалую каштоўнасць, таму яўрэі павінны былі пайсці на кампраміс і прынялі праваслаўе. Пасля хрышчэння Ліпнішскія прынялі прозвішча Ліпінскіх, Баруховічы сталі Барысевічамі, а чацвёрты яўрэй стаў Крыжаноўскім. У 1866 г. выдзеленыя землі былі аддадзены на выкуп.

Да часу, калі праз Ліду прайшла чыгунка, пасяленцы займаліся сельскай гаспадаркай. Аднак рост Слабодкі непарыўна звязаны з чыгункай. Першай, у 1883-84 гг., была пушчана ў дзеянне чыгунка Вільня - Ліда - Лунінец. Праз 20 гадоў, у 1902-05 гг., дзякуючы пракладзенай лініі Маладзечна - Ліда - Ваўкавыск, наш горад стаў важным камунікацыйным вузлом. Пры будаўніцтве чыгункі сем'і пасяленцаў мелі добрыя заробкі. Пры гэтым дочкі, якія былі немалой прыгажосці, знайшлі сабе мужоў сярод чыгуначных жандараў. Паступова пачалі з'яўляцца новыя сямейныя саюзы, усё новыя і новыя дамы і пабудовы. Па меры падрастання моладзі жыхары Слабодкі змянялі характар сваёй дзейнасці, пераходзячы ад сельскай гаспадаркі на чыгунку. Калі пабудавалася чыгуначная станцыя, некаторыя сем'і перанеслі свае дамы ўглыб поля. Раён пачаў пашырацца, колькасць дамоў павялічвалася з кожным годам.

У 1920-30-я гг. Слабада стала важным раёнам горада. У 1932 г. дзякуючы старанням ксяндза-вікарыя Станіслава Мажэйкі на Слабадзе паўстаў касцёл. У 1936 г. гарадская рада даравала Слабадской парафіі 2 га гарадской зямлі для заснавання могілак. Падчас геадэзічных работ і работ па агароджванні будучых могілак адзін з работнікаў пацікавіўся меркаваннем другога пра тое, хто з іх першы ляжа на новых могілках. Так здарылася, што той, хто пытаўся, і стаў першым нябожчыкам на гэтых могілках. Весткі пра гэта імгненна разышліся па парафіі, і вернікі зрабілі яму ўрачыстае пахаванне.

Менавіта пры канцы 1930-х гг. на Слабодцы з'явіліся крамы, аптэчны склад, добраахвотная пажарная ахова, пастарунак паліцыі, чыгуначная лазня. Над усім раёнам узвысіліся гмах грамадскай 7-класнай школы (сучасная СШ № 10) і пажарная вежа, якая зараз не існуе [422].

Раслякі . У красавіку 1936 г. ваяводская ўправа зрабіла ўнёсак у Міністэрства ўнутраных спраў аб пашырэнні межаў Ліды праз далучэнне вёскі Раслякі [423].

«Кур'ер Віленскі» пісаў, што «вёску Раслякі аддзяляе ад горада рака Лідзейка. Мост на рацэ замалы, але ні гарадскія ўлады і ні самакіраванне вёскі яго не рамантуе. Жыхары Раслякоў напісалі калектыўнае пісьмо павятовым уладам пра тое, што неабходна пабудаваць новы мост» [424].

Прэса паведамляла, што зусім недалёка ад Раслякоў, ля вёскі Малэйкаўшчына, вясковец пабудоваў тэатральны будынак: «На адлегласці 2 км ад горада ў вёсцы Малэйкаўшчына, у маладым сасновым лесе пабудаваны летні тэатр значных памераў. Гэты будынак пабудаваў Тэафіль Галімонт на сваёй зямлі для вясковых імпрэзаў і мерапрыемстваў розных грамадскіх арганізацый з Ліды» [425].

Пасля далучэння да Ліды вёскі Раслякі вуліца Лідская пачала мець вялікае значэнне для горада, бо была адзінай артэрыяй, якая злучала новы раён Раслякі з горадам. «Аднак стан вуліцы і ходнікаў вельмі дрэнны, вялікія лужыны знікаюць тут толькі падчас засух» [426].

Сойкішкі . Урочышча Сойкішкі, зараз раён вуліцы Хасанаўскай, гэта старадаўняя зямля горада. У 1885 г. тут было месца для выпасу жывёлы і меліся два ўчасткі зямлі ў 4 і 7 дзесяцін [427], апошні ўчастак зваўся Даліна [428]. З 1897 г. горад пачаў выдаткоўваць грошы на ўтрыманне вартаўніка «ў гарадскім лесе Сойкішкі» [429].

Да 1934 г. тут было балота і рос хмызняк, а зямля ніяк не выкарыстоўвалася. У 1934 г. у Сойкішках адбылася меліярацыя, і сюды пачалі завозіць дрэва для пабудовы дамоў. Каля чыгуначных рэек быў укапаны слуп, на якім вісеў вялікі плакат з надпісам: «Фонд працы [430] будуе тут дамы для беспрацоўных рамеснікаў». Пасля некалькіх газетных артыкулаў і радыёперадач сюды пачалі прагульвацца цікаўныя жыхары горада, каб паглядзець на будоўлю новага раёна горада.

Да 1937 г. тут было пабудавана шэсць двухкватэрных дамоў і два дамы на адну сям'ю. Будаваліся ладныя двухпакаёвыя дамы, у якіх было многа паветра і святла. Кожны дом меў дзялку ў чвэрць гектара, гаспадарчы будынак і студню. Беспрацоўныя, атрымоўваючы такую сядзібу, пачыналі выплачваць яе кошт толькі праз тры гады. Пасля выплаты сядзіба пераходзіла ва ўласнасць таго, хто жыў у доме.

Улетку 1934 г. сюды прывезены сем'і рамеснікаў з Заверця [431], горада ў заходняй частцы Польшчы. Аднак практычна адразу, у 1935-36 гг., некалькі сямей вярнулася назад, а потым з Ліды выехалі яшчэ некалькі сямей. Таму ў 1937 г. тут жыло толькі дзевяць сямей перасяленцаў - «завярцякаў». Гэта адбылося таму, што ўзровень жыцця і заробкаў у Заходняй Беларусі на той час быў непараўнальна ніжэйшы за Заходнюю Польшчу, і нават беспрацоўныя перасяленцы не жадалі заставацца жыць у практычна бясплатным жытле.

Будаўніцтва дамоў было прыпынена. Віленская прэса справядліва заўважала, што «ў Лідзе хапае сваіх беспрацоўных. Фонд працы ўклаў у меліярацыю і пабудову дамоў каля 100 000 злотых, а карыстаюцца гэтым некалькі сямей, нежылыя дамы знішчаюцца, зарэзерваваныя будаўнічыя матэрыялы псуюцца» [432].

У траўні 1937 г. ваяводскае бюро працы прапанавала свайму лідскаму аддзелу ўрэгуляваць справы з засяленнем калоніі Сойкішкі. Калонія была перададзена лідскаму Таварыству засялення прыгарада. Гэта Таварыства запрасіла ў Фонда працы грошы на будаўніцтва пякарні, паравой лазні, пральні і павелічэнне агульнай плошчы на 2 000 м ². Фонд працы згадзіўся на гэтыя ўмовы і вырашыў перадаць калонію Сойкішкі ва ўласнасць лідскім уладам [433]. У ліпені 1937 г. пачалі пасяляць у Сойкішках лідскія сем'і беспрацоўных: «Эксперымент з перасяленнем беспрацоўных з заходніх тэрыторый не атрымаўся, тут будуць паселены мясцовыя беспрацоўныя. Зараз гарадскія ўлады будуюць два паселішчы для беспрацоўных: Боры і Сойкішкі. Ёсць спадзяванне, што праблемы з беспрацоўем у Лідзе будуць вырашаны» [434].

Калі не памылюся, дык тыя дамы ў Борах (канец сучаснай вуліцы Дакучаева, каля дач) існуюць і да нашага часу.

Будаўніцтва і добраўпарадкаванне горада

Відавочцы пісалі, што яшчэ ў сярэдзіне 1930-х гг. цэнтр горада выглядаў амаль што як перад Першай сусветнай вайной. Толькі ў другой палове 1930-х гг. Ліда пачала хутка разбудоўвацца, вуліцы пачалі грунтоўна, па-новаму забрукоўвацца, былі зроблены ходнікі і пачалося будаўніцтва новых камяніц: «Каля галоўнай вуліцы горада - Сувальскай - будуюцца дамы ў некалькі паверхаў. Агульна ў Лідзе будуецца 10 вялікіх камяніц» [435]. Пры гэтым старыя будынкі, канца XIX і пачатку XX ст., не мелі выразнага стылю і перарабляліся нязначна. Са сцен і абрамленняў вокнаў былі прыбраны цагляныя гзымсы (прафіляваныя паясы) наложаны гладкі тынк, у крамах зроблены сучасныя вітрыны.

У 1936 г. гарадскія ўлады вырашылі ў Лідзе пачаць будаваць каналізацыю: «Гарадская ўправа, жадаючы падвысіць санітарны стан, пастанавіла пабудаваць каналізацыю па ўсіх вуліцах горада. Першай будзе вуліца Фалькоўскага. Пастанову ўправы вітаюць усе жыхары горада» [436].

У Лідзе не было спартыўнага стадыёна, прыстасаванага для розных відаў спорту. У 1936 г. пачалося будаўніцтва вялікага гарадскога стадыёна. «На стадыёне будзе бегавая лёгкаатлетычная дарожка, месцы для скачкоў у даўжыню і вышыню, поле для спартыўных гульняў, стрэльбішча» [437], - пісалі віленскія газеты.

У тым жа годзе горад атрымаў крэдыт у 70 000 злотых для пабудовы экспартнай рэзні (бойні для жывёлы) па вуліцы Доўгай, было прынята рашэнне пачаць работы па кансервацыі Лідскага замка [438]. З праекта рэзні бачна, што гэта павінен быў быць будынак даўжынёй у 100 метраў, аб'ёмам 14 400 м³, пры рэзні планаваўся цэх вытворчасці кансерваў [439].

1937 г. На пачатку 1937 г. управа Звязу стральцоў вырашыла пабудаваць у Лідзе «Дом стральца». Улады выдзелілі для гэтых мэтаў зямельны пляц і грошы ў памеры 10 000 злотых, арганізацыя пачала збор грошай, планавалася ўвесну закладаць падмурак пад гмах, у якім «пасля пабудовы павінна праходзіць большая частка грамадскага і культурнага жыцця горада» [440]. Гэты гмах павінен быў паўстаць каля гарадскога стадыёна, але да будоўлі так і не прыступілі, бо да траўня 1939 г. усё яшчэ не вырашылі праблем з фінансаваннем, у 1939 г. праект ужо меў назву "Дом фізічнага выхавання пры Звязе стральцоў"» [441].

Гараджане скардзіліся на тое, што вуліцы горада знаходзіліся не ў лепшым стане. У 1937 г. «Кур'ер Віленскі» пісаў: «Сахара ў Лідзе. Незабрукаваная вуліца імя генерала Шаптыцкага сваім выглядам наводзіць сум і роспач. У цяперашнія летнія пякельныя дні аблокі пылу ўздымаюцца да неба. Лідзяне называюць гэтую вуліцу Сахара» [442]. У лютым 1937 г. гарадскія ўлады для рамонту вуліц Ліды атрымалі ад Фонду працы 20 000 злотых. Першай пачалі рамантаваць вуліцу Пілсудскага, потым планавалі дабудаваць працяг вуліцы Перацкага і злучыць яе з Выганам. Такім чынам добрая гарадская магістраль павінна была злучыць чыгуначны вакзал з хутка росшым раёнам горада, які зваўся Выган, ці Новая Ліда [443]. Працы па перабудове, укладцы ходнікаў і забрукоўцы вуліцы Перацкага пачаліся ў чэрвені таго ж года [444].

З 15 красавіка ў Лідзе аднавіліся сезонныя работы па ўпарадкаванні горада праз праграму арганізацыі рабочых месцаў для беспрацоўных горада. У дадатак да папярэдніх грошай Фонд працы выдзеліў яшчэ 20 000 злотых на пабудову новага рынку за Выганам (на тэрыторыі сучаснага завода электравырабаў) і 10 000 злотых на рэгуляцыю ракі Лідзейкі. Наогул у 1937 г. меркавалася прыцягнуць з Фонду працы 50 000 злотых. Гарадскія ўлады распрацавалі планы правядзення гэтых работ з прыцягненнем як мага большай колькасці беспрацоўных горада. У тым жа месяцы вуліца Пяскі была пераназвана ў вуліцу генерала Орліч-Дрэшара [445].

Пры канцы красавіка пачалося пашырэнне вуліцы Касцюшкі. «Вуліца будзе мець цвёрдае пакрыццё. Працу атрымалі 20 беспрацоўных» [446]. Праз некалькі тыдняў «Кур'ер Віленскі» пісаў: «Пабудова новых вуліц. Гарадскія улады прыступілі да будаўніцтва шэрагу новых вуліц. Пачаліся работы па рамонту вуліцы Касцюшкі, Школьнай, пасля зімы адноўлены працы па адбудове новага рынку і меліярацыі ракі Лідзейкі. Працу атрымалі 110 беспрацоўных» [447]. Пры канцы траўня на добраўпарадкаванні горада мелі працу ўжо 160 чалавек [448].

Акрамя Фонду працы на разбудову горада ў 1937 г. даў пазыку ў 50 000 злотых Банк краёвага гаспадарніцтва: «Грошы пойдуць тым гараджанам, якія ў папярэднія гады пачалі будову дамоў і не маглі яе закончыць з-за браку грошай. Максімальная сума аднаму чалавеку - 4 000 зл.» [449].

Сувальская каля рынку з аўтобусам 1937 г.

Таксама былі выдзелены грошы з гарадскога бюджэту: «Гарадскія ўлады далі грошы на забрукоўку вуліц Камерцыйнай, Каляёвай, Школьнай, Крупаўскай і разбудову электроўні» [450].

У ліпені 1937 г. поўным ходам ішло будаўніцтва каналізацыі па вуліцы 11-га Лістапада, працягвалася забрукоўка вуліц Перацкага, Касцюшкі, Каляёвай, Вызвалення і г.д., толькі на гэтых работах кожны дзень мелі працу больш за 100 беспрацоўных [451]. Пры канцы ліпеня працы па перабудове і рамонту вуліцы Перацкага былі закончаныя [452]. У тым жа месяцы ў Лідзе пачала працаваць фабрыка слодычаў: «Яна месціцца па адрасе Сувальская, 74, дзе раней быў кінатэатр "Маленькі". Фабрыка перанесена з Беняконяў. Гарадскія ўлады рамантуюць вуліцы ў раёнах горада Вызваленне і Слабодка» [453].

Пры канцы ліпеня гарадскія ўлады дадаткова атрымалі 20 000 злотых ад Фонду працы, «з якіх 10 000 пойдуць на рамонт вуліц, 10 000 - на заканчэнне будаўніцтва школы № 4, 450 - на гарадскі стадыён» [454].

Ад пачатку дзейнасці міжгародных аўтобусных камунікацый месцам прыпынку аўтобусаў у Лідзе была плошча Славы каля фарнага касцёла ў самым цэнтры горада, дзе Плошча Славы з аўтастанцыяй . знаходзяцца гарадскія ўлады, крамы, гатэлі. Тут пабудавалі аўтазапраўку і розныя гандлёвыя кіёскі. Лаўкі сярод кветнікаў выконвалі ролю пачакальні. Гараджане прызвычаіліся да таго, што плошча Славы была месцам прыпынку аўтобуса. Здавалася, што і не трэба нешта мяняць, але гарадскія ўлады ў 1936 г. вырашылі перанесці месца прыпынку міжгародніх аўтобусаў з плошчы Славы на гарадскі рынак. З-за гэтага людзі пачалі дарэмна траціць час, а аўтобус на 22 месцы (у той час самы вялікі) на малой рыначнай плошчы нават не мог развярнуцца. Адбылося некалькі здарэнняў: аўтобус сутыкнуўся з фурманкай, з іншым аўтобусам, былі вывернутыя гандлёвыя рады і г.д. З улікам таго, што за дзень прыходзіла і адпраўлялася ў рэйсы шмат машын, усё гэта стварала невыносныя ўмовы на рынку. Управы ўсіх аўтобусных суполак падпісалі петыцыю да гарадскіх уладаў з прапановай вярнуць прыпынак на старое месца, але ўлады вырашылі не адмяняць сваю пастанову. Таму петыцыю пераслалі прэм'ер-міністру, пасля чаго быў прыняты вырак вярнуць аўтастанцыю на плошчу Славы. Улетку 1937 г. гарадскую аўтобусную станцыю каля фарнага касцёла абсталявалі па-новаму: «Гарадскія ўлады разам з аўтобуснымі суполкамі ўпарадкавалі аўтобусную станцыю. Праз Ліду праходзяць сем міжгародніх аўтобусных ліній. Для кожнай ліні, як у Вільні, усталявана адмысловая табліца. У будучым гарадскія ўлады плануюць пабудаваць пачакальню для пасажыраў» [455]. Праз некалькі тыдняў на міжгароднай аўтобуснай станцыі адчынілася паштова-тэлеграфнае аддзяленне [456].

У жніўні 1937 г. газета «Слова» пісала: «Ліда разбудоўваецца. У апошні год Ліда значна разбудавалася. На галоўнай вуліцы горада Сувальскай будуюцца мураваныя дамы ў некалькі паверхаў. Па ўсім горадзе будуецца 10 вялікіх камяніц, у тым ліку 7-гадовая агульнаадукацыйная школа № 4 і вялікі гмах пошты. Хутка разбудоўваецца і прадмесце горада» [457]. А «Кур'ер Віленскі» паведамляў, што «ў Лідзе пашыраецца электроўня, па вуліцы 11-га Лістапада будуецца каналізацыя, а па вуліцы Школьнай - спартыўны стадыён. Таксама забрукоўваюцца вуліцы і рынкавы пляц. На гэтых работах заняты 60 беспрацоўных» [458].

У жніўні на плошчы Збаўцы (на скрыжаванні Сувальскай і 3-га Мая), у лепшым месцы горада, павятовае аддзяленне Таварыства падтрымкі супрацьпаветранай абароны Каля кіёска Таварыства падтрымкі супрацьпаветранай абароны. (LOPP) пачало будаваць кіёск. Кіёск быў пабудаваны ў сучасным стылі па праекце павятовага архітэктара Вацлава Галіка. У ім гандлявалі газетамі, тытунём, паштовымі маркамі, цукеркамі і ахаладжальнымі напоямі [459]. Кошт гэтай будоўлі дастаткова вялікай гандлёвай кропкі (3 000 злотых, плошча 66 м ²) быў пакрыты за кошт сяброўскіх складак і ахвяраванняў [460]. Кіёск пачаў працу з 1 красавіка 1938 г. [461] Гэты аб'ект бачны на савецкай прапагандысцкай фатаграфіі верасня 1939 г.

Пры канцы лета пачаўся рамонт вуліцы Фабрычнай, вуліца атрымала цвёрдае пакрыццё і новыя ходнікі [462].

У верасні быў пабудаваны гарадскі стадыён [463]. У нядзелю 26 верасня ў Лідзе планавалася ганарова адчыніць гэты новы стадыён і правесці спартыўныя ўрачыстасці. Савецкай прапагандысцкі здымак верасня 1939 г., раздача газеты “Уперад” каля кіёску Таварыства падтрымкі супрацьпаветранай абароны. Сярод ганаровых гасцей чакалі генерала Кліберга (gen. Franciszak Kleeberg) і вядомых спартоўцаў-цяжкаатлетаў з Вільні: Вайткевіча, Крыма, Маліноўскага, Рымовіча [464]. Свята спорту пачыналася ў 10.15, «галоўным арганізатарам мерапрыемства і творцам прыгожага стадыёна ёсць капітан Грывач (kpt. Grzywacz)» [465]. На наступны дзень пасля спартыўнага свята ў Лідзе газеты пісалі: «Ва ўрачыстасцях прынялі ўдзел навагрудскі ваявода Адам Сакольскі і палкоўнік Адам Квацішэўскі з Вільні. У 10.15 перад ваяводам пачаўся выступ спартсменаў на стадыёне, потым стадыён высвяціў ксендз-дэкан Баярунец. Пасля дэфіляды, у якой між іншым браў удзел гурток планерыстаў і парашутыстаў, ваявода абвясціў фармальны акт адкрыцця стадыёна, аркестр сыграў гімн, і быў узняты сцяг» [466].

У кастрычніку 1937 г. жыхары вуліцы Маргі прасілі гарадскія ўлады адрамантаваць іх вуліцу. Каментуючы гэтую просьбу, прэса пісала: «У бягучым годзе, дзякуючы пану бургамістру горада, вуліца Маргі была пашырана і знівеліравана, а ходнікі падсыпаны жвірам. Далейшы рамонт вуліцы быў спынены з-за адмовы ўладальнікаў прылеглай да вуліцы зямлі Франца Стасевіча і Мойшы Рыбацкага. Аднак рамонт і падаўжэнне гэтай вуліцы да вуліцы 29-га студзеня неабходныя з-за павелічэння руху транспарту па ёй пасля пераносу рынку за Выган» [467].

У кастрычніку 1937 г. закончылася будаўніцтва новай 20-метровай вежы каля будынка пажарнай аховы [468]. Штат лідскай пажарнай аховы складаўся з добраахвотнікаў, але некалькі чалавек займаліся справай прафесійна. Як і належыць, пажарная ахова мела свой аркестр. На ўзбраенні пажарнай аховы было некалькі конных павозак і аўтамабіляў [469].

Вырабленыя раней на гарадской бетанярні і пакладзеныя ў многіх месцах горада на з'ездах і пры злучэнні вуліц бетонныя пліты праз некалькі гадоў папсаваліся. У 1937 г. замест былых бетонных пліт пакладзены каменныя [470].

Пры канцы кастрычніка ў зале лідскага староства адбылася інфармацыйная сустрэча лідскага бургамістра Задурскага з прэсай і гараджанамі, падчас якой бургамістр Задурскі выступіў з дакладам пра вынікі рамонтнай кампаніі 1937 г. у горадзе. Ён адзначыў, што калі ў 1921 г. у горадзе жыло 12 тыс. чалавек і было 1 100 жылых дамоў і 45 вуліц, дык у 1937 г. Ліда мае 25 тыс. жыхароў, 2 400 жылых дамоў і 105 вуліц агульнай даўжынёй 70 км. Задурскі лічыў, што гораду неабходны новая рэзня, халодня і грунтоўная перабудова электроўні. Бургамістр сказаў: «Да гэтага часу з 5 агульнаадукацыйных школ толькі 2 месцяцца ва ўласным будынку. У наступным годзе адчыніцца шостая новая школа на Слабодцы, аднак ёсць патрэба ў 7-й і 8-й школах, якія б маглі замяніць 5 існых прыватных школ. Неабходна яшчэ адна гімназія. Неабходны план разбудовы і развіцця горада. Вуліцы знаходзяцца ў дрэнным стане, і іх неабходна рамантаваць. На рамонт і будаўніцтва вуліц гарадскія ўлады далі каля 150 000 зл. у мінулым годзе і каля 70 000 у гэтым». Таксама бургамістр расказаў пра працу над агульным планам развіцця горада: да 1938 г. трэба выканаць працы па абмерах для стварэння карты горада, а план развіцця зрабіць да 1940 г. Карэспандэнт «Кур'ера Віленскага» заўважыў бургамістру, што «ходнікі на галоўнай вуліцы горада Сувальскай у дрэнным стане, зрэшты, на іншых вуліцах не лепей» [471].

Юзаф Задурскі (Józef Zadurski 1886-1976) - бургамістр Ліды, грамадскі дзеяч, палітык, пасол Сейма.

Адукацыю атрымаў у гімназіі. У час Першай сусветнай вайны з 1914 г. служыў ў 1-м пяхотным палку Легіёнаў, потым у 5-м пяхотным палку Легіёнаў, належаў да польскай вайсковай арганізацыі.

З 1918 служыў у польскай арміі. У 1922 г. стаў вайсковым асаднікам. Пасля заканчэння вайны ён прымаў актыўны ўдзел у сельскагаспадарчых арганізацыях, абіраўся прэзідэнтам розных аддзелаў Асацыяцыі легіянераў польскіх войскаў і Федэрацыі польскага Саюза абаронцаў Айчыны.

У 1930-я гады быў бургамістрам Ліды. У Лідзе жыў па вуліцы 3-га Мая.

У 1935 г. ад выбарчай акругі № 50 (Лідскі і Валожынскі паветы) ён быў абраны паслом 4-й кадэнцыі Сейма РП (1935-1938 ), атрымаў на выбарах 44 384 галасоў. У Сейме працаваў у юрыдычнай камісіі.

Падчас Другой сусветнай вайны трапіў у савецкія лагеры. Быў вызвалены для службы ў польскай арміі і служыў афіцэрам пры штабе Польскага II-га корпуса на Блізкім Усходзе. Атрымаў чын маёра. Перайшоўшы ў запас, працаваў у Лонданскай бібліятэцы. Памёр у Лондане.

1938 г. На пачатку года ў Лідскім павеце налічвалася 2 000 беспрацоўных [472].

У лютым 1938 г. былі аб'яўлены таргі на выкананне водаправода і каналізацыі ў будынку лідскага староства [473].

Управа Таварыства сяброў горада Ліды (Towarzystwo Przyjaciol m. Lidy) разаслала паштоўкі ўладальнікам дамоў у горадзе з прапановай упрыгожваць свае зямельныя надзелы кветнікамі [474]. Улетку гэтае Таварыства аб'явіла конкурс на самы прыгожы ў горадзе сад каля дома, самы прыгожы балкон і самае прыгожае акно ў горадзе [475].

Лідская аўтобусная суполка вырашыла пачаць пабудову па-сучаснаму абсталяванага гаража на 20 боксаў з механічнымі варштатамі, складамі, памяшканнямі для абслугоўваючага персаналу і душавымі [476].

На пачатку будаўнічага сезона грамадскі Камітэт разбудовы Ліды атрымаў у Гаспадарчым краёвым банку 40 000 злотых на дробнае будаўніцтва і рамонт горада. Пазыкай, як і ў 1936 г., маглі карыстацца тыя, хто распачаў і не закончыў будоўлю ў папярэднія гады, максімальная сума крэдыту на адну сям'ю - 4 000 злотых [477].

Гарадскія ўлады бралі ў Фондзе працы пазыку ў памеры 100 000 злотых для будаўніцтва новай гарадской рэзні і 20 000 зл. на разбудову электроўні [478], а Таварыства сяброў горада Ліды атрымала пэўную суму ад Фонду працы на меліярацыю і нівеліраванне балоцістага ўчастка, які знаходзіўся амаль што ў цэнтры горада (каля замка), і заснавання тут гарадскога парку. У траўні 1938 г. на месцы будучага парку ўжо пачалася праца [479].

Як заўжды, у красавіку пачаўся будаўнічы сезон, гарадская ўправа прыступіла да рамонту завулкаў старога горада ў раёне рынку. Усе завулкі хутка атрымалі новае пакрыццё і ходнікі, якіх да гэтага часу тут наогул не было [480]. У чэрвені, пасля перанясення гарадскога рынку на новы ўчастак за Выганам, пачаўся рамонт старога рынкавага пляцу ў цэнтры горада. Пляц атрымаў новы каменны брук. На старым рынку засталіся толькі кіёскі і гандаль раслінным і малочным харчаваннем [481].

У траўні Лідскі маторны клуб (Lidzki Klub Motorowy) на агульным сходзе вырашыў пачаць будоўлю станцыі тэхабслугоўвання аўтамабіляў: «Ліда да гэтага часу не мае станцыі тэхабслугоўвання. У кожным выпадку нават малой паломкі трэба ехаць у Вільню. Лідскі маторны клуб спадзяецца на фінансавую дапамогу самакіравання горада» [482].

Да канца чэрвеня былі закончаны працы на месцы новага парку каля замка: «Таварыства сяброў горада Ліда прыступіла да ўпрыгожвання горада. Лужкі каля замка Гедыміна з боку поўдня да гэтага часу ляжалі без ужытку. Зараз багна часткова асушана і пачалася закладка парку. Хутка будуць закладзены дзіцячыя і гульнявыя пляцоўкі» [483]. Выканаць работы не паспелі, і багна тут была, калі не памыляюся, да сярэдзіны 1980-х гг.

У ліпені на пасяджэнні гарадской рады прынята праграма далейшых інвестыцый. Планавалася забрукаваць шмат вуліц у цэнтры горада, перабудаваць некалькі вуліц і нарэшце скончыць будоўлю школы на Слабодцы, новай рэзні і паліклінікі на Выгане. Таксама вырашана пачаць прыстасаванне па-манапольнага гмаху па вуліцы Сыракомлі пад патрэбы акруговага суда ў Лідзе [484]. Такім чынам, у горадзе з'яўляецца другая турма, пад якую быў перададзены шэраг мураваных будынкаў, дзе раней знаходзілася алкагольная манаполія - месца захоўвання і разліву моцных спіртных напояў. Гмахі манаполіі былі пабудаваны яшчэ ў царскія часы і на тэрыторыі сучаснай дрэваапрацоўчай фабрыкі захаваліся да нашага часу [485].

Улетку на гарадскіх працах мелі работу 170 беспрацоўных [486].

Магістрат горада Ліды пачаў абнаўляць платы вакол прыватных і дзяржаўных дамоў. За гарадскія грошы былі агароджаны плошча Збаўцы, кветнік перад будынкам гарадской управы і плошчай Славы плотам у адзіным стылі. «Калісьці пры Расіі такім плотам былі агароджаны бульвары ў Вільні. Аднак пасля ўстаноўкі новага плота засталіся два слупы са старым праслам, бо на гэтым прасле была прамысловая рэклама, такім чынам страчана эстэтыка ўсяго плота» [487].

З лета 1938 г. гарадскія ўлады пачалі патрабаваць, каб новапабудаваныя дамы мелі паштовыя скрыні для кожнай кватэры [488]. Хутка ў цэнтры горада былі ўсталяваны першыя «жалезныя, ладна стылізаваныя» 7 урнаў для смецця [489].

Тым жа летам пачалася праграма пабудовы жалезабетонных мастоў у павеце і пабудова новага жалезабетоннага моста цераз рэчку Лідзейку па вуліцы Гражыны. «Кошт будоўлі 14 000 зл. Работы працягнуцца два месяцы, кіруе імі інжынер Лянчэўскі-Саматы. Стары драўляны мост ужо разабраны. Адначасова вуліца Гражыны атрымала ходнікі. Работы праводзяцца на грошы ваяводскіх уладаў» [490]. Гэты мост быў цалкам пабудаваны ў лістападзе, але яшчэ працяглы час заставаўся нядзейсным, бо быў адмыслова пабудаваны вышэйшым за ўзровень дарогі ў чаканні рамонту вуліцы Гражыны, які планаваўся толькі ў наступны будаўнічы сезон. Праз гэта транспарт на Навагрудак ездзіў у аб'езд, каля старых могілак [491].

Павятовае староства знаходзілася ў старажытным будынку былога кармеліцкага кляштара насупраць фарнага касцёла. Лідскі павятовы стараста Станіслаў Гансоўскі ініцыяваў рэстаўрацыю па-кармеліцкіх муроў. Будынку знутры быў вернуты яго старажытны прыгожы архітэктурны стыль, на калідорах першага паверха старанна адноўлены столі на скляпеннях, як у ранейшыя часы, зроблены ўваход у староства з боку вуліцы Сувальскай, «дзякуючы чаму павятовы аддзел атрымаў праход на першы паверх, дзе месціцца ўправа старасты. Былы ўваход з боку вуліцы маёра Мацкевіча зачынены» [492].

Пры канцы будаўнічага сезону 1938 г. прэса паведамляла пра стан водаправодна-каналізацыйных работ у горадзе: «Гэтыя работы ўжо цалкам выкананы ў раёне Выгана, на частцы вуліцы м-ра Мацкевіча і 3-га Мая, зараз вядуцца работы па вуліцы Замкавай. Пасля заканчэння водаправодна-каналізацыйных работ па вуліцы Замкавай дамы тут будуць абароненыя яшчэ і ад падтаплення рэчкай Лідзейкай. На працяг водаправодна-каналізацыйных работ у Лідзе Фонд працы выдзеліў яшчэ 6 000 зл.» [493]. Пасля заканчэння будаўнічага сезону пачалося праектаванне каналізацыі і водаправода ва ўсім горадзе [494]. У снежні 1938 г. для правядзення праектных работ і працягу водаправодна-каналізацыйных работ у 1939 г. Фонд працы выдзеліў 75 000 злотых. Планавалася, што ў 1939 г. галоўныя вуліцы горада будуць мець водаправод і каналізацыю [495].

У сярэдзіне 1938 г. у нашым горадзе жыло 26 622 чалавек (12 814 мужчын і 13 808 жанчын). У параўнанні з 1921 г. колькасць гараджан павялічылася на 16 000 чалавек. Нягледзячы на тое, што кожны год у горадзе будавалася каля 400 кватэр і жылых дамоў, гарадскімі ўладамі канстатаваўся недахоп памяшканняў жылога фонду [496]. Прэса таксама пісала пра тое, што горад не мае добрых гатэляў [497]: «Ніводзін з 8 лідскіх гатэляў не мае тых выгод, якія павінны быць у гатэлях сучаснага 30-тысячнага горада. Ніводзін з гатэляў не мае лазні. Але пры кожным гатэлі абавязкова ёсць рэстаран, у якім радыё ці аркестр сваёй музыкай не дазваляюць пастаяльцам ноччу спаць» [498].

1939 г. На пачатку года Фонд працы выдзеліў Лідзе 100 000 злотых для працягу будоўлі рэзні, 30 000 злотых для будоўлі вуліц і ходнікаў, Міністэрства сацыяльнай апекі выдзеліла гораду 40 000 злотых для працягу будаўніцтва паліклінікі па вуліцы Нарутовіча.

На студзеньскім пасяджэнні гарадской рады гарадская ўправа была ўпаўнаважана зрабіць закупы дрэва для гарадскіх будаўнічых работ. Па льготнай цане горад закупляў 1 253 кубічныя метры будаўнічага лесу і 103 000 жэрдак для будаўніцтва агульнаадукацыйнай школы № 5, гарадской рэзні і паліклінікі [499].

У лютым гарадская ўправа выдала загад, які абавязваў уладальнікаў дамоў утрымліваць сваю маёмасць у добрым стане: «Уладальнікі нерухомасці, у тым ліку і недабудаванай... павінны стала ўтрымліваць у парадку і чыстаце: двары, выезды, лесвічныя клеткі, дахі, прыступкі, злівы, уваходы ў падвалы і сутарэнні. Штодзённа, да 7 гадзін раніцы, месці ходнікі і вуліцы да паловы шырыні перад фронтам свайго пляцу. У кожным прыватным доме, у адпаведнай адлегласці ад студні, пабудаваць сметнік. Своечасова фарбаваць будынкі і агароджы, прычым колер павінен адпавядаць колеру суседніх будынкаў. Забрукаваць заезды ў падворкі шырынёй не менш за 3 м, забрукаваць стокі вады, незабрукаваныя часткі двароў засадзіць травой. ...прыкласці старанні для паляпшэння агульнай эстэтыкі праз упрыгожванне балконаў і вокнаў, пасадку дрэваў, кустоў і жывых платоў» [500].

У тым жа месяцы газета «Слова» паведаміла, што дэпартамент сацыяльнага забеспячэння ў 1939 г. выдзяляе Лідзе 3 000 000 злотых для будаўніцтва новых дамоў. Увесну планавалі пачаць будаўніцтва вялікага дома на 100 кватэр з усімі выгодамі: вадой, ацяпленнем, каналізацыяй. Да пачатку вайны паспелі набыць пляцоўкі для гэтага маштабнага для нашага горада будаўніцтва па вуліцы 17 красавіка, каля калоніі дзяржаўных дамоў. Потым планавалася пачаць будаўніцтва гмаху для розных устаноў і грамадскіх арганізацый, туды ж павінен быў пераехаць і Лідскі аддзел сацыяльнага страхавання [501].

Першасна быў распрацаваны план развіцця нашага горада і з мэтай правядзення экспертызы перададзены вядомаму урбаністу, начальніку аддзела ўрбаністыкі Варшаўскай управы, інжынеру Чарнаму-Шварцэнбергу [502]. Пасля экспертызы, у жніўні 1939 г., гарадская рада ў Лідзе прадоўжыла працу над агульным планам развіцця. Сярод іншага план прадугледжваў будаўніцтва водаправода, каналізацыі і цвёрдых паверхняў вуліц па ўсім горадзе [503], але прэса крытыкавала план за тое, што ў ім не прадугледжваліся добрыя відарысы на галоўны помнік Лідчыны - замак [504].

Увесну гарадскія ўлады прадалі пляц у 2 000 м² (0,5 зл. за 1 м², каля паліклінікі, якая будавалася ў той час) Лідскаму аддзелу Звязу настаўнікаў для будаўніцтва Дома настаўніка. Другі пляц, па адрасе вуліца Гражыны, 6, быў прададзены для будаўніцтва станцыі тэхнічнага абслугоўвання аўтамабіляў [505].

З прыходам вясны пачалася рэалізацыя планаў лідскіх аўтобусных суполак па будаўніцтве аўтагаражоў: «...калі не атрымалася набыць пляц пад будаўніцтва ва ўсходняй частцы горада, было знойдзена адпаведнае месца ў новай частцы горада» [506].

Гарадскія ўлады выдзелілі 15 000 злотых на будаўніцтва па ўсім горадзе ўзорных студняў [507] і пачалі будаваць новыя жалезабетонныя масты цераз Лідзейку, адзін па дарозе на Раслякі [508], другі ў Навапрудцах [509].

Аднавіўся рамонт вуліцы Гражыны, былі пабудаваны новыя ходнікі і нарэшце пачаў працаваць мост цераз Лідзейку, пабудаваны яшчэ ў 1938 г. [510].

У чэрвені ў Лідскай гарадской радзе адбылася дыскусія. Справа ў тым, што клуб, які зваўся «Польскі рэсурс» (Resursa Polska, вуліца Мацкевіча, 41), падаў заяўку на пакупку зямельнага пляца па льготным кошце. У заяўцы апісвалася роля «Рэсурса» ў развіцці грамадскага жыцця горада і народнай асветы, у радзе клуб горача прадстаўлялі дэпутат Зыгмунт Стасевіч (ад народнай дэмакратыі) і Ізідор Керзнер (ад яўрэйскай супольнасці горада). Аднак у разгарэўшыхся спрэчках высветлілася, што гэта ўстанова з'яўляецца «звычайнай кнайпай», сталымі кліентамі якой ёсць 60 «старанна адабраных інтэлігентаў, якія маюць прыемнасць у любы час дня і ночы ўжываць тут моцныя напоі». У якасці аргументу супраць «Рэсурса» дэпутаты таксама казалі, што нават паважанай фірме, якая дае шмат рабочых месцаў і плаціць вялікія падаткі ў скарб горада, толькі што прадалі зямельны надзел па 50 злотых за 1 м². І гарадская рада адхіліла просьбу «кнайпы» [511].

Улетку 1939 г. непрыгожыя бляшаныя шыльды з назвамі вуліц былі замены на эстэтычная надпісы, выкананыя з літар, накладзеных на тынк будынкаў [512].

Знаходкі падчас рамонту і перабудовы вуліц . Старыя вуліцы горада стагоддзямі не мянялі свой кірунак, і таму не дзіва, што, масавыя работы па пракладцы каналізацыі, ліній сувязі і электрычных кабеляў у 1936-1938 гг. прынеслі шмат цікавых знаходак.

У невялікай заметцы «Ахвярны камень ці гарматнае ядро?» у жніўні 1936 г. газета «Слова» паведамляла, што падчас земляных работ на пляцы піяраў у Лідзе на глыбіні 4 метры работнікі знайшлі гладкія камяні сферычнай формы і аднолькавага памеру. Камяні ляжалі ў спаленым збожжы, «што дазваляе меркаваць, што яны паходзяць з эпохі паганскай Літвы. Гэта падобна да месца пахавальнага абраду. Піяры сцвярджаюць, што камяні маюць значна больш пазнейшае паходжанне - з часоў уварвання шведаў, якія нібыта выкарыстоўвалі гэтыя камяні як гарматныя ядры» [513].

У тым жа годзе пры будаўніцтве новага рынку за Выганам знойдзены парэшткі 18 польскіх жаўнераў, якіх бальшавікі расстралялі падчас польска-бальшавіцкай вайны. Парэшткі перапахавалі на Лідскіх вайсковых могілках [514].

Пры канцы лета 1937 г. падчас земляных работ на вуліцах Чырвонай і Сувальскай знайшлі два збуцвелыя чалавечыя шкілеты, парэшткі перахаваны на парафіяльных могілках [515].

Адначасова з будаўніцтвам пошты замест старых ліній сувязі на слупах будаваліся новыя, падземныя кабельныя лініі сувязі. Пры пракладцы тэлефонных кабеляў да новай пошты на вуліцы Міцкевіча ў 1937 г. тут знойдзены парэшткі XVIII ст. «лідскіх месцічаў, якія былі пахаваны на могілках пры ўніяцкай царкве, што згарэла ў першай палове XVIII ст. […] Потым праваслаўныя святары прадалі пляц былых могілак каля царквы пад участкі для будаўніцтва, і тут былі пабудаваны дробныя крамы» [516].

На пачатку верасня 1937 г. падчас устаноўкі фундамента пад кіёск Таварыства падтрымкі супрацьпаветранай абароны (LOPP) на плошчы Збаўцы былі знойдзены падмуркі былога касцёла кармелітаў [517], разабранага ў 1909 г. У канцы верасня «Кур'ер Віленскі» пісаў: «Зноў натрапілі на сляды могілак у цэнтры горада. Нядаўна пры пракладцы каналізацыі на вуліцы 3-га Мая насупраць гмаху староства (былога будынка кляштара) знойдзены косткі людзей. Зараз зноў пры капанні равоў і ўкладцы трубаў для тэлеграфных кабеляў да новага будынка пошты ў некалькіх месцах па вуліцы Сувальскай знойдзены людскія косткі. З гэтага вынікае, што ў самым цэнтры горада, на перакрыжаванні вуліц 3-га Мая і Сувальскай былі старыя могілкі» [518]. Як вядома, гэта былі могілкі кляштара кармелітаў [519].

Стыль функцыяналізм у Лідзе

У нашым горадзе з 1930 г. захавалася некалькі цудоўных будынкаў у стылі функцыяналізму.

Функцыяналізм як архітэктурны стыль паўстаў у другой палове 1920-х гг. як адзін з асноўных элементаў больш агульнага мадэрнізму. Паварот да мадэрнізму ўзнік у літаратурных пошуках, у знаходках жывапісу, у першых аўтамабільных пробках, у авіяцыі, радыё, жалезабетоне і сталі, у кашмарах Першай сусветнай і рэвалюцыях як новае разуменне матэрыяльнага свету і адбіўся ў архітэктуры самым зыркім і рашучым чынам.

Асновай ідэалогіі функцыяналізму ў архітэктуры стала стварэнне самымі сучаснымі спосабамі і канструкцыямі такіх формаў, якія павінны забяспечыць найлепшае функцыянаванне аб'екта, прытым усё залішняе адкідалася. Працэсы, дзеля рэалізацыі якіх пабудаваны будынак, раён ці нават горад, павінны атрымаць найболей зручную і тэхналагічную абалонку ці матэрыяльную базу. «Форма павінна адпавядаць функцыі» - вось лозунг функцыяналізму.

Асноўным ідэалагічным і практычным цэнтрам функцыяналізму стаў творчы цэнтр «Баўхаўс» (праектна-даследчы цэнтр дызайну) у Нямеччыне, пачынаючы з 1920 гг. тут вяліся тэарэтычныя даследаванні і прыкладное праектаванне. Стваральнік і кіраўнік «Баўхаўса» - найбуйнейшая постаць функцыяналізму Вальтар Гропіус (Gropius, Walter, 1883-1969) - быў аўтарам шматлікіх помнікаў гэтага рэвалюцыйнага стылю. Класічны прыклад гэтага кірунку - будынак самаго «Баўхаўса» ў Дэсау (Bauhaus, Dessau) архітэктара В. Гропіуса, пабудаваны ў 1925-26 гг.

Французскі архітэктар Ле Карбюзье, адзін з найбольш вядомых творцаў функцыяналізму, зрабіў галоўны ўнёсак у тэорыю і практыку гэтага стылю. Яго ідэі ў горадабудаўніцтве, у тэорыі масавага індустрыяльнага жытла, рэалізаваныя ў будынках і праектах, актуальныя і дагэтуль. Гэты па-сапраўднаму вялікі архітэктар сучаснасці напоўніў тэорыю функцыяналізму ідэалагічна і практычна, яго знакамітыя прынцыпы пабудовы масавага індустрыяльнага жылога дома (дом на апорах, плоскі дах-сад, стужкавае ашкленне і г.д.) выкарыстоўваюцца і сёння.

Функцыяналізм патрабаваў строгай адпаведнасці формы будынка яго функцыям і адмове ад усяго, што не патрэбна для ўжытку. Архітэктурныя формы павінны былі адпавядаць будаўнічым канструкцыям і матэрыялам. Па-новаму выбудоўвалася мастацкая выява архітэктурнага твора. З эстэтычнага пункта гледжання новая архітэктура, пазбаўленая ўпрыгожвальніцкіх празмернасцяў, павінна была ўспрымацца чалавекам падчас руху ў ёй і вакол яе (адзінства прасторы і часу). Ідэолагі новай архітэктуры прадугледжвалі стварэнне ўмоў для зручнага і хуткага перасоўвання людзей у архітэктурна-прасторавым асяроддзі. Унутраная прастора памяшкання станавілася дынамічнай, як бы «перацякала», «вольна пералівалася з інтэр'еру ў інтэр'ер». Значнае зашкленне стварала магчымасць яднання чалавека з вакольнай прыродай. Сэнс фунцыяналізму ў лаканічнай і яснай пабудове. Характэрныя для функцыяналізму архітэктурныя формы - плоскія дахі, буйныя плоскасці шкла, поўная адсутнасць таго, што канструктыўна не патрэбна.

З канца 1920-х гг. архітэктурны стыль функцыяналізм з'явіўся і ў Цэнтральнай Еўропе. А зараз трохі з гісторыі будаўніцтва і пачатку эксплуатацыі гэтых будынкаў у Лідзе.

Будынак лідскай пошты . Сапраўднай жамчужынай функцыяналізму ў нашым горадзе з'яўляецца будынак пошты. Неаднаразова чуў ад адмыслоўцаў, што гэты прыгожы будынак з стылёвымі кратамі на вокнах лёгка ўявіць сабе на самай фешэнебельнай вуліцы еўрапейскага горада. Нават больш позняя мазаіка знутры перакрытай зверху светлавымі вокнамі аперацыйнай залы арганічна ўпісалася ў інтэр'ер будынка. І самае галоўнае - ніякія рамонты не сапсавалі гмах лідскай пошты.

У сярэдзіне 1930-х гг. паштовыя гмахі ў стылі функцыяналізму таксама былі пабудаваны ў Гдыні, Быдгашчы, у заходнеўкраінскім Луцку і заходнебеларускай Лідзе. Паштовыя будынкі ў Быдгашчы і Луцку - родныя браты лідскага, але нягледзячы на тое, што гэтыя гарады ў той час, як і цяпер, мелі большую колькасць насельніцтва, чым Ліда, лідская пошта ўсе ж большая па памерах і прыгажэйшая. Цікава, аднак, што, згодна з гарадской легендай, будынак пошты ў Быдгашчы, як ў і Лідзе, як быццам будаваўся па праекту англійскіх архітэктараў, пра англійскага архітэктара лідскай пошты піша і Леў Коласаў [520].

Насуперак гарадскім легендам, будынак быў спраектаваны ў 1936 г. Вандай Баэрнер-Пшэўлоцкай (Wanda Boerner-Przewlocka), якая раней спраектавала будынак пошты ў г. Івонічы і жылыя дамы катэджнага тыпу для працаўнікоў пошты ў Варшаве. Верагодна, заказ на праектаванне будынка пошты ў Лідзе архітэктар атрымала праз адпаведныя кантакты - яе дзядзька, Ігнат Баэрнер, у 1929-33 гг. быў міністрам поштаў і тэлеграфаў Польшчы.

З боку гледжання архітэктуры гмах пошты складаецца з кубічных аб'ёмаў з элементамі, тыповымі для стылю Ле Карбюзье - першы паверх знаходзіцца трошкі ў глыбіні, што падкрэслена больш цёмным колерам, і на першым плане бачны канструкцыйныя слупы. У галоўным аб'ёме будынка знаходзіліся паштова-касавая зала і бочная тэлеграфна-тэлефонная зала з агульным вестыбюлем. Вакол паштова-касавай залы мясціліся памяшканні розных паштовых службаў. Для працаўнікоў пошты меліся асобныя выхады з боку і тылу будынка. На другіх-чацвёртых паверхах знаходзіліся розныя офісныя памяшканні, а таксама тэлефонная і тэлеграфная станцыі, а ў бочным крыле пошты - кватэры [521].

Першае паведамленне пра пачатак будаўніцтва новай лідскай пошты знайшлося ў жнівеньскім нумары 1936 г. газеты «Кур'ер Віленскі». У гэтым нумары дырэкцыя поштаў і тэлеграфаў Віленскай акругі абвясціла публічныя таргі на будаўніцтва гмаху лідскай пошты [522], а праз некалькі месяцаў, у снежні 1936 г., тая ж дырэкцыя абвясціла таргі на выкананне работ па мантажы сістэмы цэнтральнага ацяплення, каналізацыі і водаправода [523].

У студзеньскім нумары 1937 г. у найцікавейшым артыкуле «Ліда - горад вялікіх мажлівасцей» «Кур'ер Віленскі» пісаў: «Выган - участак горада, зарослы хмызняком і забалочаны, зараз хутка забудоўваецца. Яшчэ ў 1920 гг. тут у багне танула жывёла, якую выводзілі сюды пасвіцца, а тых людзей, якія хацелі прайсці напрасткі, чакаў такі ж лёс.

Аднак пасля ўрэгулявання рэчкі і меліярацыі балота тут была пабудавана калонія дамоў для дзяржаўных чыноўнікаў, паўсталі прыгожыя гмахі школы і гімназіі, пачалося будаўніцтва найвялікшага ў Навагрудскім ваяводстве стадыёна плошчай 3,85 га з бегавой дарожкай працягласцю ў 500 м, пачалося будаўніцтва прыгожага будынка пошты агульным аб'ёмам 10 000 м³, якая будзе па-сучаснаму абсталявана. Сюды ж плануецца перанесці гарадскі рынак» [524].

Праз некалькі месяцаў віленская прэса зноў паведаміла, што ў 1936 г. пачалося будаўніцтва гмаху новай пошты ў Лідзе. Будоўлю планавалася закончыць у 1937-38 гг. Да 1937 г. ужо былі пабудаваны два паштовыя гмахі ў Вільні, пачалося будаўніцтва новай пошты ў Баранавічах агульным аб'ёмам 13 000 м³, планаваліся новыя будынкі пошты ў Гародні, Друскеніках, Шчучыне, Гарадзеі, Клецку і Маладзечне [525].

Ажыўленне ў эканоміцы, якое назіралася ў другой палове 1930 г., спрыяла развіццю тэлефонных сетак на Лідчыне. За 1937 г. колькасць тэлефонных абанентаў на Лідчыне вырасла на 1/5 і дасягнула колькасці ў 218 абанентаў. Штомесячны грашовы абарот лідскіх тэлефаністаў дасягнуў 10 000 зл., усе пашкоджанні на лініі рамантаваліся не болей чым за 4 гадзіны, на тэлефоннай станцыі працавала 6 высокакваліфікаваных тэлефаністак [526].

У красавіку 1937 г. заказчык будоўлі - дырэкцыя пошты і тэлеграфу ў Вільні - аб'явіла таргі на мантаж электраабсталявання ў новым будынку лідскай пошты [527].

Будаўніцтва гмаху пошты рухаецца наперад. У траўні 1937 г. паведамлялася, што «ў найбліжэйшыя месяцы ў новым раёне горада каля гімназіі паўстане другі гмах коштам больш за мільён злотых [першы мільённік - гэта будынак гімназіі - Л. Л.]. Тут будзе ліставая пошта, тэлеграф і тэлефон. У памяшканнях вышэй ад першага паверха размесціцца персанал ліставой пошты, аддзелаў тэлеграфу і тэлефону, кіраўнікоў гэтых аддзелаў» [528]. У тым жа артыкуле паведамлялася, што гарадскія ўлады арганізавалі гарадскі парк у цэнтры горада на плошчы Славы. Плошча, на якой стаяў помнік Незалежнасці, была засаджана кветкамі і часткова выгараджана плотам, а часткова кустамі. Таксама некалькі тыдняў таму стараннямі Фонду працы вуліцы Школьная (Кірава), 11 Лістапада (7 Лістапада) і Каляёвая (Труханава) атрымалі новыя дарожныя пакрыцці, ходнікі і газоны. Такія ж працы пачаліся па вуліцах Перацкага, Пілсудскага, генерала Бярнацкага. Па вуліцы Школьнай, улічваючы будынак пошты, гарадскія ўлады арганізавалі работы па мантажы каналізацыі. Для гэтага быў выкапаны роў даўжынёй у 25 метраў на зямлі, якая належала яўрэйскай грамадзе горада, у якой ніхто не прасіў дазволу. З-за пратэсту яўрэйскай грамады работы на нейкі час былі прыпынены [529].

Ужо ў кастрычніку 1937 г. корпус гмаху пошты быў зроблены «пад дах» і пакрыты. Узімку планавалі пачаць унутраныя работы, таму частковае адкрыццё новай пошты магло адбыцца яшчэ ўвесну 1938 г. [530] Але будаўнічыя працы затрымліваліся.

Разам з будаўніцтвам новай пошты пракладваліся падземныя камунікацыі: «Ліда будзе мець падземныя тэлефонныя кабелі. Як і ў вялікіх гарадах, у Лідзе закладаюцца трубы для пракладкі тэлефонных сетак. Гэтыя работы выконваюцца на галоўных вуліцах горада» [531].

Бліжэй да заканчэння будаўніцтва гмаху, у траўні 1938 г., лідскія паштавікі пачалі атрымліваць новую тэхніку: «Матарызацыя пошты. Управа пошты і тэлеграфу ў Лідзе атрымала 5 аўтамабіляў маркі "Польскі фіят"». Цяпер конны воз для дастаўкі пошты будзе служыць толькі там, дзе аўтамабіль не зможа праехаць» [532].

У чэрвені 1938 г. пачаліся ўнутраныя работы, здача новага шматпавярховага паштова-тэлеграфнага гмаху ў эксплуатацыю чакалася ў жніўні ці верасні таго ж года [533]. Будаўнікі павінны былі закончыць працы да 1 верасня, бо ў старым драўляным будынку пошты планавалася размясціць новую гімназію: «Дзве новыя гімназіі ў Лідзе. Патрэба ў новай агульнаадукацыйнай гімназіі ў Лідзе вельмі вялікая. Штогод значная частка моладзі не можа знайсці месца ў адзінай гарадской гімназіі. Напрыклад, у гэтым годзе з-за недахопу месцаў толькі каля 30 % ахвочых змаглі паступіць у гімназію. Таму Саюз асаднікаў вырашыў адчыніць сваю гімназію. Улады ўхвалілі праект. Ужо знойдзены грошы і выбрана памяшканне - у будынку старой гарадской пошты па вул. Сувальскай. Калі ўсё будзе добра, дык увосень у Лідзе з'явіцца новая гімназія. Тым часам сваю купецкую гімназію плануюць адчыніць і яўрэі горада» [534].

Хутка стала зразумела, што да 1 верасня здаць у эксплуатацыю новы паштовы гмах не паспеюць: «Пошта ў гатэлі? Будаўніцтва паштовага гмаху ў Лідзе марудна пасоўваецца наперад. Паштовыя ўлады ўсімі сіламі рупяцца паскорыць тэрмін адкрыцця новай пошты, з-за хутка развіцця горада даўно пара было б вырашыць гэтую праблему. Калі ўсё ж будоўля затрымаецца, лідскія паштовыя ўлады будуць змушаны браць за ўзор вырашэнне праблемы з зацягваннем будаўніцтва пошты № 2 у Вільні - там новая пошта часова пераехала ў гатэль. Здаецца, такі самы лёс чакае і пошту ў Лідзе» [535].

Гарадскія ўлады да моманту адкрыцця новай пошты рыхтавалі вуліцу Міцкевіча: «Вуліца Адама Міцкевіча. Запраектаваная ў свой час на Выгане вул. Адама Міцкевіча дачакалася ўладкавання і цвёрдага дарожнага пакрыцця. Забрукоўка вуліцы ідзе ў паскораным тэмпе з-за хуткага заканчэння будоўлі і адкрыцця новай гарадской пошты. З моманту перанясення пошты ў новы гмах частка руху з вуліцы Сувальскай аўтаматычна скіруецца на Выган, таму вуліца Міцкевіча, на якой стаіць новая пошта, ажыве» [536].

У другой палове жніўня будоўлю новага гмаху наведаў міністр поштаў і тэлеграфаў Польшчы Калінскі. Было вырашана, што новая пошта пачне працаваць да 7 верасня 1938 г., а стары будынак будзе перададзены прыватнай гімназіі [537]. Аднак новая гімназія размясцілася ў будынку старой школы № 4 па вуліцы Каштанавай (каля сучаснай СШ № 10 па вуліцы Паўліка Марозава), бо школа пераехала ў новы прыгожы будынак, які існуе і зараз (пра гэты будынак - ніжэй).

Адразу пасля пачатку працы выявілася нечаканая праблема: «Барыкада з ровараў каля новай пошты. З моманту перанясення бюро паштова-тэлеграфнай управы ў новы будынак па вуліцы Міцкевіча ў часы перад поўднем рух кур'ераў з розных арганізацый значна вырас, прычым кожны з іх карыстаецца роварам. Таму на вуліцы перад новай поштай заўжды ляжыць барыкада з ровараў» [538].

Тым не менш, у нашым горадзе з'явілася, магчыма, самая прыгожая вуліца, якая, аднак, у першыя месяцы не мела нават вулічнага асвятлення: «Самая новая вуліца Ліды без асвятлення. Да часу пераносу пошты ў новы гмах на Выгане гарадскія ўлады парупіліся аб поўнай перабудове вуліцы Міцкевіча. Вуліца ўпарадкавана на ўзор цэнтральных вуліц горада, перад гмахам пошты нават заасфальтавана, што з'яўляецца абсалютнай навінкай для Ліды. Ходнікі вельмі шырокія і з прыгожымі газонамі. Вуліца Адама Міцкевіча ў Лідзе сваім выглядам можа канкурыраваць з лепшымі вуліцамі Вільні. Але толькі ўдзень, бо ўвечар пануе на ёй егіпецкая цемра. Няма ані адной лямпы. Чаму кіраўніцтва гарадской электроўні не звяртае на гэта ўвагі?» [539]. Дарэчы, з гэтага тэксту выцякае, што першай заасфальтаванай вуліцай горада была вуліца Міцкевіча.

Пасля пераносу гарадской пошты ў новы будынак паштовая ўправа выпрацавала новы план дастаўкі карэспандэнцыі. Горад быў падзелены на 10 раёнаў (да гэтага часу пошту разносілі 8 паштальёнаў, стала 10), прычым карэспандэнцыя жыхарам горада пачала дастаўляцца два разы ў дзень. Часы дастаўкі пошты сінхранізаваліся з прыбыццём варшаўскіх і віленскіх цягнікоў у Ліду, дзякуючы чаму кожны жыхар атрымліваў цэнтральныя газеты і астатнюю пошту першы раз каля 9 раніцы. Гэта было вельмі значанае паляпшэнне паштовай справы горада. За добрую арганізацыю працы начальнік лідскай пошты Батаровіч карыстаўся вялікай павагай у гараджан [540].

Але ганаровае асвячэнне новага будынка пошты адбылося толькі на пачатку траўня 1939 г. Верагодна, толькі да гэтага часу быў цалкам закончаны мантаж абсталявання. «Кур'ер Віленскі» пісаў: «У межах святкавання свята 3-га Траўня [Дзень Канстытуцыі 1794 г. - Л. Л.] адбылося ўрачыстае асвячэнне пабудаванага коштам 524 000 зл. гмаху паштовай управы. Пасля асвячэння будынка ксяндзом-дэканам г. Баярунцам, прадстаўнік Міністэрства поштаў і тэлеграфаў пан дырэктар Шпачынскі сказаў прыгожую прамову. За ім выступіў дырэктар Віленскай акругі поштаў і тэлеграфаў пан Навіцкі, які расказаў пра ўмовы пабудовы гмаху і адзначыў, што Ліда ляжыць на лініі, якая злучае паўночны ўсход са сталіцай. Ад імя гараджан выступіў дырэктар гімназіі асаднікаў пан Мэнжык» [541]. Адзначым, што замест першапачатковай сумы ў мільён злотых новы будынак з абсталяваннем абышоўся ў 524 тысячы. Цікава, на чым зэканомілі?

Працаваць на пошце было прэстыжна, бо працоўныя дабра зараблялі. Мемуарыстка Я. Ярмант, дачка лідскага чыгуначніка, пісала пра знаёмую лідскую сям'ю: «Пан Коркут займаў нядрэнна аплачваемую пасаду на пошце. Ён спачатку працаваў у старым будынку на Сувальскай вуліцы, а пазней у новым прыгожым будынку пошты на вуліцы Міцкевіча. Яго ні разу не скарачалі, і сям'я Коркут была лепш, чым мы, забяспечана матэрыяльна» [542].

Будынак лідскай пошты - сапраўдны шэдэўр стылю функцыяналізм. Вельмі добра, што гэты помнік архітэктуры першай паловы ХХ ст. знаходзіцца пад дзяржаўнай аховай.

Эпідэмічны корпус шпіталя . У кастрычніку 1935 г. староства Лідскага павета аб'явіла таргі на дастаўку будаўнічых матэрыялаў, а ў ліпені 1936 г. - таргі на выкананне работ па будаўніцтве эпідэмічнага корпуса лідскага шпіталя.

Новы шпітальны гмах, прызначаны для лячэння заразных захворванняў, быў асвечаны ў лютым 1938 г., калі ў Лідзе праводзіўся з'езд лекараў. Новы будынак кубатурай каля 3 000 м³, меў сучасны еўрапейскі выгляд і найлепшае медыцынскае абсталяванне. Каштаваў ён каля 130 000 злотых. Новы шпітальны корпус падзяляўся на 4 аддзелы. Першы з іх, даглядны аддзел, складаўся з кабінета лекара, пачакальні і трох ізалятараў, астатнія тры аддзелы прызначаліся для лячэння інфекцыйных хворых. На другім паверсе знаходзіўся аддзел хворых на сухоты на 12 ложкаў. На плоскім даху шпіталя запраектавана і дзейнічала веранда для лёгачна-хворых. Новы шпіталь меў памяшканні для 2 медсясцёр і 3 санітарак. Уся інфекцыйная бальніца была разлічана на 22 асобы, але пры неабходнасці без пагаршэння агульнага камфорту тут магло лекавацца 39 хворых.

Пад шпіталем збудавана жалезабетонная супрацьпаветраная сховань са скляпеннямі, якія мелі 35 см таўшчыні. Плоскі дах быў пакрыты адмысловым найноўшым на той час будаўнічым матэрыялам «конга». Над дахам мясціліся водазборнікі, з якіх у той час давалася вада ва ўсе бальнічныя карпусы.

Новы шпіталь меў цэнтральнае ацяпленне і сучаснае электраабсталяванне з дзвюма сістэмамі асвятлення - вячэрняй і начной. Да кожнага ложка была падведзена разетка радыёфікацыі.

Будаўніцтвам новага гмаху кіраваў павятовы архітэктар Вацлаў Галік.

Пасля пачатку працы новага вызваліўся стары інфекцыйны корпус. У старым корпусе ў трох памяшканнях планавалася абсталяваць рэнтгенаўскі кабінет, а ў астатніх - амбулаторыю, якой у горадзе пакуль не было. Амбулаторыя павінна была мясціцца тут ажно да часу, пакуль не будзе пабудавана новая паліклініка (Оsrodek zdrowia). Паліклініку павінны былі будаваць на пляцы каля шпіталя, будоўлю пачаць ужо ўвесну 1938 г. і закончыць у 1939 г. [543]

Дырэкцыя шпіталя ў Лідзе пасля пераводу хворых у новапабудаваны корпус на 22 ложкі прыступіла да грунтоўнага рамонту старога шпітальнага корпуса, пабудаванага ў 1922 г. на грошы амерыканскага Чырвонага Крыжа [544].

Школа на Слабодцы . Школу № 4 на Слабодцы (сучасная школа № 10 на Слабадзе) пачалі будаваць у 1936 г. Улетку 1937 г. «Кур'ер Віленскі» паведамляў, што два паверхі ўжо пабудаваны, «у школе будзе 12 аўдыторных памяшканняў, лабараторыі, кабінеты настаўнікаў, пакой адпачынку, гардэроб, прыбіральні і памяшканне для вартаўніка. Кошт будынка 135 000» [545]. Тады ж на будаўніцтва школы гарадскія ўлады дадаткова атрымалі ад Фонду працы 10 000 злотых [546]. У лістападзе 1937 г. «гарадскія ўлады дадаткова атрымалі 10 000 ад Фонду працы для заканчэння будаўніцтва школы № 4» [547].

У ліпені 1938 г. гарадскія ўлады вырашылі «нарэшце закончыць будаўніцтва школы на Слабодцы» [548], таму, верагодна, першых вучняў гэтая школа прыняла 1 верасня 1938 г.

Новая школа была самай прыгожай у павеце [549].

Яўрэйская школа . Па вуліцы Садовай знаходзілася адкрытая Тарбутам [550] школа другой ступені, так званая «Тарбут-школа». Ад гэтай школы да нашага часу захавалася бакавая сцяна, да якой пасля вайны была зроблена дабудова (велічная фасадная сцяна знаходзіцца зараз за гарадской бібліятэкай [551], гэтая сцяна - адзінае, што засталося ад пабудоў старога цэнтра горада). «Тарбут-школу», дырэктарам якой быў Ханан Ілютовіч, наведвала 500 вучняў, пры канцы 1930-х гг. стары будынак стаў замалы, і яўрэйская грамада пачала будаваць трохпавярховую новую «Тарбут-школу». «Новая школа ў Лідзе. Па вуліцы Касцюшкі адбылася ўрачыстая закладка каменя пад гмах яўрэйскай школы, якую будуе Аб'яданне яўрэйскіх школ у Лідзе» [552].

Былы жыхар Ліды Якаў Ілютовіч пісаў: «Будаўнічы камітэт быў абраны з прадстаўнікоў "Тарбуту" і бацькоў... Будаўнічая пляцоўка была набыта бясплатна ў магістрата недалёка ад дзяржаўнай польскай школы. Яўрэйскае насельніцтва Ліды давала грошай, колькі магло. Сэгал даваў цэглу з сваёй фабрыкі, тартакі давалі дрэва, а жалеза дала фабрыка Чартка-Штэйнберга. Мецэнаты-купцы Шымон Пупко і Пінхас Рабіновіч далі цэмент. [...] З вялікім напружаннем была пабудавана трохпавярховая школа з залай для гімнастыкі і цёплым туалетам. Адбылося вялікае наваселле, на якое было запрошаны шмат гасцей, асобна для бацькоў зрабілі пасядзелкі з "тортам і каньяком"... Гэта было вялікае свята... Школа перажыла вайну... і адразу пасля вайны тут была нейкая савецкая ўстанова. Гэта разбіла мне сэрца» [553].

Школа была дабудавана яшчэ да Другой сусветнай вайны, магчыма, нават за Саветамі. Цяпер тут знаходзіцца Дзіцячая школа мастацтваў. Пабудова моцна зменена рамонтам да Дажынак 2010 г.

Паліклініка . Гэты будынак на вуглу сучасных вуліц Кірава і Перамогі на карце горада 1939 г., якая надрукаваная ў канцы кнігі Я. Ярмант «В тени замка Гедімина», пазначаны як «паліклініка» [554], але ўпэўненасці ў гэтым няма, бо ў 1938-39 гг. паліклініка будавалася каля сучаснай бальніцы.

Цяпер у гэтым будынку знаходзяцца розныя медычныя ўстановы горада. Але будаваўся гэты гмах з іншымі мэтамі. У лістападзе 1937 г. віленская газета «Слова» пісала: «Будзе паважны гатэль. Пры збегу вуліц Школьнай і Фалькоўскага жыхар Жалудоцкай гміны Ян Урбановіч, у адпаведнасці з апошнімі архітэктурнымі патрабаваннямі, прыступіў да пабудовы вялікага мураванага чатырохпавярховага гмаху, у якім плануе размясціць кіназал, рэстаран і гатэль для прыезджых. Трэба адзначыць, што гатэльная справа ў Лідзе з'яўляецца вялікай балячкай, бо дагэтуль гатэляў не хапае» [555].

У адным з памяшканняў гэтага будынка да нашага часу захаваўся камін.

Прыватныя дамы . У Лідзе захаваліся чатыры жылыя дамы ў стылі функцыяналізму. На жаль, знешні выгляд усіх гэтых будынкаў незваротна зменены падчас сучасных рамонтаў.

Пры канцы 1937 г. газета «Кур'ер Віленскі» пісала: «Разбудова горада Ліды ідзе хуткімі тэмпамі. Адначасова з будоўляй публічных (новая 7-класная агульнаадукацыйная школа на Слабадзе, гмах пошты і тэлеграфа) хутка з'яўляюцца прыватныя дамы. У апошні час з'явілася ў Лідзе некалькі ладных, эстэтычных і ў сучасным стылі пабудаваных дамоў. Два вельмі прыгожыя двухпавярховыя дамы пабудаваны па вуліцы Гарнянскай [Інтэрнацыянальнай - Л. Л.] - у месцы, дзе да гэтага часу былі толькі драўляныя дамкі і адзін прыгожы трохпавярховы будынак пры вуліцы Сувальскай, які зойме сацыяльнае страхаванне (сацыяльнае забеспячэнне)» [556]. У красавіку 1937 г. у адзін з гэтых дамоў пераехаў лідскі аддзел «Кур'ера Віленскага»: «7 красавіка пераехаў у д. 8 па вуліцы Гарнянскай (вугал з вуліцай Шаптыцкага, дом пані Мейлун (p. Mejlunowej), тэл. 166» [557], гэты аддзел да гэтага часу мясціўся па вуліцы Мацкевіча, 53. Аднак праз год журналісты з'ехалі з Гарнянскай, і адрас лідскага аддзела стаў Замкавая, 4/7 (тут раней была рэдакцыя «Лідскай зямлі»), тэл. 73 [558]. Нездарма кіраўніком лідскага аддзела «Кур'ера Віленскага» ў тыя часы быў рэдактар «Лідскай зямлі» Уладзіслаў Абрамовіч [559]. У двух дамах па вуліцы Інтэрнацыянальнай зараз шмат гадоў знаходзіцца скурна-венерычная бальніца.

Дарэчы, улетку 1938 г. гарадская рада вырашыла змяніць назву вуліцы Гарнянскай у Ягелонскую, аднак гэта рашэнне яшчэ неабходна было зацвердзіць павятовым уладам [560]. У дакументах 1939 г. гэтая вуліца фігуруе яшчэ як Гарнянская.

Падобна на тое, што будынак былога сацыяльнага страхавання - гэта надбудаваны на адзін паверх і дабудаваны з абодвух бакоў дом № 27 па вуліцы Савецкай. Прэса паведамляла пра пераезд сацзабеспячэння ў новы будынак па вуліцы Сувальскай, 93 [561] які належаў віцэ-бургамістру горада Ёдку [562]. Аматар лідскай даўніны Станіслаў Лямнёў успамінаў пра свае кантакты ў 1960-я гг.: «Пазнаёміўся і распытваў былога намесніка бургамістра г. Ліды 30-х гадоў Едку. Унучкі яго жывыя. Адна... унучка працуе ў школе. Захаваўся ягоны дом на вуліцы Савецкай насупраць "Камсамольскай крамы", самога яго выселілі на торфазавод» [563].

Два дамы па вуліцы Сувальскай (Савецкай, 32, 34) каля бровара пабудавалі ў канцы 1930-х гадоў. Дом Сувальская, 92 (Савецкая, 32) належаў Малеўскім [564], дом па адрасе Сувальская, 94 (Савецкая, 34) пабудаваў лідскі радны і землеўладальнік Баляслаў Вітажэнец [565]. Два гэтых дома да нядаўняга часу былі аднымі з лепшых у горадзе і ў пасляваенныя гады тут жылі першыя сакратары гаркаму і райкаму, старшыні гарвыканкаму і г.д. За домам Савецкая, 32, у бок бровара, знаходзіцца хлевушок, перад якім засталася дарожка, выкладзеная пліткай-брэкчыяй (ад італьянскага breccia - горная парода, складзеная з вуглаватых абломкаў і сцэментаваная). Такая плітка выраблялася ў горадзе ў межах адмысловай праграмы па барацьбе з беспрацоўем. «Кур'ер Віленскі» пісаў у лютым 1938 г.: «Дзве прамысловыя суполкі (кааператывы), якія будуць рабіць бетонныя і брукарскія работы, пачынаюць працаваць у горадзе. Фонд працы даў пазыку ў 4 000 зл. для будаўніцтва і закупу абсталявання для бетанярні і 2 000 зл. на арганізацыю брукарскай суполкі» [566].

Захаваўся цікавы жылы дом-крама 1930-х гг. на Слабадзе, зараз тут магазін «Варшавянка». Пры рэканструкцыі праспекта Перамогі быў знесены цікавы дом у стылі функцыяналізму, які быў пабудаваны на былой вуліцы Жвіркі («у яме», недалёка на поўдзень ад замка).

Лідскія дамы, пабудаваныя да 1939 г. у стылі функцыяналізму, - стыльныя, прыгожыя пабудовы, якія ўпрыгожваюць наш горад.

Гарадская электроўня

Горад Ліда хутка рос, яму патрабаваліся інвестыцыі ў інфраструктуру горада, суразмерныя тэмпам росту. Гарадская электроўня не магла забяспечыць электрычнасцю патрэбы горада і прамысловасці. Таму фірмы горада будавалі свае прыватныя электроўні, што адмоўна ўплывала на інвестыцыйную прывабнасць горада [567].

У 1938 г. у Лідзе было 13 электрастанцый: гарадская (220 кВт, ), чыгуначная (180 кВт), на фабрыцы «Ардаль» (300 кВт), на фабрыцы «Унігум» (117 кВт), на тартаку «Тарлас» (37 кВт), на тартаку пры бровары Пупко (12 кВт), на тартаку пры бровары Папiрмайстра (12 кВт), на тартаку Мельніка (39 кВт), на фабрыцы па перапрацоўцы воўны братоў Жыжэмскiх i Я. Левiна (10 кВт), на фабрыцы сельскагаспадарчых машын братоў Шапiраў (5 кВт), на алейні «Шэмен» (3,4 кВт), на фабрыцы спружын «Звуй» (1,3 кВт) [568], на млыне «Аўтамат» (магутнасць невядомая).

Напрыклад, сумарная магутнасць электрарухавікоў «Ардаля» была каля 300 кВт, а выпрацоўка энергіі электроўні «Ардаля» пераўзыходзіла выпрацоўку на гарадской электроўні: 750 тыс. кілават-гадзін у год на «Ардалі» супраць 500 тыс. кілават-гадзін у год на гарадской электроўні. Нават прыватная электроўня млына «Аўтамат» выпрацоўвала 500 тыс. кілават-гадзін у год.

Агульнае спажыванне электрычнасці 15 галоўнымі прамысловымі прадпрыемствамі ў 1936 годзе склала 2 220 тыс. кілават-гадзін, а разам з войскам і чыгункай - 3 620 тыс. кілават-гадзін [569].

У 1937-38 гг. электрычнасць электроўні прадавалася 2 903 абанентам для асвятлення і 63 абанентам для прамысловых мэт, сумарнае спажыванне 446 127 кілават-гадзін [570].

Ужо ў 1936 г. два дызельныя рухавікі гарадской электроўні адпрацавалі свой рэсурс, патрабавалі амаль што штодзённага рамонту і шмат вельмі дарагіх запасных частак. Энергія, якая выпрацоўвалася на Лідскай гарадской электроўні, мела высокі сабекошт. Таму стала зразумела, што замест сталага рамонту неабходна закупляць новае энергетычнае абсталяванне. Гэтую ініцыятыву высунуў бургамістр горада Задурскі. Пасля яго звароту ў Міністэрства прамысловасці і гандлю ў Ліду, каб вывучыць праблему, выехалі прадстаўнікі міністэрства пад кіраўніцтвам дарадцы міністра Квінты. Камісія разам з інжынерам Навагрудскай ваяводскай управы Жмігроўскім вывучыла праблемы і вырашыла хадайнічаць перад урадам аб перабудове Лідскай гарадской электрычнай станцыі [571].

На пачатку 1937 г. з справаздачы гарадской рады вядома, што гарадская электроўня ў 1936 г. дала 102 399 злотых даходу ў бюджэт горада. Тады ж гарадская рада вырашыла прасіць 100 000 злотых пазыкі на яе пашырэнне [572].

Ужо ў красавіку 1937 г. паведамлялася, што «гарадская электроўня атрымае новы камплект абсталявання. Зараз гарадская электроўня мае два дызель-рухавікі агульнай магутнасцю 220 кВт. З-за зносу гэтых машын і росту ўжывання электрычнасці гарадскія ўлады вырашылі купіць новы рухавік у 550 конскіх сіл. Новае абсталяванне будзе закуплена ў Калішы на грошы з доўгатэрміновай пазыкі ад Фонду працы» [573]. У чэрвені гарадская рада дазволіла ўзяць пазыку на рэканструкцыю электроўні ў памеры нават 142 000 злотых. Сума складалася з выдаткаў на: закупку новага рухавіка, рамонт старога абсталявання, пабудову новай машыннай залы, пабудову новага падмурка пад новы рухавік, пераабсталяванне рухавіка на газ, пабудову сховішча газу, на розныя неспадзяваныя выдаткі [574]. Ужо праз некалькі дзён горад атрымаў гэтую пазыку [575].

З пачаткам мадэрнізацыі насельніцтва папярэдзілі, што могуць быць перапынкі ў падачы электрычнасці жыхарам горада, і таму ім неабходна мець у запасе рэзервовыя сродкі асвятлення [576]. Прэса даводзіла, што пасля заканчэння работ гарадская электроўня зможа забяспечыць электрычнасцю ўсе прадпрыемствы горада, а насельніцтва зможа карыстацца электраэнергіяй не толькі для асвятлення жытла, але нават для кухонных мэтаў [577]. Таксама павінен быў зменшыцца сабекошт кілават-гадзіны [578].

У ліпені 1937 г. за 60 000 злотых горад па аказіі купіў рухавік фірмы «Дызель» у добрым стане магутнасцю 550 конскіх сіл, у памяшканні электроўні пачалі будаваць падмурак пад новы энергетычны агрэгат. Планавалася закончыць усе працы да восені, у «выніку сабекошт электрычнасці будзе значна зменшаны» [579]. У тым жа месяцы Фонд працы даў для электроўні дадатковую пазыку ў 15 000 злотых [580].

Як ужо пісалася вышэй, пры канцы кастрычніка ў зале лідскага староства адбылася інфармацыйная сустрэча лідскага бургамістра Задурскага з прэсай і гараджанамі. У сваім выступе бургамістр зноў адзначыў, што гораду патрэбна грунтоўная перабудова электроўні, бо справа з электрычнасцю найгоршая: «Зараз у Лідзе 13 электроўняў, з іх 11 прыватных, агульны выраб электраэнергіі 3,5 мільёна кілават-гадзін. Стан гарадской электроўні крытычны, горад часта паглынае цемра, старыя машыны выпрацавалі рэсурс. Новыя машыны знаходзяцца ў стане мантавання. Аднак уся рэканструкцыя зойме ад 4 да 5 гадоў. Гораду патрэбна вялікая электроўня, якая не толькі б асвятляла яго, але давала б ток для прамысловых мэтаў» [581]. Як быццам у пацверджанне гэтага, увечары 21 снежня 1937 г. на электроўні адбылася чарговая аварыя, і ўвесь горад апынуўся ў цемры [582].

1 ліпеня 1938 г. адбыўся пробны пуск новага энергетычнага абсталявання, пуск закончыўся выбухам [583]. Праз некалькі дзён адпаведная камісія высветліла, што з-за дрэннай зваркі труб і зборніка газу ў паліўнай апаратуры сістэма была негерметычнай, таму ўтварылася выбуховая газавая сумесь. Дрэнна звараныя трубы не вытрымалі ціску і атрымаўся выбух. Шкоду ў некалькі сотняў злотых пакрыў вінаваты за выбух інжынер Трок з Вільні [584]. Таму першы этап рэканструкцыі закончыўся пры канцы лета 1938 г. Інфармацыі пра другі этап няма, найверагодней, з-за пачатку вайны далейшыя працы пачаць не паспелі.

Дарэчы, пасля рэканструкцыі электроўні кошт электрычнасці для спажыўцоў у горадзе панізіўся з 1 да 0,8 злотага за 1 кілават-гадзіну. Аднак гэты кошт усё роўна заставаўся вышэйшым, чым у суседніх гарадах [585]. Трэба адзначыць, што ў параўнанні з нашым часам электрычнасць адносна заробкаў была надзвычай дарагой. Напрыклад, сярэднія сучасныя 100 і болей кілават-гадзін на кватэру за месяц абышліся б працоўнаму з «Ардаля» ў яго добры па тым часе сярэдні заробак - 80-100 злотых. Таму людзі абыходзіліся запальваннем слабых электрычных лямпачак толькі ў вячэрні час, а пра выкарыстанне электраабагравальнікаў не магло ісці і гаворкі. Напрыклад, адна лямпачка на 25 Вт, якая ўключалася на 4 гадзіны кожны дзень на працягу месяца, каштавала хатняй гаспадарцы 2,4 злотага па тарыфу, які склаўся пасля рэканструкцыі электроўні (25х4х30х0,8). Дарэчы, агульнавядома, што менавіта колькасцю энергіі, якую чалавек можа сабе дазволіць спажыць, вызначаецца ўзровень і якасць жыццёвага ўзроўню.

Не дзіўна, што пасля рэканструкцыі электроўні гарадскія ўлады эканомілі на асвятленні нават публічных месцаў: «У Лідзе пабудавана адмысловая аўтастанцыя, на якой спыняюцца агромністыя аўтобусы. Кожны дзень аўтастанцыя прымае 60 аўтобусаў. Аўтобусны рух пачынаецца з рання і закачваецца толькі ў 20.30. Зараз дзень кароткі, аўтастанцыя не мае электрычнага асвятлення і таму разам з усім горадам пагружаецца ў цемру. Тыя электрычная ліхтары, якія ўсё ж свецяць у горадзе, маюць такія слабыя лямпы, што за 10 крокаў ад слупа ўжо цёмна. Таму абяцанне, што пасля рэканструкцыі электроўні "Ліда будзе зіхацець", не выканана» [586].

Працаўнікі лідскай электроўні займаліся не толькі рэканструкцыяй. Жыццё горада працягвалася і заўжды трэба было быць гатовым выканаць неабходныя аварыйныя работы: «13 ліпеня [1937 г. - Л. Л.] каля староства, на вуліцы Сувальскай, армейскі аўтамабіль збіў слуп электрычнай размеркавальнай сеткі» [587].

Не абыходзілася і без кур'ёзаў. Пры канцы 1937 г. суд прыгаварыў чыноўніка адміністрацыі горада назіральніка за гарадскімі работамі Палтарацкага да штрафу ў памеры 15 злотых за тое, што падчас начной змены на гарадской электроўні ён збіў работніка Уладзіслава Вільбіка: «Гэта вынікі ўхвалы гарадской радай выдачы работнікам гарэлкі падчас працы» [588].

У траўні 1938 г. пачалася пракладка новых электрычных ліній у раёне Слабодкі [589]. Пашырэнне электрычных сетак дазволіла злучыць у Лідзе чыгуначную і гарадскую электроўні: «З новага бюджэтнага года [1939 г. - Л. Л.] гарадскія ўлады пашырылі свой уплыў у справе электраэнергетыкі, аб'яднаўшы чыгуначную электроўню з гарадской электроўняй. Згодна з разлікамі, чыгуначная электроўня дасць гораду прыбытак у 20 000 злотых у год» [590].

У любой энергасістэме важным полем дзейнасці з'яўляецца ўлік адпушчанай спажыўцу электраэнергіі. У красавіку 1938 г. гарадская ўправа афіцыйна перадала паліцыі справу на Станіслава Чаплю (вул. Легіяновая, 20), які самавольна падключыўся да электрычнай сеткі і краў энергію. Такім жа незаконным чынам карысталіся электрычнасцю ўладальнікі спартыўнай залы яўрэйскага спартыўнага таварыства «Макабі» (Сувальская, 74) [591]. Як паліцыя пакарала парушальнікаў, не вядома.

Верагодна, фактаў крадзяжу энергіі было шмат, бо хутка адміністрацыя гарадской электроўні паведаміла, што ўсім абанентам неабходна праверыць дакладнасць працы усталяваных у іх электралічыльнікаў і потым іх паўторна перарэгістраваць. За гэта трэба было заплаціць ад 11 да 13, 5 злотых, у залежнасці ад стану прыбораў уліку [592].

А ўзімку 1938 г. без вестак знік гарадскі кантралёр электроўні Лейба Леў. Па словам крэўных, кантралёр стаў ахвярай кахання без узаемнасці [593].

Вялікую цікавасць маюць планы развіцця энергетыкі нашага краю ў тыя часы.

Пры канцы 1930-х гг. у Лідскім павеце першыя малыя электроўні будаваліся ў мястэчках Воранава і Жалудок [594].

У 1938 г. будавалася вялікая электроўня ў Слоніме, якая пасля злучэння яе з гідрастанцыяй на рацэ Гаці павінна была абслугоўваць Слонімскі і Баранавіцкі паветы. Праектавалася перабудова электроўні ў Навагрудку. На рэалізацыю гэтых праектаў ужо было выдзелена 250 000 злотых [595].

«Кур'ер Віленскі» адзначаў, што цэнтральныя ўлады мала ўвагі звяртаюць на развіццё ўсходніх тэрыторый. Энергетычны камітэт пры Міністэрстве прамысловасці і гандлю ў планах электрыфікацыі не знаходзіў месца для Віленшчыны ажно да 1935 г. Гэта кажа пра недаацэнку Камітэтам важнасці гэтай справы для развіцця эканомікі.

Як мясцовая ініцыятыва, пад кіраўніцтвам інжынера віленскай электроўні Янчы, былі распрацаваны планы развіцця энергасістэмы нашага рэгіёна. Наш край мае мала энергетычных рэсурсаў, і таму прапаноўвалася базаваць выпрацоўку электрычнасці на тарфяных электроўнях, для чаго пачаць здабычу торфу каля Глыбокага і Вільні, таксама прапаноўвалася пабудаваць гідрастанцыю на Віліі [596]. Дарэчы, у 1938 г. вялікія запасы торфу ў Лідскім павеце знайшоў інжынер-доктар Аляксандр Нявесцін з Геалагічнага інстытута [597]. Акрамя выкарыстання ў якасці паліва, навукоўцамі вывучалася магчымасць выпрацоўкі з лідскага торфу бензолу, асвятляльнага газу, змазачнай аліфы, угнаенняў і г.д. [598].

Самы дарагі план электрыфікацыі з распрацаваных у Вільні складаўся з трох этапаў. На першым этапе неабходна было пабудаваць рэгіянальныя электроўні ў Вільні і Маладзечне. Потым лініі высокай напругі ў 100 000 вольт павінны былі аб'яднаць асноўныя гарады Віленшчыны: Ліду, Маладзечна, Глыбокае, Дзісну, Друю. На трэцім этапе лінія электраперадач ад Маладзечна праз Стоўбцы на Баранавічы павінна была злучыць Віленскі энергетычны раён з агульнадзяржаўнымі сеткамі. Кошт праекта - 100 мільёнаў злотых.

Больш сціплы варыянт прадугледжваў толькі аб'яднанне існых станцый электрычнымі лініямі ў 30 000 вольт. Кошт гэтага праекту быў каля 7 мільёнаў злотых [599].

У лістападзе 1937 г. віленская газета «Слова» пісала пра яшчэ адзін гіганцкі праект пабудовы гідраэлектрастанцыі на Нёмане, якая давала б ток для Навагрудка, Слоніма і Ліды: «Як стала вядома, у коле адмыслоўцаў г. Гародні паўстала думка звярнуцца да ўлад з праектам пабудовы на Нёмане вялікай гідраэлектрастанцыі. Станцыя магла б забяспечыць электраэнергіяй частку Навагрудскага ваяводства з Лідай, Слонімам і Навагрудкам, а таксама частку Беластоцкага ваяводства з горадам Беласток. Адна з прычын слабога развіцця эканомікі нашага краю - недахоп крыніц энергіі... Пабудова электроўні на Нёмане выправіла б гэты недахоп... Падлікі паказваюць, што сабекошт 1 кілават-гадзіны з улікам амартызацыі склаў бы 0,6 гроша» [600].

Вайна не дазволіла рэалізаваць гэтыя планы. Але вядома, што з канца 1950-х гг., ужо ў іншай дзяржаве, энергетыка развівалася прыкладна так, як было прапісана ў гэтых планах - будаваліся магутныя электроўні, якія злучаліся лініямі электраперадач. А гідраэлектрастанцыя на Нёмане была пабудавана ўжо ў наш час каля Гародні.

Штодзённае жыццё

Святы . Вялікімі святамі для лідзян былі Каляды і Вялікдзень, як і зараз, гэтыя галоўныя святы адзначаліся католікамі і праваслаўнымі ў розныя дні. Каляды і Вялікдзень - сямейныя святы, і ў прэсе ў гэтыя дні друкаваліся толькі ўзаемныя віншаванні, розная інфармацыя пра ранішнікі для дзяцей і г.д. Напрыклад, у 1938 г. «Кур'ер Віленскі» інфармаваў, што з ініцыятывы павятовага каменданта лідскай паліцыі Вацлава Гейнрыха паліцыянты сабралі 70 злотых на падарункі для дзяцей з бедных сем'яў на Вялікдзень [601].

Галоўнымі дзяржаўнымі святамі былі Дзень Канстытуцыі 3-га Мая і Дзень Незалежнасці 11-га Лістапада. Гэтыя святы ў горадзе шырока адзначаліся з удзелам улад і грамадскіх арганізацый.

Напрыклад, Дзень Канстытуцыі 3-га Мая ў 1938 г. святкаваўся такім чынам: У 10.00 - набажэнства ў гарнізонным касцёле. Пасля набажэнства - вайсковы парад лідскага гарнізона і дэфіляда сяброў патрыятычных грамадскіх арганізацый. У 15.00 свята працягвалася на гарадскім стадыёне, адбыліся святочныя спартыўныя мерапрыемствы: парад спартсменаў, забег усіх ахвотных на дыстанцыі 2 і 5 км на прыз, выступ харцараў, рытмічная гімнастыка школьнай моладзі, выступ баксёраў, розыгрыш прызоў, выступ пажарнай аховы, пачатак сезону дзейнасці Звязу стральцоў. На стадыён маглі прыходзіць усе ахвотныя, але месца для сядзення каштавала 50 грошаў. Ахвотныя прыняць удзел у забегу да 2 траўня павінны былі прайсці медыцынскую праверку [602]. Прэса пісала, што вуліцы горада ў першай палове дня і стадыён у другой былі запоўнены гараджанамі. Першае месца ў забегу на 2 км заняў нейкі Шымковіч, другое Даўгашэя, трэцяе, чацвёртае і пятае занялі вучні Купецкай гімназіі. У бегу на 5 км першае месца заняў Плуцінскі (з спартыўнага клубу «Гедзімін», 14 хвілін і 27 сек.), другое Апяцёнка (спартыўны клуб «Ліда», 14 хвілін і 29 сек.), трэцяе Каламецкі (клуб «Гедзімін», 14 хвілін і 38 сек). Узнагароды ўручыў стараста Гансоўскі [603].

У тым жа 1938 г. свята 11 Лістапада супала з 20-мі ўгодкамі незалежнасці і таму святкавалася асабліва ўрачыста. У 10 раніцы свята пачалося набажэнствам ў фарным касцёле, а з 9-й гадзіны набажэнствамі ў храмах усіх іншых веравызнанняў. У 10.30 у замку пачалі збірацца сябры розных таварыстваў і грамадскіх аб'яднанняў, дзе перад імі выступіў стараста Гансоўскі. Мітынг у замку скончыўся спевам гімну, пасля чаго людзі дэфілядай прайшлі па вуліцы Сувальскай. У сярэдзіне дня ў зале кінатэатра «Эра» адбылося ўрачыстае пасяджэнне [604].

Як вялікая грамадскае свята кожны год святкаваліся Дажынкі. Газета «Слова» пры канцы ліпеня 1938 г. пісала: «Каталіцкая моладзь, аб'яднаная ў Каталіцкім маладзёжным таварыстве, у гэтыя дні распачынае падрыхтоўку свята Дажынак, якое адбудзецца ў Лідзе 14 і 15 жніўня. Ва ўрачыстасцях прыме ўдзел каталіцкая моладзь Лідскага дэканату» [605].

11 і 12 лютага 77-ы пяхотны Ковенскі полк, які стаяў у Паўночным лідскім гарадку, святкаваў палкавое свята. Звычайна свята пачыналася з пасяджэння ў «Эры», наведвання помніка загінуўшым у часе вайны на незалежнасць героям у Паўночным гарадку, параду войск і службы ў гарнізонным касцёле [606].

Кожную вясну полк выязджаў у летні лагер і вяртаўся ў верасні. Вяртанне войска з вучэнняў заўжды праходзіла як гарадское свята. 13 верасня 1938 г. лідзяне апошні раз сустракалі свой полк з лагераў [607], бо ў наступную восень полк ужо ваяваў. Маршыраваўшых па вуліцах горада жаўнераў і афіцэраў гараджане асыпалі кветкамі [608].

Адпачынак у Сяльцы . Кожнае лета ў розных месцах на рацэ Нёман адчыняліся шматлікія лагеры для адпачынку дзяцей з Ліды.

Галоўным жа месцам сямейнага адпачынку лідзян у 1930-я гг. стала вёска Сялец (чыгуначная станцыя Нёман). Газета «Лідская зямля» пісала ў 1936 г., што «ў летнія часы... гараджане ўцякаюць ад паўдзённай спёкі на рэкі ці азёры... Для лідзяніна найбліжэйшым месцам летняга адпачынку з'яўляецца Нёман. Прыгожыя ваколіцы станцыі Нёман заўжды мелі ў нас сваіх энтузіястаў, якія, карыстаючыся кожнай вольнай хвілінай... выязджалі сюды... роварамі ці цягнікамі. Сюды едуць паляжаць на бурштынавым пясочку, пахадзіць па лесе... ці паставіць намёты для больш працяглага адпачынку. Можна спадзявацца, што хутка ўсё летняе жыццё горада перасунецца на бераг Нёмана. Усё было б добра, але ўвесь час узнікаюць транспартныя праблемы. Таму мясцовы аддзел Краязнаўчага таварыства робіць крокі... каб праезд на месца адпачынку стаў бесклапотным. Наш аддзел напісаў камунікат да кіраўніцтва чыгункі пра патрэбу адмысловага папулярнага цягніка, хоць бы па выхадных днях... Развіццё адпачынку на Нёмане цесна звязана з развіццём і ростам Ліды. Спадзяёмся, што хутка на беразе ракі вырастуць летнія дамкі, пансіянаты і нават вілы» [609].

Улетку 1937 г. на Свята мора ўжо з'явіўся адмысловы цягнік да Нёмана. Але «арганізатары свята вырашылі вяртацца дахаты ў 22.30, практычна ўжо ноччу, пры гэтым аб'явіўшы ўсім пра адпраўленне цягніка ў 20.05. ...увечар прайшоў дождж, і масы людзей да позняга вечара былі калі не зласлівыя, дык вельмі незадаволеныя. ...тысяча чалавек чакала на вакзале і ў лесе да 22.30. Шмат хто заняў месца ў вагонах цягніка ўжо ў 19-й гадзіне, ператварыўшы тым самым простыя вагоны ў спальныя і рэстаранныя» [610].

У ліпені 1937 г. прэса паведаміла пра смерць уладальніка маёнтка Сялец Юзафа Бартэн Дзюка (Jоzef Barten Deaux, ягоны сын згадваўся вышэй), «які ў 1918-19 гг. быў... палітычным закладнікам бальшавікоў. Памёрлы, нягледзячы на паходжанне з французскага княжацкага роду, быў гарачым патрыётам... С.п. Юзаф Бартэн Дзюк пахаваны на парафіяльных могілках у Ельні» [611].

Улетку 1938 г. адмысловы цягнік да Нёмана пачаў стала адвозіць гараджан на адпачынак і прывозіць дахаты: «З 29 чэрвеня з Ліды да Нёмана пачаў хадзіць папулярны сярод лідзян цягнік. Выезд з Ліды ў 8.20, вяртанне ў 21.35. Кошт у два бакі 1 зл. 30 гр.» [612].

Улетку 1939 г. Сялец ужо меў развітую інфраструктуру адпачынку, але праблемы заставаліся. Менавіта пра праблемы пісаў улетку 1939 г. журналіст «Кур'ера Віленскага» ў невялікім артыкуле, які праз яго цікавасць мае сэнс прывесці тут з невялікімі скаротамі: «Нёман для 30-тысячнай Ліды ёсць адзіным найбліжэйшым месцам летняга адпачынку. Улетку жыхары Ліды едуць сюды тлумнымі цягнікамі ці аўтобусамі і праводзяць цэлы дзень. Дзякуючы гэтаму, вёска Сялец з кожным годам разрастаецца і становіцца дачным мястэчкам. У мінулым годзе тут паўстала некалькі новых пансіёнаў і танных рэстаранаў, якія робяць адпачынак аматараў сонца і вады прыемным. Аднак з нейкага моманту ўправа маёнтка Сялец, якому належыць частка правага, дачнага берага Нёмана, імкнецца атрымаць сабе з адпачынку галоўную крыніцу прыбыткаў і таму стварае вялікія перашкоды як жыхарам вёскі, так і прыехаўшым лідзянам. У людзей, якія ідуць на пляж... адмысловы чалавек збірае аплату па 10 грошаў. Пры тым... на квітках, якія ён выдае, няма адзнакі гміны ці скарбовых улад павета, што кажа пра самаўпраўства. Таму вялікая частка людзей не жадае плаціць. ...маёнтак не інвестуе частку ад заробленых грошай на паляпшэнне пляжу. ...па ўсім пляжы ляжыць у пяску калючы дрот, які кожны дзень калечыць кагосьці з адпачываючых: прыехаў, аплаціў уваход і ідзі да лекара... Але самай вялікай балячкай летнікаў Нёмана ёсць "казіно", адчыненае ўправай маёнтка Сялец, яго трымае Дэмбінскі. Кошты тут вышэйшыя за кошты на самых люксовых курортах каля мора. Шклянка вады каштуе 15 грошаў, бутэлька піва 1 злоты, пра закускі лепей не казаць. Адміністратар маёнтка Дмахоўскі, відочна, ёсць супольнікам Дэмбінскага, бо пад рознымі нагодамі чыніць усялякія высілкі, каб накіраваць кліентаў у "казіно". На ўскрайку леса быў адчынены ў мінулым годзе танны рэстаран "Леснічанка", які прадае тыя ж напоі і сняданак па нармальных коштах. Людзі, якія адпачываюць, віталі адкрыццё гэтага рэстарана з энтузіязмам і рушылі туды, як да "залатога руна", бо і столікі стаяць пасярод лесу, і цэны даступныя... Аднак трымалася гэта нядоўга, хутка столікі з лесу зніклі, і каля "Леснічанкі" з'явілася аб'ява: "Управа маёнтка Сялец просіць сталы, на якія падаюцца напоі рэстарана, не выносіць ў лес"... Застаецца спадзявацца, што адпаведныя ўлады выправяць гэтыя хібы» [613].

Сялец як галоўная зона адпачынку лідзян трымаўся да канца ХХ ст., покуль не пачалася эпоха ўсеагульнай аўтамабілізацыі, якая зрабіла даступнай любы іншы куток прыроды.

Клуб матацыклістаў . Матацыкл у той час быў вельмі дарагім і таму недаступным для большасці сродкам транспарту. Мець асабісты матацыкл было недасяжнай марай, валоданне ім амаль што адразу ўздымала ў вачах грамадства ўладальніка на ўзровень лётчыка - самага забяспечанага і адначасова рамантычнага маладога чалавека ў Лідзе 1930-х гадоў.

Дарэчы, у тыя часы матацыклы маркі «Нёман» вырабляліся ў Гародні.

Дакладна вядома, калі ў Лідзе быў арганізаваны клуб матацыклістаў (па сучаснаму - байкераў). «Кур'ер Віленскі» пісаў, што першае арганізацыйнае пасяджэнне ў Лідзе філіяла Віленскага мотаклуба Звязу стральцоў адбылося 31 студзеня 1936 г. [614].

Пры канцы 1936 г. у Лідскім павеце было 27 асабістых аўтамабіляў, 4 грузавыя аўтамабілі, 6 аўтобусаў, 28 матацыклаў - разам 67 механічных транспартных сродкаў: «Ступень матарызацыі Лідскага павета ў Навагрудскім ваяводстве знаходзіцца на другім месцы, першае месца займае Баранавіцкі павет, які мае 95 механічных транспартных сродкаў, на апошнім месцы - Стаўпецкі павет, дзе ёсць толькі 16 машын (з іх 5 матацыклаў)» [615].

26 красавіка 1936 г. лідскія матацыклісты ўрачыста распачалі свой першы сезон. На адкрыцці сезону прысутнічалі ганаровыя госці: стараста павета Юзаф Чушкевіч, камендант Лідскага гарнізона падпалкоўнік Віктар Маеўскі, камандзір 5-га лётнага палка палкоўнік Вацлаў Івашкевіч, бургамістр горада Юзаф Задурскі. У свяце таксама ўзялі ўдзел госці з Вільні, прыехала 15 матацыклістаў з Віленскага мотаклуба Звязу стральцоў, ад «Агніска» (K.P.W. «Ognisko» - спартыўны клуб чыгуначнікаў) - 2 матацыклісты і ад «Віленскага таварыства матацыклістаў і раварыстаў» (Wil. Tow. Cyklistоw i Motoc.) - 2 матацыклісты. Свята пачалося ў 10 гадзін раніцы з імшы ў касцёле піяраў. Пасля імшы адбылася дэфіляда - ганаровы праезд матацыклістаў па горадзе і, падобна, горад першы раз убачыў адразу такую колькасць матацыклаў. Потым матацыклісты сабраліся ў памяшканні Звязу стральцоў у Лідзе па вуліцы Школьнай, дзе віленскіх гасцей пачаставалі сяброўскім сняданкам, у якім браў удзел і бургамістр горада. Пасля наведвання культурных здабыткаў горада адбыўся абед у гарадской управе, і віленцы паехалі дахаты. Потым, праз газету, сябры Віленскіх мотаклубаў сардэчна дзякавалі ўсім лідзянам і асабіста «віца-капітану лідскага клуба паручніку-пілоту Букоўскаму і паручніку-пілоту Дажэну» [616].

У траўні таго жа года 53 матацыклісты з розных клубаў розных гарадоў, у тым ліку і лідзяне, з'ехаліся ў Вільню [617]. Злёт быў прысвечаны памяці маршала Пілсудскага. У чэрвені адбыліся гонкі з Вільні ў Ліду, якія выйграў сябар «Віленскага таварыства матацыклістаў і раварыстаў» віленец Скуратовіч [618]. У ліпені, калі тэмпература паветра ўздымалася амаль што да 40 градусаў, адбыліся гонкі па трасе Вільня - Ліда - Гародня - Вільня. Усе тры прызавыя месцы ўзялі віленцы з мотаклубу Звязу стральцоў: «1-е месца заняў М. Рабіновіч на матацыкле маркі "Rudge", 2-е месца Вайнберг на матацыкле той жа маркі, 3-е месца заняў М. Марацэвіч на матацыкле "BSA"» [619]. У прэсе адразу ж з'явілася рэклама матацыкла маркі «Rudge» як машыны, якая перамагла ў гэтых гонках.

Хутка матацыклісты сталі сталымі ўдзельнікамі вялікіх гарадскіх святаў. У 1937 г., падчас святкавання Дня Канстытуцыі (3-га Мая) ў Лідзе адбыўся «Зорны з'езд матацыклетных клубаў Заходняй Беларусі» (Zjazd Gwiaździsty Motocyklistów Ziem Północno-Wschodnich). У праграме з'езду былі гонкі і стральба [620]. Згодна з праграмай, «2 траўня, 9-10.30, прыбыццё ўдзельнікаў Зорнага з'езду на гарадскі стадыён. 10.30 - старт гонак да гуты "Нёман". 13.30 - 14.00 - старт бегу са стральбой» [621].

6-9 траўня таго ж года прайшлі вялікія гонкі на дыстанцыю 1 914 км. У гэтых гонках удзельнічалі 130 матацыклістаў, у тым ліку і лідзяне, на ўчастку з Бярэсця да Вільні (361 км) гонкі праходзілі праз наш горад [622].

У наступным, 1938 г., на свята Дня Канстытуцыі адбылося адкрыццё сезону лідскіх матацыклістаў: «У 9 гадзін - збор матацыклістаў каля памяшкання клуба і ад'езд да замка, у 9.45 - рапарт і асвячэнне машын, потым - удзел у набажэнстве і дэфілядзе. Пасля дэфіляды старт да Ліпнішак, вяртанне ў 17.00 на гарадскі стадыён, дзе адбудуцца спартыўныя мерапрыемствы» [623]. У гэты ж дзень вечарам матацыклісты выехалі для адпачынку на Нёман каля Беліцы [624].

На пачатку чэрвеня 1938 г. лідскі мотаклуб на два дні выехаў праз Гародню ў Друскенікі (320 км) [625]. А 17 ліпеня ад лідскага староства пачаліся гонкі на 100 км са стральбой пры канцы гонак, асабістыя маршруты кожнаму ўдзельніку ўручаліся за 10 хвілін да старту. Пратэктарат над гонкамі ўзялі сам лідскі стараста Гансоўскі і камандзір 77-га пяхотнага палка, які стаяў у горадзе [626].

Сезон 1938 г. для лідскага мотаклуба закрыўся 30 кастрычніка рэйдам, у якім прыняло ўдзел 15 чалавек [627], рэйд меў назву «У пагоню за лісам». Першым знайшоў лісіную нару Вільям Дажэна на матацыкле «BMWR 51», другое месца заняў Канстанцін Ёдка на «BSA 350», трэцяе - Уладзіслаў Папроцкі на «Rudge». Апошнім мерапрыемствам гэтага года быў удзел у дэфілядзе ў Дзень Незалежнасці 11 лістапада [628].

4 ліпеня 1939 г. адбыліся гонкі матацыклістаў па трасе Ліда - Шчучын - Навагрудак - Ліда (210 км) [629]. А ў чэрвені таго ж года Лідскі мотаклуб зладзіў выезд на 4 дні ў Літву. Маршрут праходзіў праз Араны, Коўню, Палангу. Адпачыўшы на моры, матацыклісты вярнуліся дахаты [630]. Гэта было апошняе мерапрыемства Лідскага клуба матацыклістаў.

Нягледзячы на відочную вайсковую скіраванасць большасці мерапрыемстваў лідскага мотаклуба, браць удзел у іх маглі не толькі вайскоўцы, але і ўсе ахвотныя ўладальнікі матацыклаў.

Рэстараны . Пэўна, нельга напісаць пра ўсё рэстараны і кафэ горада таго часу. Шмат якія ўстановы адчыняліся і хутка зачыняліся, але было некалькі папулярных устаноў, якія існавалі працяглы час і засталіся ва ўспамінах лідзян таго часу.

Немагчыма не ўспомніць знакамітую цукерню «Амерыка» (лідзяне звычайна называлі яе «Амерыканка»), якая знаходзілася на рагу вуліц Сувальскай (зараз - Савецкая), 3-га Мая (зараз - Ленінская) і належала Б. Будыне. Гэта цукерня была найбольш вядомым рэстаранам, які наведвала інтэлігенцыя. Асабліва ўпадабалі яе афіцэры мясцовага гарнізона, таму, як пісаў Юзаф Рыбінскі, які адбываў вайсковую службу ў 5-м лётным палку, «...у "Амерыканку", лепшы шынок, уваход для шарагоўцаў і падафіцэраў быў загадам па палку забаронены».

Лідзянка прафесар Ірэна Стасевіч-Ясюкова пісала ва ўспамінах: «...ішлі ў цукерню "Амерыканка" на печыва або на марозіва - у залежнасці ад пары года. "Амерыканка" знаходзілася на рагу вуліц Сувальскай і 3-га Мая. Мы падымаліся па некалькіх прыступках і сядалі за мармуровы столік. Памятаю асабліва выдатнае марозіва - шакаладнае, арэхавае, трускаўкавае ці вішнёвае. З печыва - "напалеонкі" і трубачкі з крэмам. Падчас наведвання Ліды ў 1992 годзе я вырашыла паказаць майму мужу "Амерыканку". На жаль - засталіся толькі выкліканыя мной успаміны» [631]. Цукерня «Амерыканка» мела музычны танцавальны-канцэртны ансамбль-трыа [632].

Былы жыхар горада Лех Цехановіч пісаў, што ў 30-х гадах над «Амерыканкай» на другім паверсе дзейнічала Кола полек (гурток полек), працавала закусачная з продажам спіртных напояў на разліў. Вечарамі паляпшала настрой прыемная музыка. Рэстаран «Паляўнічы», якім кіраваў нейкі Бароўскі, знаходзіўся ў доме 5 па вуліцы Сувальскай. Рэстаран вызначаўся ўзорнай кухняй, добра ўкамплектаваным буфетам, смачнымі і здаровымі абедамі і разам з тым даступнымі цэнамі. Каля яго на перакрыжаванні вуліц быў шынок, калісьці яўрэйская карчма. Паміж дамамі № 5 і 7 па Сувальскай знаходзілася цукерня Канопкі з забаўляльнай рэкламай кручанага марожанага Пата і Паташона.

Фірма «Браты Вінаградавы » (Сувальская, 21), якая існавала ад 1861 г., вяла гандаль спажывецкімі і каланіяльнымі таварамі, вінамі і лікёрамі. Пры краме працаваў рэстаран «Брыстоль», адзін з лепшых у Лідзе. Лідскі абшарнік пісаў: «Для дапаўнення вобразу трэба яшчэ дадаць краму дэлікатэсаў і рэстаран братоў Вінаградавых, дзе выдатна кармілі, а крама мела ўсё, што патрэбна ў найлепшым гатунку, віны прывозіліся бочкамі, а закускі і каланіяльныя тавары маглі смела спаборнічаць з аналагічнымі таварамі братоў Пакульскіх ці Гіршфельда ў Варшаве. У выпадку неспадзяванага візіту дастаткова было тэлефанаваць да Вінаградава - і пакунак, даручаны кандуктару цягніка, праз дзве гадзіны чакаў на станцыі Скрыбаўцы» [633].

Цукерніку належала вялікая цукерня на Сувальскай, 30, якая прапаноўвала пышныя пірожныя «макагігі», булачкі з мёдам, макам і г.д., займала памяшканне ў цокалі (крама) і на другім паверсе, дзе былі пастаўлены столікі, фартэпіяна, а госці на месцы маглі карыстацца прэсай. У цукерні быў тэлефон-аўтамат [634]. Усе гэтыя ўстановы знаходзіліся практычна на працягу 100 метраў па вуліцы Сувальскай. Акрамя гэтага, цукерні меліся па вуліцах Сувальскай, 9, Орліч-Дрэшара, 29, Рынак, 11.

У 1938 г., верагодна, замест рэстарана «Паляўнічы» адчыніўся «Бар землеўладальнікаў»: «...Сувальская, 5, каля магістрата, пад кіраўніцтвам знанага адмыслоўца Бр. Бароўскага - прапануе вядомыя па сваёй якасці сняданкі, абеды і вячэры, таксама вялікі выбар він, гарэлак і лікёраў. Цэны даступныя» [635].

Па другой галоўнай вуліцы горада, 3-га Мая, было два рэстараны і бар. У доме № 4 знаходзіўся адчынены з 1930 г. рэстаран «Аазіс» Аляксандра Тамасіка, рэстаран Семака быў каля гарадской турмы [636].

Добры рэстаран быў на чыгуначным вакзале. Унутры яго, злева ад цэнтральнай залы, была вялікая зала чыгуначнага рэстарана 1-га класу з буфетам: «У рэстаране можна было смачна пад'есці, а ў буфеце атрымаць розныя вытанчаныя халодныя закускі, найлепшую вяндліну, фаршыраванага шчупака, галярэту ці селядца з рознымі салатамі. Да ежы падавалася гарэлка, віно і піва Лідскага бровара ці Віленскага бровара "Шапэн". Алкаголь пілі культурна і няшмат, ніколі не бачыў я, каб хтосьці валіўся з ног ці ладзіў сваркі» [637].

Рэстараны былі і пры кожным з гатэляў горада. У 1937 г. уладальнік гатэля «Варшавянка» Юзаф Малішэўскі заявіў у паліцыю пра крадзёж нажоў і відэльцаў на 200 злотых. У крадзяжы падазраваліся дзве работніцы рэстарана [638].

Вышэй апавядалася пра рэстаран-клуб «Польскі рэсурс». 7 сакавіка 1938 г. лідскі памочнік пракурора Пігулеўскі ў зале гэтага клуба спрабаваў скончыць жыццё самагубствам і памёр ад раны ў шпіталі 14 сакавіка [639].

Радыё . Радыё ў той час было яшчэ адным з галоўных тэхнічных цудаў. Мець у хаце лямпавы прыёмнік для большасці было недасяжнай марай.

Таннае дэтэктарнае радыё прымала толькі адносна блізкія станцыі, і чуць перадачы на ім можна было толькі ў слухаўкі. Танныя дэтэктарныя прыёмнікі ўжо мелі шырокі распаўсюд, напрыклад, віленская прэса ў 1937 г. пісала пра неабходнасць пабудовы новай радыёстанцыі ў Лідзе ці Баранавічах, «бо дэтэктарныя прыёмнікі, якія ў... павятовых гарадах ёсць у кожнай другой хаце, поўныя галасоў з Мінска і бальшавіцкай агітацыі» [640].

Самае таннае двухлямпавае радыё каштавала каля двух добрых месячных заробкаў на «Ардалі», прымала толькі галоўныя радыёстанцыі Еўропы і мела адносна моцны і добры гук праз дынамік. Напрыклад віленскія газеты рэкламавалі дастаткова простыя радыёпрымачы фірмы «Эха» коштам ад 170 да 270 злотых [641], самы танны лямпавы радыёапарат віленскага завода «Электрыт» каштаваў больш за 200 зл. Лепшыя мадэлі фірмаў «Філіпс» ці «Тэлефункен» каштавалі ў разы болей.

Бліжэйшым радыёзаводам, дзе выраблялася шмат мадэляў радыёпрымачоў быў завод «Электрыт» у Вільні [642]. Успамінаючы дзяцінства ў Лідзе, прафесар Ірэна Стасевіч-Ясюкова пісала пра свой дом: «У салоне стаяла радыё - падаецца мне, што знакамітай віленскай фірмы "Электрыт". Ці часта мы слухалі радыёперадачы? На жаль, не памятаю. Запомніла аднак у найдрабнейшых дэталях паведамленне па радыё, калі 1 верасня 1939 года было абвешчана аб пачатку ІІ сусветнай вайны. Тым ранкам сядзелі бацькі ў салоне перад радыёапаратам, слухаючы перадачы найсвяжэйшых паведамленняў. Праз хвіліну тата сказаў: "Пачалася вайна з немцамі. Які будзе яе лёс - убачым. Мусіце быць спакойнымі і стрыманымі. У старостве я даведаюся, якія будуць далейшыя інструкцыі". Мама была стрымана знешне, што адчувала ў сэрцы, не ведаю. У доме распачаўся звычайны будні дзень. А адначасова закончыўся перыяд шчаслівага дзяцінства» [643].

Былая лідзянка Ярмант успамінала, як суседка некалькі разоў запрашала яе сям'ю праслухаць перадачу «Вечарынка» з Вільні: «Такія запрашэнні, для нас, людзей, якія не маюць радыё, станавіліся сапраўдным святам». Калі ж у яе сям'і з'явіўся радыёпрымач, дык гэта «значна ўзбагаціла наша штодзённае жыццё. З гэтай скрыні я пачула розныя чароўныя мелодыі, напрыклад, з аперэты "Вадзяная дзяўчына" (Русалка) і бегла да апарата, як толькі чула першыя акорды» [644].

Вось як пісаў пра стан радыёфікацыі ў нашым краі нейкі Ян Хапко: «Падчас сваіх вандровак заўважыў, што звычайна стан дэтэктарных апаратаў і ўсяго абсталявання знаходзіцца ў занядбанні. Апараты забруджаныя... антэны моцна правісаюць і часта на іх сушаць бялізну». Далей аўтар расказвае пра тое, як ён сам купіў радыё: «Выбралі двухлямпавы апарат... Вяртаемся ўвечары, узяўшы з сабой радыётэхніка. І хоць была зіма, адразу выкапалі дужую яму і ўладкавалі антэну. Праз гадзіну ўжо грала. Вандравалі па Еўропе да ночы» [645].

Купіць радыё ў Лідзе можна было ў краме «Электрарад» па вуліцы Сувальскай, 21 [646]. Здаралася рознае. Напрыклад, у красавіку 1938 г. жыхар Ліды Стэфан Валіцкі заявіў у паліцыю пра падман. 17 сакавіка ён праз гандлёвага агента Генрыка Брэйнака купіў у крэдыт радыёпрымач, пры гэтым як першы ўзнос заплаціў 70 злотых і дамовіўся выплачваць астатнюю суму 15 часткамі па 23,1 злотага кожны месяц. Але па пошце атрымаў дамову, у якой выплачваць патрэбна было 10-цю часткамі па 34,6 злотага што-месяц [647].

Што слухалі? Ужо на пачатку 1920-х гадоў польскія ўлады пачалі развіваць сетку вяшчальных радыёстанцый. У красавіку 1926 г. адбыўся першы эфір Польскага радыё з Варшавы. У 1927 г. было вырашана стварыць аддзяленне Польскага радыё ў Вільні. У тым жа годзе тут з'явіліся дзве радыёмачты. Віленская радыёстанцыя перш за ўсё прапаноўвала музычныя перадачы, найбольш папулярнай перадачай быў канцэрт па заяўках. Кожны ахвочы за 1 злоты мог замовіць любімую песню і пачуць яе ў эфіры. Хваля перадавала канцэрты Варшаўскай філармоніі. Шмат часу выдзялялася на трансляцыю камернай музыкі, у тым ліку з тэатра «Ла Скала» ў Мілане. Для шырокай аўдыторыі радыё ў Вільні рыхтавала перадачы «Гісторыя танцу», «Вячоркі ля мікрафона», «У музычным доме». У іх удзельнічалі між іншым музычныя ансамблі «Каскада» і «Уцеха» (якія спявалі на так званай «красовай пальшчызне» - польскай мове са значным уплывам іншых славянскіх моў). Пры гэтым для такіх перадач радыё заклікала да супрацы выканаўцаў народных песень, у тым ліку і беларускіх. Важнае месца займалі гумарыстычныя перадачы (напрыклад, «Віленская зязюля»). Не менш увагі надавалася і літаратурным творам, якія ў эфіры агучвалі дыктары радыё. Перш за ўсё тут гаворка ідзе пра перадачу «Несмяротныя кнігі». У сярэдзіне 1930-х гадоў віленскае радыё пачынае трансліраваць перадачы кшталту «Тэатру ля мікрафона», у якіх рабіўся ўхіл на гістарычную тэматыку. Гісторыя была ключавой тэмай для многіх перадач радыё, асабліва гэта назіраецца ў канцы 1930-х гг., калі ІІ Рэч Паспалітая знаходзілася на парозе вайны [648]. Дарэчы, на віленскім радыё ў тыя часы працаваў будучы нобелеўскі лаўрэат Чэслаў Мілаш.

У праграме вяшчання віленскай радыёстанцыі кожны тыдзень была праграма з Ліды. А 16 красавіка 1939 г. адразу некалькі радыёстанцый трансліравалі рэпартаж з Ліды аб святкаванні 20-х угодкаў вызвалення горада ад бальшавікоў: «Урачыстасць была вельмі ўзвышанай і перадавалася праз радыёстанцыі на ўвесь край. Пасля трансляцыі выступу ваеннага аркестра з залы Купецкай гімназіі піяраў дырэктар гэтай гімназіі выступіў з лекцыяй аб гісторыі лідскага ордэна піяраў. Потым зноў выступаў вайсковы аркестр і вясковая капэла, потым ішлі выступы і справаздачы на тэму сучаснага жыцця і будучыні Ліды» [649]. Перадача пачалася ў 9.15 і скончылася ў 11.45 [650].

У 1937 г. у Баранавічах распачалося будаўніцтва і мантаванне абсталявання для радыёстанцыі. Хутка тут былі пабудаваны дзве мачты, ад 1 ліпеня 1938 г. пачалося вяшчанне. Сярод праграм баранавіцкага радыё вылучаліся «Сельскагаспадарчыя навіны», падчас якіх вядучыя падрабязна разглядалі падзеі ў гэтай сферы на тэрыторыі трох заходнебеларускіх ваяводстваў. Цікавымі былі перадачы з серыі «Нашы вёскі і мястэчкі», у якіх расказвалася гісторыя розных населеных пунктаў Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны. Для моладзі рабіліся прыродазнаўчыя перадачы.

Ад свайго бацькі ведаю, што заходнія беларусы з цікавасцю слухалі радыё з Мінска на роднай мове.

У горадзе было 8 радыёаматараў. Яны мелі прыватныя аматарскія радыёстанцыі і падтрымлівалі сувязь з радыёаматарамі ўсяго свету. Гэтае хобі патрабавала добрых заробкаў, але лічылася прэстыжным і рамантычным.

Цікавае . На пачатку лютага 1937 г. газета «Ку'ер Віленскі» друкуе фотаздымак 65-гадовага старога Міхала Янкоўскага, вознага павятовай камендатуры Дзяржаўнай паліцыі, у палонцы рэчкі Лідзейкі пры марозе 22 градусы. «Незвычайная фізічная загартоўка з'яўляецца вынікам сістэматычных, нягледзячы на надвор'е, заняткаў спортам» [651].

Канстантын Лапыр каля свайго драўлянага ровару, 1938 г.

У жніўні 1938 г. «Кур'ер Віленскі» друкуе вялікі артыкул пра вандроўнага сталяра з Ліды Канстанціна Лапыра, які зрабіў сабе драўляны ровар. Колы, руль і ланцуговы механізм ён купіў у краме за 40 злотых, усе астатняе змайстраваў з дрэва і кавалкаў старога жалеза. Ровар атрымаўся не цяжэйшы за фабрычны, вельмі моцны і добра прыстасаваны для дрэнных дарог. Сталяр таксама зрабіў пад заказ шмат цікавай разборнай мэблі жыхарам горада. Майстар не атрымаў добрай адукацыі, але цікавіўся фізікай і наогул шмат чытаў [652].

Пры канцы 1937 г., пасля моцных забастовак першай паловы 1936 г., дзеля паляпшэння гігіенічных умоў сваіх рабочых, «Ардаль» пачаў будаваць лазню [653]. А рабочыя чыгункі, хоць і мелі сваю лазню, але не маглі туды патрапіць, бо кіраўніцтва чыгункі трымала яе зачыненай ці пускала ў лазню невядома каго. Скаргу на немагчымасць трапіць у лазню чыгуначнікі ўзнялі падчас агульнага прафсаюзнага сходу [654]. Наогул, лазні ў горадзе былі далёкія ад патрабаванняў гігіены. Напрыклад, лазня яўрэйскай гміны па вуліцы Мацкевіча: «вельмі непрыгожая, невядома колькі гадоў не рамантаваныя сцены, пакрытыя шматгадовым пластом мокрага бруду, шмат пары, якой людзі дыхаюць, і, як для жарту, лазня мае назву "Гігіена"» [655].

Злачынствы. У гэтым раздзеле будуць апісаны толькі найбольш характэрныя злачынствы тых часоў.

На пачатку 1936 г. быў арыштаваны Юзаф Кіжук - фальсіфікатар квіткоў за збожжа, здадзенае сельскагаспадарчаму кааператыву. Фальсіфікатар паспеў рэалізаваць квіткоў на 982,1 злотага [656]. У сярэдзіне года акруговы суд у Лідзе прыгаварыў да 5 гадоў турмы і пазбаўлення грамадзянскіх правоў Васіля Гацюка з вёскі Цёмнае Балота (з-пад Шчучына) за фальшаванне 50-грашовых манет [657].

Паліцыя змагалася з нелегальнай зброяй у насельніцтва. У красавіку 1936 г. у лесе каля Дакудава быў знойдзены карабін у добрым стане, а гаспадара карабіна так і не адшукалі [658]. У лютым 1937 г. у Лідскім павеце праводзілася адмысловая паліцэйская аперацыя па вышуку зброі. Вынікам стала канфіскацыя 50 карабінаў, якія прыхоўваліся з часоў Першай сусветнай вайны [659]. Пры канцы 1937 г. паліцыя зноў шукала зброю па вёсках [660].

Дзяржава цвёрда трымала манаполію на алкаголь і тытунь. У красавіку 1936 г. паліцэйскія і супрацоўнікі скарбовага кантролю ў багне каля вёскі Малыя Князюкоўцы знайшлі цэлую фабрыку самагонкі ў добрым стане. Гаспадарамі «фабрыкі» былі браты Ян і Міхал Небяшковы [661]. Нельга было вырошчваць тытунь і на сваіх палетках, на пачатку восені 1938 г. паліцыя праводзіла аблавы, і толькі ў Беліцкай гміне было знойдзена 75 тытунёвых пасадак [662].

Прэса паведамляла пра ўсе выпадкі забойстваў, прывяду толькі некалькі з іх. У сакавіку 1936 г. у сваёй хаце па адрасе вул. Шасовая, 24 была забіта 34-гадовая Зоф'я Юрэвіч. Як потым стала вядома, яе забіў пасынак, які помсціў за свайго бацьку, якога Зоф'я патаемна забіла некалькі месяцаў да гэтага [663]. У сярэдзіне года акруговы суд у Лідзе прыгаварыў да 5 гадоў турмы і пазбаўлення правоў за забойства на «эратычнам тле» жыхара фабрычнага пасёлка Нёман (Бярозаўка) Яна Рыжко [664]. 9 верасня 1937 г. у шпіталі памёр Пётр Закрэўскі, які атрымаў цяжкія пашкоджанні падчас бойкі ў горадзе [665].

З-за таго, што ўлетку 1936 г. у Вільні праводзіліся актыўныя росшукі злодзеяў, частка з іх выправілася на «гастролі» ў правінцыю. 11 жніўня ў Лідзе падчас крадзяжу былі захоплены віленскія злодзеі Віктар Буткевіч, Аляксандр Рынкевіч і Пётр Масюк [666]. Рынкевіч раней ужо адбыў пакаранне ў 8 гадоў турмы [667]. У сваю чаргу, праз год лідская паліцыя «на працягу двух дзён праводзіла аблаву на крымінальных злачынцаў, якія хаваліся па "малінах". У выніку аблавы затрымана 5 чалавек без сталага месца жыхарства. Шышко, Ян Немец і Ісак Зураж перададзены сацыяльным службам, Ян Трашка і Васіль Ваўковіч, якіх расшуквала паліцыя, арыштаваныя» [668]. 14 лістапада 1937 г. у Лідзе арыштавалі вядомага віленскага злодзея Юзафа Пазняка. У яго кішэнях была знойдзена цэлая крама каштоўных крадзеных рэчаў: 5 пярсцёнкаў, залаты ланцужок, вялікі залаты бранзалет, срэбны дамскі гадзіннік, срэбная цукерніца - разам на 400 злотых [669].

Віленскія злачынцы былі неверагоднымі зухамі - пры канцы 1937 г. ноччу яны нават узламалі касу акруговага суда ў Лідзе і скралі 1 200 злотых [670]. Злодзеяў шукала ўся паліцыя нашага краю, серыя арыштаў адбылася ў Вільні.

Рэкардсменам сярод лідскіх злодзеяў лічыўся жыхар вёскі Астроўля Казімір Гурын. У кастрычніку 1937 г. ён у 15-ы раз быў асуджаны за крадзеж. Апошні раз ён скраў розную дробязь на суму 61 злоты, за што і атрымаў 5 год турмы [671]. А прафесійны злодзей Леан Вінча нават скраў пісталет сістэмы Маўзер у паліцыянта Левандоўскага. Калі яго арыштавала лідская паліцыя, за Вінчам лічылася кража службовага ровара ў паштальёна Кавальскага і рабунак у Шчучыне [672]. Раней неаднаразова асуджаны Баляслаў Чабан атрымаў год турмы за крадзеж сабакі [673].

На пачатку 1937 г. моцна не пашанцавала настаяцелю царквы вёсцы Бабры а. Васілю Мышкоўскаму. 4 сакавіка на лідскім вакзале з яго кішэні злодзеі выцягнулі 500 злотых [674]. Грошы былі сабраны парафіянамі на закуп царкоўнага звона, і таму святар ехаў у Вільню, каб зрабіць заказ [675]. Злодзея не знайшлі.

Падчас выступу тэатра «Рэдута» злодзей-кішэннік скраў ва ўладальніка гуты «Нёман» Браніслава Столе гадзіннік коштам 100 злотых, следства знайшло злодзея - 13-гадовага хлопца па прозвішчы Палуян [676].

Часам адбываліся нават узброеныя рабункі крамаў. У лаўку Пэсі Мейнбург (Віленская, 1) 13 верасня 1937 г. удзень уламаліся 5 невядомых. Яны разбілі шкляную ёмкасць з печывам і забралі 100 злотых. З'язджаючы, адзін з нападнікаў стрэліў у паветра і сказаў, што не баіцца паліцыі. Галоўным у рабаўнікоў быў капрал ваенізаванай арганізацыі «кракусаў» [677]. А ў мясной краме Станіслава Чакана (Пілсудскага, 8) уначы было скрадзена 200 кг сала [678].

У прэсе стала прысутнічала інфармацыя пра кватэрныя крадзяжы. Напрыклад, лідскі землямер Генрык Пашкоўскі (вул. Сувальская, 74-7) заяўляў у паліцыю пра крадзеж з ягонай кватэры 100 злотых [679]. З кватэры адваката Уладзіміра Сымановіча (Камерцыйная, 4) было скрадзена 750 злотых [680].

Ровар у той час быў вялікай каштоўнасцю і таму з'яўляўся добрай здабычай для злодзея. Так, улетку 1937 г. Алойзы Вісмант (вул. Гражыны, 73) скраў ровар у Яна Завалы, за што патрапіў у турму [681], тады ж лідская паліцыя шукала злодзея, які скраў ровар фірмы «Рапід» коштам 159 злотых у жыхара вёскі Мікунцы Жырмунскай гміны [682]. Пэўна, рэкордным быў дзень 5 верасня 1937 г., калі ў Лідскім павеце за адзін дзень зарэгістравалі 3 выпадкі крадзяжу ровараў [683].

Друкавалася шмат інфармацыі пра ўсялякія бойкі. Прычым бойкі адбываліся нават на працы, напрыклад, у кафлярні Пупко (вул. Сувальская, 22) паўстала спрэчка паміж Эліяшам Клімдарам і Янам Кучынскім. Спрэчка перайшла ў бойку, і Кучынскі быў моцна збіты [684]. А ўладальніка гатэля «Рыга» (вуліца 3-га Мая) Дварэцкага нейкія Альбін Іжыцкі (уладальнік пахавальнага бюро) і ягоны сябар Вітольд Астроўскі пачалі збіваць проста ў гатэлі. Дварэцкі нейк зачыніўся ў пакоі і так уратаваўся, але нападнікі перад тым, як пайсці з гатэля, узялі з ягонага партфеля 25 долараў і 50 злотых (у той час 1 долар каштаваў прыкладна 5 злотых). Паліцыя затрымала хуліганаў [685].

Ахвяра лідскай жанчыны «першай старажытнай прафесіі» жыхар Мейшголы Францішак Багдановіч зранку не далічыўся 62 злотых і падаў заяву ў паліцыю на Веру Курчук, з якой ён выдатна правёў папярэдні вечар [686]. Пры канцы 1937 г. акруговы суд разглядаў справу лідскіх сутэнёраў Мар'яны Скарынскай і Вінцэнта Адамоніса (жылі разам па адрасе вул. Вызваленне, 14). У выніку Адамоніс быў прысуджаны да 3 гадоў, а Скарынская да 8 месяцаў турмы [687].

Здараліся і іншыя злачынствы на сексуальнай глебе. Улетку 1938 г. у «Кур'еры Віленскім» з'явілася заметка «Небяспечны тарзан у ваколіцах Ліды»: «Некалькі дзён таму пад Лідай у прыдарожным хмызняку з'явіўся нейкі мужчына, высокі і з моцнай пабудовай цела. Людзям ён паказваецца ў строі Адама. На дарозе Ліда - Бельскія ён напаў на 16-гадовую Казіміру Пуйдак, паваліў пасярод дарогі, засыпаў вочы і рот пяском, ударыў вялікім каменем. Але з'явіліся людзі, і "тарзан", прыкрыўшы твар далонямі, збег у лес. Хутка такі ж выпадак адбыўся з жонкай сяржанта Спевака ў лесе каля вайсковай часткі» [688]. Газета «Слова» пісала, што Казіміру Пуйдак уратаваў Ян Бянько з вёскі Бельскія, а жонку сяржанта - лідзянін Пётр Цыбульскі [689]. Пра далейшы лёс «лідскага тарзана» прэса не паведамляла.

Часам судзілі і вядомых людзей. Жыхар Ліды Міхал Баркоўскі, «купец і знаны грамадскі дзеяч», атрымаў месяц турмы за тое, што падчас размовы з нейкім Здановічам «прамаўляў пра ксяндза [Юзафа Арэлоўскага з Палачанаў - Л. Л.] такія рэчы, якія маглі яго прынізіць у вачах грамадства» [690]. Пад суд траплялі нават вельмі ўплывовыя людзі, напрыклад, Лідскі акруговы суд прыгаварыў уладальніцу маёнтка Малы Ольжаў графіню Эльжбэту Красіцкую дна 8 месяцаў турмы за парушэнне межаў зямельных надзелаў [691].

Як і належыць, грамадзяне скардзіліся ў газеты на нявыхаваных уладных чыноўнікаў. Нейкі аўтар пісьма пад псеўданімам W. R. напісаў, як чыноўнік управы Лідскай гміны, размаўляючы з сябрам у рабочы час праз акно, не зважаючы на аўтара пісьма, які сядзеў каля ўправы на лавачцы, плюнуў на яго [692]. Хутка ў лідскім магістраце нават здарылася бойка: чыноўнік тэхнічнага аддзелу Маеўскі пабіў гарадскога лаўніка Карчмара і чыноўніка Квяткоўскага. На другі дзень Маеўскі быў звольнены з працы [693].

Адбываліся злачынствы, чытаючы пра якія, разумееш, што за 70 гадоў нашы людзі не моцна памяняліся. Напрыклад, уладальнік абутковай крамы Віняцкі (вул. Сувальская, 64) толькі ў судзе даведаўся, што выбіваць дываны на балконе сваёй кватэры нельга. Суд прыгаварыў яго да штрафу ў 10 злотых [694].

На пачатку 1938 г. на 4-м кіламетры дарогі Ліда - Крупава невядомымі асобамі былі скрадзены два слупы тэлефоннай лініі, газета пісала, што «меў месца звыклы крадзеж слупоў на дровы», а ўздоўж чыгункі Ліда - Гуды, на працягу 4-х кіламетраў было пашкоджана 30 ізалятараў на слупах сувязі [695]. Як і ў савецкія часы, некаторыя кралі каштоўныя рэчы па месцы працы: Браніслаў Тамашэвіч (вул. Лідская) заявіў у паліцыю, што яго сын скраў з месца працы электрычны рухавік коштам 250 злотых [696].

10 сакавіка 1938 г. нейкі Мікалай Іспаятаў быў асуджаны на 4 гады турмы за крадзеж. Пачуўшы прыгавор, ён зняў з нагі бот і кінуў у суддзю Лукашэвіча, такім чынам аддзячыўшы за вырак. Праз нейкі час другі суд павялічыў яму тэрмін турэмнага заключэння [697].

Розныя выпадкі здараліся падчас канваіравання вязняў па горадзе. Увосень 1937 г. на вуліцах горада памёр вязень турмы Ян Запаснік, паліцэйскі вёў яго з турмы ў суд [698]. У сакавіку 1938 г. падазраваны ў крадзяжы ровара Вінцэнт Агар уцёк ад канваіра, калі той вёў яго з допыту ў турму. Паліцыянт Казлоўскі стрэліў тры разы ў аматара ровараў, але не патрапіў [699]. А праз тыдзень суд засудзіў былога паліцэйскага Алозія Лаўнічка на 3 гады турмы. Лаўнічак, падчас канваіравання з лідскага суда ў турму былой афіцыянткі Ушаковай (абвінавачвалася ў крадзяжы), зайшоў з арыштаванай у піўную на вуліцы Пілсудскага. У піўной паліцыянт добра выпіў з маладой жанчынай і, пэўна, не разлічыў свае сілы, бо Ушакова ўцякла [700].

Пры канцы 1937 г. з лідскай турмы ўцёк нейкі Уладзіслаў Чак, ён адбываў кару ў 8 гадоў за крадзеж [701].

У ліпені 1936 г. на станцыі Ліда ў цягніку Варшава-Вільня была знойдзена кантрабанда: 15 кг сахарыну і 2 кг каменьчыкаў для нямецкіх запальнічак, але кантрабандыста схапіць не ўдалося [702]. У снежні 1937 г. лідская лятучая брыгада скарбовай аховы затрымала 80 кг кантрабанднага тытуню з Літвы [703].

26 ліпеня 1936 г. лідскую паліцыю правяраў галоўны камендант Дзяржаўнай паліцыі, брыгадны генерал Мар'ян Кордан-Заморскі [704].

Пры канцы лета 1937 г. паліцыю Лідскага павета ўзначаліў камісар Вацлаў Гейнрых, былы камісар Здзіслаў Эльяшэвіч быў пераведзены ў Бярозу [705].

Наогул, злачыннасць у Заходняй Беларусі ў той час была невысокая. Найчасцей здараліся розныя бытавыя злачынствы. Пра гэта кажа інфармацыя віленскай газеты «Слова»: «Сярод злачынцаў, якія адбываюць кару ў Лідскай карна-следчай турме, 80 % вязняў - людзі з вёскі. 60 % з іх пакараны за нелегальныя плантацыі тытуню і выраб самагонкі» [706]. Пра найважнейшы чыннік у барацьбе з злачынствамі - стан выхавання моладзі - можна меркаваць па лічбах, якія ў той час лічыліся вельмі трывожнымі. У выніку праведзенага ў 250 школах Лідскага павета анкетавання ўлады даведаліся, што каля 30 % дзяцей школьнага ўзросту ўжывалі алкаголь. Каля 2 % ужывалі алкаголь штомесячна [707]. Цікава было б параўнаць вынікі даследаванняў 1937 г. з сучаснымі, калі яны існуюць.

Здарэнні, аварыі, пажары . 1 красавіка 1936 г. у лесе ўрочышча Гай каля Сцеркава ляснік прыватнага лесу Ян Запаснік забіў з рэвальвера 40-гадовага Аўгустына Анацку, жыхара Сухвальні, які краў лес [708].

У ліпені 1936 г. у Вільні прапала 20-гадовая лідзянка Ганна Нікель, пра гэта паведаміў паліцыі яе бацька [709].

Прэса часта паведамляла пра самазабойствы. Вось некалькі прыкладаў: 17 жніўня 1937 г. у 19.53 на станцыі Ліда пад манеўровы паравоз кінулася 24-гадовая Марыя Маркевіч (вул. Варшаўская, 6). Як стала потым вядома, яна мела «дрэнную» хваробу [710]. А Сабіна Шкоп (вул. Віленская, 11) з-за няшчаснага кахання атруцілася воцатнай эсэнсіяй [711].

У ліпені 1936 г. у Лідзе памерла 103-гадовая старая Марыя Палецкая, за тыдзень да смерці яна яшчэ сама хадзіла па горадзе [712]. А на пачатку 1939 г. у Лідзе памерла 100-гадовая «...жабрачка, аматарка алкаголю Юлія Невядомская. Невядомская цешылася добрым здароўем і была вядома ў горадзе тым, што яшчэ да нядаўняга часу магла выпіць 0,5 літра гарэлкі. У мінулым годзе хуліган на вуліцы паспрабаваў забраць у яе грошы. Яна так збіла нападніка кіем, што той уцёк. Некалькі дзён таму, ідучы па вуліцы Камерцыйнай у касцёл, старая страціла прытомнасць і хутка памерла. Невядомская не мела блізкіх сваякоў, і яе пахавалі за кошт горада» [713].

Пры канцы 1936 г. перад судом паўстаў уласнік малой пякарні. Ён быў абскарджаны пакупніком, які знайшоў у купленай булцы прусака. Булка была прад'яўлена суду. Абскарджаны віны не прызнаваў і даказваў, што насамрэч у булцы разынка, але быў прысуджаны да 50 злотых штрафу [714].

30 верасня 1937 г. у 22.40 жыхары горада назіралі рэдкую ў нас з'яву - палярнае ззянне. Ззянне было настолькі моцным, што на чыгунцы вырашылі, што гэта пажар, і таму папераджальна загулі паравозы. У выніку ўвесь горад узняўся ад сну [715].

Нават пры малой колькасці транспартных сродкаў на вуліцах горада і дарогах павета адбываліся аварыі.

Улетку 1936 г. расійская грамада ў Вільні была занепакоена аўтамабільнай аварыяй, у якую трапіў уладальнік дамоў у Вільні і знаны расійскі царкоўны актывіст Аляксандр Бажаранаў. Ён разам з двума сынамі, праваслаўным святаром а. Міхалам і царкоўным старастам выехаў на аўтамабілі з Вільні ў свой маёнтак у Лідскім павеце. Недалёка ад Ліды аўтамабіль ударыўся ў дрэва. Бажаранаў і адзін з яго сыноў атрымалі цяжкія пашкоджанні і лекаваліся ў лідскай бальніцы [716]. Тым жа летам экскурсійны аўтобус з вучнямі лідскай яўрэйскай школы з-за памылкі кіроўцы трапіў у роў каля Навагрудка. Аскепкамі шкла былі паранены 3 вучні [717].

Транспарту было няшмат, і ўдзельнікі дарожнага руху не мелі добрай падрыхтоўкі, да таго ж амаль што не было кантролю паліцыі за дарожным рухам. Верагодна, таму паводзіны ўдзельнікаў дарожнага руху вызначаліся дрэнным выкананнем правіл: «Калі вы ездзілі аўтамабілем на нашых дарогах, дык ведаеце... як ігнаруюць усе правілы дарожнага руху вясковыя вазы. Таму з поўным разуменнем мы аднесліся да акцыі лідскага староства, якое звярнула пільную ўвагу на ўпарадкаванне руху на публічных дарогах. 12 ліпеня на галоўных дарогах каля Ліды была арганізавана аблава на "карсараў дарог", кіраваў аблавай сам стараста Міклашэўскі. Рэферэнт бяспекі ў старостве, маёр Арлоўскі, павятовы інжынер Дамброўскі, кіраўнік камісарыяту паліцыі Акаловіч на працягу некалькіх гадзін кантралявалі рух фурманак і аўтатранспарту на публічных дарогах. У выніку за парушэнні яны пакаралі 145 чалавек (за парушэнні правіл руху, адсутнасць нумароў, няправільную вупраж каня і г.д.). Таксама былі пакараны 40 шафёраў перапоўненых аўтобусаў» [718].

18 траўня 1937 г. у «Алеях Абароны» Ліды аўтобус нумар NW 14091, якім кіраваў Гірш Лістоўскі сутыкнуўся з вайсковым возам, якога панёс конь. Жаўнер Віктар Дубіцкі выпаў з воза на брук і атрымаў пашкоджанні. Кіроўца спрабаваў з'ехаць з месца здарэння, аднак відавочцы прымусілі яго забраць ахвяру здарэння і адвезці яго ў гарнізонны шпіталь [719].

Верагодна, праз тое, што сяляне не прытрымліваліся нават элементарных правіл кіравання вазамі на дарогах, прэса часта друкавала інфармацыю пра сутыкненні сялянскіх вазоў з аўтамабілямі. Напрыклад, пры канцы 1937 г. грузавая аўтамашына нумар 50177 на дарозе Ліда - Гародня сутыкнулася з возам Адольфа Місюкевіча з Радзівонішак [720].

На пачатку вясны 1938 г. праз галалёд аўтобус «Вільня - Ліда» каля нашага горада вылецеў з дарогі [721].

У сакавіку 1938 г. увечар фурман Якімовіч вёз на дрожках № 55 павятовага віцэ-старасту Завадскага. Каля тартака Палячака па вуліцы Фалькоўскага дрожкі патрапілі ў яму і былі моцна пашкоджаны [722]. Праз некалькі нумароў газета ўдакладніла, што віцэ-стараста на гэтых дрожках не ехаў [723].

Патраплялі ў аварыі і матацыклісты. 29 ліпеня 1937 г. на перакрыжаванні вуліц Сувальскай і 3-га Мая ветэрынарны лекар Макавер сутыкнуўся з раварыстам і, падаючы, выехаў на ходнікі, дзе збіў жанчыну сталага ўзросту [724]. У жніўні тэхнік-будаўнік з павятовага аддзелу лідскага староства Яўген Кетурайкіс каля Беліцы збіў 60-гадовую Паўліну Несцяровіч, ахвяра атрымала цяжкія пашкоджанні, матацыкліст ездзіў не маючы правоў [725].

Таксама ў жніўні 1937 г. камісар лідскай паліцыі Е. Акаловіч, апрануты ў цывільнае адзенне, ехаў на матацыкле па шашы Ліда - Гародня. На восьмым кіламетры ад Ліды ён пачаў абганяць аўтобус «Ліда - Сабакінцы». Аўтобус узяў ўправа, прапускаючы на вузкай дарозе матацыкліста, але калі матацыкл параўняўся з аўтобусам, шафёр аўтобуса прыняў улева і выпхнуў матацыкл у роў. У апошні момант камісар паліцыі саскочыў з матацыкла, і, магчыма, гэта ўратавала яму жыццё, ён толькі зламаў нагу. Шафёр аўтобуса, імя якога не паведамляецца, прыйшоў на камісара паліцыі ў бальніцу і прасіў яго не караць, бо ён «не пазнаў у матацыклісце камісара паліцыі». З размовы камісар даведаўся, што шафёр адмыслова сапхнуў яго з дарогі і лічыць сябе вінаватым толькі ў тым, што не пазнаў начальства... [726].

6 жніўня 1938 г. ветэрынарны лекар Макавер каля Ліды зноў патрапіў у аварыю - упаў разам з матацыклам. Матацыкл не быў пашкоджаны, але лекар моцна пакалечыўся [727]. Праз некалькі тыдняў на перакрыжаванні вуліц Фалькоўскага і Новай Юзаф Комінч з Браніславай Акуневіч упалі з матацыкла на брук. У цяжкім стане іх адвезлі ў бальніцу [728].

У ліпені 1939 г. на дарозе Ліда - Вільня каля Малых Салечнікаў матацыкл з каляскай, на якім ехала сям'я Бартовічаў, урэзаўся ў сялянскі воз. Усе члены сям'і (бацька, жонка і дачка) былі цяжка паранены [729].

У Лідзе стаяў 5-ы лётны полк, і таму ў нас адбываліся і авіяздарэнні.

На пачатку 1936 г. з-за браку паліва на поле каля маёнтка Масты прызямліліся два самалёты RWD-8, пілатаваныя Рудкоўскім і Корчакам. Пасля дазапраўкі самалёты паляцелі ў Ліду [730].

Пахаванне пілота Мечыслава Алендра, 25.05.1939.

У ліпені 1936 г. падчас палёту самалёта над вёскай Зарачаны (каля Беліцы) з другой кабіны выпаў шараговец-назіральнік Станіслаў Рыбакоўскі. Пры падзенні ён на палову метра ўбіўся ў глебу. Лётчык толькі пасля пасадкі на лідскім аэрадроме даведаўся, што другая кабіна пустая [731].

У верасні таго ж года прэса паведаміла пра катастрофу лідскага самалёта каля Маладзечна. Самалёт, які пілатаваўся пілотам паручнікам Рудовічам і назіральнікам Вісмантам, упаў з вялікай вышыні, аднак лётчыкі ўцалелі, Вісмант патрапіў у маладзечанскі шпіталь, Рудовіч адразу паехаў у Ліду [732]. А ў канцы верасня з-за праблем з рухавіком самалёт, пілатаваны капітанам Гацам і падпаручнікам Ржэшчынскім, прызямліўся на поле каля Аранаў. Праз нейкі час самалёт вылецеў у Ліду [733].

Газета «Слова» ў верасні паведаміла, што «аэраплан з Ліды, пілатаваны паручнікам Тадэвушам Жалігоўскім, разбіўся на полі каля Валеўкі. Паручнік Жалігоўскі ў шпіталі» [734]. Але ўжо на наступны дзень тая ж газета напісала, што ніякай катастрофы з удзелам паручніка Жалігоўскага не было, і ўся гэтая гісторыя - памылка рэдакцыі [735].

На раніцы 14 траўня 1937 г. на лідскім аэрадроме адбылася авіяцыйная катастрофа, у якой загінуў пілот Іванюк [736].

Улетку 1936 г. у слясарным цэху фірмы «Тартак», якая належала Ісаку Гурвічу, праз замыканне электрычнай праводкі выбухнуў пажар, агонь перакінуўся на іншыя пабудовы. Страты склалі 12 200 злотых. Пажар быў патушаны гарадской пажарнай аховай [737].

7 кастрычніка 1937 г. у 12 гадзін ночы адбыўся моцны пажар у маёнтку Перапечыца каля казармаў 5-га лётнага палка. Згарэла стадола маёнтка, шкоду налічылі ў 6 500 злотых [738].

8 чэрвеня 1938 г. у 9.30 выбухнуў пажар у цэнтры горада па вуліцы Мацкевіча, 41. Пажарная ахова імгненна прыехала на месца і пачала тушыць. Агонь пагражаў лазні, тром жылым дамам, «Польскаму Рэсурсу», гатэлю «Дагмара» і бюро меліярацыі. Падчас тушэння шэраг пажарных атрымаў апёкі. Агонь знішчыў тры склады, якія належалі Будзіну, «Польскаму Рэсурсу» і Арэхву, і пашкодзіў дахі некалькіх жылых дамоў. Пажар пачаўся ад кухні клуба-рэстарана «Польскі Рэсурс» [739].

На пачатку верасня 1938 г. падчас буры маланка ўдарыла ў дом Галіны Роўбы (Райская, 83), ад чаго дом загарэўся [740]. Праз некалькі месяцаў па гэтай жа вуліцы (Райская, 57) у Караля Багдзюна згарэла абора: «Страты 2 000 злотых. Выяўлена, што 14-гадовая Зоф'я Масей хадзіла ў абору са свечкай» [741].

25 траўня 1939 г. з-за невядомай прычыны цалкам згарэў тартак, якім валодала Соня Пас, і паравы млын каля тартака [742].

Перад вайной

Каб зразумець, што рабілася ў свеце вакол Польшчы ў 1939 г., зробім маленькі адступ.

Пасля акупацыі Германіяй чэхаславацкіх Судэтаў у кастрычніку 1938 г. на першы план германскай знешняй палітыкі выйшла польскае пытанне.

24 кастрычніка міністр замежных спраў Германіі Яўхім фон Рыбентроп правёў у Берліне размову з амбасадарам Рэчы Паспалітай Юзафам Ліпскім, падчас якой патрабаваў ад Польшчы наступнае (да канца сакавіка 1939 г. патрабаванні заставаліся ў таямніцы): далучэнне да Германіі вольнага горада Гданьска [743], пракладка аўтастрады і чыгункі праз польскае Памор'е і далучэнне Польшчы да антыкамінтэрнаўскага пакту. Наўзамен Польшчы былі прапанаваны: узаемнае прызнанне існых польска-германскіх межаў, падоўжанне дамовы пра ненапад яшчэ на 25 гадоў, ухвала Германіяй польскіх тэрытарыяльных прэтэнзій на Усходзе і дапамога ў рашэнні памежных пытанняў з Венгрыяй, супрацоўніцтва ў пытанні эміграцыі яўрэяў з Польшчы і ў каланіяльных праблемах, узаемныя кансультацыі па ўсіх замежнапалітычных пытаннях.

6 студзеня 1939 г. падчас візіту міністра замежных спраў Польшчы Юзафа Бека ў Германію Рыбентроп у рашучай форме запатрабаваў згоды Польшчы на далучэнне Гданьска да Германіі і правядзенне транспартных ліній праз Памор'е. Гэтыя ж патрабаванні Гітлер яшчэ раз паўтарыў на асабістай сустрэчы з Бекам. Пасля вяртання з Германіі міністра замежных спраў Польшчы ў варшаўскім каралеўскім замку адбылася нарада з удзелам прэзідэнта Польскай Рэспублікі Ігнацыя Масціцкага і інспектара польскай арміі (падчас вайны галоўнакамандуючага) Эдварда Рыдз-Сміглага. На гэтай нарадзе германскія прапановы былі прызнаны абсалютна непрымальнымі, была выяўлена ўпэўненасць, што гэты крок быў бы толькі першым у агрэсіўных дзеяннях Гітлера, і прыняцце германскіх прапаноў немінуча прывяло б да страты незалежнасці, зрабіла б Польшчу васалам Германіі. Адразу пасля гэтай нарады Генеральны штаб Войска Польскага прыступіў да распрацоўкі аператыўнага плану «Захад» на выпадак германскай агрэсіі.

21 сакавіка Гітлер зноў патрабаваў перадаць Гданьск. Заклікі Польшчы выконваць узаемныя гарантыі аб статусе вольнага горада ў адпаведнасці з рашэннямі Лігі Нацый нямецкім бокам былі адкінутыя.

22 сакавіка маршал Рыдз-Сміглы зацвердзіў аператыўны план «Захад».

На наступны дзень, 23 сакавіка, начальнік Галоўнага штаба Войска Польскага брыгадны генерал Вацлаў Стахевіч правёў хуткую таемную мабілізацыю чатырох дывізій, дыслакаваных ва Усходнім Памор'і. Мабілізацыя не прыпынялася да самай вайны, колькасць польскага войска паспелі давесці да 800 000 чалавек і разгарнуць армію па штатах ваеннага часу. Былі прызваны чатыры гады рэзервістаў, датэрмінова навабранцы 1918 г. і шэсць узростаў спецыялістаў вайсковых спецыяльнасцей. Пачалося разгортванне дывізій другой чаргі, фармаванне новых авіяцыйных і танкавых частак.

26 сакавіка ўрад Польшчы афіцыйна адмовіў Гітлеру.

31 сакавіка Вялікабрытанія прапанавала Польшчы ваенную дапамогу ў выпадку нападу і выступіла гарантам яе незалежнасці. У адказ Гітлер у ноч на 4 красавіка загадаў да канца верасня завяршыць падрыхтоўку арміі па плану «Вайс». План прадугледжваў уварванне на тэрыторыю Польшчы і поўны захоп краіны.

6 красавіка Юзаф Бек падпісаў у Лондане дамову пра ўзаемныя гарантыі паміж Вялікабрытаніяй і Польшчай.

19 траўня ў Парыжы быў падпісаны сумесны польска-французскі пратакол, які прадугледжваў ваенную дапамогу і ўдзел у баявых дзеяннях Францыі ў выпадку германскага нападу на Польшчу. Адразу пасля гэтага Германія пачала серыю правакацый на ўсіх участках польска-нямецкай мяжы. Ужо 20 траўня немцы здзейснілі напад на польскі мытны пост у Калдове.

У траўні 1939 г. жыхара вольнага горада Гданьска, немца па нацыянальнасці, Эміля Шляхта за знявагу польскай дзяржавы арыштавалі ў Лідзе. Праз нейкі час немец быў выдалены з тэрыторыі Польшчы [744].

Адначасова працягвалася збліжэнне Германіі і СССР.

19 жніўня 1939 г. Гітлер даў згоду на тэрытарыяльныя прэтэнзіі Саветаў: на усю ўсходнюю палову Польшчы да лініі рэк Нараў, Вісла і Сан, а таксама тэрыторыі Латвіі, Эстоніі, Фінляндыі і румынскай Бесарабіі. У гэты ж дзень Сталін прыняў рашэнне пра падпісанне германа-савецкай дамовы пра дружбу і ненапад. У Маскву на адмысловым самалёце праз Кенігсберг прыбыў Яўхім фон Рыбентроп.

Трэба дадаць, што паміж Польшчай і СССР да 1945 г. яшчэ дзейнічала ранейшая дамова аб узаемным ненападзе. Аднак у ноч на 24 жніўня ў Крамлі быў падпісаны пакт Молатава-Рыбентропа. У сакрэтных пратаколах гэтай дамовы апісваўся падзел Усходняй Еўропы.

Такім чынам шлях да сусветнай вайны быў адкрыты.

Непасрэднай нагодай для пачатку вайны стала Гляйвіцкая правакацыя - аперацыя пад кодавай назвай «Кансервы», праведзеная СС у горадзе Гляйвіц (у той час нямецкі горад на польска-германскай мяжы, зараз горад Глівіцэ ў Польшчы). Некалькі крымінальных злачынцаў, пераапранутых у польскую ваенную форму (ім абяцалі вызваленне за ўдзел у «патрыятычнай» акцыі), разам з дыверсійнай групай 31 жніўня 1939 г. інсцэніравалі захоп радыёстанцыі. У эфіры прагучаў зварот на польскай мове: «Грамадзяне Польшчы! Прыйшоў час вайны паміж Польшчай і Германіяй. Аб'ядноўвайцеся і забівайце ўсіх немцаў». Пасля гэтага дыверсанты застрэлілі «польскіх захопнікаў». На наступны дзень да нямецкага народа звярнуўся Гітлер, заявіўшы, што Польшча ажыццявіла напад на германскую тэрыторыю і што з гэтага моманту Германія знаходзіцца ў стане вайны з Польшчай.

Прэса 1939 г. поўніцца інфармацый пра збор грошай і рэчаў на абарону. Напрыклад, лідскі гарадскі лекар Бернард Савіцкі здаў у Фонд абароны (FON) 81 злоты 75 грошаў, Лідскі аддзел прафсаюза работнікаў гарадскіх службаў - 1 500 злотых, павятовы Звяз працаўнікоў самакіравання - 1 500 злотых [745], вучні школы піяраў сабралі 103 злотыя, лідскія лекары (25 чалавек) сабралі 9 360 злотых [746], ажно 97 000 злотых даў «Ардаль» [747]. Падобнай інфармацыі вельмі многа. У горадзе праводзіліся вучэбныя паветраныя трывогі, напрыклад, адна з вучэбных трывог была праведзена 24 сакавіка: «...горад з 16 да 20.00 быў у цемры. Рух транспарту па вуліцах горада таксама адсутнічаў. Трэніроўка ўдалася» [748]. Лідскія пажарныя ў замку Гедыміна вучылі насельніцтва тушыць запальныя бомбы [749]. Улетку харцэры Лідскай дзяржаўнай гімназіі здалі дзяржаве 2 вагоны металалому [750].

Лідзянка Яўгенія Ярмант (дарэчы, праваслаўнага веравызнання), пісала: «Прыметы блізкай вайны з'явіліся ў Лідзе яшчэ да яе пачатку. Нас вучылі правільна наляпляць палоскі паперы на вокны, каб шыбы не лопаліся падчас бамбёжак. Усюды віселі лозунгі, закліканыя падымаць дух народа: "Моцныя, згуртаваныя, гатовыя". Па радыё час ад часу перадавалі заклікі ўносіць грошы ў Фонд народнай абароны... У дні перад вайной па радыё перадавалі бадзёрыя перадачы. Не спыняліся запэўніванні ў гатоўнасці да адпору ворагу і цярпенні. Сапраўды, многія жанчыны, натхнёныя патрыятызмам, аддавалі на абарону свае ўпрыгожванні і нават заручальныя пярсцёнкі. Адна харцэрка аддала свой берэт з лілеяй, сказаўшы пры гэтым, што зараз яна зможа хадзіць з высока паднятай галавой... Мы вырашылі, што самай карыснай рэччу для жаўнераў будзе наш мужчынскі ровар. За некалькі гадоў да вайны мой бацька, як дасягненне ўсяго свайго працоўнага жыцця, купіў два ровары - мужчынскі і жаночы. Доўгімі восеньскімі вечарамі бацька абслугоўваў тэхніку. У кухні ён разбіраў ровары на часткі і перамываў іх у газе... Пасля зборкі ровары падвешваліся да столі ў каморы, каб не псаваліся шыны. І вось у цяжкі для краіны момант мае бацькі без ваганняў аддалі мужчынскі ровар для польскага войска» [751].

У тое апошняе мірнае лета з'явілася шмат аб'яў пра продаж нерухомасці, напрыклад, у самым цэнтры горада прадаваўся «трохпавярховы дом па вуліцы 3-га Мая, № 4 з падворкам» [752] (у гэтым доме знаходзіўся рэстаран «Аазіс»).

1 верасня 1939 г. пачалася Другая сусветная вайна, у якой мы, беларусы, прымалі ўдзел з першага да апошняга дня.

Аднак гэта ўжо іншая гісторыя.

Заканчэнне

З канца XIX ст. у Беларусі пачалося паскарэнне эканамічнага развіцця, будаваліся фабрыкі і заводы, чыгуначныя дарогі, адчыняліся навучальныя і культурныя ўстановы. Усе гэта прывяло да паляпшэння узроўню жыцця і адукацыі насельніцтва.

Цяжкім выпрабаваннем сталася Першая сусветная вайна і гады аднаўлення пасля яе, да таго ж Беларусь была падзелена на дзве часткі, Лідчына апынулася ў польскай дзяржаве. Кароткачасовае паляпшэнне ў эканоміцы сярэдзіны 1920-х гг. змянілася сусветным эканамічным крызісам.

Другая палова 1930-х гг. была эпохай джазу, класічных мужчынскіх і жаночых строяў, захаплення радыё і авіяцыяй, хуткага росту ўзроўню жыцця і адукацыі, будаўніцтва прыгожых і стыльных гмахаў нашага горада. Менавіта канец гэтых 1930-х гадоў яшчэ ў 1980-х гадах добра памяталі сталыя лідзяне, калі параўноўвалі ўзровень жыцця ў СССР з яго вечным дэфіцытам на ўсё і таварамі невысокай якасці з «польскім часам, калі ўсё было», а «калі нечага адразу і не было, дык можна было заказаць у яўрэя ў лаўцы абсалютна любы тавар і хутка яго атрымаць», як казалі старыя.

Кніга была напісана пасля шматразовага прачытання і аналізу рэгіянальнай і беларускай прэсы, якая выходзіла па верасень 1939 г., а таксама мемуараў і вынікаў сучасных навуковых прац.

Я нарадзіўся ў Заходняй Беларусі, мае бацькі нарадзіліся, раслі і вучыліся ў Заходняй Беларусі «пад Польшчай», і таму шмат што мне вядома з дзяцінства па іх расказах. Тым цікавейшым было амаль што на чатыры гады паглыбіцца ў той важкі перыяд жыцця нашага горада і павета. Я спрабаваў апісаць тое жыццё такім, якім яно адлюстроўвалася на старонках газет і ўспамінах, імкнуўся быць нейтральным і даваць менш каментарыяў.

Пра некаторых людзей з гэтай кнігі я чуў у расказах старых людзей, чытаў ва ўспамінах. Пра некаторых, як, напрыклад, пра лепшага гісторыка Ліды ХХ ст. Міхала Шымялевіча ці рэдактара легендарнай «Лідскай зямлі» Уладзіслава Абрамовіча, я пісаў раней і думаю, што буду пісаць яшчэ, бо гэта знакавыя фігуры для культуры Лідчыны.

Пасля 1945 г. Заходнюю Беларусь пакінулі практычна ўсе людзі з вышэйшай і нават сярэдняй адукацыяй. Перарваўся жывы ланцуг мясцовай памяці і культуры і патрабавалася больш за сорак гадоў, каб зноў з'явілася беларуская інтэлігенцыя, якая пачала будаваць культуру на сваім, родным падмурку і для свайго, беларускага народа, пачала глядзець на сусвет беларускімі вачыма. Гэты працэс ідзе, яго можна прыпыніць, але немагчыма спыніць, і кніга якую, я спадзяюся, вы прачыталі, - толькі невялікая прыступка ў асэнсаванні нашага складанага гістарычнага шляху.

[1] Беспартыйны блок супрацоўніцтва з урадам (Bezpartyjny Blok Wspolpracy z Rzadem, BBWR) - арганізацыя палітычнай падтрымкі маршала Юзафа Пілсудскага і рэжыму «санацыі» ў Польшчы 1927-1935 гадоў. Фармальна Блок лічыўся пазапартыйным і непалітычным, рэальна ўяўляў сабой своеасаблівую «партыю ўлады», інструмент кантролю над палітычнай сістэмай Другой Рэчы Паспалітай.

[2] Дзмітрук А. П. Механізм фарміравання партыі «Лагера нацыянальнага аб'яднання» на прыкладзе заходнебеларускіх зямель // Веснік Магілёўскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя А. А. Куляшова. Серыя А. Гуманітарныя навукі: гісторыя, філасофія, філалогія (исторические; филологические; философские). № 2 (40). 2012. С. 34-39.

[3] Kurіer Wileński. № 155 (4117). 8 czerwca 1937.

[4] Słowo. № 160 (4724). 12 lipca 1937.

[5] Kurіer Wileński. № 209 (4172). 1 sierpnia 1937.

[6] Kurіer Wileński. № 212 (4175). 4 sierpnia 1937.

[7] Kurіer Wileński. № 230 (4193). 22 sierpnia 1937.

[8] Kurіer Wileński. № 253 (4216). 14 września 1937.

[9] Kurіer Wileński. № 261 (4223). 22 września 1937.

[10] Kurіer Wileński. № 262 (4224). 23 września 1937.

[11] Kurіer Wileński. № 265 (4227). 26 września 1937.

[12] Kurіer Wileński. № 285 (4246). 17 października 1937.

[13] Kurіer Wileński. № 287 (4247). 18 października 1937.

[14] Kurіer Wileński. № 289 (4249). 20 października 1937.

[15] Kurіer Wileński. № 34 (4352). 4 lutego 1938.

[16] Kurіer Wileński. № 35 (4350). 5 lutego 1938.

[17] Kurіer Wileński. № 329 (4289). 30 listorada 1937.

[18] Kurіer Wileński. № 12 (4330). 13 stycznia 1938.

[19] Kurіer Wileński. № 40 (4358). 10 lutego 1938.

[20] Аб'яднанне польскіх прафсаюзаў (Zjednoczenie Polskich Zwiazkow Zawodowych) - прафсаюз, створаны ў 1937 г. Лагерам нацыянальнага аб'яднання (Oboz Zjednoczenia Narodowego, OZN) пасля таго, як да гэтага прафсаюзнага аб'яднання адмовіўся далучыцца Звяз прафесійных звязаў (ZZZ). Аб'яднанне польскіх прафсаюзаў у 1938 г. мела каля 100 тысяч членаў. Гэты прафсаюз цалкам падтрымліваў дзяржаўную палітыку.

[21] Kurіer Wileński. № 54 (4372). 24 lutego 1938.

[22] Kurіer Wileński. № 202 (4520). 25 lipca 1938.

[23] Słowo. № 242 (5166). 4 września 1938.

[24] Kurіer Wileński. № 252 (4570). 14 września 1938.

[25] Kurіer Wileński. № 294 (4612). 26 października 1938.

[26] Słowo. № 191 (4397). 14 lipca 1936.

[27] Kurіer Wileński. № 150 (4112). 3 czerwca 1937.

[28] Kurіer Wileński. № 168 (4130). 21 czerwca 1937.

[29] Kurіer Wileński. № 183 (4146). 6 lipca 1937.

[30] Kurіer Wileński. № 184 (4147). 7 lipca 1937.

[31] Kurіer Wileński. № 186 (4149). 9 lipca 1937.

[32] Kurіer Wileński. № 179 (4497). 2 lipca 1938.

[33] Słowo. № 188 (4394). 11 lipca 1936.

[34] Kurіer Wileński. № 274 (4235). 5 października 1937.

[35] Kurіer Wileński. № 80 (4398). 22 marca 1938.

[36] Kurіer Wileński. № 299 (4259). 30 października 1937.

[37] Kurіer Wileński. № 299 (4259). 30 października 1937.

[38] Kurіer Wileński. № 95 (4413). 6 kwietnia 1938.

[39] Kurіer Wileński. № 306 (4266). 7 listopada 1937.

[40] Kurіer Wileński. № 54 (4372). 24 lutego 1938.

[41] Kurіer Wileński. № 240 (4203). 24 września 1937.

[42] Kurіer Wileński. № 264 (4582). 26 września 1938.

[43] Kurіer Wileński. № 276 (4594). 8 października 1938.

[44] Kurіer Wileński. № 265 (4583). 27 września 1938.

[45] Kurіer Wileński. № 277 (4595). 9 października 1938.

[46] Kurіer Wileński. № 286 (4604). 18 października 1938.

[47] Kurіer Wileński. № 276 (4594). 8 października 1938.

[48] Там жа.

[49] Kurіer Wileński. № 280 (4598). 12 października 1938.

[50] Kurіer Wileński. № 286 (4604). 18 października 1938.

[51] Kurіer Wileński. № 284 (4602). 16 października 1938.

[52] Kurіer Wileński. № 304 (4622). 5 listopada 1938.

[53] Kurіer Wileński. № 303 (4621). 4 listopada 1938.

[54] Kurіer Wileński. № 307 (4624). 8 listopada 1938.

[55] Kurіer Wileński. № 52 (4728). 21 lutego 1939.

[56] Kurіer Wileński. № 57 (4733). 26 lutego 1939.

[57] Kurіer Wileński. № 66 (4742). 7 marca 1939.

[58] Kurіer Wileński. № 107 (4783). 19 kwietnia 1939.

[59] Słowo. № 81 (4645). 23 marca 1937.

[60] Kurіer Wileński. № 312 (4272). 13 listopada 1937.

[61] Słowo. № 26 (4233). 27 stycznia 1936.

[62] Słowo. № 99 (4306). 9 kwietnia 1936.

[63] Słowo. № 246 (4452). 8 września 1936.

[64] Słowo. № 50 (4974). 20 lutego 1938.

[65] Там жа.

[66] Там жа.

[67] Kurіer Wileński. № 49 (4367). 19 lutego 1938.

[68] Kurіer Wileński. № 76 (4394). 18 marca 1938.

[69] Kurіer Wileński. № 332 (4650). 3 grudnia 1938.

[70] Kurіer Wileński. № 42 (4718). 11 lutego 1939.

[71] Kurіer Wileński. № 248 (4211). 9 września 1937.

[72] Kurіer Wileński. № 325 (4285). 26 listopada 1937.

[73] Kurіer Wileński. № 32 (4350). 2 lutego 1938.

[74] Kurіer Wileński. № 35 (4350). 5 lutego 1938.

[75] Kurіer Wileński. № 306 (4623). 7 listopada 1938.

[76] Kurіer Wileński. № 329 (4647). 30 listopada 1938.

[77] Kurіer Wileński. № 349 (4667). 20 grudnia 1938.

[78] Słowo. № 212 (5136). 4 sierpnia 1938.

[79] Kurіer Wileński. № 201 (4519). 24 lipca 1938.

[80] Kurіer Wileński. № 314 (4632). 15 listopada 1938.

[81] Słowo. № 245 (5169). 6 września 1938.

[82] Kurіer Wileński. № 246 (4564). 8 września 1938.

[83] Słowo. № 246 (5170). 8 września 1938.

[84] Słowo. № 247 (5171). 8 września 1938.

[85] Słowo. № 248 (5172). 9 września 1938.

[86] Słowo. № 333 (5257). 3 grudnia 1938.

[87] Kurіer Wileński. № 321 (4639). 22 listopada 1938.

[88] Kurіer Wileński. № 13 (4689). 13 stycznia 1939.

[89] Яўрэйскія кучкі - у Беларусі і Украіне так называюць перыяд, які пачынаецца за 2-3 дні да наступу Страснога тыдня і супадае з яўрэйскім Вялікаднем, які пачынаецца на 15-ы дзень месяца нісана. Гэты дзень заўсёды выпадае на першую поўню пасля вясновага раўнадзенства, бо яўрэйскі каляндар вядзецца па месяцавых цыклах.

[90] JurekoTeofani. Stosunki narodowościowe i wyznaniowe w Lidzie w latach 1925-1939 // Ziemia Lidzka. № 12. 1993.

[91] Ярмонт Е. В тени замка Гедимина. Лида, 1995. С. 50.

[92] Kurіer Wileński. № 19 (4695). 19 stycznia 1939.

[93] Kurіer Wileński. № 20 (4696). 20 stycznia 1939.

[94] Kurіer Wileński. № 28 (4704). 28 stycznia 1939.

[95] Kurіer Wileński. № 42 (4718). 11 lutego 1939.

[96] Kurіer Wileński. № 80 (4756). 21 marca 1939.

[97] Ярмонт Е. В тени замка Гедимина. Лида, 1995. С. 95.

[98] Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Гродзенская вобласць. Мінск, 1986. С. 239.

[99] Front robotniczy w Lidzie: jednodniowka. Red. Bronislaw Malewski. Lida, 1935. S. 11-12.

[100] Там жа. S. 12-13.

[101] Там жа. S. 13-17.

[102] Наша Воля. № 3 (4). 4 лютага 1936.

[103] Słowo. № 60 (4267). 1 marca 1936.

[104] Наша Воля. № 4 (5). 29 лютага 1936.

[105] Лідскі Летапісец. № 1 (33). 2006. С. 5.

[106] Там жа. С. 5.

[107] Słowo. № 60 (4267). 1 marca 1936.

[108] Там жа.

[109] Там жа.

[110] Там жа.

[111] Codzienna gazeta Handlowa. № 34. 11 lutego 1936.

[112] Там жа.

[113] Kurіer Wileński. № 61 (3665). 3 marca 1936.

[114] Лідскі Летапісец. № 1 (33). 2006. С. 5.

[115] Słowo. № 58 (4265). 28 lutego 1936.

[116] Słowo. № 60 (4267). 1 marca 1936.

[117] Kurіer Wileński. № 61 (3665). 3 marca 1936.

[118] Słowo. № 60 (4267). 1 marca 1936.

[119] Słowo. № 74 (4281). 15 marca 1936.

[120] Там жа.

[121] Там жа.

[122] Там жа.

[123] Słowo. № 74 (4281). 15 marca 1936.

[124] Там жа.

[125] Там жа.

[126] Там жа.

[127] Наша Воля. № 5 (6). 20 сакавіка 1936.

[128] Słowo. № 74 (4281). 15 marca 1936.

[129] Наша Воля. № 5 (6). 20 сакавіка 1936.

[130] Słowo. № 74 (4281). 15 marca 1936.

[131] Słowo. № 76 (4283). 17 marca 1936.

[132] Там жа.

[133] Там жа.

[134] Słowo. № 85 (4292). 26 marca 1936.

[135] Słowo. № 88 (4295). 29 marca 1936.

[136] Słowo. № 91 (4298). 1 kwietnia 1936.

[137] Наша Воля. № 6 (7). 12 красавіка 1936.

[138] Słowo. № 109 (4315). 21 kwietnia 1936.

[139] Słowo. № 112 (4318). 24 kwietnia 1936.

[140] Słowo. № 111 (4317). 23 kwietnia 1936.

[141] Ліст падпісалі наступныя працоўныя: Гінц Браніслаў, Манюшка Пётр, Шот Марыя, Гук Ян, Аляксандраў Стэфан, Келмуць Браніслаў, Рынкевіч Рамуальд, Місюра Яніна, Кашэўская Марыя, Тарнецкі Юзаф, Гурко Адам, Глейзер Францішак і Леанарда, Урбан Філіп, Слівінскі Казімір.

[142] Słowo. № 111 (4317). 23 kwietnia 1936.

[143] Słowo. № 116 (4322). 28 kwietnia 1936.

[144] Słowo. № 125 (4331). 7 maja 1936.

[145] Там жа.

[146] Там жа.

[147] Słowo. № 126 (4332). 8 maja 1936.

[148] Słowo. № 126 (4332). 8 maja 1936.

[149] Там жа.

[150] Там жа.

[151] Там жа.

[152] Słowo. № 128 (4334). 10 maja 1936.

[153] Słowo. № 133 (4339). 15 maja 1936.

[154] Там жа.

[155] Міхал Ціткоў - галоўны дызайнер і мастак гуты.

[156] Kurіer Wileński. № 165 (3766). 17 czerwca 1936.

[157] Słowo. № 166 (4372). 18 czerwca 1936.

[158] Kurіer Wileński. № 191 (3792). 14 lipca 1936.

[159] Kurіer Wileński. № 193 (3792). 16 lipca 1936.

[160] Kurіer Wileński. № 165 (3766). 17 czerwca 1936.

[161] Там жа.

[162] Słowo. № 166 (4372). 18 czerwca 1936.

[163] Там жа.

[164] Там жа.

[165] Там жа.

[166] Там жа.

[167] Słowo. № 166 (4372). 18 czerwca 1936.

[168] Там жа.

[169] Kurіer Wileński. № 174 (3775). 26 czerwca 1936.

[170] Słowo. № 186 (4392). 9 lipca 1936.

[171] Kurіer Wileński. № 314 (3917). 15 listopada 1936.

[172] Kurіer Wileński. № 22 (3984). 23 stycznia 1937.

[173] Kurіer Wileński. № 23 (3985). 24 stycznia 1937.

[174] Kurіer Wileński. № 24 (3986). 25 stycznia 1937.

[175] Kurіer Wileński. № 25 (3987). 26 stycznia 1937.

[176] Kurіer Wileński. № 26 (3988). 27 stycznia 1937.

[177] Антоні Перавозны (1903 г.н.) арыштаваны ў Лідзе 30 кастрычніка 1939 г. і загінуў у лагеры. Яго жонка, Адэля Перавозная (1909 г.н.) была выслана ў Казахстан, у 1941 г. выйшла замуж за савецкага грамадзяніна - Гл: Michał Szymielewicz. Wysiedlenie do Kazachstanu w r. 1940 znacznej części mieszkańców powiatu lidzkiego // Fundacja-Zakład narodowy im. Ossolńskich. Katalog Rękopisów akcesyjnych Akc. 26/56. S. 45.

[178] Kurіer Wileński. № 32 (4350). 2 lutego 1937.

[179] Там жа.

[180] Oboz Zjednoczenia Narodowego (Лагер нацыянальнага задзіночання) - санацыйнай арганізацыя. Існавала з 1937 па 1939 гг. Асноўнай мэтай абвяшчала спробу задзіночання элементаў, што падтрымлівалі санацыю. Выступала за задзіночанне грамадства вакол войска і Э. Рыдз-Сміглага.

[181] Kurіer Wileński. № 12 (4330). 13 stycznia 1938.

[182] Kurіer Wileński. № 58 (4376). 28 lutego 1937.

[183] Kurіer Wileński. № 61 (4379). 3 marca 1937.

[184] Западная Белоруссия. Статистический справочник. Минск, 1939. С. 135.

[185] Słowo. № 29 (4593). 30 stycznia 1937.

[186] Ярмонт Е. В тени замка Гедимина. Лида, 1995. С. 82.

[187] Kurіer Wileński. № 149 (4111). 2 czerwca 1937.

[188] Kurіer Wileński. № 270 (4231). 1 października 1937.

[189] Kurіer Wileński. № 275 (4236). 6 października 1937.

[190] Kurіer Wileński. № 20 (4338). 21 stycznia 1938.

[191] Kurіer Wileński. № 64 (4382). 6 marca 1938.

[192] Kurіer Wileński. № 158 (4476). 11 czerwca 1938.

[193] Kurіer Wileński. № 159 (4477). 12 czerwca 1938.

[194] Kurіer Wileński. № 328 (4646). 29 listopada 1938.

[195] Kurіer Wileński. № 142 (4818). 24 maja 1939.

[196] Ярмонт Е. В тени замка Гедимина. Лида, 1995. С. 99.

[197] Kurіer Wileński. № 78 (4041). 21 marca 1937.

[198] Słowo. № 45 (4609). 15 lutego 1937.

[199] Kurіer Wileński. № 131 (4093). 14 maja 1937.

[200] Kurіer Wileński. № 166 (4128). 19 czerwca 1937.

[201] Kurіer Wileński. № 170 (4132). 23 czerwca 1937.

[202] Kurіer Wileński. № 178 (4141). 1 lipca 1937.

[203] Kurіer Wileński. № 277 (4238). 8 października 1937.

[204] Słowo. № 323 (4887). 22 listopada 1937.

[205] Kurіer Wileński. № 333 (4293). 4 grudnia 1937.

[206] Kurіer Wileński. № 338 (4298). 9 grudnia 1937.

[207] Kurіer Wileński. № 339 (4299). 10 grudnia 1937.

[208] Kurіer Wileński. № 340 (4300). 11 grudnia 1937.

[209] Kurіer Wileński. № 1 (4319). 2 stycznia 1938.

[210] Kurіer Wileński. № 15 (4333). 16 stycznia 1938.

[211] Słowo. № 59 (4983). 1 marca 1938.

[212] Kurіer Wileński. № 38 (4356). 8 lutego 1938.

[213] Kurіer Wileński. № 137 (4455). 20 maja 1938.

[214] Kurіer Wileński. № 141 (4459). 24 maja 1938.

[215] Kurіer Wileński. № 143 (4461). 26 maja 1938.

[216] Kurіer Wileński. № 197 (4515). 20 lipca 1938.

[217] Kurіer Wileński. № 166 (4484). 19 czerwca 1938.

[218] Kurіer Wileński. № 28 (4704). 28 stycznia 1939.

[219] Kurіer Wileński. № 214 (4532). 6 sierpnia 1938.

[220] Kurіer Wileński. № 319 (4637). 20 listopada 1938.

[221] Kurіer Wileński. № 18 (4694). 18 stycznia 1939.

[222] Kurіer Wileński. № 28 (4704). 28 stycznia 1939.

[223] Kurіer Wileński. № 172 (4848). 24 czerwca 1939.

[224] Kurіer Wileński. № 168 (4844). 20 czerwca 1939.

[225] Kurіer Wileński. № 162 (4838). 14 czerwca 1939.

[226] Kurіer Wileński. № 41 (4359). 11 lutego 1938.

[227] Kurіer Wileński. № 175 (4493). 28 czerwca 1938.

[228] Kurіer Wileński. № 321 (4639). 22 listopada 1938.

[229] Kurіer Wileński. № 322 (4640). 23 listopada 1938.

[230] Kurіer Wileński. № 118 (4794). 30 kwietnia 1939.

[231] Kurіer Wileński. № 222 (4898). 26 lutego 1939.

[232] Kordasz Jozef. Lida prawdziwa. Olsztyn, 1997. S. 44.

[233] Kurіer Wileński. № 56 (4018). 26 lutego 1937.

[234] Kurіer Wileński. № 28 (3990). 29 stycznia 1937.

[235] Kurіer Wileński. № 138 (4100). 22 maja 1937.

[236] Kurіer Wileński. № 22 (4698). 22 stycznia 1939.

[237] Kurіer Wileński. № 24 (4700). 24 stycznia 1939.

[238] Kurіer Wileński. № 170 (4132). 23 czerwca 1937.

[239] Kurіer Wileński. № 248 (4211). 9 września 1937.

[240] Kurіer Wileński. № 76 (4752). 17 marca 1939.

[241] Kurіer Wileński. № 308 (4268). 9 listopada 1937.

[242] Kurіer Wileński. № 227 (4544). 20 sierpnia 1938.

[243] Kurіer Wileński. № 18 (4694). 18 stycznia 1939.

[244] Kurіer Wileński. № 57 (4019). 27 lutego 1937.

[245] Kurіer Wileński. № 173 (4737). 25 czerwca 1937.

[246] Kurіer Wileński. № 18 (4335). 18 stycznia 1938.

[247] Kurіer Wileński. № 18 (4726). 19 lutego 1938.

[248] Западная Белоруссия. Статистический справочник. Минск, 1939. С. 138, 141.

[249] Kurіer Wileński. № 233 (4196). 25 sierpnia 1937.

[250] Kurіer Wileński. № 11 (4687). 11 stycznia 1939.

[251] Kurіer Wileński. № 89 (4051). 2 kwietnia 1937.

[252] Пасля ўсіх перабудоў будынак існуе і зараз.

[253] Kurіer Wileński. № 89 (4051). 2 kwietnia 1937.

[254] Kurіer Wileński. № 290 (4250). 21 października 1937.

[255] Kurіer Wileński. № 347 (4307). 18 grudnia 1937.

[256] Kurіer Wileński. № 317 (4635). 18 listopada 1938.

[257] Słowo. № 205 (5129). 28 lipca 1938.

[258] Мар'ян Зындрам-Касцялкоўскі (Marian Zyndram-Koscialkowski) у 1935-36 гг. прэм'ер-міністр Польшчы, у 1936-39 гг. міністр працы і сацыяльнага забеспячэння.

[259] Kurіer Wileński. № 208 (4526). 31 lipca 1938.

[260] Kurіer Wileński. № 317 (4635). 18 listopada 1938.

[261] Kurіer Wileński. № 11 (4687). 11 stycznia 1939.

[262] Kurіer Wileński. № 196 (4872). 18 lipca 1939.

[263] Kurіer Wileński. № 109 (4785). 21 kwietnia 1939.

[264] Słowo. № 195 (5477). 18 lipca 1939.

[265] Kurіer Wileński. № 186 (4149). 9 lipca 1937.

[266] Kurіer Wileński. № 172 (3773). 24 czerwca 1936.

[267] Kurіer Wileński. № 173 (3774). 25 czerwca 1936.

[268] Kurіer Wileński. № 151 (4113). 2 czerwca 1937.

[269] Kurіer Wileński. № 282 (4242). 13 października 1937.

[270] Kurіer Wileński. № 48 (4366). 18 czerwca 1938.

[271] Słowo. № 33 (4250). 3 lutego 1936.

[272] Kurіer Wileński. № 175 (4493). 28 czerwca 1938.

[273] Kurіer Wileński. № 251 (4570). 14 września 1938.

[274] Kurіer Wileński. № 216 (3817). 8 sierpnia 1936.

[275] Słowo. № 265 (5189). 27 września 1938.

[276] Kurіer Wileński. № 87 (4763). 28 marca 1939.

[277] Słowo. № 221 (4427). 13 sierpnia 1936.

[278] Kurіer Wileński. № 171 (4133). 24 szerwca 1937.

[279] Уладальнікам кінатэатра «Эдысон» быў Самуэль Левін, «Эры» - Тамашэвіч, «Маленькага» - Яблонскі.

[280] Kurіer Wileński. № 86 (4048). 30 marca 1937.

[281] Цехановіч Лех. Незабыўная вуліца Сувальская 30-х гадоў ХХ стагоддзя // Лідскі Летапісец. № 4 (32). 2005. С. 31.

[282] Naruszewicz W. Wspomnienia lidzianina. Warszawa, 2001. S. 58.

[283] Kurіer Wileński. № 213 (4176). 5 sierpnia 1937.

[284] Ярмонт Е. В тени замка Гедимина. Лида, 1995. С. 81.

[285] Загідулін А. М. Ліда і Лідчына ў складзе ІІ Рэчы Паспалітай (1921-1939 гг.) // Ліда і Лідчына: да 685-годдзя з дня заснавання горада : матэрыялы рэспуб. навук.-практ. канф. (Ліда, 3 кастр. 2008 г.). Ліда, 2008. С. 135.

[286] Шубраўцы, сябры літаратурна-грамадскага таварыства ліберальна-асветніцкага кірунку, якое існавала ў Вільні ў 1817-1822.

[287] Kurіer Wileński. № 119 (4081). 2 maja 1937.

[288] Słowo. № 223 (4429). 15 sierpnia 1936.

[289] Kurіer Wileński. № 54 (4016). 24 lutego 1938.

[290] Kurіer Wileński. № 58 (4020). 28 lutego 1937.

[291] Там жа.

[292] Рэдута (Reduta) - эксперыментальны тэатр-лабараторыя, існаваў з 1919 па 1939 гг. У 1925 г. тэатр з Варшавы пераехаў у Вільню, размяшчаўся ў тэатры на Пагулянцы, у 1931 г. вярнуўся ў Варшаву.

[293] Kurіer Wileński. № 104 (4066). 17 kwietnia 1937.

[294] Kurіer Wileński. № 132 (4450). 15 maja 1938.

[295] Сапраўднае імя і прозвішча Багдан Эжэн Жуно (руск. Жюно; па-польску Eugeniusz Bodo; нарадзіўся 28 снежня 1899 г. у Жэневе, памёр 7 лістапада 1943 г. у Котласе Архангельскай вобласці) - польскі кінаакцёр, эстрадны артыст, рэжысёр, сцэнарыст, танцор, спявак, канферансье і прадзюсар.

З 1917 г. пачаў выступаць у якасці спевака і танцора на сцэне Пазнаньскага, а з 1919 г. - Варшаўскага рэвю ў вядомых сталічных кабарэ. У 1925 дэбютаваў у кіно, зняўшыся ў фільме «Rywale», і з гэтага моманту ён пачаў заваёўваць у гледачоў велізарную папулярнасць. Усяго Бадо выканаў ролі ў больш чым 30 фільмах. Выступаў на экране ў ролі герояў-палюбоўнікаў, здымаўся ў трагічных, камедыйных і музычных фільмах. Стаў зоркай польскага кіно міжваеннага перыяду. Валодаючы добрым голасам, часта спяваў у фільмах, і яго песні адразу ж станавіліся шлягерамі. У 1932 г. ён атрымаў тытул неафіцыйнага караля польскіх акцёраў, а ў 1936 г. - караля стылю. У 1938 г. Бадо быў узнагароджаны Залатым крыжам Заслугі з мячамі.

Незадоўга да пачатку Другой сусветнай вайны пачаў пісаць кінасцэнарыі і рэжысаваць фільмы, у якіх ён граў галоўныя ролі. Увесну 1939 г. адкрыў у Варшаве прэстыжнае «Кафэ Бадо». Падчас нямецкага ўварвання ў Польшчу і абароны Варшавы арганізоўваў канцэрты для салдат і грамадзянскага насельніцтва сталіцы.

Падчас нямецкай акупацыі, у той час, калі тэатры і кінакампаніі Варшавы былі зачыненыя, ён працягваў працу свайго кафэ, у асноўным з мэтай матэрыяльнай падтрымкі іншых вядомых польскіх артыстаў. Неўзабаве ён пераехаў у Львоў. Свабодна валодаючы рускай мовай, уладкаваўся канферансье і пачаў выступаць у тэатральным калектыве «Тэа-джаз» Генрыка Варса, рабіў грамзапісы сваіх песень на рускай мове (запісы захаваліся).

Гастраліраваў па СССР. Пасля вяртання з адной з паездак па Саюзе вырашыў эміграваць у ЗША і падрыхтаваў неабходныя для гэтага дакументы. У чэрвені 1941 г. Яўген Бадo быў арыштаваны НКУС. Утрымліваўся некаторы час у перасыльных турмах Уфы і Масквы. Пра яго вызваленне безвынікова клапаціліся польскія эміграцыйныя ўлады. Пасля Масквы быў адпраўлены ў лагер у Котласe, дзе, паводле архіўных звестак, памёр ад знясілення і голаду 7 лістапада 1943.

2 кастрычніка 2011 г. у Котласе на мемарыяльных могілках Макарыха быў адкрыты помнік Бадо.

[296] Naruszewicz W. Wspomnienia lidzianina. Warszawa, 2001. S. 59.

[297] Іда Камінская (Ida Kaminska, 1899-1980) - польская акторка. Нарадзілася ў Адэсе 18 верасня 1899 г. у сям'і акцёраў яўрэйскага тэатра на мове ідыш. Яе маці, Эстэр-Рухл Камінская была знакамітай актрысай, бацька - Аўрам-Іцхак Камінскі - тэатральным акцёрам, рэжысёрам і прадзюсарам. Іда была сястрой музыканта Юзафа Камінскага і стрыечнай сястрой акцёра Дэні Кея. Тэатральную кар'еру Іда пачала ў 1904 ва ўзросце пяці гадоў. На кінаэкранах яна дэбютавала ў 1912 г. у польскім фільме, дзе таксама здымаліся яе маці і сястра. За ўсю сваю кар'еру ў кіно яна з'явілася толькі ў 11 фільмах, і толькі адзін з іх прынёс ёй вядомасць. У 1965 г. Камінская знялася ў чэхаславацкім фільме "Крама на плошчы", роля ў якім прынесла ёй у 1966 г. намінацыю на прэмію "Оскар" у якасці лепшай актрысы.

Іда Камінская ўганаравана шэрагам нацыянальных польскіх узнагарод, у ліку якіх ордэн Адраджэння Польшчы 4-й ступені, ордэн "Сцяг Працы" 1-й ступені, ордэн "Сцяг Працы" 2-й ступені, медаль "10-годдзе Народнай Польшчы" і медаль "1000-годдзя Польшчы". Апошні раз у кіно яна з'явілася ў 1970 г., пасля чаго працягвала тэатральную кар'еру, шмат гастралюючы па свеце. Іда Камінская памерла ў Нью-Ёрку 21 траўня 1980 г. ад сардэчна-сасудзістай хваробы.

[298] Kurіer Wileński. № 217 (4534). 9 sierpnia 1939.

[299] Kurіer Wileński. № 28 (4704). 28 stycznia 1939.

[300] Ziemia Lidzka. № 8. 1939.

[301] Цехановіч Лех. Незабыўная вуліца Сувальская 30-х гадоў ХХ стагоддзя // Лідскі Летапісец. № 4 (32). 2005. С. 29.

[302] Ярмонт Е. В тени замка Гедимина. Лида, 1995. С. 80.

[303] Naruszewicz W. Wspomnienia lidzianina. Warszawa, 2001. S. 91, 123.

[304] Kurіer Wileński. № 195 (4158). 18 lipca 1937.

[305] Саітава В. І. Краязнаўчая работа ў Лідзе 20-30-я гг. // Бібліятэчны свет. № 3. 1999. С. 22-23.

[306] Kurіer Wileński. № 316 (4276). 17 listopada 1937.

[307] Ziemia Lidzka. № 11. 1938.

[308] Ziemia Lidzka. № 1. 1936.

[309] Ziemia Lidzka. № 3. 2008.

[310] Kurіer Wileński. № 172 (4134). 25 czerwca 1937.

[311] Kurіer Wileński. № 255(4218). 16 września 1937.

[312] Ziemia Lidzka. 1937. № 3.

[313] Kurіer Wileński. № 345 (4305). 16 grudnia 1937.

[314] Kurіer Wileński. № 59 (4377). 1 marca 1938.

[315] Słowo. № 142 (4706). 25 maja 1937.

[316] Kosciol farny w Mirze. Szkic monograficzny 1587-1937. Lida, nakładem «Ziemi Lidzkiej». 1937.

[317] Kurіer Wileński. № 239 (4202). 31 sierpnia 1937.

[318] Ziemia Lidzka. № 6-7. 1937.

[319] Kurіer Wileński. № 338 (4298). 9 grudnia 1937.

[320] Ziemia Lidzka. № 12. 1937.

[321] Там жа.

[322] Мечыслаў Ліманоўскі (Mieczyslaw Limanowski, 1876-1948). Прафесар Віленскага ўніверсітэта, геолаг, заснавальнік, рэжысёр і літаратурны кіраўнік тэатра «Рэдута».

[323] Słowo. № 42 (4966). 12 maja 1938.

[324] Kurіer Wileński. № 19 (4337). 20 stycznia 1938.

[325] ППВ (PPW, Pocztowe Przysposobienie Wojskowe) - арганізацыя вайсковай падрыхтоўкі паштовых работнікаў.

[326] Kurіer Wileński. № 26 (4344). 27 stycznia 1938.

[327] Kurіer Wileński. № 123 (4441). 6 maja 1938.

[328] Słowo. № 182 (5464). 5 lipca 1939.

[329] Słowo. № 28 (5310). 29 stycznia 1939.

[330] Kurіer Wileński. № 126 (4444). 9 maja 1938.

[331] Kurіer Wileński. № 77 (4395). 19 marca 1938.

[332] Ziemia Lidzka. № 5-6. 1938.

[333] Jan Duchnowski. Miasto wałczącego ideału. Szkic kierunków ideologicznych Wilna w czasach dawniejszych i teraźniejszości. Lida, nakładem «Ziemi Lidzkiej». 1938.

[334] Kurіer Wileński. № 217 (4534). 9 sierpnia 1938.

[335] Władysław Abramowicz. Strony Nowogródzkie. Szkice Krajonawcze z 25 ilustracjami. Lida, nakł. wyd. «Ziemi Lidzkiej». 1938.

[336] Słowo. № 170 (5094). 23 czerwca 1938.

[337] Kurіer Wileński. № 178 (4496). 1 lipca 1938.

[338] Kurіer Wileński. № 261 (4579). 23 września 1938.

[339] Ziemia Lidzka. № 9. 1938.

[340] Kurіer Wileński. № 289 (4607). 21 października 1938.

[341] Ziemia Lidzka. № 11. 1938.

[342] Kurіer Wileński. № 352 (4670). 23 grudnia 1938.

[343] Kurіer Wileński. № 31 (4707). 31 stycznia 1939.

[344] Kurіer Wileński. № 75 (4751). 16 marca 1939.

[345] Kurіer Wileński. № 78 (4040). 29 marca 1937.

[346] Kurіer Wileński. № 105 (4423). 16 kwietnia 1938.

[347] Kurіer Wileński. № 148 (4824). 31 maja 1939.

[348] Kurіer Wileński. № 152 (4828). 4 czerwca 1939.

[349] Słowo. № 208 (5132). 1 sierpnia 1938.

[350] Słowo. № 212 (5136). 4 sierpnia 1938.

[351] Kurіer Wileński. № 13 (4689). 13 stycznia 1939.

[352] Kurіer Wileński. № 4 (4680). 4 stycznia 1939.

[353] Kurіer Wileński. № 86 (4764). 29 marca 1939.

[354] Dziczkaniec Józef. Samoobrona ziemi Lidzkiej. Lida, nakł. Wyd. «Ziemi Lidzkiej». 1939.

[355] Kurіer Wileński. № 121 (4797). 3 maja 1939.

[356] Słowo. № 123 (5405). 6 maja 1939.

[357] Słowo. № 131 (5413). 14 maja 1939.

[358] Kurіer Wileński. № 193 (4869). 15 lipca 1939.

[359] Kurіer Wileński. № 155 (4831). 7 czerwca 1939.

[360] Kurіer Wileński. № 191 (4867). 13 czerwca 1939.

[361] Kurіer Wileński. № 162 (4838). 14 czerwca 1939.

[362] Kurіer Wileński. № 189 (4865). 11 lipca 1939.

[363] Kurіer Wileński. № 216 (4892). 7 sierpnia 1939.

[364] Kurіer Wileński. № 217 (4893). 8 sierpnia 1939.

[365] Słowo. № 220 (5502). 12 sierpnia 1939.

[366] Niewiero Florian. Historia kościola parafilnego w Żyrmunach (1522-1624-1788-1938). Lida, nakł. Wyd. «Ziemi Lidzkiej». 1939.

[367] Słowo. № 231 (5513). 23 sierpnia 1939.

[368] Ziemia Lidzka. № 6-7. 1937.

[369] Ziemia Lidzka. № 11. 1937.

[370] Ziemia Lidzka. № 12. 1937.

[371] Kurіer Wileński. № 317 (4277). 18 listopada 1937.

[372] Ziemia Lidzka. № 10. 1938.

[373] Kurіer Wileński. № 78 (4396). 20 marca 1938.

[374] Лаўрэш Л. Круцікаў У. Лiда на старых малюнках, паштоўках, фотаздымках. Ліда, 2001. С. 7.

[375] Ciehanowicz Lech. Przemysł lidzki w dwudziestoleciu międzywojennym // Zemia Lidzka. № 41. 2000.

[376] Ziemia Lidzka. № 9. 1936.

[377] Odlanicki-Poczobutt S. Województwo Nowogródzkie. Wilno, 1936. S. 57.

[378] Ciehanowicz Lech. Przemysl gumowy «Ardal» S. A. // Zemia Lidzka. № 36. 1999.

[379] Codzienna Gazeta Handlowa. № 270. 26 listopada 1938.

[380] Там жа.

[381] Ciehanowicz Lech. Przemysł lidzki w dwudziestoleciu międzywojennym // Zemia Lidzka. № 41. 2000.

[382] Там жа.

[383] Ksiega Adresowa Handlowa. Warszawa-Bydgoszcz, 1929. S. 1032.

[384] Ciehanowicz Lech. Przemysł lidzki w dwudziestoleciu międzywojennym // Zemia Lidzka. № 41. 2000.

[385] Kurіer Wileński. № 239 (4202). 31 sierpnia 1937.

[386] Ciehanowicz Lech. Przemysł lidzki w dwudziestoleciu międzywojennym // Zemia Lidzka. № 41. 2000.

[387] Ksiega Adresowa Handlowa. Warszawa-Bydgoszcz, 1929. S. 1032.

[388] Ciehanowicz Lech. Przemysł lidzki w dwudziestoleciu międzywojennym // Zemia Lidzka. № 41. 2000.

[389] Ksiega Adresowa Handlowa. Warszawa-Bydgoszcz, 1929. S. 1033.

[390] Ciehanowicz Lech. Przemysł lidzki w dwudziestoleciu międzywojennym // Zemia Lidzka. № 41. 2000.

[391] Ksiega Adresowa Handlowa. Warszawa-Bydgoszcz, 1929. S. 1033.

[392] Ciehanowicz Lech. Przemysł lidzki w dwudziestoleciu międzywojennym // Zemia Lidzka. № 41. 2000.

[393] Ksiega Adresowa Handlowa. Warszawa-Bydgoszcz, 1929. S. 1032.

[394] Ciehanowicz. Miasto Lida w 1938 roku // Zemia Lidzka. № 48. 2003.

[395] Ksiega Adresowa Handlowa. Warszawa-Bydgoszcz, 1929. S.1033.

[396] Ksiega Adresowa Handlowa. Warszawa-Bydgoszcz, 1929. S.1033.

[397] Ksiega Adresowa Handlowa. Warszawa-Bydgoszcz, 1929. S.1032.

[398] Ciehanowicz. Miasto Lida w 1938 roku // Zemia Lidzka. № 48. 2003.

[399] Słowo. № 60 (4267). 1 marca 1936.

[400] Kurіer Wileński. № 128 (4804). 10 maja 1939.

[401] Kurіer Wileński. № 20 (4338). 21 stycznia 1938.

[402] Kurіer Wileński. № 50 (4368). 20 lutego 1938.

[403] Kurіer Wileński. № 54 (4372). 24 lutego 1938.

[404] Kurіer Wileński. № 340 (4658). 11 grudnia 1938.

[405] Kurіer Wileński. № 184 (4147). 7 lipca 1937.

[406] Kurіer Wileński. № 84 (4402). 26 marca 1938.

[407] Kurіer Wileński. № 92 (4410). 3 kwietnia 1938.

[408] Kurіer Wileński. № 196 (4514). 19 lipca 1938.

[409] Kurіer Wileński. № 91 (4409). 2 kwietnia 1938.

[410] Kurіer Wileński. № 105 (4423). 16 kwietnia 1938.

[411] Słowo. № 308 (4872). 7 listopada 1937.

[412] Kurіer Wileński. № 84 (4402). 26 marca 1938.

[413] Kurіer Wileński. № 50 (4723). 19 lutego 1939.

[414] Там жа.

[415] Лаўрэш Л. Прамысловасць горада Ліда ў 1920-30-я гг. // Працэсы ўрбанізацыі ў Беларусі ў ХІХ - пачатку ХХІ ст.: зб. навук. арт. Гродна, 2010. C. 187-188.

[416] Kurіer Wileński. № 171 (4133). 24 czerwca 1937.

[417] Kurіer Wileński. № 207 (4170). 30 lipca 1937.

[418] Kurіer Wileński. № 205 (4168). 28 lipca 1937.

[419] Kurіer Wileński. № 209 (4172). 1 sierpnia 1937.

[420] Лаўрэш Л. Прамысловасць горада Ліда ў 1920-30-я гг. // Працэсы ўрбанізацыі ў Беларусі ў ХІХ - пачатку ХХІ ст.: зб. навук. арт. Гродна, 2010. C. 187-188.

[421] Гл: Минна Лапидус. Человек в трагические минуты истории // Асоба і час. Беларускі біяграфічны альманах. Выпуск 2 / Укладальнік Аляксандр Фядута. - Мінск: «Лімарыус», 2010. C. 167.

[422] Władysław Abramowicz. Słobódka - przedmieście Lidy // Ziemia Lidzka. № 6 (53). 2002.

[423] Słowo. № 108 (4314). 20 kwietnia 1936.

[424] Kurіer Wileński. № 235 (4198). 27 sierpnia 1937.

[425] Kurіer Wileński. № 114 (4076). 27 kwietnia 1937.

[426] Kurіer Wileński. № 156 (4474). 9 czerwca 1938.

[427] Дзесяціна - састарэлая адзінка зямельнай плошчы роўная 1,0925 га.

[428] Виленские губернские ведомости. № 59. 31 июля 1885.

[429] Виленские губернские ведомости. № 100. 20 декабря 1897.

[430] Фонд працы (Fundusz Pracy) быў створаны ў 1933 г. з мэтай змякчэння наступстваў беспрацоўя. Даход Фонду працы складаўся з падаткаў у 2 % ад заробкаў працоўных і даходаў працадаўцаў. Фонд інвеставаў грошы ў праекты, якія давалі працу беспрацоўным.

[431] Заверце (Zawiercie) - горад у Польшчы, уваходзіць у Сілезскае ваяводства.

[432] Kurіer Wileński. № 51 (4013). 21 lutego 1937.

[433] Kurіer Wileński. № 135 (4097). 19 maja 1937.

[434] Kurіer Wileński. № 180 (4143). 3 lipca 1937.

[435] Kurіer Wileński. № 233 (4196). 25 sierpnia 1937.

[436] Słowo. № 195 (4301). 18 lipca 1936.

[437] Słowo. № 121 (4327). 25 maja 1936.

[438] Słowo. № 215 (4421). 7 sierpnia 1936.

[439] Słowo. № 138 (4100). 22 maja 1937.

[440] Kurіer Wileński. № 23 (3985). 24 stycznia 1937.

[441] Kurіer Wileński. № 144 (4820). 31 maja 1939.

[442] Kurіer Wileński. № 205 (4168). 28 lipca 1937.

[443] Kurіer Wileński. № 57 (4019). 27 lutego 1937.

[444] Kurіer Wileński. № 174 (4136). 27 czerwca 1937.

[445] Kurіer Wileński. № 96 (4058). 9 kwietnia 1937.

[446] Kurіer Wileński. № 114 (4076). 27 kwietnia 1937.

[447] Kurіer Wileński. № 129 (4091). 12 maja 1937.

[448] Kurіer Wileński. № 138 (4100). 22 maja 1937.

[449] Kurіer Wileński. № 154 (4116). 7 czerwca 1937.

[450] Kurіer Wileński. № 157 (4119). 10 czerwca 1937.

[451] Kurіer Wileński. № 193 (4156). 16 lipca 1937.

[452] Kurіer Wileński. № 198 (4161). 21 lipca 1937.

[453] Słowo. № 196 (4760). 18 lipca 1937.

[454] Kurіer Wileński. № 204 (4167). 27 lipca 1937.

[455] Kurіer Wileński. № 208 (4171). 30 lipca 1937.

[456] Słowo. № 253 (4817). 13 września 1937.

[457] Słowo. № 234 (4798). 25 sierpnia 1937.

[458] Kurіer Wileński. № 210 (4173). 2 sierpnia 1937.

[459] Kurіer Wileński. № 235 (4198). 27 sierpnia 1937.

[460] Kurіer Wileński. № 323 (4283). 24 listopada 1937.

[461] Kurіer Wileński. № 96 (4414). 7 kwietnia 1938.

[462] Kurіer Wileński. № 224 (4187). 15 sierpnia 1937.

[463] Kurіer Wileński. № 259 (4221). 20 września 1937.

[464] Kurіer Wileński. № 262 (4224). 23 września 1937.

[465] Kurіer Wileński. № 264 (4226). 25 września 1937.

[466] Kurіer Wileński. № 266 (4228). 27 września 1937.

[467] Kurіer Wileński. № 274 (4235). 5 października 1937.

[468] Kurіer Wileński. № 274 (4235). 5 października 1937.

[469] Manski Samuil. With God's help. WI, 1990. S. 7.

[470] Kurіer Wileński. № 310 (4270). 11 listopada 1937.

[471] Kurіer Wileński. № 291 (4251). 22 października 1937.

[472] Kurіer Wileński. № 20 (4338). 21 stycznia 1938.

[473] Słowo. № 44 (4968). 14 lutego 1938.

[474] Słowo. № 44 (4968). 14 lutego 1938.

[475] Kurіer Wileński. № 193 (4511). 16 lipca 1938.

[476] Kurіer Wileński. № 43 (4361). 13 lutego 1938.

[477] Kurіer Wileński. № 58 (4376). 28 lutego 1938.

[478] Kurіer Wileński. № 82 (4400). 24 marca 1938.

[479] Kurіer Wileński. № 130 (4448). 13 maja 1938.

[480] Kurіer Wileński. № 142 (4460). 25 maja 1938.

[481] Kurіer Wileński. № 157 (4475). 10 czerwca 1938.

[482] Kurіer Wileński. № 129 (4447). 12 maja 1938.

[483] Kurіer Wileński. № 165 (4483). 18 czerwca 1938.

[484] Kurіer Wileński. № 180 (4498). 3 lipca 1938.

[485] Naruszewicz W. Wspomnienia lidzianina. Warszawa, 2001. S. 112.

[486] Kurіer Wileński. № 180 (4498). 3 lipca 1938.

[487] Kurіer Wileński. № 187 (4505). 10 lipca 1938.

[488] Kurіer Wileński. № 182 (4500). 5 lipca 1938.

[489] Kurіer Wileński. № 201 (4519). 24 lipca 1938.

[490] Kurіer Wileński. № 197 (4515). 10 lipca 1938.

[491] Kurіer Wileński. № 315 (4633). 12 listopada 1938.

[492] Там жа.

[493] Słowo. № 261 (5185). 23 września 1938.

[494] Kurіer Wileński. № 317 (4635). 18 listopada 1938.

[495] Kurіer Wileński. № 332 (4650). 3 grudnia 1938.

[496] Kurіer Wileński. № 258 (4576). 20 września 1938.

[497] Андрэй Раствароўскі щспамінаў пра лідскі гатэль «Пецярбургскi» Ісака Глаўбермана, вул. Каменская, 6 (з другой паловы 1930-х гг. - гатэль «Еўрапейскі»): «Вельмі чысты гатэлік, дзе volens nolens прыходзілася падчас з'ездаў, баляў ці іншых аказій рэзерваваць сабе пакой. Уладарка, пані Глаўберман - дзедзічка гатэля, паходзіла са старой лідскай сям'і Цыдзяровіч, выйшла замуж за добра малодшага за сябе яўрэя з Пінска Глаўбермана. Ён выконваў абавязкі пакаёвага, парцье, пасыльнага і выкідалы. Неяк пані Глаўберман устанавіла новы клазет са спускам вады, і таму заахвочвала ўсіх пастаяльцаў карыстацца ім, каб ацаніць выгоды. Казала: "Што значыць не патрэбна? Пану Ваньковічу таксама было не патрэбна, але як сеў, дык гадзіну сядзеў!". Наступным разам вітала мяне словамі: "Уй, каб пан ведаў, якую я мела непрыемнасць! Учора ўвечары прыехаў з Вільні цягніком пан адвакат Ю. Вы яго ведаеце. А за ім ідзе такая вымаляваная, такая стройная, такая ўся ў парфуме. І я кажу: "Пан адвакат, я вас вельмі шаную і паважаю, але гэта ў мяне нельга." - "Што нельга?" - "Гэта", - і я пальцам паказваю на яе. І што вы думаеце, гэта была ягоная жонка! Дык я мела такую непрыемнасць. Я яшчэ і сёння з-за гэтага хворая". Калі ж лідскі лётны полк даваў баль, дык я вярнуўся з яго толькі на другі дзень каля поўдня. "Што я мела, што я мела гэтай ноччу", - кажа пані Глаўберман. "Пан ведае, у мяне самыя самавітыя людзі начуюць. Тут спіць княгіня з Жалудка, тут княгіня са Спушы, а тут графіня Пуслоўская. У трэцюю, можа, гадзіну раніцы варочаецца пан Мінейка. Такі п'яны, такі п'яны. Ён, вы ведаеце, такі спакойны, а тут такі п'яны. Я ўжо да раніцы не спала і чакала, што будзе, як вернецца гэты Струміла. Вы ведаеце, ён любіць крычаць, ён любіць спяваць. Ну і што? Ён наогул не прыехаў, а я палову ночы не спала". А праз некалькі дзён: "Вы ведаеце, гэты Струміла непрыстойны чалавек, я яму гэта сказала, дык ён прынёс такую бутэльку адэкалону. Вы павінны яе ўбачыць!"». Гл: Rostworowski Andrzej. Moje zycie na Nowogrodczyznie lata 1924-1928 // Goniec Kresowy. № 41. 2003. S.14.

[498] Kurіer Wileński. № 296 (4614). 28 października 1938.

[499] Kurіer Wileński. № 22 (4698). 22 stycznia 1939.

[500] Kurіer Wileński. № 66 (4742). 7 marca 1939.

[501] Słowo. № 51 (5333). 21 lutego 1939.

[502] Kurіer Wileński. № 19 (4695). 19 stycznia 1939.

[503] Ziemia Lidzka. № 8. 1939.

[504] Kurіer Wileński. № 58 (4734). 27 lutego 1939.

[505] Kurіer Wileński. № 71 (4747). 12 marca 1939.

[506] Kurіer Wileński. № 89 (4765). 30 marca 1939.

[507] Kurіer Wileński. № 90 (4766). 31 marca 1939.

[508] Kurіer Wileński. № 143 (4819). 25 maja 1939.

[509] Kurіer Wileński. № 179 (4855). 1 lipca 1939.

[510] Kurіer Wileński. № 141 (4817). 23 maja 1939.

[511] Kurіer Wileński. № 152 (4828). 4 czerwca 1939.

[512] Там жа.

[513] Słowo. № 222 (4428). 14 sierpnia 1936.

[514] Słowo. № 202 (4408). 25 lipca 1936.

[515] Kurіer Wileński. № 226 (4189). 18 sierpnia 1937.

[516] Słowo. № 268 (4832). 28 września 1937.

[517] Słowo. № 247 (4811). 7 września 1937.

[518] Kurіer Wileński. № 269 (4230). 30 września 1937.

[519] Напрыклад, у тастаменце, напісаным у 1712 г., лідскі шляхціц Эліяш Хруль просіць пахаваць яго ў лідскіх кармелітаў, для гэтага дае ім 500 злотых і 5 талераў за імшу - Гл: НИАБ Ф. 1722. Воп. 1. Спр. 19. (Актовая книга Лидского гродского суда 1803-1802 гг.). А. 765-766.

[520] Гл: Коласаў Леў. Пошта ў Лідзе // Лідскі летапісец. № 3-4 (27-28). 2004. С. 46.

[521] Pszczółkowski Michał. Kresy nowoczesne. Architektura na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 1921-1939. Łódź, 2016. S. 103-105.

[522] Kurіer Wileński. № 226 (3827). 18 sierpnia 1936.

[523] Kurіer Wileński. № 330 (3933). 1 grudnia 1936.

[524] Kurіer Wileński. № 6 (3968). 7 stycznia 1937.

[525] Kurіer Wileński. № 71 (4033). 13 marca 1937.

[526] Kurіer Wileński. № 93 (4055). 6 kwietnia 1937.

[527] Słowo. № 103 (4667). 16 kwietnia 1937.

[528] Kurіer Wileński. № 136 (4098). 20 maja 1937.

[529] Kurіer Wileński. № 144 (4106). 28 maja 1937.

[530] Kurіer Wileński. № 269 (4230). 30 września 1937.

[531] Kurіer Wileński. № 273 (4234). 4 października 1937.

[532] Kurіer Wileński. № 127 (4445). 10 maja 1938.

[533] Kurіer Wileński. № 151 (4469). 3 czerwca 1938.

[534] Kurіer Wileński. № 170 (4488). 23 czerwca 1938.

[535] Kurіer Wileński. № 198 (4516). 21 lipca 1938.

[536] Kurіer Wileński. № 212 (4530). 4 sierpnia 1938.

[537] Słowo. № 225 (5149). 18 sierpnia 1938.

[538] Kurіer Wileński. № 277 (4595). 9 października 1938.

[539] Kurіer Wileński. № 288 (4606). 20 października 1938.

[540] Kurіer Wileński. № 328 (4646). 29 listopada 1938.

[541] Kurіer Wileński. № 124 (4600). 6 maja 1938.

[542] Ярмонт Е. В тени замка Гедимина. Лида, 1995. С. 55.

[543] Kurіer Wileński. № 48 (4366). 18 lutego 1938.

[544] Kurіer Wileński. № 55 (4373). 25 lutego 1938.

[545] Słowo. № 196 (4760). 18 lipca 1937.

[546] Kurіer Wileński. № 205 (4168). 28 lipca 1937.

[547] Kurіer Wileński. № 308 (4268). 9 listopada 1937.

[548] Kurіer Wileński. № 180 (4498). 3 lipca 1938.

[549] Kurіer Wileński. № 244 (4207). 5 września 1937.

[550] Тарбут (іўр. - культура) - яўрэйская свецкая асветніцкая-культурная арганізацыя, пад эгідай якой у перыяд паміж дзвюма сусветнымі войнамі была створана сетка свецкіх адукацыйных устаноў на іўрыце.

[551] Я больш за 15 гадоў не мог даведацца, якому будынку належала гэтая сцяна. Падчас аналізу пабудоў старога цэнтра горада пры стварэнні 3D-мадэлі гэтую загадку праясніў мой добры знаёмы Віталь Бурак, за што аўтар выказвае яму шчырую паддзяку.

[552] Kurіer Wileński. № 176 (4852). 28 czerwca 1939.

[553] Sefer Lida. Former residents of Lida in Israel and the Committee of Lida Jews in USA. Tel-Aviv. 1970. P. 141.

[554] Ярмонт Е. В тени замка Гедимина. Лида, 1995. С. 167.

[555] Kurіer Wileński. № 318 (4278). 19 listopada 1937.

[556] Kurіer Wileński. № 281 (4241). 12 października 1937.

[557] Kurіer Wileński. № 96 (4058). 9 kwietnia 1937.

[558] Kurіer Wileński. № 207 (4525). 30 lipca 1938.

[559] Kurіer Wileński. № 250 (4569). 13 września 1938.

[560] Kurіer Wileński. № 180 (4498). 3 lipca 1938.

[561] Kurіer Wileński. № 63 (4381). 5 marca 1938.

[562] Kurіer Wileński. № 66 (4384). 8 marca 1938.

[563] http://pawet.net/memoirs/1939b/Воспоминания._Станислав_Владимирович_Лемнев.html

[564] Ciechanowicz Lech, Ryszard Mierzwa. Niezapomniana ulica Suwalska lat trzydziestych XX wieku // Ziemia Lidzka. № 4 (56). 2003.

[565] Siemionow Aleksander. Pilot Stefan Witorzeńć // Ziemia Lidzka. № 2-3 (30-31). 1998.

[566] Kurіer Wileński. № 53 (4371). 23 lutego 1938.

[567] Kurіer Wileński. № 353 (3957). 24 grudnia 1936.

[568] Западная Белоруссия. Статистический справочник. Минск, 1939. С. 67-70, 100.

[569] Kurіer Wileński. № 353 (3957). 24 grudnia 1936.

[570] Zemia Lidzka. № 11. 1938.

[571] Kurіer Wileński. № 353 (3957). 24 grudnia 1936.

[572] Kurіer Wileński. № 56 (4018). 26 lutego 1937.

[573] Kurіer Wileński. № 116 (4078). 29 kwietnia 1937.

[574] Kurіer Wileński. № 156 (4119). 9 czerwca 1937.

[575] Słowo. № 165 (4729). 17 czerwca 1937.

[576] Kurіer Wileński. № 176 (4139). 29 czerwca 1937.

[577] Kurіer Wileński. № 178 (4141). 1 lipca 1937.

[578] Słowo. № 179 (4743). 1 lipca 1937.

[579] Kurіer Wileński. № 193 (4156). 16 lipca 1937.

[580] Kurіer Wileński. № 206 (4169). 29 lipca 1937.

[581] Kurіer Wileński. № 291 (4251). 22 października 1937.

[582] Kurіer Wileński. № 353 (4313). 24 grudnia 1937.

[583] Kurіer Wileński. № 180 (4498). 3 lipca 1938.

[584] Kurіer Wileński. № 184 (4502). 7 lipca 1938.

[585] Kurіer Wileński. № 283 (4601). 15 października 1938.

[586] Kurіer Wileński. № 291 (4609). 23 października 1938.

[587] Kurіer Wileński. № 192 (4155). 15 lipca 1937.

[588] Kurіer Wileński. № 327 (4287). 28 listopada 1937.

[589] Kurіer Wileński. № 142 (4460). 25 maja 1938.

[590] Kurіer Wileński. № 28 (4704). 28 stycznia 1939.

[591] Kurіer Wileński. № 97 (4415). 8 kwietnia 1938.

[592] Kurіer Wileński. № 159 (4447). 12 czerwca 1938.

[593] Kurіer Wileński. № 27 (4345). 28 stycznia 1938.

[594] Kurіer Wileński. № 7 (4325). 8 stycznia 1938.

[595] Kurіer Wileński. № 258 (4576). 20 września 1938.

[596] Kurіer Wileński. № 253 (4216). 14 września 1937.

[597] Kurіer Wileński. № 182 (4500). 5 lipca 1938.

[598] Kurіer Wileński. № 185 (4503). 8 lipca 1938.

[599] Kurіer Wileński. № 253 (4216). 14 września 1937.

[600] Słowo. № 324 (4888). 23 listopada 1937.

[601] Kurіer Wileński. № 109 (4427). 22 kwietnia 1938.

[602] Kurіer Wileński. № 119 (4437). 2 maja 1938.

[603] Kurіer Wileński. № 122 (4440). 5 maja 1938.

[604] Kurіer Wileński. № 310 (4628). 11 listopada 1938.

[605] Słowo. № 192 (5116). 16 lipca 1938.

[606] Słowo. № 46 (4253). 16 lutego 1936.

[607] Kurіer Wileński. № 250 (4569). 13 września 1938.

[608] Kurіer Wileński. № 253 (4571). 15 września 1938.

[609] Ziemia Lidzka. № 5. 1936.

[610] Kurіer Wileński. № 185 (4148). 8 lipca 1937.

[611] Kurіer Wileński. № 186 (4149). 9 lipca 1937.

[612] Kurіer Wileński. № 175 (4493). 28 czerwca 1938.

[613] Kurіer Wileński. № 199 (4875). 21 lipca 1939.

[614] Kurіer Wileński. № 40 (1383). 10 lutego 1939.

[615] Słowo. № 6 (4570). 7 stycznia 1936.

[616] Kurіer Wileński. № 122 (3723). 4 maja 1936.

[617] Słowo. № 131 (4337). 13 maja 1936.

[618] Kurіer Wileński. № 156 (3757). 8 czerwca 1936.

[619] Kurіer Wileński. № 199 (3800). 22 lipca 1936.

[620] Słowo. № 113 (4677). 26 kwietnia 1937.

[621] Kurіer Wileński. № 119 (4081). 2 maja 1937.

[622] Słowo. № 119 (4683). 2 maja 1937.

[623] Kurіer Wileński. № 120 (4438). 3 maja 1938.

[624] Kurіer Wileński. № 122 (4440). 5 maja 1938.

[625] Kurіer Wileński. № 149 (4467). 1 czerwca 1938.

[626] Kurіer Wileński. № 186 (4504). 9 lipca 1938.

[627] Kurіer Wileński. № 300 (4618). 1 listopada 1938.

[628] Kurіer Wileński. № 309 (4627). 10 listopada 1938.

[629] Słowo. № 131 (5413). 14 maja 1939.

[630] Kurіer Wileński. № 152 (4828). 4 czerwca 1939.

[631] Стасевіч-Ясюкова Ірэна. Пра Марыю Стасевіч - маю маці - успаміны // Лідскі Летапісец. № 4 (60). 2012. C. 55.

[632] Kurіer Wileński. № 96 (3597). 6 kwietnia 1936.

[633] Rostworowski Andrzej. Moje zycie na Nowogrodczyznie lata 1924-1928 // Goniec Kresowy. № 41. 2003. S. 14.

[634] Цехановіч Лех. Незабыўная вуліца Сувальская 30-х гадоў ХХ стагоддзя // Лідскі Летапісец. № 4 (32). 2005. С. 29-34.

[635] Kurіer Wileński. № 15 (4333). 16 stycznia 1938.

[636] Ciechanowicz Lech, Ryszard Mierzwa. Dawnej Kamionce i ulicy Trzeciego Maja // Ziemia Lidzka. № 67. 2005.

[637] Naruszewicz Wl. Wspomnienia lidzianina. Warszawa, 2001. S. 97.

[638] Kurіer Wileński. № 275 (4236). 6 października 1937.

[639] Kurіer Wileński. № 74 (4392). 16 marca 1938.

[640] Kurіer Wileński. № 151 (4113). 2 czerwca 1937.

[641] Kurіer Wileński. № 270 (4588). 2 października 1938.

[642] Дарэчы, за некалькі месяцаў восені 1939 г., покуль Вільня не была перададзена Літве, гэты радыёзавод быў дэмантаваны і вывезены ў СССР.

[643] Стасевіч-Ясюкова Ірэна. Пра Марыю Стасевіч - маю маці - успаміны // Лідскі Летапісец. № 4 (60). 2012. C. 55.

[644] Ярмонт Е. В тени замка Гедимина. Лида, 1995. С. 31, 93.

[645] Kurіer Wileński. № 151 (4113). 4 czerwca 1937.

[646] Słowo. № 266 (4830). 26 września 1937.

[647] Kurіer Wileński. № 111 (4429). 24 kwietnia 1938.

[648] Мельнікаў Ігар. Польскае радыё ў Заходняй Беларусі // Новы Час, http://novychas.info/hramadstva/poljskaje_radyjo_u_zachodniaj

[649] Słowo. № 106 (5388). 19 kwietnia 1939.

[650] Słowo. № 103 (5385). 15 kwietnia 1939.

[651] Kurіer Wileński. № 32 (3994). 2 lutego 1937.

[652] Kurіer Wileński. № 225 (4542). 18 sierpnia 1938.

[653] Kurіer Wileński. № 302 (4262). 3 listopada 1937.

[654] Kurіer Wileński. № 303 (4621). 4 listopada 1938.

[655] Kurіer Wileński. № 136 (4812). 18 maja 1939.

[656] Słowo. № 33 (4240). 3 lutego 1936.

[657] Słowo. № 194 (4400). 17 lipca 1936.

[658] Słowo. № 108 (4314). 20 kwietnia 1936.

[659] Słowo. № 53 (4617). 23 lutego 1937.

[660] Słowo. № 358 (4922). 29 grudnia 1937.

[661] Słowo. № 121 (4327). 3 maja 1936.

[662] Kurіer Wileński. № 222 (4539). 14 sierpnia 1938.

[663] Słowo. № 85 (4292). 26 marca 1936.

[664] Słowo. № 194 (4400). 17 lipca 1936.

[665] Kurіer Wileński. № 256 (4218). 17 września 1937.

[666] Słowo. № 220 (4426). 12 sierpnia 1936.

[667] Słowo. № 221 (4427). 13 sierpnia 1936.

[668] Kurіer Wileński. № 254 (4217). 15 września 1937.

[669] Kurіer Wileński. № 316 (4276). 17 listopada 1937.

[670] Kurіer Wileński. № 331 (4291). 2 grudnia 1937.

[671] Kurіer Wileński. № 285 (4245). 16 października 1937.

[672] Kurіer Wileński. № 289 (4249). 20 października 1937.

[673] Kurіer Wileński. № 318 (4278). 19 listopada 1937.

[674] Kurіer Wileński. № 67 (4029). 9 marca 1937.

[675] Kurіer Wileński. № 68 (4030). 10 marca 1937.

[676] Kurіer Wileński. № 67 (4029). 9 marca 1937.

[677] Kurіer Wileński. № 258 (4220). 19 września 1937.

[678] Kurіer Wileński. № 330 (4290). 1 grudnia 1937.

[679] Kurіer Wileński. № 219 (4182). 11 sierpnia 1937.

[680] Kurіer Wileński. № 312 (4272). 13 listopada 1937.

[681] Kurіer Wileński. № 214 (4177). 6 sierpnia 1937.

[682] Kurіer Wileński. № 219 (4182). 11 sierpnia 1937.

[683] Kurіer Wileński. № 248 (4211). 9 września 1937.

[684] Kurіer Wileński. № 203 (4166). 26 lipca 1937.

[685] Kurіer Wileński. № 251 (4570). 14 września 1938.

[686] Kurіer Wileński. № 214 (4177). 6 sierpnia 1937.

[687] Kurіer Wileński. № 325 (4285). 26 listopada 1937.

[688] Kurіer Wileński. № 163 (4482). 17 czerwca 1938.

[689] Słowo. № 164 (5088). 18 czerwca 1938.

[690] Kurіer Wileński. № 234 (4197). 26 sierpnia 1937.

[691] Kurіer Wileński. № 278 (4239). 9 października 1937.

[692] Kurіer Wileński. № 232 (4195). 24 sierpnia 1937.

[693] Kurіer Wileński. № 240 (4203). 1 września 1937.

[694] Kurіer Wileński. № 299 (4259). 30 października 1937.

[695] Kurіer Wileński. № 64 (4382). 6 marca 1938.

[696] Kurіer Wileński. № 204 (4167). 27 lipca 1937.

[697] Kurіer Wileński. № 71 (4389). 13 marca 1938.

[698] Kurіer Wileński. № 254 (4217). 15 września 1937.

[699] Kurіer Wileński. № 82 (4400). 24 marca 1938.

[700] Kurіer Wileński. № 88 (4406). 30 marca 1938.

[701] Kurіer Wileński. № 261 (4223). 22 września 1937.

[702] Słowo. № 196 (4402). 19 lipca 1936.

[703] Kurіer Wileński. № 339 (4299). 10 grudnia 1937.

[704] Słowo. № 205 (4411). 28 lipca 1936.

[705] Kurіer Wileński. № 226 (4189). 18 sierpnia 1937.

[706] Słowo. № 247 (4453). 9 września 1936.

[707] Kurіer Wileński. № 28 (3990). 29 stycznia 1937.

[708] Kurіer Wileński. № 95 (3696). 5 kwietnia 1936.

[709] Słowo. № 166 (4372). 18 czerwca 1936.

[710] Kurіer Wileński. № 228 (4191). 20 sierpnia 1937.

[711] Kurіer Wileński. № 304 (4264). 5 listopada 1937.

[712] Kurіer Wileński. № 186 (3787). 9 lipca 1936.

[713] Słowo. № 101 (5383). 14 kwietnia 1939.

[714] Słowo. № 230 (4436). 22 sierpnia 1936.

[715] Słowo. № 273 (4837). 3 października 1937.

[716] Kurіer Wileński. № 222 (3823). 14 sierpnia 1936.

[717] Słowo. № 162 (4368). 14 czerwca 1936.

[718] Kurіer Wileński. № 192 (4155). 15 lipca 1937.

[719] Kurіer Wileński. № 136 (4098). 20 maja 1937.

[720] Kurіer Wileński. № 299 (4259). 30 października 1937.

[721] Słowo. № 64 (4988). 7 marca 1938.

[722] Kurіer Wileński. № 92 (4410). 3 kwietnia 1938.

[723] Kurіer Wileński. № 95 (4413). 6 kwietnia 1938.

[724] Kurіer Wileński. № 179 (4142). 2 lipca 1937.

[725] Kurіer Wileński. № 227 (4190). 19 sierpnia 1937.

[726] Kurіer Wileński. № 231 (4194). 23 sierpnia 1937.

[727] Kurіer Wileński. № 217 (4534). 9 sierpnia 1938.

[728] Kurіer Wileński. № 237 (4555). 30 sierpnia 1938.

[729] Słowo. № 203 (5485). 26 lipca 1939.

[730] Słowo. № 22 (4229). 23 stycznia 1936.

[731] Kurіer Wileński. № 192 (3793). 15 lipca 1936.

[732] Kurіer Wileński. № 256 (3857). 18 września 1936.

[733] Kurіer Wileński. № 264 (3865). 26 września 1936.

[734] Słowo. № 240 (4446). 1 września 1936.

[735] Słowo. № 241 (4447). 2 września 1936.

[736] Kurіer Wileński. № 133 (4096). 16 і 17 maja 1937.

[737] Kurіer Wileński. № 192 (3793). 15 lipca 1936.

[738] Kurіer Wileński. № 279 (4240). 10 października 1937.

[739] Kurіer Wileński. № 157 (4475). 10 czerwca 1938.

[740] Kurіer Wileński. № 246 (4564). 8 września 1938.

[741] Kurіer Wileński. № 347 (4665). 18 grudnia 1938.

[742] Słowo. № 144 (5426). 27 maja 1939.

[743] Па Версальскай мірнай дамове горад Гданьск са сваёй акругай быў абвешчаны вольным горадам і перададзены Польшчы разам з выхадам да Балтыйскага мора. У Гданьску было асобнае самакіраванне, асобная паліцыя і г.д. Гданьскі (Данцыгскі) калідор адразаў Усходнюю Прусію ад астатняй часткі Германіі паласой працягласцю да 230 км і шырынёй 30-200 км.

[744] Słowo. № 136 (5418). 19 maja 1939.

[745] Kurіer Wileński. № 89 (4765). 30 marca 1939.

[746] Kurіer Wileński. № 109 (4785). 21 kwietnia 1939.

[747] Słowo. № 130 (5412). 13 maja 1939.

[748] Słowo. № 86 (5368). 28 marca 1939.

[749] Słowo. № 181 (5479). 12 lipca 1939.

[750] Słowo. № 157 (5439). 10 czerwca 1939.

[751] Ярмонт Е. В тени замка Гедимина. Лида, 1995. С. 93-94.

[752] Słowo. № 186 (5468). 9 lipca 1939.

Top

Меню:

Частка 5. Ліда ў 1936-1939 гг.

Грамадска-палітычнае жыццё Ліды

Дзейнасць грамадскіх арганізацый

Выбары

Нацыянальныя адносіны

«Лідская рэвалюцыя» 1936 г.

Адукацыя, культура, рэлігія, ахова здароўя

Гаспадарка горада

Стыль функцыяналізм у Лідзе

Гарадская электроўня

Штодзённае жыццё

Перад вайной

Заканчэнне