Папярэдняя старонка: Заходняя Беларусь

Аўтар: Тарашкевіч Браніслаў,
Дадана: 28-01-2021,
Крыніца: Мінск, 1999.

Спампаваць

БЕЛАРУСИ НАВУКОВА-ДАСЛЕДЧЫ ІНСТЫТУТ ДАКУМЕНТАЗНАЎСТВА I АРХІЎНАЙ СПРАВЫ

Серыя "Вернутыя з небыцця"

А.І. Валахановіч, У.М. Міхнюк

СПОВЕДЗЬ У НАДЗЕІ ЗАСТАЦЦА ЖЫВЫМ: Аўтабіяграфія Браніслава Тарашкевіча

Мінск БелНДІДАС 1999

УДК 882.6.09+929 Тарашкевіч

ББК 83.3 (4Беи)

В 15

Серыя заснавана ў 1996 г.

Рэкамендавана да друку Вучоным саветам Беларускага навуковадаследчага інстытута дакументазнаўства i архіўнай справы

Навуковы рэдактар доктар філалагічных навук А.С. Ліс

Рэцэнзент кандыдат гістарычных навук С.У. Жумар

Валахановіч А.І., Міхнюк У.М. Споведзь у надзеi застацца жывым: Аўтабiягр. Б. Тарашкевiча. / Рэд. А.С. Ліс. - Мн.: БелНДІДАС, 1999. - 200 с., [6] л. іл.; іл. - (Вернутыя з небыцця)

ISBN 985-6099-52-8

Гэта кніга пра выдатнага грамадскага i палітычнага дзеяча Беларусі, акадэміка АН БССР, вучонага-мовазнаўца, пісьменніка, перакладчыка, публіцыста, аўтара "Беларускай граматыкі для школ" Б.А.Тарашкевіча (1892- 1938). Упершыню на мове арыгінала публікуецца яго аўтабіяграфія, якая дапоўнена прадмовай, пасляслоўем i грунтоўнымі каментарыямі, што надае кнізе арганічную цэласнасць i лагічную завершанасць.

Разлічана на гісторыкаў i літаратараў, усіх тых, хто цікавіцца гісторыяй i культурай Беларусі.

УДК 882.6.09+929 Тарашкевіч

ББК 83.3 (4Беи)

ISBN 985-6099-52-8

© А.І. Валахановіч, У.М. Міхнюк, 1999

Навуковае выданне

Серыя "Вернутыя з небыцця"

- Бронюсь, куды ты ідзеш? - словы, кінутыя Францішкам Аляхновічам Браніславу Тарашкевічу ў час іх абмену на савецка-польскай дзяржаўнай граніцы 5 верасня 1933 г.

ПРАДМОВА

Браніслаў Адамавіч Тарашкевіч. Выдатны дзеяч беларускага нацыянальна-дэмакратычнага адраджэння, вучоны-філолаг, літаратар, акадэмік Беларускай акадэміі навук, аўтар першай "Беларускай граматыкі для школ" - падручніка па беларускай літаратурнай мове. Нарадзіўся 8(20) студзеня 1892 г. у в. Мацюлішкі за 27 км ад Вільні (цяпер Вільнюскі раён, Літва). Бацькі Б.Тарашкевіча былі беднымі сялянамі, але вельмі хацелі даць сыну добрую адукацыю. У 1911 г. ён паспяхова скончыў Другую Віленскую гімназію, у 1916 г. - гісторыка-філалагічны факультэт Петраградскага універсітэта. З 1912 г. быў адным з кіраўнікоў Беларускага навукова-літаратурнага гуртка Петраградскага універсітэта. З 1911 г. член Беларускай сацыялістычнай грамады.

"Багаты слаўнай культурнай мінуўшчынай, поўны маладых творчых сіл... беларускі народ у хуткім часе дасць славянству і ўсяму свету яркія доказы свайго ўваскрашэння і прынясе на раскошны алтар чалавечай цывілізацыі плён свайго нацыянальнага генія, лепшыя кветы свайго вызваленчага духу", - пісаў, углядаючыся з надзеяй у будучыню, у гады рэвалюцыі паплечнік Б.Тарашкевіча А.Цвікевіч. Аб'яўленае Кастрычніцкай рэвалюцыяй права народаў на самавызначэнне і суверэннасць здзяйснялася на Беларусі даволі цяжка. Пасля абвяшчэння БССР СНК рэспублікі на чале з З.Ф.Жылуновічам разгарнуў працу па арганізацыі дзяржаўных органаў, але ў хуткім часе наркомы-беларусы апынуліся ў астрозе. Праўда, праз два дні іх выпусцілі. Праз месяц пасля ўрачыстага абвяшчэння БССР Усебеларускі з'езд Саветаў [22] прыняў рашэнне аб выхадзе са складу БССР Віцебскай, Магілёўскай і Смаленскай губерняў. У БССР засталося толькі шэсць паветаў. 27 лютага 1919 г. была ўтворана Літоўска-Беларуская ССР. Кіраўнікі створанай беларускай дзяржавы А.Ф.Мяснікоў [23] i В.Г.Кнорын адкрыта заяўлялі, што не бачаць ні гістарычнага, ні нацыянальнага аблiчча беларускага народа i яго імкнення да самастойнасці i незалежнасді. У газеце "Звезда" [24] яны выступілі з філіпікай-папярэджаннем беларускай iнтэлiгенцыi, каб тая кінула "потуги... к созданию "своего" белорусского языка, "своей" национальной культуры". Гэта абсурдная прэтэнзiя-пагроза: "Пусть примут это к сведению..." - у будучым стала амаль акаёмай у адносінах да беларускай iнтэлiгенцыi. Але беларуская інтэлгенцыя ва ўсе часы i пры ўсіх рэжымах улады заставалася люстэркам мараў i летуценняў беларускага народа, яго апорай i надзеяй на лепшае будучае.

У 1918-1923 гг. Б.Тарашкевіч, адзiн з лiдэраў Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі, узначальваў яе левае крыло. З 1918 г. ён загадчык Петраградскага аддзялення культурна-асветніцкага аддзела Беларускага нацыянальнага камісарыята (Белнацкама). Падрыхтаваў i выдаў у 1918 г. у Вільні першую "Беларускую граматыку для школ" (кірыліцай i лацінкай). З канца 1920 г. загадчык беларускага сектара дэпартамента асветы т. зв. Сярэдняй Літвы, пазней дырэктар Віленскай беларускай гімназіі, адзін з заснавальнікаў i кіраўнікоў Таварыства беларускай школы (ТБШ).

У 1922 г. выбраны паслом (дэпутатам) сейма Польшчы, дзе ўзначаліў Беларускі пасольскі клуб (да 1924 г.). З трыбуны сейма актыўна заклікаў да абароны сацыяльных i нацыянальных правоў працоўных, бязлітасна выкрываў палітыку ўрада Польшчы ў адносінах да Заходняй Беларусі. У 1925-1927 гг. адзін з арганізатараў i старшыня ЦК Беларускай сялянска-работніцкай грамады (БСРГ). У студзені 1927 г. арыштаваны польскімі ўладамі i ў маі 1928 г. прыгавораны да 12 гадоў турмы.

У час судовага працэсу над грамадаўцамі ("працэс 56"), які праходзіў 23 лютага 22 мая 1928 г. у Віленскім акруговым судзе, вядомы польскі адвакат Эўгеніюш Смяроўскі [25] , палемізуючы з пракурорам, даводзіў, што на судовым працэсе верх узяў не пошук ісціны, не аб'ектыўны погляд на адраджэнне беларусаў як нацыі, а старонні погляд, шавіністычны ў сваёй аснове. Ён адзначыў: "Чаму быў названы [Б.Тарашкевіч] пракурорам "паўночным" варварам"? Ці не таму, што ў зняволенні пераклаў да апошняга верша "Іліяду" [26] , а цяпер перакладае на беларускую мову "Пана Тадэвуша"? [27] Дзеля чаго называць "варварам" чалавека, які прышчапляе беларускай культуры шэдэўр польскай паэзіі, ці варта было супраць гэтага чалавека арганізоўваць судовы працэс, які цягнецца некалькі месяцаў?.." "Тарашкевіч - гэта каштоўнасць, якую можна было здабыць для Польшчы. У Тарашкевічу збіраліся промні, што ішлі ад беларускай вёскі. Тарашкевіч быў агнішчам вялікіх сілаў, i ён гэтыя скарбы мог прынесці Польшчы не ў ахвяру, не ў выглядзе даніны, прыніжальнага дару падданага, а на аснове паўнавартаснага абмену". Б.Тарашкевіч так адпарыраваў у сваім апошнім слове ў Віленскім акруговым судзе над Грамадою: "Многа гаварылася тут пра польскую рамантычную паэзію, якая падбіла сэрца маладога варвара Тарашкевіча. Так, сэрца маладога варвара было падбіта. Але гаварылася гэта з дакорам, так, быццам бы я атрымаў ад вас паэзію, юнацкі ідэалізм, а чым адплаціў вам? Сцвярджаю, што люблю польскую культуру... На Полацкім тракце, непадалёку ад Мацюлішкаў, быў маёнтак, дзе жыў Славацкі, i там жа працаваў мой прадзед - прыгонны мужык. Я не саромеўся таго, што Славацкі еў хлеб з рукі гэтага мужыка, толькі пытаюся: дзе перавага - у кветцы ці ў глебе, на якой гэтая кветка вырасла?.."

У астрозе Б.Тарашкевіч пісаў лістоўкі, брашуры, заклікаў працоўных Заходняй Беларусі змагацца за сацыяльнае i нацыянальнае вызваленне, перапрацаваў "Беларускую граматыку для школ", пераклаў на беларускую мову "Іліяду" Гамера. Пакаранне адбываў напачатку ў камеры-адзіночцы на Лукішках у Вільні, потым былі турмы ў Вронках, зноў на Лукішках, у Грудзёндзы, Беластоку. У абарону Б.Тарашкевіча выступіла прагрэсіўная грамадскасць Заходняй Еўропы (у Мінску камітэт у абарону Грамады ўзначальваў Янка Купала).

У 1930 г. спецыяльным распараджэннем начальніка польскай дзяржавы Юзафа Пілсудскага з мэтай дыскрэдытацыі Б. Тарашкевіч быў вызвалены з турмы.

Пасля датэрміновага вызвалення з турмы ў красавіку 1930 г. Б.Тарашкевіч, паводле рашэння ЦК КПЗБ, канспіратыўна кіраваў дзейнасцю Беларускага сялянска-работніцкага пассльскага клуба "Змаганне", выконваў іншыя заданні. 6 лютага 1931 г., у час праезду праз Паморскі калідор у міжнародным цягніку Берлін-Масква, Б.Тарашкевіч быў затрыманы польскай паліцыяй i арыштаваны. У лістападзе 1932 г. польскі суд прыгаварыў яго да 8 гадоў строгага турэмнага зняволення.

Пакаранне ён адбываў у асноўным у Гродзенскай турме. У снежні 1932 г. у Празе адбыўся мітынг пратэсту прагрэсіўнага беларускага i ўкраінскага студэнцтва i дзеячаў культуры Чэхаславакіі супраць суда над Б.Тарашкевічам. На мітынгу была прынята рэзалюцыя, да якой далучылі свае подпісы вядомыя чэшскія дзеячы навукі i культуры: прафесар Здэнак Неедлы, Мілена Крэйцарава, Марыя Пуйманава, Марыя Маёрава, Гэлена Маліржава, доктар К.Бенеш, доктар Душал Макавіцкі i інш.

5 верасня 1933 г. у выніку абмену палітвязнямі паміж Польшчай i СССР Б.Тарашкевіч пераступіў польска-савецкую дзяржаўную граніцу ў раёне чыгуначнай станцыі Коласава, непадалёку ад першага пагранічнага пункта Савецкага Саюза - чыгуначнай станцыі Негарэлае. З савецкага боку насустрач яму ў Польшчу ішоў беларускі драматург i тэатральны дзеяч Францішак Аляхновіч. Пазней у сваіх мемуарах "У кіпцюрах ДПУ" (1937) Ф.Аляхновіч апіша іх кароткую, пры ўзброеных сведках-пагранічніках, сустрэчу на граніцы. Ф.Аляхновіч папракне Б.Тарашкевіча ў тым, што ён захапіў моладзь сваімі словамі i неапрабаванымі жыццём ідэямі, уцягнуў яе ў Грамаду i тым самым асудзіў яе частку на незаслужаныя пакуты - Ф.Аляхновіч ужо сустракаў некаторых з іх на сумна вядомых Салаўках.

З канца 1933 г. Б.Тарашкевіч працаваў загадчыкам аддзела Польшчы i Прыбалтыкі ў Міжнародным аграрным інстытуце ў Маскве, вывучаў аграрную эканоміку замежных краін, напісаў некалькі брашур па гэтай тэматыцы.

Напачатку Б.Тарашкевіч жыў у мопраўскай гасцініцы, якая мясцілася ля Кузнецкага моста ў Маскве. Ажаніўшыся з Нінай Аляксандраўнай Палянскай [28] , атрымаў пакой у кватэры венгерскага палітычнага эмігранта, які ў 1937 г. выехаў у Іспанію ў інтэрбрыгаду на барацьбу з фашызмам.

Друкавацца Б.Тарашкевіч пачаў у 1913 г. на старонках газеты "Наша ніва", дзе змясціў нарыс "Беларуская вечарынка ў Пецярбургу" пад псеўданімам Тарас на Парнасе. Пісаў пад псеўданімамі Адам Няверка, Тарас на Парнасе, Я.Тарас, Тарас Язычнік, Т.Навіна, Тарас Навіна, Białorusin. У 1918 г. выдаў першую "Беларускую граматыку для школ", якая вытрымала 6 перавыданняў (1921 г., Мінск, Вільня, Берлін; 1931 г., Вільня; 1991 г., Мінск; 1992 г., Нью-Йорк) і адыграла вялікую ролю ў фарміраванні беларускай літаратурнай мовы і пашырэнні асветы на тэрыторыі Беларусі. Аб важнасці выдання "Беларускай граматыкі для школ" сведчыць ліст Янкі Купалы да Б.Тарашкевіча, які ведаў яго асабіста, у Пецярбург ад імя Беларускага выдавецкага таварыства:

"Дзядзька Тарас! Што чуваць у Вас з беларускай граматыкай? Ці што-небудзь зрабілі ў гэтым напрамку? Калі маеце ўжо яе нарыс, то будзьце ласкавы прыслаць нам яго, калі не, то будзьце такімі добранькімі і спрытнымі ды як хутчэй гэта зрабіце... Граматыку Вашу хоча Таварыства выдаць і пусціць у свет у "назіданіе" маладому беларускаму пакаленню. Дык варушыцеся, дзядзька, і ў шапку не спіце. Чакаем хуткага ад Вас адказу. Шчыра Вам адданы сакратар выдавецтва І.Луцэвіч".

"Дзядзька" - у гэтым беларускім звароце, які выказаны ў народным духу, былі і глыбокая пачцівасць, і пачуццё блізкасці, роднасці. Тарас - так звалі Браніслава Тарашкевіча родныя, блізкія і знаёмыя. I не выпадкова з сямі псеўданімаў Б. Тарашкевіча - пяць са словам Тарас.

У 1921-1922 гг. Б. Тарашкевіч актыўна выступаў у заходнебеларускім друку з публіцыстычнымі артыкуламі, прысвечанымі актуальным пытанням нацыянальна-вызваленчага руху, апублікаваў нарыс пра беларускага паэта Адама Гурыновіча, свае пераклады з "Іліяды" Гамера. Адбываючы пакаранне ў польскай турме, Б.Тарашкевіч стварыў тэкст песні "Марш Грамады", пісаў лістоўкі, брашуры, у якіх заклікаў працоўных Заходняй Беларусі да барацьбы, працаваў над "Гістарычнай граматыкай беларускай мовы", пераклаў паэму Адама Міцкевіча "Пан Тадэвуш" (да 1981 г. пераклад захоўваўся ў рукапісе, асобным выданнем выйшаў у 1981 г. у выдавецтве "Навука i тэхніка") [29] . У 1936 г. Дзяржаўнае выдавецтва БССР рыхтавала да выдання зроблены Б.Тарашкевічам поўны пераклад на беларускую мову "Іліяды" Гамера, але карэктура да гэтага часу не знойдзена.

Пераклады Б.Тарашкевіча маюць высокі прафесіянальны ўзровень, яны дакладныя ў перадачы арыгінала. У 1931-1935 гг. ён апублікаваў брашуры "Заходняя Беларусь - плацдарм імперыялістычнай інтэрвенцыі", "Як жывуць сяляне за граніцай", а таксама кнігу "Дыферэнцыяцыя сялянства ў Польшчы ў час крызісу. Польская вёска ў час крызісу".

Асобна варта адзначыць публіцыстычную творчасць Б.Тарашкевіча, яго выступленні-прамовы на пасяджэннях польскага сейма. Публіцыстыка Б.Тарашкевіча належыць да лепшых беларускіх нацыянальных традыцый гэтага жанру. Яна ўключае пытанні асветы, мовы, культуры. Але галоўныя праблемы яго выступленняў - гэта сацыяльныя i палітычныя правы беларусаў як народа, як самастойнай нацыі. Па глыбіні i сіле думкі, грамадзянскай скіраванасці, інтэлектуальнай напоўненасці яны ўзыходзяць да вяршынь беларускай публіцыстыкі першай чвэрці 20 ст. Асэнсаваўшы надзённыя сацыяльныя i нацыянальныя праблемы свайго часу, яна захоўвае не толькі гістарычна-культурную цікавасць, але даносіць да ўдумлівага чытача, які дапытліва ўглядаецца ў будучыню, атмасферу i практыку актыўнага палітычнага жыцця беларускага народа.

Публіцыстычная творчасць Б.Тарашкевіча тычыцца многіх фундаментальных праблем, якія маюць вялікае значэнне для жыцця нацыі. I ў рэшце рэшт, мужнае, палымянае, пранікнёнае слова Б.Тарашкевіча даносіць да новых пакаленняў непаўторны i своеасаблівы вобраз той складанай эпохі барацьбы i надзей.

У снежні 1933 г. супрацоўнікі АДПУ СССР [30] прапанавалі Б.Тарашкевічу напісаць аўтабіяграфію. У той час яго сябрам i паплечнікам - былым беларускім паслам у польскім сейме - у Мінскім ДПУ аб'явілі абвінаваўчае заключэнне па сфабрыкаванай т.зв. справе "Беларускі нацыянальны цэнтр" [31] , на падставе якога праз месяц ім усім быў вынесены смяротны прыгавор з заменай на 10 гадоў канцлагераў. З моманту перасячэння польска-савецкай дзяржаўнай граніцы АДПУ СССР узяло Б.Тарашкевіча пад пільны нагляд свайго нядрэмнага вока.

Б.А.Тарашкевіч, прыняўшы прапанову органаў АДПУ СССР напісаць аўтабіяграфію i будучы абсалютна чэсным, інтэлігентным, высокаадукаваным i далікатным чалавекам, пачаў старанна i акуратна выконваць тую задачу, якую перад ім паставілі адпаведныя органы. У ёй вельмі падрабязна i максімальна старанна даў характарыстыкі сваім сябрам па БСРГ, паслам (дэпутатам) польскага сейма, паплечнікам па рэвалюцыйнай дзейнасці, лідэрам іншых грамадскіх арганізацый, што дзейнічалі на тэрыторыі буржуазнай Польшчы. Усяго ім было ўпамянута да 250 прозвішчаў. Тарашкевіч падрабязна распавядаў пра іх узаемаадносіны, знаёмствы з іншымі дзеячамі, па так званым "ланцужку" - адзін за адным. Ён "вольно или невольно" адкрыў іх "кухню" ўзаемаадносін ва ўсіх ракурсах чалавечага жыцця (характары, чалавечыя слабасці i многія іншыя бакі іх адносін).

Такім чынам, хацеў Тарашкевіч ці не, але сваёй аўтабіяграфіяй ён адкрыў кола сваіх знаёмых, сваіх з імі адносін, чаго не прамінулі скарыстаць супрацоўнікі АДПУ СССР. Ён даў ім дзесяткі прозвішчаў, з якімі яны пачалі актыўна працаваць. Тарашкевіч не ведаў, што ў рукі АДПУ ён дае вялікую картатэку новых персаналій - цвету беларускай інтэлігенцыі. Гэта пісьменнікі, дзеячы культуры, вучоныя, грамадскія дзеячы, вядомыя людзі таго часу. Аўтабіяграфія давала магчымасць АДПУ-НКУС арыентавацца ў жыцці Б. Тарашкевіча, яго асабістых сувязях з рознымі палітычнымі дзеячамі.

Звыш 60 гадоў яна праляжала ў архівах - арыгінал у архіве аддзела кадраў Камінтэрна [32] ў Маскве, дзе, дарэчы, захоўваюцца два тамы матэрыялаў на Б.Тарашкевіча, а копія ў архіве Камітэта дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь, дзе мы яе i выявілі...

Грунтоўна вывучыўшы аўтабіяграфію Б.Тарашкевіча, мы доўга разважалі: публікаваць яе без купюр ці ўрыўкамі?

Адзін з навукоўцаў, якога мы пазнаёмілі з жыццяпісам Б.Тарашкевіча, заявіў так:

- Публікаваць не трэба. Ён не ў лепшым святле паказвае аўтара першай "Беларускай граматыкі для школ".

Яшчэ і яшчэ мы ўчытваліся ў начыста аддрукаваны тэкст з тым, каб глыбей асэнсаваць своеасаблівую споведзь таленавітага чалавека. Мы добра ўсведамлялі, што такі высокаадукаваны і інтэлігентны чалавек, як Б.Тарашкевіч, апынуўшыся па сутнасці ў духоўным і фізічным палоне, не мог не прыняць жорсткія і ультыматыўныя правілы палітычнай гульні.

Дзеячаў, якія засталіся ў Заходняй Беларусі і не працавалі пад кіраўніцтвам камуністаў альбо ў саюзе з імі, ён назваў нацыянал-фашыстамі, даў ім адназначныя, негатыўныя характарыстыкі. Паказальнымі з'яўляюцца і словы, якімі Б.Тарашкевіч закончыў сваю аўтабіяграфію: "Лічу, што маім рэвалюцыйным абавязкам з'яўляецца барацьба з беларускімі контррэвалюцыйным і інтэрвенцыянісцкім нацдэмаўствам і нацыянал-фашызмам".

Яшчэ нам не зусім зразумела, на якіх падставах Б.Тарашкевіч назваў Я.Ф.Карскага і М.М.Нікольскага чарнасоценцамі і чаму так нядобразычліва характарызаваў А. Луцкевіча і Р. Астроўскага. Увогуле Б.Тарашкевіч шмат увагі ўдзяляў персаналіям -дзеячам, з якімі яму давялося працаваць і сустракацца. У заключнай частцы аўтабіяграфіі ён рэзка адмежаваўся ад беларускага нацыянальнага руху і назваў яго буржуазным, які перарастае "ў нацыянал-фашызм у Заходняй Беларусі і контррэвалюцыйнае нацдэмаўства ў БССР".

Паводле яго слоў, нацдэмы і нацфашысты - былыя яго сябры і паплечнікі - з'яўляліся ідэолагамі кулацтва і рабілі "стаўку на контррэвалюцыю пры дапамозе інтэрвенцыі". Больш стрымана і карэктна характарызаваў ён дзеячаў Беларускай сялянска-работніцкай грамады, якія ў той час ужо былі арыштаваны ДПУ БССР па справе БНЦ і знаходзіліся ў следчым ізалятары.

Такімі класавымі, вульгарнымі ідэалагічна-палітычнымі штампамі прасякнуты ўсе тагачасныя партыйныя дакументы, матэрыялы перыядычнага друку, вусныя выступленні камуністаў. Партыйныя ўстаноўкі абавязвалі строга крытычна, па-бальшавіцку адносіцца і да самога сябе, і да сваёй мінулай дзейнасці. Таму ён назваў сябе "мелкобуржуазным националистически настроенным интеллигентом", "социал-демократствующим интеллигентом".

Некалькі старонак аўтабіяграфіі Б.Тарашкевіч прысвяціў таму, як прыйшоў у камуністычную партыю. Аднак гэтае пытанне застаецца спрэчным. Аляксандра Бергман [33] - гісторык i публіцыст, дзеяч рэвалюцыйнага i нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі - лічыць, што Б. Тарашкевіч, нягледзячы на актыўнае супрацоўнiцтва з Камуністычнай партыяй Заходняй Беларусі, так i не стаў сапраўдным камуністам, i яго прызнанне - "считал себя по убеждению коммунистом" - вымушанае i няшчырае.

Агульна характарызуючы аўтабiягряфiю Б.Тарашкевіча, трэба адзначыць, што яна ўтрымлівае шмат цікавых падрабязнасцяў з гісторыі беларускага нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі ў 20-я гады нашага стагоддзя.

Чытач даведаецца, напрыклад, як рыхтаваўся з'езд Віленшчыны i Гродзеншчыны ў чэрвені 1919 г., як адносіліся да яго польскія ўлады i сам начальнік польскай дзяржавы Ю. Пілсудскі. Б.Тарашкевіч раскрывае тайну нарадаў, на якіх абмяркоўваліся пытанні "бунту" дывізіі генерала Жалігоўскага ў кастрычніку 1920 г., у выніку якога былі захоплены Вільня i Віленскі край.

У аўтабіяграфіі шмат месца адведзена масонскім ложам "Правда" i "Траугут", да якіх належаў Б.Тарашкевіч у 20-я гады. Ён назваў імёны амаль усіх членаў гэтых ложаў. Яго сведчанні, можна сказаць, як крыніца па гісторыі масонства Польшчы, выкарыстаны вядомым польскім масоназнаўцам Л.Хасам [34] у кнізе "Masoneria Polska XX wieku: losy, loże, ludzie" (Варшава, 1993). На думку Б.Тарашкевіча, з яго ўдзелам планавалася стварыць асобную беларускую масонскую ложу. Але, напэўна, у сувязі з тым, што ён выйшаў з масонства i далучыўся да камуністаў, гэта не адбылося. Між тым, факты i разважанні слыннага беларуса аб масонстве i яго ролі ў жыцці тагачаснай польскай дзяржавы ўяўляюцца вельмі цікавымі, важнымі для гісторыкаў i заслугоўваюць грунтоўнага вывучэння.

Новыя i значныя сведчанні прывёў Б.Тарашкевіч пра выбары ў польскі сейм у 1922 г., нараду беларускіх нацыянальных дзеячаў у Сопаце летам 1925 г., на якой было абмеркавана пытанне аб ліквідацыі ўрада БНР, пра дзейнасць Віленскага беларускага нацыянальнага камітэта i разгром Грамады, судовы "працэс 56" над яе кіраўніцтвам у лютым - маі 1928 г.

Увогуле, аўтабіяграфія Б.Тарашкевіча, напісаная ў спецыфічных, складаных палітычных і маральна-псіхалагічных умовах, уяўляе сабой грунтоўны, інфармацыйна насычаны і гістарычна асэнсаваны нарыс не толькі ўласнага жыццяпісу, але і нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі ў 20-я - пачатку 30-х гадоў XX стагоддзя. I ў гэтым яе вялікая навуковая каштоўнасць. У аўтабіяграфіі, паводле слоў самога Б. Тарашкевіча, адлюстраваны яго шлях нацыянальнага рэвалюцыйнага дзеяча, шлях доўгі і пакутлівы. "Но мои увлечения, мои искания и блуждания, моя борьба на найденном мною революционном пути - это, как по времени, так и по содержанию, значительный отрывок из истории белорусского революционного движения".

Але пры знаёмстве з аўтабіяграфіяй Б.Тарашкевіча трэба мець на ўвазе наступныя моманты.

Па-першае. Яна рыхтавалася не па ўласным жаданні і творчым натхненні, а па прапанове супрацоўнікаў АДПУ СССР. Гэтыя абставіны, несумненна, паўплывалі на выказванні і разважанні былога палітвязня Польшчы, "выратаванага" савецкай сацыялістычнай дзяржавай.

Па-другое. Пры ўважлівым знаёмстве з аўтабіяграфіяй Б.Тарашкевіча ў вочы кідаецца тое, што супрацоўнікі АДПУ СССР паставілі яму канкрэтныя пытанні, на якія хацелі мець адказы ці яго рэакцыю. I як бачым, былы кіраўнік Грамады імкнуўся даць на гэтыя пытанні здавальняючыя адказы.

Па-трэцяе. Апошнія старонкі біяграфіі хутчэй за ўсё напісаны пад дыктоўку ці па настойлівай падказцы дэпэушнікаў. Асабліва тры апошнія яе абзацы. Яны ні па стылю, ні па логіцы, ні па тэрміналогіі аніяк не могуць належаць выдатнаму беларускаму лінгвісту. Гэта звычайны славесны шаблон сержантаў, якія былі шчыра ўпэўнены ў тым, што надзейна абараняюць сацыялістычную радзіму ад тлятворнага ўплыву буржуазна-нацыяналістычных акадэмікаў у акулярах. Яны ўслужліва, з натхненнем выконвалі распараджэнні сваіх непасрэдных вышэйшых і верхніх гаспадароў-начальнікаў і, ні на хвіліну не задумваючыся, знішчалі гонар і сумленне нацыі. Горшае, што было ў грамадстве, ваяўніча і бязлітасна вынішчала лепшае, яго духоўных правадыроў...

Ці ж гэта словы Б.Тарашкевіча, якімі ён заканчвае свой жыццяпіс? Чытаем: "Враждебные советской власти настроения и разговоры переходят во вредительское поведение и кристаллизируются в контрреволюционные организации, на данном историческом этапе с неизбежностью смыкающиеся и переплетающиеся с провокационной разведочной и подрывной работой подготавливающих почву для интервенции агентов империалистических разведок".

Ні логікі, ні стылю, ні сэнсу...

Дарэчы, хібы стылю ў аўтабіяграфіі сустракаюцца даволі часта, што не ўласціва знакамітаму філолагу. Гэта можна растлумачыць толькі тым, што тэкст аўтабіяграфіі паўторна не быў прачытаны аўтарам, не правіўся i не рэдагаваўся ім. Складваецца такое ўражанне, што яна пісалася ў спешцы i была забрана ў Б.Тарашкевіча адразу, як толькі высахла чарніла.

Зразумела, што выказванні i ацэнкі былога лідэра Грамады былі абумоўлены тымі ўдушлівымі маральна-псіхалагічнымі i ідэйна-палітычнымі абставінамі ў першай краіне сацыялізму - СССР, дзе ён апынуўся.

У тых умовах яго аўтабіяграфія гучала як споведзь у надзеі застацца жывым. Гэтыя словы мы i вынеслі ў назву кнігі пра Б.Тарашкевіча. Вядома ж, ён не мог ведаць ці нават думаць аб тым, што надзеі ў яго на жыццё ў СССР не было. Да смяротнага прысуду заставалася роўна 5 гадоў. Праўда, у канцы лістапада 1938 г. у яго ўсё ж быў шанц застацца жывым... Але пра гэта падрабязна расказваецца ў пасляслоўі кнігі.

Аўтабіяграфія Б.Тарашкевіча ў поўным аб'ёме на мове арыгінала нідзе не друкавалася. Толькі асобныя вытрымкі i сведчанні з яе ў свой час прыводзіла Аляксандра Бергман у кнізе "Слова пра Браніслава Тарашкевіча", якая выйшла на польскай мове ў 1977 г. у Варшаве (беларускі пераклад - Слова пра Браніслава Тарашкевіча: Гістарычны жыццяпіс. Мн., 1996). Пра біяграфію Б. Тарашкевіча пісаў Арсень Ліс [35] у кнігах "Браніслаў Тарашкевіч" (Мн., 1996) i "Зямля Тарашкевіча" (Мн., 1991, у сааўтарстве з Я.Р. Лецкам [36] ). Упершыню аўтабіяграфія Б. Тарашкевіча надрукавана ў Мінску ў часопісе "Спадчына" [37] (№№ 4-5 за 1996 г.) у перакладзе на беларускую мову, з невялікай прадмовай i пасляслоўем, падрыхтаванымі Анатолем Валахановічам [38] i Уладзімірам Міхнюком [39] , праўда, без каментарыяў.

Тэкст аўтабіяграфіі Б.Тарашкевіча ў кнізе публікуецца без купюр, у сучаснай арфаграфіі, асобныя недакладнасці ў прозвішчах i датах выпраўлены, а скарочаныя словы адноўлены без спецыяльных агаворак у заўвагах. Падзагалоўкі ў тэксце аўтабіяграфіі дадзены намі ў квадратных дужках.

Аўтабіяграфію Б.Тарашкевіча, акрамя прадмовы, дапаўняюць пасляслоўе i грунтоўныя каментарыі, якія ў сваім адзінстве надаюць кнізе цэласнасць i лагічную завершанасць.

Пры падрыхтоўцы кнігі да выдання выкарыстаны дакументы i фотаздымкі з архіва выдавецтва "Беларуская энцыклапедыя" імя Петруся Броўкі [40] , Беларускага дзяржаўнага архіва-музея літаратуры i мастацтва, з асабістых архіваў Анатоля Валахановіча, Арсеня Ліса i Уладзіміра Міхнюка.

Аўтары выказваюць шчырую падзяку Аляксандры i Стэфану Бергманам [41] , Гэлене Глагоўскай [42] за дапамогу пры падрыхтоўцы гэтай кнігі да выдання.

АВТОБИОГРАФИЯ БРОНИСЛАВА АДАМОВИЧА ТАРАШКЕВИЧА ЧЛЕНА КПП(КПЗБ) с 1925 года

[Отцовский дом. Учеба в Виленской гимназии и Петроградском университете]

Родился в 1892 г. в деревне Мацюлишки, в 27 верстах от Вильно на восток, по Полоцкому тракту, в белорусской крестьянской католической семье. На долю моего отца после раздела между четырьмя братьями надельного участка выпало меньше 5-ти десятин земли. В тех условиях это хозяйство ниже середняцкого. Своего хлеба обыкновенно не хватало, и отец работал на лесных разработках. С семилетнего возраста я стал работать в качестве постоянного пастуха. Но также рано стал посещать и окончил начальную школу. Учитель считал меня способным и еще пару зим по своему почину занимался со мной и, отчасти любопытства ради, послал меня держать экзамен в гимназию. Неожиданно для всех я выдержал легко испытание в III класс Виленской второй гимназии. Отец уступил моим слезам и просьбам и уговорам учителя, но принужден был продать свою землю и пойти к своему зятю на совместную с ним кабальную аренду участка земли от помещика, с которым тянулся долгий разорительный судебный процесс за внесенный дедом помещику арендный залог. Процесс был в результате выигран, отец стал более зажиточным крестьянином, но до конца жизни ненавидел помещиков и царское правительство, а потом и польское.

Из своей семьи я ушел очень рано. Но тяжелая работа, довольно стеснительные материальные условия и продолжительный процесс с помещиком еще в детстве возбуждали мои чувства против помещиков, правительства - виновников крестьянской кривды.

С IV класса я стал работать на себя уроками, а с V не получал из дому никакой помощи. Виленскую вторую гимназию я окончил в 1911 г. с медалью, а затем историко-филологический факультет Петербургского [43] университета в 1916 г., где был оставлен академиком Шахматовым [44] при кафедре русского языка и литературы для "приготовления к профессорскому званию". Соответствующие магистрантские экзамены я держал в течение 1917, 18 и 19 годов в разное время и разных профессоров, но после революции это уже официального значения не имело.

[Начало революционной деятельности. Белорусский язык - язык белорусского народа]

Мое пребывание в гимназии в Вильно совпало с годами глубочайшей реакции. В среде учащейся молодежи стали если не разврат, не карьеризм, то богоискательство, национализм. Так называемое этическое самосовершенствование, индивидуализм и эстетизм вместо революционной борьбы. Среди учащейся молодежи [школ] русского языка никаких кружков самообразовательных и революционных за это время в Вильне не было. Зато были три польские: народовцы [45] , постемповцы [46] (Недзялковский [47] , М.Клотт [48] , теперь главный инспектор труда) и "Вызволене" [49] , в которое я и попал с V класса. Была эта организация польская патриотическая (неподлеглосьтева) [50] с клерикальным оттенком. Первым условием принадлежности к ней было "четвертое воздержание" [51] .

Во главе этого движения стояли теперешние виленские хадецкие [52] деятели, адвокаты Змитрович [53] и Энгель [54] . Из лиц, входивших тогда в "Вызволене", вспоминаю таких: Вацлав Битнер [55] , теперь один из лидеров хадеции, депутат; Мечислав Недзялковский; Мирослав Арцишевский [56] , теперь польский посланник в Бухаресте; Клавдий Душевский [57] , теперь белорусский националистический деятель в Ковне; Обуховский (зорачкай тут і далей адзначаны прозвішчы, па якіх дадатковых звестак не выяўлена. - Заўвага аўт) - член эсеровской организации в студенческие годы и целый ряд других, потерявшихся из виду. Но вскоре в "Вызволене" образовалось левое крыло. Образовали его в виде особого кружка и направления Болеслав Малецкий [58] - брат проректора КУНМЗа [59] , Гульвин* и я. Названные товарищи имели революционные традиции в своих семьях, братьев на каторге и сами жили в большой бедности. Вместо чтения не всегда понятных и увлекательных классиков польского романтизма, мы стали интересоваться политической экономией и философией.

Результат этих занятий был таков, что я на второй год пребывания в вызволенской организации, будучи в VII классе, объявил себя неверующим и отказался исповедоваться. Приблизительно одновременно с этим я окончательно самоопределился как белорус.

В отцовском доме и в деревне все говорили исключительно на белорусском языке, "попросту". Еще пасучи стадо, я не раз задумывался: что за язык, которым никто не пишет и паны на нем не говорят. И мне не раз становилось больно, что этим языком, которым говорит народ, и самим этим народом все пренебрегают. Еще в 1904 году мои соседи-родственники, рабочие из Петербурга, привезли и подарили мне тетрадь с революционными песнями и стихами на русском и польском языках. Но были там и белорусские стихи Мацея Бурачка [60] ("Белорусская дудка"). Я их сразу выучил наизусть и нередко декламировал по деревням, вызывая необычайный восторг у крестьян "простым" языком, близостью темы и образов к народной жизни. В 1905 году отец привозил мне из Вильно революционные воззвания на белорусском языке, и крестьяне собирались в хату слушать их. Но в "Нашу ніву" [61] я попал только в 1908 году. Покупая там газетку и литературу, познакомился с Антоном Луцкевичем [62] , его братом археологом Иваном [63] и редактором "Нашай Нівы" Власовым [64] . Однако они не посвящали мне много времени и мое национальное самоопределение решила тесная связь с белорусской деревней и та скупая литература, которую можно было получить в "Нашай ніве".

Самоопределившись белорусом и неверующим, я вскоре разошелся с "Вызволенем". С вызволенскими вождями я разорвал довольно резко и окончательно, но с некоторыми бывшими вызволенскими товарищами сохранил и в Петербурге личные отношения. Однако ни к какой из польских организаций не принадлежал. Чешейко-Сохацкого [65] встречал один раз в Вильно в ученические годы на каком-то съезде молодежи, но в Петербурге с ним отношений не поддерживал и несколько ближе познакомился с ним уже на почве сеймовой работы.

[Замысел написать белорусскую грамматику]

Историко-филологический факультет я избрал единственно с целью поработать над белорусским языком и составить белорусскую грамматику. А так филологию я не особенно любил и с большим увлечением занимался историей, правополитическими дисциплинами и в особенности философией. До того закантианился [66] , что имел предложение работать на кафедре философии. Но цельного гармонического мировоззрения университет мне не дал ни в каком отношении, а тем более в общественно-политическом: отшлифовка и возбуждение мозгов, а в сумме мелкобуржуазное интеллигентское верхоглядство. Правда, по своей специальности я, благодаря хорошему руководству и довольно солидной работе, вынес значительный научный багаж. В университете я уже зарабатывал не только уроками, но и научной работой. Работал по подготовке материалов для истории Академии наук, по поручению Археологического института [67] издавал известные своей исторической ценностью грамоты рижского архива, получал этнографические командировки и т.д.

Если не считать профессора Рейснера [68] , у которого я прослушал курс лекций по истории политических учений, то с большевиками в университете я не встречался. С эсерами познакомился, но их террористические разглагольствования меня не увлекали. В студенческом забастовочном движении я принимал участие, но более в роли участника, а не организатора выступлений. Я был захвачен полностью белорусским национальным движением и в белорусских организациях принимал весьма активное участие. Был организатором и старшиной нелегальной кассы взаимопомощи белорусских студентов. При университете вместе с Хлебцевичем [69] организовал белорусское общество краеведения, игравшее роль общебелорусского землячества.

Центральной белорусской фигурой в Ленинграде был профессор Ивановский [70] . Он был оппозиционно настроен к "Нашай ніве" за ее оппортунизм ко власти имущих. (Такой же упрек Луцкевичи ставили Ивановскому). Ивановский считал себя социалистом и пытался группировать вокруг себя рабочих. На субботниках у него и Эпимах- Шипилло [71] я встречался с Гурло [72] , Жилуновичем [73] , Станюлевичем [74] и другими.

Во время империалистической войны в белорусском национальном движении преобладала ставка на поражение. Одни видели через поражение революционные перспективы для белорусского движения, другие - буферное государство, белорусское по немецкой концепции. Луцкевичи и Ластовский [75] остались в Вильно и проводили вторую концепцию. Ленинградская группа мыслила революцию в мелкобуржуазном эсеровском понимании. Об этом было много толков, но дальше разговоров и ожидания революции мы не шли. Разве что пропагандировали дезертирство из армии. Правда, бывали и такие, как Янка Лыщик*, который вел в армии агитацию.

[Работа в Белорусском комитете помощи жертвам войны]

После оккупирования громадной части Белоруссии немецкими войсками в Петрограде создался Белорусский комитет помощи жертвам войны [76] , в котором я тоже принимал участие. В смысле помощи жертвам войны этот комитет сделал не особенно много, но после революции сыграл некоторую роль в белорусской политической жизни. Летом 1917 года верховодили в нем эсеровско-либерально-федералистские элементы: Душевский, Гриб [77] , Воронко [78] . После октября его захватили люди более или менее связанные с рабочими центрами (Червяков [79] , Жилунович). Летом 1917 года большевиками они не были, но уже во время октября тяготели к большевикам и вскоре стали работать под руководством тов. Сталина, нар. комиссара по национальным делам (который, насколько я слышал, лично посетил Белорусский комитет [80] после октябрьской победы).

Хотя весной и осенью 1917 года принимал участие в некоторых белорусских съездах (съезд белорусской интеллигенции*, учительский* и фронтовой [81] ), но руководящей роли на них не играл, будучи слишком занят научной работой.

Октябрьскую революцию встретил сочувственно, но с целым рядом мелкобуржуазных интеллигентских оговорочек большевиками. Но главного - исторической роли диктатуры пролетариата и его авангарда большевистской партии - я не понимал. Разгону "учредилки" [82] был искренне рад. Зато, хотя так называемому всебелорусскому съезду [83] я и не придавал тогда большого значения, считая его случайным собранием случайных людей, но необходимости его разгона не понимал: казалось мне, решения его шли как бы навстречу большевикам. Я теперь вполне отдаю себе отчет в том, что недооценивать или замазывать контрреволюционную роль и буржуазную сущность этого съезда, как это делали Жилунович и Игнатовский [84] , не является простой исторической ошибкой. Впрочем, я на этом съезде участия не принимал.

Зимой 1917/18 г. я стал работать в названном Белорусском комитете. Но главным образом я занят был научной работой, подготовкой к доцентуре и подготовкой к печати белорусской грамматики.

По этой причине, когда весной 1918 г. Белорусский комитет вместе со всем комиссариатом по национальным делам был переведен в Москву, я остался в Ленинграде продолжать свою научную работу. Но продолжалось это недолго, и летом 1918 г. я уехал через Финляндию к своим родителям под Вильно. Лето и осень я провел у отца, занимаясь физическим трудом, находясь под постоянным надзором жандармерии. Однако за это время в Вильно напечатал "Белорусскую грамматику для школ", сокращенное школьное издание своего более обширного научного труда.

[Луцкевич, Ластовский, Ивановский и др.]

Луцкевич и Ластовский в это время сотрудничали с немецкой оккупацией, издавая газету [85] , организуя белорусские школы (около 40 начальных школ, учительская семинария в Свислочи) [86] . Политической организацией этих "активистов" являлся Белорусский национальный комитет [87] в Вильно. Я в состав этого комитета не входил. Осенью этого года вместе с профессором Вацлавом Ивановским я переехал в Минск для работы в организующемся школьном кураториуме и в педагогическом институте [88] . С приходом большевиков я остался в Минске и работал в педагогическом институте, выезжая пару раз в Ленинград по университетским делам и своей научной работе, которую продолжал и тут.

Что же касается моего пребывания в Минске во время немецкой оккупации, то тут я никогда не был членом "правительства" БНР [89] . Но я не был совершенно чужд этой среде и этим деятелям. Так, когда после немецкой революции 1918 г. в Минске конституировалась Белорусская социал-демократическая партия [90] (по существу, небольшая интеллигентская группа: Ивановский, Луцкевич, Смолич [91] , главный "идеолог" и автор программы, Овсянник [92] , Дыло [93] , Лёсик [94] , Прушинский (Алесь Гарун) [95] , Рак [96] , несколько рабочих и крестьян), то сразу к ней присоединился и я. Но вскоре она распалась и уже к моменту занятия Минска большевиками не существовала.

Ни тогда, ни потом я не слышал, чтобы зимой 1918/19 г. существовали в Минске белорусские контрреволюционные организации, кроме эсеровской. Однако возможно было возникновение известных групп вокруг отдельных лиц, которые в силу вещей вследствие сходности интересов и работы создавали известный эрзац организации в виде чаев, посещений, приемов и т. п. Подобным образом группировались вокруг Ивановского, как личности более крупной, группа работников, главным образом, просвешения: Рак, Трепка [97] , Лёсик, Прушинский и некоторые преподаватели института. Игнатовский имел тоже свою группу из слушателей педагогического института, главным образом. Я сам был ближе [по своим] взглядам к Ивановскому.

Ивановский тогда стоял - по крайней мере так о себе утверждал - на почве "лояльного сотрудничества" с большевиками. Хорошо работал в институте и в государственном издательстве. Вообще был полон деляческой, но часто и дельной инициативы. Например, разработка и частичное приведение в исполнение проекта пригородных огородов для государственных учреждений, школ и фабрик. Ивановский, конечно, не имел пролетарской точки зрения на революцию, как и все его политические друзья, мелкобуржуазные интеллигенты, народники.

Когда в январе 1919 г. была провозглашена независимость и свобода Советской Белоруссии, мне казалось, мы были вполне удовлетворены в своих национальных чувствах и чаяниях. Ивановский собирался даже вступить в партию, убеждал и меня. Я отвечал, что не все хорошо понимаю, что творится и что вступлю только тогда, когда не надо будет делать оговорок, что не хочу примазываться. В это время кто-то приезжал из-за границы с письмом от бэнээровских министров, спрашивавших, что делать. Ивановский советовал ликвидировать раду за границей и приезжать в Минск.

[Создание Советской Белоруссии]

Когда после краткого правления Жилуновича весь состав народных комиссаров во главе с Жилуновичем был разогнан и арестован [98] , мелкобуржуазная белорусская интеллигенция приняла это за принципиальный поворот большевиков в национальном вопросе, как победу великодержавного русского шовинизма. Пару месяцев спустя были арестованы Ивановский и Трепка и в качестве заложников вывезены в Смоленск.

В это время стало проявляться и среди крестьянских масс недовольство на почве извращения правильной ленинской линии земельными органами Литбела [99] . Крестьянин не мог понять "коммунии", которая не делит и не раздает крестьянам помещичьих имений, а бывали случаи - оставляет самого помещика в качестве управляющего имением. Этот момент был ловко подхвачен и использован контрреволюцией и, в частности, широко развернутой сетью POW (Польской военной организации) [100] , которая аграрной политике большевиков (собственно Литбела) противоставляла аграрную реформу из Варшавы: землю крестьянам в собственность.

Все это содействовало отливу симпатий к большевикам в мелкобуржуазной среде: значительной части крестьянства и интеллигенции, в частности, среди белорусских националистов. По течению этих контрреволюционных настроений поплыл и я.

Своей работой в Минском институте, где постоянно приходилось грызться с такими черносотенцами, как Карский [101] , Никольский [102] и К о, я был недоволен. К тому же продовольственные условия сделались очень тяжелыми, и я решил пробраться в Вильно, занятое Пилсудским.

В Вильно белорусское движение опиралось на белорусскую гимназию, основанную в 1918 г. Директором ее был Коханович [103] , но главной политической пружиной, несмотря на свою тяжелую болезнь, был Иван Луцкевич (в августе 1919 г. умер от чахотки в Закопане). Кроме того, надо назвать ксендза Адама Станкевича [104] , Янку Станкевича [105] , Алексюка [106] , Клавдия Душевского, Геннадия Богдановича [107] и Максима Горецкого [108] . От Ивана Луцкевича я узнал, что в Вильно уже существует Белорусский комитет, что такой же комитет существует и в Варшаве, во главе с инж. Дубейковским [109] , что вскоре после занятия Вильно Пилсудским [110] была принята белорусская делегация (Коханович, ксёндз Станкевич и еще кто-то), что делегация предложила Пилсудскому свои постулаты и что Пилсудский обещал поступать в белорусском вопросе и всего края согласно с лозунгами, прокламированными в его пресловутом виленском воззвании: "К жителям Великого княжества Литовского' [111] . Но вообще настроения у виленских белорусов были кислые. Солдатчина безнаказанно буйствовала, устраивая погромы не только еврейские, но и крестьянские, при случае "ревиндикации" [112] всякого помещичьего барахла, белорусская учительская семинария в Свислочи разгромлена, белорусские начальные школы закрыты, Виленская белорусская гимназия без средств, целый ряд крестьянских деятелей, особенно по Гродненщине, - по тюрьмам, и тому подобные цветки белопольской "освободительной" армии. Луцкевич оценивал положение таким образом, что большевики в России власти не удержат, что в конце победит черная реакция, а в единой неделимой России колчаков и деникинов не будет даже речи о терпимости к белорусскому национальному движению, что, с другой стороны, хотя и нельзя верить воззванию Пилсудского (стоит только сказать о воззвании Николая Николаевича к полякам), однако чем дальше поляки продвинутся на восток, тем лучше и для белорусов, потому что принуждены будут идти на уступки, тем более, что при демократическом строе в парламенте и белорусы, и украинцы в союзе с евреями могут играть очень важную роль, что, наконец, при окончательном установлении границ на востоке решающую роль будут играть великие державы. Отсюда следует такой вывод: надо работать в крае - по-активистски (значит, соглашательски), за границей - в духе независимости.

В это время за границей обивал пороги дипломатических канцелярий премьер бэнээровского правительства Антон Луцкевич. Но главное местопребывание этого правительства было в Берлине (Цвикевич [113] , Смолич, Захарко [114] , Кречевский [115] , Заяц [116] ). Другая группа действовала в Ковне: Воронко, Белевич [117], Ластовский. В Париже "участвовали" в Версальской конференции [118] Антон Луцкевич, полковник Ладнов [119] и генерал Кондратович [120] .

В мае 1919 г. в Варшаву приехал Смолич для установления связи с краем. Имел собеседование с Прыстором [121] , тогдашним вице- министром труда, с пэпээсовцами [122] и иными людьми, т.наз. левицы пилсудчиковой. Постоянным представителем БНР в Варшаве был назначен инженер Дубейковский. Понятно, что никто этого представительства не признавал, но был создан легальный Белорусский комитет в Варшаве, который регистрировал белорусов и даже выдавал им белорусские бэнээровские паспорта. Этот комитет сносился по всем текущим делам с властями, как бы вроде белорусского консульства.

Смолич вызвал меня в Варшаву для согласования работы с краем и использованием моего знания польского языка и личных знакомств на варшавской почве. Он передал мне такие директивы белорусского правительства относительно работы и политической линии:

1. Создать краевую организацию Виленшины и Гродненшрны;

2. Создать белорусскую прессу;

3. Обратить особое внимание на создание белорусских школ и издательства.

Рекомендовали двойную тактику, с одной стороны, оппозиционную прессу, с другой стороны, сотрудничество с поляками, дабы "вырвать, что удастся", особенно в области просвещения и кооперации. Польские "рады людовые" [123] (подделка под советы) под прикрытием демагогических обещаний земли крестьянам в собственность развернули широкую акцию за безоговорочное присоединение Гродненщины и Виленщины к Польше. Надо было противодействовать. Смолич указал, что бэнээровское правительство в известных размерах может субсидировать работу из своего фонда, полученного путем займа от украинцев.

[Съезд представителей Виленщины и Гродненщины]

Обо всем том, конечно, думали и в Вильно, даже сделали кое-какие приготовления. Решено было созвать белорусский съезд в Вильно [124] с целью создания белорусского представительства Виленщины и Гродненщины. История этого съезда, который происходил в Вильно в июне 1919 г., имеет один замечательный инцидент. Организацию этого съезда поручили мне как представителю Виленщины и Алексюку как представителю Гродненщирны. За разрешением на съезд мы обратились к "Гражданскому комиссару восточных земель" [125] Осмоловскому [126] . Тот ответил, что это дело большого политического значения, которое может разрешить только Славек [127] , начальник второго отдела в Вильно. То же мне сказал и Ян Пилсудский [128] , тогда комиссар гражданский города Вильно, добавляя при этом "частным образом", что Славек является правой рукой Пилсудского по всем политическим делам. Мы обратились к Славеку. Назначил нам прием на своей частной квартире. Принял нас любезно. Говорил, что слышал обо мне от моих общих знакомых, о моем участии в ученические годы в польском движении за независимость, рассказывал о своей боевой революционной деятельности (между прочим, о Безданах [129] ). Согласился дать разрешение на съезд и в конце взволнованным голосом сказал: "Было бы делом необыкновенной политической важности, если бы вы могли провести на этом съезде провозглашение Пилсудского великим князем Великого княжества Литовского". Я был смущен таким неожиданным предложением и замолчал, Алексюк тоже не ответил утвердительно, а теперь мол, посмотрим. На прощание просил держать этот разговор в тайне, вынул связку бумажных царских рублей (кажется 10 000 - так говорил Алексюк) и передал Алексюку на организационные расходы по съезду. Деньги Алексюк принял и возгорелся вообще охотой к предложенному плану и сотрудничеству с поляками. Когда после выхода я заявил ему, что и деньги, и все предложения Славека неприемлемы, он заявил, что всю ответственность берет на себя и будет действовать самостоятельно. О предложении Славека я говорил Ивану Луцкевичу и, вероятно, Смоличу и Душевскому, а о полученных Алексюком деньгах знали и другие. Когда Алексюк решил действовать "самостоятельно", решено было: разрешение на съезд использовать с целью создания постоянной политической организации, Алексюка и всю его группу на съезде провалить, провести вмещающиеся в рамках легальности и оппозиционные решения. Надо сказать, что штаб Пилсудского и вообще пилсудчики придавали этому съезду серьезное политическое значение. На день съезда в Вильно приехал целый ряд известных представителей этого лагеря: Прыстор, Ледницкий [130] , министр труда Ивановский, Медард Довнарович [131] и др. С другой стороны, и бэнээровская группа постаралась прислать побольше своих делегатов. Алексюк с треском провалился. Конечно, не могло быть и речи о каком-то великом князе, когда в президиум сыпались предложения самых радикальных антиоккупантовских резолюций, главным образом, эсеровского характера. Съезд избрал все-таки постоянный политический орган: Белорусскую раду Виленщины и Гродненщины, которой председателем был избран Клавдий Душевский. По болезни я на съезде не был, но в члены Рады был избран.

Пилсудчики были крайне недовольны этим съездом. Стали говорить и писать в "левицовой" прессе, что белорусы "еще не созрели", что не являются политической величиной и т. п. Но продолжалось это не долго. Подготовка к наступлению на Минск заставляла вести переговоры с белорусами. С другой стороны, и белорусские деятели (с благословения БНР) стремились к известным концессиям, в особенности в области просвещения. Поворотным моментом был большой политический раут [132] , организованный Дубейковским в Варшаве (в Европейской гостинице), на котором присутствовало несколько десятков политических деятелей с левицы, произнесших пару десятков речей на избитую мелодию: "Вольные с вольными", "равные с равными", "за нашу и вашу вольность" и т. д. кругом да около. После этого делегация Белорусской рады Виленщины и Гродненщины была принята Пилсудским в Бельведере [133] . Участ­вовали в ней: Дубейковский, Коханович, Алексюк, Кушнев* и я. Пилсудскому был предложен мемориал, главным образом, по школьным делам. Пилсудский уверял, что он намерен руководствоваться идеями своего виленского воззвания [134] , но, к сожалению, имеет затруднения с сеймом.

Летом того же года гражданский комиссар Осмоловский пригласил меня к себе и предложил занять место чиновника по белорусским делам, чтобы сдвинуть дело с мертвой точки. Я поставил это в зависимость от выполнения моих условий: незамедлительного открытия закрытых школ, освобождения политических заключенных и другого. Я не был удовлетворен его ответом и предложения не принял.

Но вскоре мне надоело это бесплодное политиканство. После приезда Антона Луцкевича из Парижа в Варшаву я просил его освободить меня от политработы и дать возможность заниматься опять наукой. Луцкевич согласился, и я опять на более продолжительное время отошел от активной политической жизни. Хотя идеологически я не вышел из мелкобуржуазного бэнээровского лагеря, но в белорусских политических событиях с начала осени 1919 г. и до осени 1920 года активного участия не принимал. И так не принимал участия ни во встречах Пилсудского в Минске [135] , ни в Белорусской войсковой комиссии [136] , ни в заседаниях и расколе Рады

БНР, ни в создании полонофильского крыла Рады, т. н. "Найвышэйшай рады" [137] .

[Работа в Минском высшем педагогическом институте]

В конце зимы 1920 года по приглашению профессора Игнатовского я решил переехать в Минск для работы в организуемом в Минске высшем педагогическом институте. Из Минска в мае выезжал на краткосрочные учительские курсы, где преподавал вместе с Игнатовским, с которым там несколько ближе познакомился. Но вообще о политике мы говорили с ним сравнительно мало, и на "партизана" Игнатовский не очень был похож [138] . Общение с учительской массой и непосредственно с деревней дали мне возможность убедиться, что крестьянство кипит ненавистью к польской оккупации. Началось партизанское движение и карательные экспедиции. После возвращения в Минск я беседовал на эту тему с Ивановским и выразил свое удивление, что белорусские политические организации не протестуют против террора. Было собрано совещание по этому поводу и решено выслать протест Пилсудскому и одновременно протестовать перед главнокомандующим литовско-белорусского фронта генералом Шептицким [139] . От имени протестующей делегации говорил В.Ивановский, будто бы "очень остро". Ответ был бесцеремонно наглый, бешеный. Генерал, топая ногами, кричал: "Если мне понадобится для блага польской армии, сожгу всю вашу Беларусь". Делегация была "сильно возмущена", но выдать воззвание к массам не додумалась. Правда, несколько времени спустя Ивановский и я написали открытое письмо по этому поводу и распространили его среди депутатов, литераторов, ученых и т. д.

А в Минске становилось все более душно и горячо, не столько вследствие небывало горячего лета, сколько вследствие начавшегося наступления Красной Армии. Белорусское контрреволюционное соглашательство стало отступать с занятых позиций и менять ориентацию. Стали отрекаться от "Найвышэйшай рады". В войсковой комиссии штаб считал единственно лояльным Алексюка, остальных подозревали в сношениях с большевиками и с партизанским движением. Характерно, что формируемому Белорусской войсковой комиссией отряду оружие не выдавалось. А я сам был участником разговора между Кузьмою Терещенко [140] и членами войсковой комиссии Раком и Якубецким [141] о том, что необходимо партизан снабжать оружием. Снабдить, вероятнее всего, не снабдили, но говорили.

Между прочим, Ивановский знал о связи Игнатовского с партизанским движением. Также и т. Эдмунда Русецкого [142] , о котором достоверно знал, что работает по поручению компартии в тылах польской армии, из тюрьмы освободил, поручившись за него перед вторым отделом. Про это, конечно, знал и я.

В Минске вместе со Смоличем я пытался развернуть более широко белорусскую социал-демократическую организацию. Но рабочих на собраниях являлось очень мало и ничего серьезного не вышло. Вообще, сталкиваясь с рабочими и крестьянами, чувствовалось, что вся наша работа - это не то, что нужно массам. Но поскольку социальный инстинкт толкал меня в революционном направлении, постольку же моя преувеличенная национальная чувствительность заставляла меня опасаться, что большевики несут национальную гибель белорусскому народу. В общем, отступающих белополяков я не жалел, а предстоящего прихода большевиков не боялся. А что уехал из Минска, то совсем случайно.

Конец лета я хотел провести у родителей под Вильно. Но когда приехал на виленский вокзал, поезда уже не шли на Вильно. Я пробовал через Барановичи и Лиду, но Лида уже была отрезана. Я пробовал через Варшаву-Гродно, но уже было поздно, и я очутился в Варшаве, решив там дождаться большевиков и тогда уже пробраться в Вильно. Это почти анекдотически невероятно, но об этом может сказать т. Эд. Русецкий, который вместе со мною ехал до Баранович. Пишу это в опровержение версии, пущенной Игнатовским (кажется, на ЦИК БССР) в 1924 г. во время прений над законом о языковых правах национальных меньшинств, будто бы я бежал от большевиков. Я не имел абсолютно никаких поводов и побуждений к этому бегству, а если речь [идет] о настроениях среди белорусской интеллигенции, то даже Ивановский говорил мне, что он предпочел бы остаться в Минске, боится только, что его опять могут забрать в качестве заложника.

Знаю, что состоялось особое совещание, на котором было решено более выдающихся бэнээровских деятелей отправить за границу для представительства идей независимости и т. п. Относилось это к Ивановскому, Терещенко, Смоличу и, кажется, Раку. Трое последних не хотели выезжать, в особенности Терещенко и Смолич. Рак, возможно, имел опасения по причине своего участия в Белорусской войсковой комиссии. Однако ни Рак, ни Смолич вышеуказанного решения не исполнили, задержались в Гродно и оттуда пробрались в Вильно, именно во время наибольших удач Красной Армии. Относительно Рака с уверенностью можно сказать, что его дальнейшему следованию не помешали причины материального характера: наоборот, эвакуируясь вместе с Белорусской войсковой комиссией, Рак мог иметь генеральское содержание.

С Ивановским и Терещенко я встретился в Варшаве, когда большевики подходили к Радзимину [143] . Терещенко был как бы в новой коже и казалось более к нему подходящей, чем прежняя. Весело насмехался при виде тянущихся улицами Варшавы "беженских" кулацко-помещичьих обозов и с радостным волнением бродил вечерами по улицам Варшавы, слушая отзвуки близкой канонады. Зато в Ивановском проснулся дух польского шляхтича: хотел было вступить добровольцем в польскую армию, но мы с Терещенко отговорили его. При этом Ивановский рассказывал мне, что все ж таки поляки будут бороться и после занятия Варшавы, что Марьян Косцялковский [144] в сеймовом помещении имеет бюро для организации партизанки в тылах.

[Рижский мирный договор 1921 года]

Но наступление на Варшаву окончилось неудачно. Наступило перемирие и рижские переговоры [145] . Из Риги приходили для белорусских националистов тяжелые вести: 1) белорусская территория будет разделена; 2) права Белоруссии, как особой политической единицы, договором не будут гарантированы; 3) на конференции нет даже представителя Белоруссии советской, в то время как советская Украина официально принимает участие в переговорах как сторона. Эти сведения даже нарочно подчеркивались в сферах, близких к польской мирной делегации. Казалось, что "беларуская справа" на долгие годы похоронена. Причем "хорошо осведомленные" левицовцы подчеркивали - похоронена по соглашению Иоффе [146] и Грабского [147] .

Рижский мир и установившееся на более продолжительное время политическое положение выдвинули вперед концепцию "органической работы". Я принадлежал к тем, которые больше всего считали необходимым путем прессы, школы и кооперации дать возможность белорусскому национальному движению пробить себе путь к массам, углубить их национальную и социальную сознательность. Ясно было, что строй буржуазной Польши будет опираться на парламентарном демократизме, а парламент на избирательной пятихвостке. Я считал, что на Западной Белоруссии надо сосредоточить все силы для завоевания парламентного представительства, силу и значение которого для национально- освободительного движения весьма переоценивал. Имея в памяти позорный провал белорусских списков на выборах в 1917 году как в минскую городскую управу, так и в учредилку, я понимал, что выборы должны быть подготовлены. Школьная сеть и кооперация, между прочим, должны были явиться и опорными выборными пунктами в массах для проведения избирательной кампании. Так я вступил на путь парламентских иллюзий, относясь неблагожелательно ко всяким политическим авантюрам.

[Основание политического клуба Вакаром]

Осенью 1920 года основан был в Варшаве известным экономистом и людовым деятелем Вакаром [148] политический клуб - дружественный союз угнетенных и освобожденных народов. В этом эфемерическом клубе бывали политические чаепития с речами на национально- политические темы. Выступали депутаты Недзялковский, Заремба*, Возницкий*, Малиновский [149] , Космовская*, Фихна*; политические и общественные деятели: Людвиг Крживицкий, Бодуэн де Куртене [150] , Сулковский* и др. Кроме того, постоянными посетителями этого собрания были: латышский поверенный в делах Олинч*, посланники эстонский, финский, венгерский; украинцы, белорусы, какой-то грузин. Говорили, конечно, набором всяких трафаретов, вроде "за нашу и вашу вольность". Но характерными для всего собрания были слова финского посланника, который свою мысль выразил таким каламбуром, что всех присутствующих на этом собрании объединяет... русский язык (говорилось преимущественно на русском языке, как наиболее понятном для такого в национальном отношении пестрого собрания), так, значит, всех объединяет русская опасность, потому что научились мы, - говорит, - этому языку не у друга, а у врага, угнетателя.

Этот клуб издал несколько номеров месячника, в котором я поместил статью по белорусскому вопросу.

[Политическая акция Юзефа Пилсудского]

В начале осени 1920 г. я принимал деятельное участие в тайных совещаниях, обсуждавших политические вопросы, связанные с предполагаемой Пилсудским акцией на Вильно ("бунт" Желиговского [151] ). В этих совещаниях принимали участие В.Абрамович [152] , Кржижановский [153] , отец и сын Хоминские [154] , Заштовт [155] (независимый социалист из Вильно), Нагродский [156] , Ивановский, Дубейковский, полковник Мацеша* (адъютант и друг Пилсудского) и больше не помню. "Хорошо сейчас осведомленные" относительно взглядов Пилсудского лица сообщали, что Пилсудский имеет возможность взять Вильно и прокламировать краевое правительство с собственным демократическим сеймом и т. п. Искалось название для этого края. Многие наиболее соответствующим считали: Западная Беларусь. Было решено, что виленское правительство будет состоять из представителей всех национальностей, приглашен был даже какой-то литовский деятель из Мемельской области [157] . Кроме того, в состав правительства не должны были входить группы правее виленских "демократов" (Абрамович, Ян Пилсудский, Кржижановский и др.). Уже по пути на Вильно название было дано по указанию Пилсудского "Средняя Литва" [158] , а в состав правительства привлечены хадеки (Энгель) и "рады людовые" (Шопа)*. Одновременно был изменен и проект воззвания к населению. Литовец ретировался. Мы тоже были возмущены такой перетасовкой, и даже Ивановский предлагал мне предупредить об этом литовцев. Но я считал это бесцельным, да и не было времени.

[Создание белорусских школ в Средней Литве]

В Вильно сейчас же после нашего приезда было созвано совещание (А.Луцкевич, ксёндз А.Станкевич, Ф.Яремич [159] , Ивановский и, вероятно, Горецкий и Смолич). Решено было правительство Срединной Литвы использовать, главным образом, по линии кооперации и просвещения. Ивановский был назначен директором департамента продовольствия; я - начальником белорусского сектора в департаменте просвещения. В обоих направлениях мы сделали довольно много работы. В 1920/21 учебном году мне удалось открыть больше 200 белорусских начальных школ, причем 7 в самом Вильно; белорусскую учительскую семинарию в Борунах [160] (благодаря энергии Рака М.); провести краткосрочные курсы для учителей в Вильно (до 300 человек); содержать виленскую белорусскую гимназию [161] , издать целый ряд школьных учебников. В это же время по моей инициативе и при моем участии было основано ТБШ [162] , в понимании необходимости вовлечения широких масс в борьбу за родную школу.

Одновременно, отчасти благодаря содействию Ивановского, развернулась довольно широко и кооперативная сеть, в которой белорусы на Виленщине имели решающее значение как на местах, так и в главном правлении в Вильно, где работали: Эдуард Будзько [163] , Смолич, Красковский [164] , Душевский, Трепка, Дубицкая*, Крук*. Братья Кончевские [165] и Метла [166] работали инструкторами.

[Принятие в масонскую ложу "Правда" (Варшава)]

К этому времени относится и принятие меня в масонскую ложу "Правда" [167] в Варшаве.

Подготовлял меня к масонству мой старый знакомый из Петербурга инженер Зябицкий [168] . В прошлом он был причастен немного к рабочему революционному движению и даже имел социал- демократическое издательство, а польскими делами стал интересоваться только со времени войны и революции. В 1917 г. сочувствовал большевистской революции, но в значительной степени по соображениям национального характера. В Польше некоторое время был директором хозяйственного департамента в Министерстве иностранных дел, но уже в 1920 г. оттуда ушел и работал по своей специальности, занимаясь с тех пор политикой только в масонском "братстве". А говорил он мне такие слова. Он, дескать, принадлежит к людям, которые сочувствуют белорусскому движению, сам даже родом из Белоруссии (Инфлянты [169] ). Рижский трактат [170] делает положение трагическим. Но не надо унывать, так как возможно, что именно раздел Белоруссии станет поворотным пунктом ее возрождения: наступит соревнование между обеими сторонами границы, правительства будут стараться белорусский вопрос использовать друг против друга. Он и его политические друзья принадлежат к тем, которые хотели бы содействовать созданию белорусского Пьемонта [171] на занятой Польшей территории. Но для этого необходимо взаимное понимание и доверие людей честных, преданных делу и влиятельных, не подверженных национальным и религиозным предрассудкам. Он считает меня человеком достойным полного доверия и хотел бы ввести меня в круг лиц, близкое знакомство с которыми для меня будет во всех отношениях полезным.

Тут дал [мне] для ознакомления статут "Великой ложи" [172] . Подобные статуты известны из печатной литературы, относящейся к масонству. Туманная мистика с "великим строителем мира" вместо бога. Ни слова о политике, зато много о разных общественных, семейных и специально "братских добродетелях".

Вскоре после этого я был принят в "братство" на торжественном заседании (если не богослужении) в главном "святилище" в Варшаве (ул. Злота). Сначала в отдельной комнатке вы заполняете биографическую анкету, потом вам завязывают глаза и вводят в храм. Над головой лязг оружия, торжественным голосом подаются слова присяги: честно жить, соблюдать тайны, помогать братьям. За несоблюдение тайны - проклятие. В общем столько торжественности и ужасов, что человеку с мало-мальским чувством юмора трудно удержаться от смеха. Но когда мне сняли повязку, я с некоторым удивлением увидел очень серьезные, почти суровые лица окружающих. Наступила речь великого магистра ордена, известного польского писателя Андрея Струга [173] . Говорил высокопарными фразами в стиле спиритических сеансов. Не буду задерживаться на масонском ритуале, обрядах, которые в настоящее время весьма упрощены.

Я был определен в ложу "Правда", к которой принадлежали: Зябицкий, Кнолль [174] , Даровский [175] , Гливиц [176] , Альтберг [177] , М.Клотт, М.Арцишевский (дипломат, не пэпээсовец), Лукасевич [178] , Сконпс- кий [179] , Касперович [180] , Гусарский [181] , Тарновский [182] , Гростерн [183] , Бениславский [184] .

Из встреченных мною в ложе и заслуженных фамилий могу указать такие: Нарутович [185] , бывший президент; Ашкенази*, Стпичинский [186] , Ледницкий, Прыстор, братья Довнаровичи [187] , Ходзько [188] , бывший министр здравоохранения; Витольд Гельжинский [189] .

Ковецкий [190] в конце разговора, который передаю ниже, троекратным пожатием руки дал мне понять, что и он масон. Но в ложе я его [больше] не встречал.

[Виленская масонская ложа]

Вследствие того, что я очень редко бывал в Варшаве, меня поручили виленской ложе, которой названия не помню (имени Траугутта) [191] . В нее входили:

1. Витольд Абрамович

2. Брон. Кржижановский

3. Ян Пилсудский

4. Викентий Лучинский [192] , адвокат

5. Вимбор Казимир [193] , староста гор. Вильно

6. Нагродский - владелец склада сельскохозяйственных машин, местный деятель.

7. Турский [194] , деятель кооперации

8. Ген. Токажевский [195]

9. Киртиклис [196]

10. Заштовт

11. Багинский [197] , адвокат

12. Окулич [198]

13. Косцялковский

14. Кап. Дунин-Вонсович [199]

15. Марьян Свеховский [200]

16. Станевич [201]

17. Вышинский [202]

Существующее польское масонство называется "Великой ложей" шкотского обряда [203] в отличие от французского обряда "Ложи Великого Востока", с которым находится в антагонизме. Русское масонство было связано с французским. Между прочим, к французскому обряду принадлежал и известный в Вильно адвокат Врублевский [204] . Выражение "шкотский обряд" мне объяснили так, что польское масонство возникло в конце империалистической войны и получило "посвящение" от итальянской ложи - матери, которая в свою очередь получила от английской. Польское масонство, говорили мне, ставит себе, между прочим, задачу распространения масонства на востоке, среди украинцев и белорусов. Украинская ложа уже существовала. Во главе ее стоял польско-украинский деятель Стемпковский [205] . Кто в нее входил, не знаю. При моей помощи имелось в виду создать в будущем белорусскую ложу. Имели в виду профессора Ивановского и инженера Дубейковского. Но первому был сделан отвод по причине его запутанной семейной жизни, а Дубейковского считали человеком слишком ограниченным. Вообще выбирали людей с большой осторожностью и соблюдали конспирацию. Взаимопомощь между "братьями" существовала не только на словах. Примером этого - министерская карьера Людкевича [206] . Вообще при каждом министерском кризисе в новый кабинет попадали масоны.

В 1921 году польское масонство росло очень быстро и были высказываемы опасения в ложе "Правда", что к масонству может примазаться очень много нежелательных элементов в погоне за карьерой, ищущих покровительства в ложах. Сколько лож было в Варшаве, не знаю, но что-то больше десяти. Виленская ложа так разрослась, что предполагали создать другую.

О существовании какой-нибудь мафии от масонов я никогда не слышал. Только в 1922 г. услышал об этом от Воевудского [207] , который однажды сказал мне так: "Знаю, что ты принадлежишь к масонству; они у меня тоже нащупывали грунт, но это меня не интересует, это пустяки, а я принадлежу к чему-то гораздо более солидному". Если это не просто очковтирательство со стороны Воевудского, то, возможно, намекнул он на какую-то военную мафию Пилсудского. Возможно, к этому относились его слова, сказанные в конце декабря 1930 г. или начале января 1931 года после возвращения из Берлина: "Мне сделали предложение написать некоторые вещи. Но это такие дела, что даже в Берлине писать об этом не совсем безопасно. Разве что уж в СССР напишу". Но ни раньше, ни в 1931 году он не говорил со мной об этих тонких делах, избегал.

Существует ли такая войсковая мафия или нет, но не подлежит сомнению, что масонство служило и служит известной группе, заправляемой Пилсудским, в качестве ремня к целому ряду колесиков финансового мира, государственного аппарата, организаций интеллигенции свободных профессий и т. п.

Чем занимается масонство на своих заседаниях? В статуте я читал о добродетелях, а на практике я видел только политику. В Варшаве существовала тенденция к некоторой специализации лож. Так, "Правда" имела характер дипломатической ложи. Были ложи профессорские, адвокатские. Вот что мне помнится, конечно, в самом общем виде из разговоров в ложе "Правда".

В первой половине 1921 г. на собраниях ложи "Правда" был не более 3-4 раз, так как жил тогда в Вильно (работал в департаменте просвещения). Два раза имел доклад Гусарский, которого считали хорошим экономистом. Работал он в Министерстве торговли и промышленности. Доклад был на тему о происходящих изменениях в послевоенной экономической структуре, о рационализации производства, в частности, о методах американского капитализма. Конечно, и докладчик, и слушатели очень оптимистически оценивали перспективы развития капиталистического хозяйства вообще, а Польши в частности. О Советской России Гусарский высказался так: "Чтобы поднять Россию в экономическом отношении на довоенный уровень, необходимо, по крайней мере, 10 лет хорошего капиталистического хозяйствования, а большевики вообще не в состоянии справиться с разрухой". Не знаю, насколько он изменил свой взгляд во время своего пребывания в Москве в качестве польского посланника. Помню, что положение Советов в 1921 г. определялось как совсем катастрофическое: кронштадское восстание, голод, промышленная разруха. Ожидался в ближайшем будущем контрреволюционный кризис. Большевистскую революцию считали типично русским историческим явлением, таким "смутным временем", постигающим Россию в начале каждого столетия. Почти общим был взгляд, что диктатура пролетариата будет ниспровергнута военной диктатурой, которая откроет собою длинный период националистической реакции, куда более опасной для независимости Польши, чем Советская Россия. При таком взгляде на вещи делается вывод, что чем дальше продлится эта "анархия", тем лучше для Польши, тем продолжительнее будет период ее подготовки для активного вмешательства в решение "русского вопроса". Предвиделось, что Польша принуждена будет в "критический момент" вмешаться в русские дела уже хотя бы потому, чтобы не остаться в стороне или позади за другими, в особенности же немцами. В момент русского кризиса Польша должна решить окончательно исторический вопрос о существовании своем как великой державы. В особенности распускал бразды фантазии Кнолль, считавшийся спецом по русским, в частности по украинским делам: для великодержавности Польши необходимо отторгнуть Украину и Белоруссию, присоединить восточную Пруссию, Литву и Латвию втянуть в польский федеративный союз. Проведение этого плана считал возможным только до тех пор, пока Германия разоружена, а на востоке хаос. Развития социалистического строительства никто не предполагал. Тогда не было опасений относительно революционного влияния Советов на польские массы. Относительно Германии далеко не все разделяли взгляды Кнолля: многие считали, что, наоборот, Польша должна и может совместно с Германией решать дела на востоке: вопрос о так называемом польском коридоре тогда не стоял так остро, как теперь.

Ложа "Правда" в общем была оппозиционно настроена к официальному франкофильскому курсу польской политики, считая его эндековским. Считали, что Польша, имея перед собой решение "великих" восточных задач (пресловутую Ягеллонскую миссию [208] ), должна пересесть на английского коня.

В "Правде" были рассуждения по вопросу государственной и социальной структуры Польши. В общем господствовал дух презрения по отношению к парламентской демократии. Зато популярными были теории "общественной элиты". Эти настроения углубились в особенности после того, когда такой "интеллигентский" выборный список, на котором стояло много массовых фамилий, с треском, позорно провалился на выборах 1922 г. Эти фашистские теории впоследствии нашли свое публичное выражение в официальных выступлениях Пилсудского, Славека и других.

Виленская ложа занималась более местными делами, в частности, судьбой Срединной Литвы в связи с автономическими планами Пилсудского, имеющими безусловно целью захват Литвы под прикрытием "краевой" идеологии. Однажды я поставил на обсуждение вопрос о белорусских школах, которые стали давить после того, как председатель временной правительственной комиссии Срединной Литвы Абрамович под натиском эндеков должен был выйти в отставку. При обсуждении этого вопроса многие из "братьев" приоткрыли свои полонизаторские лица, что вызвало с моей стороны ряд острых упреков. С этого времени я стал реже бывать на заседаниях, в особенности после того, как влиятельные братья не захотели протестовать против высылки Мейштовичем [209] после выборов в Виленский сейм 33 белорусов и литовцев в Ковно [210] . Кроме того, я заметил, что они имели совещания по этому делу помимо меня. Виленская ложа, со своей стороны, была недовольна моим участием в организации бойкота виленского сейма. После выбора меня депутатом я бывал только в ложе "Правда" в Варшаве.

Виленская ложа после майского переворота [211] должна играть видную роль в местной политической жизни. Наиболее выдающимся ее деятелем надо считать бывшего министра, в настоящее время ректора Виленского университета Станевича.

[Белорусский национальный комитет (Белнацком)]

Белорусский национальный комитет в Вильно во время Срединной Литвы и впоследствии существовал легально как продолжение Белорусской рады Виленщины и Гродненщины. Являлся он представительством разных белорусских группировок и организаций (культурных, общественных, профессиональных), а более правильно довольно самозванческим собранием белорусских мелкобуржуазных деятелей. Душой Белнацкома был Антон Луцкевич. Затем ксёндз Адам Станкевич, Ив. Иг. Красковский, Максим Горецкий, И. Коханович, Ф.Яремич, Смолич, Вл.Ив.Самойло [212] (бывший кадет), Карабач [213] (эсер). В состав Белнацкома входил и я, несмотря на неоднократное указание директора департамента просвещения на недопустимость такого грубо "нелояльного" поведения. Дело в том, что Белнацком активно проводил бойкот виленского сейма и находился в связи с Михаилом Биржишкой [214] , виленским нелегальным резидентом литовского (ковенского) правительства. Зимой 1920/21 года Белнацком работал в тесной связи с белорусским правительством БНР, признание которого поступило тогда со стороны литовского правительства. Белнацком имел субсидированный Биржишкой орган "Белорусскую думку" [215] под редакцией М.Горецкого и, тем самым, некоторую возможность воздействия на массы. Во время существования Срединной Литвы в общем он ориентировался на Литву, в связи с международным положением виленского вопроса и вместе с литовскими и еврейскими организациями, противопоставляя присоединению (инкорпорации) Виленщины к Польше.

Наше отношение к советской власти было отражением настроений колеблющейся крестьянской массы в дезориентированном уме мелкобуржуазного националистически настроенного интеллигента. И тот неопровержимый факт, что в Советах крестьяне получили землю не на бумаге, а в действительности, и то, что стали появляться первые сведения о национальной ленинской политике в БССР - все это, конечно, не могло не вызвать интереса к большевикам, а у некоторых из нас живой волнующей симпатии. В этот период я давал приют транспортам партийной литературы на своей квартире и доставлял ее в назначенные пункты, что может подтвердить т. Э.Русецкий. Но к большевикам я не шел, ограничиваясь, так сказать, благожелательным нейтралитетом. Не шел не только потому, что со мной тогда никто не старался толком поговорить, но главным образом потому, что как и подобало "социал-демократствующему" интеллигенту, я не верил в успех большевистского "эксперимента". Конкретная обстановка в Советской России (ужасающий голод, восстания, хозяйственная разруха), казалось, подтверждали предсказания о неминуемом и быстро надвигающемся падении советской власти и предстоящем наступлении анархии.

[Белорусский державный комитет]

К лету 1921 г. относится создание по почину приехавшего из Парижа Ладнова законспирированного центра под названием Белорусский державный комитет [216] (т. е. имеющий целью создание белорусского государства). В состав этого комитета вошли: Луцкевич, Ладнов, Дубейковский, ксёндз Адам Станкевич, Янка Станкевич, Смолич, Горецкий, Рак и я. Комитет просуществовал всего три или четыре месяца, а Рак-Михайловский и М.Горецкий вышли из него всего после нескольких его заседаний по причинам принципиального политического характера. Вслед за ними вышел и Смолич. Создание этого комитета являлось провокационной попыткой Ладнова повернуть ориентировавшихся в то время на Литву белорусских националистов в русло великодержавных империалистических завоевательных планов Пилсудского. Первой целью Ладнова было заручиться согласием белорусских деятелей на "федералистические" планы Пилсудского в деле разрешения виленского вопроса. Пилсудчики, вступившие с Белорусским державным комитетом в переговоры - Ян Пилсудский, полковник Мацеша*, Каден-Бондаровский [217] , Косцялковский, - заверяли, что Пилсудский имеет твердое намерение разрешить виленский вопрос в смысле автономно-федеративном с краевым сеймом в Вильно, правительством и армией; что в эту автономную единицу будут включены все белорусские земли, находящиеся в Польше в границах рижского трактата. Говорилось и о военных перспективах в связи с возможностью "распада" советской власти и анархии в России, причем повторялось мнение, якобы самого Пилсудского, что Польша может успешно повести войну с Россией только в случае внутренней анархии, в результате падения советской власти или в результате возможности войны с Японией или Англией. Говорилось, что Пилсудский сочувственно относится к созданию белорусских войсковых кадров, но в мирное время, не будучи главнокомандующим, он ограничен сеймом и может это допустить только на территории Срединной Литвы (где и существовал белорусский отряд во главе с полковником Гапановичем*). При этом (очевидно, по поручению самого Пилсудского) настоятельно советовалось войти в соглашение с Балаховичем [218] и заручиться его участием в белорусском командовании на случай войны.

Такие переговоры действительно велись, и было даже достигнуто соглашение с условием, однако, что Балахович, отрицавший при переговорах свою виновность в погромах, выступит с соответствующим заявлением публично в прессе. Балахович обещал, но, конечно, не мог этого сделать. Соглашение было расторгнуто, а затем белорусская пресса, редактируемая тем же Луцкевичем, стала клеймить Балаховича как черносотенца и погромщика.

Своей ближайшей задачей Белорусский державный комитет считал перенесение белорусского политического руководящего центра из Ковно, где находилось "правительство" БНР, в Вильно. Этот вопрос обсуждался и совместно с ведшими переговоры пилсудчиками. С этой целью для связи и переговоров с белорусскими заграничными группами (на счет и с пропуском второго отдела) посылался некий Осмоловский*. В Вильно приехали только Овсянник и Пигулевский [219] . Оказалось, что соглашение между названой виленской группой и бэнээровским "правительством" не может быть достигнуто. Да и сама-то виленская группа скоро убедилась, что все обещания пилсудчиков в смысле помощи для культурно-просветительной и организационно- политической белорусской работы являются на практике не исполняемыми или даже неисполнимыми, а в результате дают единственную возможность пользования фондами политической экспозитуры Пилсудского, второго отдела. Для Белорусского державного комитета была получена от Бондаровского некоторая сумма денег, но вскоре и возвращена, после того, как выяснилось, что виленская группа окончательно решила бойкотировать выборы в виленский сейм. К тому времени от заграничных белорусских групп были получены сведения об агентурно-провокационном характере деятельности Ладнова и, хотя Луцкевич все еще этому не верил, все- таки Белорусский державный комитет был сразу ликвидирован.

В сентябре 1921 г. в Праге была созвана "всебелорусская" конференция [220] , организованная по почину ковенской группы и с участием большинства ее деятелей. Хотя резолюция задевала и советскую власть, но главное острие было направлено против польской оккупации. На конференции я присоединился к этим резолюциям как представитель виленской группы. Это привело к моему разрыву с пилсудчиками на весь период избирательной кампании и существования виленского сейма. Вследствие решения виленского сейма о безоговорочном присоединении Виленщины к Польше, я вышел из департамента просвещения и отказался работать вообще в государственных учреждениях. Как моя работа в департаменте, так и выход из него были согласованы с Белнацкомом.

Вскоре после этого школьным советом Товарищества белорусской школы (ТБШ) я был избран директором Виленской белорусской гимназии, где работал до выбора меня в депутаты в октябре 1922 г.

В конце зимы 1922 г., после выборов в Виленский сейм, в Вильно появился Воевудский. Он выдавал себя за очень радикально настроенного и благожелательно относящегося к белорусскому движению. Восхвалял даже большевиков. Говорил, что во втором отделе Штаба имеется целая группа революционно настроенных офицеров, назвал, например, фамилию Денгоф-Чарноцкого*: мы бы, мол, скоро навели в Польше порядки и разогнали реакционную эндековскую сволочь, но беда то [в том], что "комендант" (Пилсудский) уже не тот, что бывало раньше. Воевудский заявлял, что его работа в качестве офицера второго отдела является чисто формальной командировкой со стороны Пилсудского, а главной задачей является подготовка выборов в Варшавский сейм (законодательный). В Вильно Воевудский сразу же приступил к работе в "радикальной" крестьянской партии "Вызволене" и скоро поставил ее организационно на ноги.

[Партия "Wyzwolenie" ("Вызволене")]

Воевудский мне доказывал, что "Вызволене" - самая радикальная и чистая партия в сейме, что она может на свои списки принять и белорусских кандидатов, обязуясь защищать в сейме и белорусские дела. К этому времени - словно на заказ - вызволенский депутат Рудзинский [221] произнес в сейме Громовую" речь против притеснения белорусов и широко распространил ее среди белорусского населения. Воевудский доказывал, что белорусы на свой национальный список получат минимальное количество голосов - примером служат все предыдущие выборы - следовательно, надо в белорусских же интересах поддерживать "Вызволене".

Того же мнения придерживались Ивановский, Луцкевич, однако считали, что надо испробовать все пути, заранее не решать окончательно, но связь держать. Воевудский говорил мне, что на выборную работу имеются в вызволенском избирательном фонде деньги из второго отдела, не делал из этого особого секрета. Как на дело нормальное смотрели на это и вызволенские вожди: Тугутт [222] , Малиновский, что на маршалковском суде над Воевудским в 1927 г. подтвердил и такой достоверный свидетель, как Людвиг Хоминский, сам депутат и один из лидеров "Вызволеня". Для знакомства и переговоров с лидерами "Вызволеня" по предложению Воевудского я ездил в Варшаву. Тугутт и Рудзинский посетили меня в Вильно. Случалось, что я вызывал к себе известных мне местных работников для выяснения выборной ситуации. Так, например, Овсянника и Головача [223] . Обоим рекомендовал ходить работать в вызволенские организации там, где за "Вызволенем" идут массы: если не наладим своего белорусского списка и солидных избирательных возможностей самостоятельно провести своих депутатов, то пусть они идут по вызволенским спискам, если же окажутся такие возможности, то пусть выходят из "Вызволеня" и идут по белорусским спискам. Овсянник так и поступил. Зато Головач, считавший получение мандата по вызволенскому списку более верным, остался до конца в "Вызволени". О своей установке я говорил и Воевудскому, который сначала против такой постановки вопроса не протестовал, заявляя, что он в своей выборной работе имеет в виду не только социальные интересы крестьянских масс, но и белорусские национальные: он сам, дескать, почти белорус (родом из Лидского уезда).

[Отношения с Воевудским]

Воевудский читал мне несколько раз свои доклады Пилсудскому о белорусском движении. Просил информаций и указаний, чтобы иметь возможность осветить дело выгоднее для белорусов. Говорил, что он добился особого заседания объединенных комиссий сейма для обсуждения белорусского вопроса. Большинство присутствовавших депутатов будто бы возмущено его докладом и его предложениями, как слишком далеко идущими навстречу белорусам.

Пока предполагалась возможность совместного с "Вызволенем" выставления списков, от Воевудского я получил несколько раз значительные суммы для покрытия сделанных мною подготовительных для выборной кампании расходов, как вызов людей, поездки в Варшаву.

Но скоро выяснилось, что главной задачей Воевудского в Вильно было подготовить выборы так, чтобы провести побольше пилсудчиков, а с другой стороны, что он самым старательным образом затушевывал - не допустить победы блока национальных меньшинств. Вот именно на почве выборов у меня с Воевудским и произошел разрыв, когда я приступил к организации блока национальных меньшинств и наша пресса стала вести острую кампанию против Воевудского. Мы перестали встречаться.

Отношения с Воевудским, охладевшие во время выборной кампании в 1922 году, остались довольно далекими до конца 1924 г., когда в сейме стало намечаться создание революционного блока.

Что касается отношений к Воевудскому и в связи с ним ко второму отделу вообще, то об этом я говорил т. Скульскому [224] в 1924 г. и тогда же подробно и в целости рассказывал Гурину [225] , как члену ЦК КПЗБ, приставленному партией к белорусскому клубу. Я думал и имел основания думать, что партия достаточно хорошо об этом знает. О своей же былой принадлежности к масонству я говорил тоже несколько раз: Гурину в 1924 г., потом во время пребывания моего в Москве в 1925 г. т. Славинскому [226] и другим, а подробно рассказывал Ульянову [227] в 1926 г., когда это дело стало политически актуальным.

К этому имею еще добавить, что я поместил в "литературно- общественном журнальчике" под названием, кажется, "Белорусская нива" [228] за своей подписью статью литературного содержания: о поэтическом творчестве Гуриновича [229] . Журнальчик этот издавался Фр. Алехновичем [230] в Вильно в 1921 г., который брал на него субсидию от Косцялковского.

[Выборы в польский сейм]

Безусловно, наиболее выдающимся событием на Западной Белоруссии в 1922 г. были выборы в законодательный сейм.

Организовал и проводил выборы все тот же Белорусский национальный комитет в Вильно, который на время выборов создал Выборный комитет [231] . Во главе Выборного комитета и формально и фактически стоял Антон Луцкевич. Конечно, сама выборная обстановка диктовала тогда мелкобуржуазным и буржуазным группам, захватившим представительство интересов порабощенных и угнетенных национальностей, создание выборного блока. Но инициатива этого блока возникла, пожалуй, в Вильно в связи с организацией блока белорусов, евреев и литовцев, проводившей бойкот виленского сейма.

Каждая из входивших в состав блока национальных групп имела совершенно самостоятельную избирательную национальную и социально-политическую платформу. Главными лозунгами белорусской и украинской групп были: земля крестьянам без выкупа, родная школа, территориальная автономия.

Белорусы получили 11 мандатов в сейм: Баран [232] , Коханович, Калиновский [233] , после аннулирования мандата которого вошел Волошин [234] , Метла, Овсянник, Рак-Михайловский, Рогуля [235] , ксёндз Станкевич, Тарашкевич, Яремич, кроме того, 3 мандата в сенат: Вячеслав Богданович [236] , Назаревский [237] , Власов.

Метла по своей работе в качестве инструктора кооперации был хорошо известен в своем выборном округе, много работал во время выборов, но, помню, был даже смущен своим избранием, пробовал даже отказаться от мандата из опасения не справиться со своей задачей, и его пришлось уговаривать.

Моей кандидатуры сначала не предполагалось ставить, чтобы не раздражать властей и всего так называемого "польского общества", возмущенного и без того созданием "антигосударственного" блока национальных меньшинств, и тем не повредить Виленской белорусской гимназии, директором которой я состоял. А "возмущение" было так велико, что даже братья из виленской ложи при встрече на улице старались меня не замечать. Но было очевидным, что нельзя скрыть моего участия в организации блока и выборной кампании, а с другой стороны, я был уже более или менее известен в массах как по своей работе в деле организации белорусской школы, так и в качестве автора белорусской грамматики.

Вдобавок, после решительного отказа Луцкевича выставить свою кандидатуру, оказалось, что среди кандидатов нет ни одного (кроме ксендза Станкевича) владеющего польским языком. Ввиду этих соображений моя кандидатура была поставлена на государственный список без всяких возражений. Поставил мою кандидатуру Луцкевич, имея в виду, вероятно, использовать меня для более прочного влияния на клуб.

Белорусский список [238] , входя в состав блока национальных меньшинств, сам собою представлял блок самых разнообразных элементов, кроющих в себе возможности сильной дифференциации и влево и вправо.

С конца 1922 г., с начала 1923 г. Рак М., будучи уже депутатом сейма, установил связь с полпредством и получал субсидию на прессу, вероятно, не по поручению Луцкевича, отношения с которым у него были натянуты. У них были постоянные трения на почве издательства газеты. Рак М. держал в руках ее хозяйственно-издательскую сторону,

Луцкевич же был фактическим редактором. Определенными советофилами в послевыборный период 1923 г. считались Рак М. и Овсянник. Последний, кажется, переходил советскую границу и бывал в Минске (что в Белорусском посольском клубе тогда не было известно). В этом советофильстве должна была играть значительную роль симпатия к мероприятиям советского правительства по национальному и аграрному вопросам, но вместе с тем, вероятно, и ставка на скорый приход большевиков на Западную Беларусь в результате предполагаемой войны (последнее, очевидно, у Овсянника).

[Организация "Краевого центра"]

Касаясь расстановки сил и событий 1923 г., необходимо вспомнить организацию так называемого "Краевого центра".

Было бы ошибкой недооценивать классового врага, каким является Луцкевич. Что это не совсем заурядная фигура, показывает факт хотя бы его решительного отказа поставить свою кандидатуру на выборы в сейм. Мандат ведь мог сулить и более широкую политическую арену, не говоря уже об удовлетворительном выходе из довольно стеснительного материального положения, в котором он находился. В то время ведь парламентский мандат во всех отношениях расценивался очень высоко. Свой отказ он мотивировал тем, что ему, как бывшему премьеру правительства БНР, нельзя быть депутатом польского сейма, т. к. это было бы признанием польской государственности на территории Западной Белоруссии. Исповедник на практике принципиальной беспринципности в данном случае уперся. Я и в данный момент не вполне понимаю подлинные мотивы его отказа. Но, кажется мне, имелись и другие, кроме сохранения "незалежницкого" престижа: сохранить за собой руководящую "верховную" роль во всем белорусском движении (и в Праге, и в Берлине, и в Ковно, и в Вильно, и в Минске), самому явно ни в каком направлении не ангажироваться, толкая других по линии разных ориентаций, самому держать все нити в руках и управлять из своего кабинета.

Таков был метод Луцкевича, пользовавшегося большим авторитетом тогда.

По его инициативе и под его председательством и руководством был создан тогда упомянутый "Краевой центр". Входили в него, кроме Луцкевича, актив Белорусского посольского клуба: Яремич, Рак, ксёндз Станкевич, Овсянник, я и другие (точно всего состава вспомнить не могу). "Краевой центр" связался с деятелями в Ковне и

Праге (Вершинин [239] ), получил от них поздравления с победой на выборах и пожелания успешной борьбы за автономию Западной Белоруссии. С Минском таких сношений я не знаю: помнится только, что у Луцкевича бывал нелегально приезжавший Ильюченок [240] . О посещении Овсянником Минска в "Краевом центре" не было известно. Известно было, что Рак М. получает субсидию на прессу, но об этом избегали говорить. На заседаниях центра обсуждались, главным образом, вопросы о парламентской и внепарламентской работе посольского клуба, спорили о тех подачках, какие можно получить от правительства за такую или иную всегда по существу соглашательскую тактику. "Краевой центр" и не был особо тайной организацией. Создавая его, Луцкевич, по-видимому, рассчитывал сохранить за собой руководство Белорусским посольским клубом. Но между членами "Краевого центра" не было никакой спайки, а все вместе и каждый в отдельности ускользали из-под влияния Луцкевича. Неприкосновенные депутаты, по его выражению, стали слишком большими панами, и "Краевой центр" как-то незаметно развалился сам собой, пожалуй в том же 1923 году.

[Выступления в польском сейме]

В политическом искусстве Луцкевича стремление к расстановке сил, к их специализированию по ориентациям, стремление действовать чужими руками, на чужую ответственность является характерной чертой. Имея в виду мое знание польского языка и мои связи с известными польскими влиятельными кругами, Луцкевич старался удержать меня на соглашательско-полонофильских позициях еще в 1923 году, когда сам уже стал, как будто, на сменовеховские рельсы. Помню такой характерный случай. В феврале или марте 1923 г. мне пришлось выступить в сейме с речью против военного поселенчества на Западной Белоруссии и Западной Украине [241] . Речь была сказана с подъемом, остро и закончена возгласом "скоро вот ваши помещичьи и поселенческие усадьбы пойдут с дымом пожаров". Речь наделала много шума и в сейме и в прессе. Депутаты белорусского и украинского клуба, даже Ланцуцкий [242] , поздравляли меня с успехом. Только Луцкевич и Яремич стали упрекать меня, что я своим невоздержанным тоном срываю себе возможность "говорить с поляками", для чего, дескать, ни у кого не имеется столько данных, как у меня.

Рак М. шел своим путем независимо от Луцкевича. Метла и Волошин с Луцкевичем имели очень мало дела. Коханович и Рогуля враждовали с Луцкевичем открыто. Зато Яремич был его самым верным адъютантом вплоть до 1925 г., до образования Сельсоюза [243] .

[Разногласия в Белорусском посольском клубе]

Несмотря на мои бунтарские выступления в сейме, политика Белорусского посольского клуба, представителем которого я был, была соглашательской, являясь результатом парламентских иллюзий середняцких крестьянских масс, а еще более их мелкобуржазных интеллигентских представителей, крохоборства вождей белорусской мелкобуржуазной интеллигенции. Белорусский посольский клуб не имел твердой линии, и хотя и голосовал против бюджета, военного набора и других правительственных мероприятий, но одновременно подал свои голоса за Нарутовича и поддержал правительство Сикорского [244] , рассчитывая на разные подачки: открытие белорусской школы, приостановление военного поселенчества, отстройку разрушенных деревень и т. п. Ни одного из этих обещаний, конечно, не было исполнено. Массы от сейма, кроме бремени налогов и других государственных тягот, ничего положительного не получили.

Белорусский выборный комитет в своей политической платформе требовал территориальной автономии для Западной Белоруссии, и многие "возрожденские деятели" серьезно верили в близкое даже существование этой программы. Но побывав в сейме, при здравом рассудке, нельзя было не видеть неосуществимости в данной обстановке автономии. Говорить об автономии значило обманывать массы. И когда мне клуб поручал в 1923 г. составить соответствующий проект, я отказался.

Непосредственное участие в парламентской говорильне, в ее комиссиях, в "конвенте сеньеров" [245] (собрании старейшин), непосредственное знакомство с людьми и заводилами фракций и их политическими махинациями - словом, знакомство не только с сеймовым буфетом, но и его политической кухней, расширило мой политический кругозор, обогатило политический опыт, до того необычайно бедный. Довольно сказать, что впервые с этого времени я стал аккуратно следить за прессой. Но самым важным фактором в процессе моего развития явилось непосредственное соприкосновение с массами и их всесторонними ( а не только культурно-просветительными и национальными) интересами. Результатом этого явилось быстрое изживание парламентских иллюзий не только в отношении разрешения национального вопроса, но и в отношении всех жизненных интересов масс, что в свою очередь было основной предпосылкой к пониманию классовой борьбы.

Первым этапом этого процесса было сознание глубокой ошибочности всей соглашательской практики. Уже по истечении нескольких месяцев парламентской деятельности мне стало ясно, что мы оказались в тупике, из которого надо было искать выход. Считая себя в значительной степени ответственным за соглашательскую линию клуба, я решил сложить с себя председательство, тем более, что к этому времени образовалась "левая" группа клуба (Рогуля, Рак, Метла и Волошин), которые находились уже в некоторой связи с компартией и обещали повести новую линию. Как я узнал потом, партия ожидала от них большего, чем перемена президиума клуба, а именно - выхода из нацклуба и основания новой революционной группы. Но они ограничились переменой президиума клуба и переходом к так называемой "безответственной оппозиции" - формулировка, почерпнутая новым председателем клуба Рогулей из когда-то читанных кадетских газет. Таким образом, фактически положение с клубом коренным образом не изменилось. И такое неопределенное положение просуществовало почти полтора года - до раскола белорусского клуба и создания БКР Громады.

В течение этих полутора лет произошли большие сдвиги как в Белорусском посольском клубе, так и во всем белорусском мелкобуржуазном "возрожденском" лагере. А у меня произошло не механическое приближение к компартии, а глубокое органическое перерождение мировоззрения и всей моей психики на почве впервые происшедшего понимания исторического значения пролетарской революции.

["Усыпление" (исключение) из масонской ложи]

Еще в начале 1923 г. я ликвидировал свою связь с масонством при таких обстоятельствах. Будучи переведен в Варшавскую ложу "Правда", я присутствовал несколько раз на ее заседаниях, где, однако, не затрагивались вопросы, непосредственно касающиеся моей политической работы как члена и председателя Белорусского посольского клуба. После захвата Мемеля литовцами все польские фракции сейма (конечно, кроме коммунистов) подписали по этому поводу спешное предложение, которому правительство приписывало большое международное значение. На заседании сейма присутствовал дипломатический корпус. Ожидалось торжественное принятие запроса "всем" сеймом. И вот неожиданно я выступил против предложения, нападая одновременно на польскую оккупационную и колонизаторскую политику на Западной Белоруссии и Западной Украине, вызвав страшное "негодование" польских буржуазных и соглашательских партий, не исключая "Вызволеня" и ППС [246] . Вскоре мне пришлось быть в ложе, где как раз говорилось о мемельском вопросе. Понимая двусмысленность и невыносимость своего положения, я заявил, что считаю свое дальнейшее пребывание в масонстве несовместимым со своим депутатским мандатом и вообще со своей политической деятельностью. Меня еще пробовали убеждать некоторое время, но когда я решительно отказался, "братья" выразили мне даже "признание за прямую и честную постановку вопроса" и с просьбой все удержать в тайне объявили мне о моем "усыплении" (исключении).

[На пути к КПП]

Я пришел в сейм с парламентскими иллюзиями. Но скоро сделал вывод, что вся парламентская машина служит исключительно для подавления интересов всех трудящихся всех национальностей, в том числе и польской, для подавления национальных интересов угнетенных и порабощенных народностей, что вся эта говорильня, высокопарные фразы о демократических свободах и сам "демократический" избирательный закон служат в результате интересам буржуазии, помещиков, кулачества и продажной части аристократической верхушки рабочего класса. Мне стало ясно воочию предательская роль всех народнических ("людовых") партий и ППС. Я начал понимать, что единственно правильный путь - это путь компартии. Как раз к лету 1923 г. относится и начало моей массовой работы на митингах, где стало пробуждаться и укрепляться мое массовое чутье. Но чтобы прийти к большевикам надо было еще побороть целый ряд мелкобуржуазных интеллигентских предрассудков, покончить с остатками кантианства и идеализмом вообще, а прежде всего уразуметь кое-что из ленинской теории революции. Тогда я прочел "Государство и революция" и "Что делать?" Ленина, опять давно забытый "Коммунистический манифест", "От утопии к науке" и взятую из коммунистической фракции какую-то хрестоматию по диалектическому материализму. Я вынес из университета мучительно дисгармоническое "миросозерцание". Но уже первое знакомство с ленинской революционной теорией и основами диалектического материализма ярким светом озарило то направление, по которому мне надо было идти, чтобы выйти из тупика практически - политического и философского. Понятно, что меня тогда привлекала национальная и аграрная политика советской власти, но и то и другое не было единственно решающим моментом моего перехода на путь революционной борьбы. К единственно революционной партии я подошел не случайно и механически, а путем длительного и мучительного внутреннего процесса. В течение 1923 г. у меня никаких сношений с компартией, с полпредством не было. В полпредстве бывали Рак, Рогуля, Коханович, вероятно, Метла и Волошин. С Ланцуцким и Круликовским [247] у меня бывали в сейме довольно частые, хотя и случайные разговоры. С Сохацким, хотя я и был знаком давно, но у нас разговор никогда не клеился. Обыкновенно он молчал, потупив глаза.

[Раскол в Белорусском посольском клубе]

Между тем, дело с отколом от белорусского клуба революционного крыла не подвигалось вперед. У Рака, повидимому, не хватало решительности. Рогуля - кулак по натуре - не хотел. Партия решила привлечь меня. Первым разговаривал со мной как представитель КПЗБ Гурин в начале весны 1924 г. Восторженно и много говорил о БССР, о каком-то письме ко мне от Игнатовского (или Червякова), которого мне, однако, не вручили; назначили встречу с представителем КПП - это был Стефан Скульский, с которым я встретился несколько дней спустя. Мы говорили о положении на Западной Белоруссии, о моих взглядах и прошлом. При последующих встречах говорили о создании белорусского революционного посольского клуба. Намечались разные планы действия. Гурин предлагал внести сначала от имени своего Белорусского посольского клуба законодательный проект автономии для Западной Белоруссии, а потом, когда сейм его отвергнет, что не подлежало сомнению, - расколоть Белорусский посольский клуб и образовать революционную фракцию. К этому склонялись по совету Гурина и другие депутаты, поручая мне составить проект автономии. Мой законопроект широчайшей автономии зачитан был на собрании (над Вилией, на горке в Зверинце) [248] . Стефан [249] , рассмеявшись, сказал, что проект прекрасно разработан: надо его красиво переписать и без поправок бросить в Вилию, т. к. сама-то идея внесения такого законопроекта вредная, дурачит массы. Гурин путанно отстаивал свое предложение, но я был достаточно убежден доводами Стефана.

Относительно клуба было решено так: создать в нем свое большинство, а остальных исключить. Но создание этого большинства тормозилось и затягивалось вследствие увиливания со стороны Рогули. В результате надо было действовать иначе, тактически более революционно, и БКР Громада создалась только в 1925 г. путем откола и выхода из национального клуба: Рак М., Метла, Волошин и я, потом присоединился выпущенный из тюрьмы Соболевский [250] . Таким образом, с партией и под руководством ее я стал работать с весны 1924 г. 1 мая я шел во главе демонстрации революционных профсоюзов. Довольно часто выступал в сейме и на митингах. Между прочим, против языковых законов Тугутт-Грабского [251] , когда я заявил, что в Советской Белоруссии строится белорусский дом. Осенью 1924 г. я познакомился с Артуром [252] , от которого получил немало серьезных замечаний и указаний не только по поводу текущей работы, но и теоретически. В это время я был уже посвящен в дело субсидирования белорусской прессы, гимназии и издательства, хотя сам этим делом в 1924 г. не занимался: проводилось это тогда через Рака М. и Островского [253] . Рак был еще ранее связан с полпредством, а Островский, переехавший в Вильно из Бреста, в начале 1924 г., оказался старым знакомым Гурина по Пружанам с 1920 г. Таким образом, Островский стал правой рукой Гурина по разным организационным и техническим вопросам, о чем я сам узнал только в конце 1924 г. после обнаружившейся сецессии [254] Гурина.

[Сецессия М.Гурина]

Во время сецессии Гурина я, как только увидел, что конфликт вышел за пределы партии, сразу же занял антигуриновскую позицию, несмотря на то, что Гурин неоднократно пытался увлечь и меня, играя на национальных струнах, уверяя в конечной победе Троцкого, победе внутрипартийной демократии и т. п. Луцкевич с дипломатическими оговорочками, правда, поддерживал Гурина: надо, дескать, нажимать на "восток", добиваться там национальных уступок, объединения БССР и т. д. Островский тоже поддерживал Гурина, но делал это очень осторожно, стараясь не высказываться по этому вопросу политически. Рака, Метлу и Рогулю. Гурин (ученик Рогули) дурил "анти­варшавскими" аргументами: варшавяки-коммунисты слишком, дескать, зажимают белорусов, нам кривдно. Гурин их убеждал не особенно доверять и мне как "полонофилу". Гурин и Ильюченок постоянно доказывали, что сецессию поддерживают в Минске Игнатовский и Червяков. Между прочим, Гурин прочел стихотворение "Пасеклі наш край папалам" [255] , присланное ему из Минска. Колебание Метлы и Рака поддерживало и то обстоятельство, что сецессия проникла в ряды некоторых партийных организаций (Молодечно, Гродно).

В начале гуриновской сецессии в Белорусском посольском клубе и соприкасающихся национальных кругах и организациях установилось анархическое безвременье: разбилась всякая цельность руководства, заседания Белорусского посольского клуба носили только формальный характер, сплетни и интриги разбивали всякую массовую и организационную работу. Но в течение зимы 1924/25 года под руководством партии мне удалось сплотить группу, образовавшую революционное крыло посольского клуба: Метла, Волошин, Рак и я. Приезд Ульянова в Варшаву имел решающее значение для укрепления этой группы и ликвидации гуриновской провокации. Ульянов, благодаря своим личным качествам, знанию белорусского языка и белорусской политической жизни и, главное, благодаря тому доверию, какое ему оказывала партия и советское правительство, завоевал себе симпатии и полное доверие у представителей белорусского национально-освободительного движения. Хотя Гурин и Ильюченок всячески настраивали меня против Ульянова как хотя и белоруса, но человека московской ориентации, я все же сразу почувствовал фальшь их разговоров и при первом же свидании с Ульяновым открыто ему обо всем этом рассказал. Ульянову удалось сразу же ликвидировать разные "людские" опасения моих коллег по отношению к польскому партийному руководству, навеянные им провокатором Гуриным и неким "Старым" (ушедшим с Гуриным в сецессию и до известной степени инспирировавшим ее).

[Избиение полицейским на демонстрации в Варшаве]

Летом 1925 г. произошел раскол в белорусском клубе. Левая часть образовала сеймовую фракцию Белорусской крестьянско-рабочей громады. Во время проведения "аграрной реформы" Громада принимала самое деятельное участие в революционном блоке и в сеймовых демонстрациях. При сложившихся в настоящий острый момент обстоятельствах считаю нужным привести и такой сравнительно мелкий факт, о котором в другое время не стоило бы и говорить.

Сейчас же после бурных демонстраций в сейме по поручению партии я выступил в Варшаве на рабочем митинге и демонстрации совместно с депутатом комфракции Койтюком*. Во время демонстрации полицейский ударил меня прикладом в голову, сильно оглушил и разбил кожу так, что пришлось меня отвезти домой и надеть повязку. Этот случай не только не был использован в агитационных целях, но о нем совсем стыдливо замолчали: не надо, дескать, сигнализировать полиции, что "неприкосновенных" депутатов можно избивать.

[Поучительный разговор с Квапинским]

Может быть, я уклоняюсь слишком в сторону, но считаю политически интересным разговор с пэпээсовским депутатом Квапинским*, многолетним каторжником и бывшим председателем орловского совета в 1917 и 1918 гг.

Встретились случайно на пляже. Я со шрамом после снятой повязки.

- А что разбили тебе голову, то ведь могут и убить, - говорит Квапинский.

- Чепуха, голова заживет, а убьют - жить не буду, зато люди вспомнят.

- Куда ты лезешь, человек, - казалось, с неподдельным чувством говорил он, - уверяю тебя: сгниешь в тюрьме. Жаль мне только твоей молодой жены. Пропадешь.

- Вот так курьез: в 1918 г. ты меня склонял к большевикам, а теперь отговариваешь.

- Тогда, тогда было совсем другое дело, революция кипела. А теперь разве ты не видишь поражение немецкой революции. Революционная волна спала, и это уже надолго.

- Ну, пускай. Но через лет десять, скажем, опять поднимется и окончательно победит революция.

- Да, через десять лет, конечно. Я тоже так думаю, но тогда и мы будем иначе говорить.

- А не боитесь ли, что тогда с Вами тоже "иначе поговорят".

[Совещание в Цоппоте (Соппоте) летом 1925 года]

Решающее значение для закладки основ под массовое движение имело совещание в Соппоте [256] в конце лета 1925 г. На нем присутствовали от партии - Адам [257] , Игаатовский, Стефан, Артур, Ульянов, Павел [258] , Петька [259] ; от национально-освободительного движения - Островский, Шнаркевич [260] , Марцинчик [261] и я. Луцкевич прислал письмо, в котором как-то "дипломатически" объяснял свое отсутствие, но как именно - не помню. Список участников совещания со стороны национально-освободительного движения по поручению партии составлял Ульянов со мною. Все предполагаемые участники совещания заранее были известны партии. Но уже в Соппоте Адам, узнав об участии в совещании Островского, не сразу согласился встретиться с ним. Надо заметить, что и появление "хромоногого черта", как его называл Гурин, вызвало тоже смущение у некоторых из приехавших. Ведь Гурин не одному доказывал, что Минском правит польское засилие во главе со Славинским. Островский сделал даже замечание: смотри, Игнатовского, видно, без нянек не пускают.

Тт. Славинский и Игнатовский сделали доклады о положении Советского Союза вообще, и в частности о хозяйственном и национально-культурном строительстве [в] БССР. Я и прежде не верил гуриновским бредням, но доклад т. Славинского меня убедил окончательно, что мы имеем дело с подлинным революционером- интернационалистом, который, не будучи белорусом, и в Белоруссии чувствует себя дома и работает как дома.

Павел сделал доклад о положении на Западной Белоруссии и о задачах национально-освободительного движения.

Тов. Стефану и мне было поручено составить проект программы Громады. Авторство этого первого проекта принадлежит, главным образом, т. Стефану, но он затерялся, и изданная в 1926 г. программа (собственно общая политическая платформа) была заново составлена мною, хотя я, конечно, пользовался и восстановлением по памяти всего первого проекта.

Кроме обсуждения методов работы и связи национально- освободительного движения с партией, совещание занималось вопросом о ликвидации "правительства" БНР (доклад т. Ульянова).

Несколько дней спустя после соппотского совещания я встретился случайно в Данциге [262] с Ал. Цвикевичем. Он заявил, что считает "историческую" роль бэнээровского правительства законченной, проигранной, что надо ехать в БССР для положительной работы. Выразил полную готовность признать безоговорочно Советское правительство. Тогда же я встретил и Ластовского, приехавшего на свидание с ксендзом Станкевичем. В разговоре со мной он не скрывал своего враждебного отношения к советской власти, как раз по мотивам национального характера. К ликвидации бэнээровского правительства относился как к национальной измене. И я был крайне удивлен, когда год спустя Ластовский был приглашен Минском на так называемую академическую конференцию [263] , а затем через некоторое время приехал в Минск на постоянное жительство.

В период соппотского совещания до весны 1926 г. шла, по существу, подготовительная работа: реорганизация громадовской прессы, завоевание, оживление и создание новых организаций культурно-просветительных и хозяйственных - ТБШ, Издательское товарищество [264] , Белнацком, Белорусская кооперация, банк с отделом в Пинске и Глубоком, ряд отдельных кооперативов, гимназии в Вильно, Радошковичах, Новогрудке, Клецке.

Белорусские краткосрочные учительские курсы в Радошковичах летом 1926 г. сыграли значительную организационную роль в громадовском движении.

[Деятельность БКРГ]

До этого времени, благодаря ряду причин, в Вильно было такое положение, что Луцкевич был традиционно почти самодержавным редактором газеты, которую он вел в мелкобуржуазном духе. С осени 1926 г. была создана редакционная коллегия, в которую входили: я, Рак, Самойло, затем Семен [265] . Луцкевич был очень обижен на такую постановку дела, в особенности на "комиссара" Бобровича [266] . Несколько раз отказывался от работы в газете, но каждый раз все же, даже без особой нашей "просьбы", возвращался. Несмотря на свои большие недочеты, газета приобрела более революционный характер.

Вследствие постоянных отлучек громадовских депутатов из Вильно, Островский вообще не играл роль в громадовской работе, но главным образом работал по линии ТБШ, Белкоопбанка, издательства. Это человек ловкий, способный организатор, но политически ярко беспринципный авантюрист. Его террористические предложения выходили даже за рамки авантюризма. Так, например, в 1925 г. он предлагал так расправиться с Гуриным, что он пригласит его в Данциг и там утопит. А перед самым разгромом Громады неожиданно предложил Ульянову план отравления всех старост - в целях внесения паники на "кресах".

В своей работе на Западной Белоруссии Громада наткнулась на противодействие со стороны НПХ (группа Воевудского). Депутаты этой группы, в особенности Бонн [267] , крайне ревниво берегли свое влияние на Западной Белоруссии, иногда открыто противодействовали нашей работе. Они доказывали, что, с одной стороны, Громада не имеет и не будет иметь большого влияния в массах, с другой стороны, сами занимались очковтирательством, заведомо преувеличивая свои успехи перед партией. Такое поведение имело в виду перехватить поддержку партии в ущерб Громаде. Конечно, здесь кроме шкурнических мандатных соображений могло быть и выполнение заданий генштаба или отделения безопасности (охраны) посредством НПХ затормозить белорусское национально-освободительное движение и вместе с тем и деятельность самой НПХ на коренных польских территориях, связать депутатов на белорусских землях весьма существенными для них интересами как мандатный.

Для выяснения этого и целого ряда других организационных вопросов я был вызван в Москву в ноябре 1925 г., где пробыл почти месяц. Пребывание в Москве дало мне, между прочим, возможность еще более правильно оценить перспективы советского строительства вообще, и в частности от самых ответственных товарищей из Минска осведомиться о положении дел на БССР. В Москве состоялось совещание по делу Громады: Адам, Грабя [268] (от КПП), Елена [269] , Ульянов, Павел и еще кто-то - не помню. Относительно НПХ и Громады вопрос был решен таким образом, что партия будет поддерживать ту из организаций, которая в данном месте имеет большее влияние в массах. Были обсуждены также прессовый и организационный вопросы.

Перед отъездом из Москвы т. Ульянов и Адам сообщили мне, что я принят в партию, и спросили меня, согласен ли я на то. Я отвечал утвердительно, так как считал себя по убеждению коммунистом.

Очень важное значение в деле дальнейшего развертывания громадовской работы сыграло совещание громадовского актива, проведенное вскоре после моего возвращения из Москвы. На совещании были даны выработанные вместе с партийным руководством организационные указания и был заслушан мой доклад по вопросу о программе.

Горячие прения по аграрному вопросу отражали ярко расслоение и классовую борьбу в деревне. Было принято в основном разработанное мною предложение. Результаты этого совещания, в частности, проект программы, были рассмотрены и окончательно утверждены партийным руководством. Тогда же был принят ряд мер по укреплению партийного руководства в Громаде.

[Поездка в Минск депутатов польского сейма]

В январе 1926 г. в СССР вместе с экскурсией депутатов польского сейма ездили Метла и Яремич, причем побывали и в Минске. Яремич после своего возвращения в разговоре со мной, как бы "между прочим" заметил, что далеко не все белорусы в Минске, даже коммунисты, восхищаются политической линией Громады, моими выступлениями в сейме и якобы излишним расхваливанием "московской" национальной политики в БССР громадовской прессой, что, дескать, надо как раз наоборот, ругать, нажимать, так как в БССР с национальной политикой далеко неблагополучно: с одной стороны, жмут "русотяпы", а с другой - производится под прикрытием интернационализма искусственное ополячивание белорусов-католиков. Аграрной политикой большевиков Яремич в общем был "почти" удовлетворен, а о Прищепове [270] отзывался как о самом умном и симпатичном из минских коммунистов. Яремич написал в своем органе клеветническую статью против СССР. Ему в громадовской прессе отвечал Метла, который, как мне казалось, искренне и в теплых тонах изображал бодрящую картину всего виденного и слышанного в СССР, и в частности в БССР. И в Минске он, по-видимому, вел себя так, что с ним нацдемы не говорили.

Весной 1926 г. в громадовский посольский клуб вступил депутат Юрий Соболевский сразу после своего освобождения из тюрьмы, где он сидел по обвинению в шпионаже и "диверсии" в пользу СССР.

Мне, как члену партии, было поручено руководство Громадой и всеми легальными организациями национально-освободительного движения. На этой почве я довольно часто встречался с партийным руководством и т. Ульяновым. Кроме громадовской работы, у меня была очень большая чисто партийная нагрузка, главным образом по доставке и распространению партийной литературы, по связи с ПБ в Данциге и т. п. (по доставке литературы и по МОПРу много работали и другие громадовские депутаты). В крае, после ареста Артура, я довольно часто встречался с Робертом [271] , передававшим мне партийные директивы и установки ЦК КПЗБ. В 1926 г. по поручению партии мне неоднократно приходилось выезжать в Данциг.

[Майский переворот 1926 г. Пилсудского]

Именно я привез из полпредства телеграмму ИККИ относительно майского переворота, где я принимал участие в партийных совещаниях, встречался с членами ПБ КПП и в первую очередь с Павлом (Корчиком). С ним, кроме текущей работы, мы затрагивали вопросы более общего характера, связанные с майским переворотом. О том же я не раз беседовал и с Ульяновым. Вследствие своих бесед с Павлом и Ульяновым, а также под влиянием некоторых речей Ленского [272] , я стал разделять точку зрения намечавшегося меньшинства на перспективы стабилизации капитализма и на характер майского переворота как фашистского, что и высказывал на тех совещаниях, в которых мне приходилось участвовать.

Свой взгляд на характер майского переворота как на фашистскую диктатуру я выразил самостоятельно уже почти что на завтра после захвата власти Пилсудским. В этом смысле я выступил вполне определенно и решительно на совещании с украинскими депутатами на квартире Братина*, где, обрисовав перед ними политическое положение, я обратился с призывом голосовать против Пилсудского.

Такую же оценку майского переворота я дал на заседании представителей революционного блока в сейме (комфракции, Громады, НПХ). Происходило это на квартире Варского [273] . Присутствовали: Варский, Койтюк, Скрыпа [274] , Воевудский, Фидеркевич [275] , я и еще, кажется, кто-то - не помню. Накануне выборов президента Воевудский заявил, что НПХ-овские депутаты не могут голосовать против Пилсудского, "так как этого не поняли бы наши массы" (помню точно это выражение). Варский ограничился сообщением, что комфракция имеет решение высших партийных инстанций голосовать против Пилсудского, а по Воевудскому и Федоркевичу совсем не ударил. С крайне резкой речью против такого замалчивания выступил покойный Скрыпа. Вслед за ним выступил и я, указывая, что мы имеем дело с фашистским переворотом и что приход Пилсудского к власти знаменует собою ускорение войны против СССР.

Говоря о совещании депутатов революционного блока, надо отметить, что бывали они очень редко, что теоретический уровень большинства его депутатов был невысокий, а над повышением его никто не работал. Правда, депутаты были достаточно нагружены текущей работой, но во всем чувствовалась формально-деляческая атмосфера. В помещение комфракции было как-то стеснительно даже заходить: там всех подавлял суровый и угрюмый, сухой, черствый и вечно молчаливый черный маг с ножницами - Сохацкий. В секретариате комфракции можно было получить любую вырезку по любому вопросу, но не чувствовалось живого революционного духа. Почерпнуть революционную психическую зарядку можно было с Павлом, Робертом и Ульяновым. С ними у меня установились самые хорошие товарищеские и деловые отношения. Однажды бывший депутат комфракции Койтюк сделал относительно Ульянова такое замечание, что слишком уж сильно он держится за Москву, не берет, дескать, примера с Беседовского*, который, хотя и еврей, получше другого украинца. Как я уже указывал, предупреждал относительно "москвофильства" Ульянова когда-то и Ильюченок. Об этом я рассказал в свое время самому Ульянову.

[О руководстве БКРГ]

С момента приступления к развертыванию массовой организации сразу стал вопрос о создании аппарата, а в первую очередь главного секретариата БКРГ в Вильно. Приглашенного молодого юриста Зенюка* пришлось удалить как классово чуждого. Кандидатура Бурсевича [276] на пост руководителя секретариата появилась таким образом. Соболевский, работавший раньше с полпредством по другой линии, лично известный Ульянову, рекомендовал Бурсевича как своего сотрудника. Ульянов "уступил" Бурсевича нам. Бурсевич на своем посту оказался довольно хорошим организатором, между прочим, благодаря своей способности хорошо запоминать людей и дела. Технически при помощи Рака поставил работу тоже хорошо, что сыграло очень важную роль в массовости самой организации. Но политически оказался очень слабым. Тогда решено было дать ему политического сотрудника в лице Вячеслава Маковского [277] (партийного товарища). Бурсевич не имел фальшивой политической амбиции, и работа наладилась очень хорошо как в техническом, так и в политическом отношении.

Стихийный рост Громады поставил вопрос об укреплении партийного руководства. Решено было создать партийную тройку, причем приняты были в партию Метла, Волошин и Островский. Метла тогда не вызывал сомнений со стороны партийного руководства, но сам он был смущен сообщением, что принят в партию: высказывал сомнение, сумеет ли он работать в партии, но, если для дела надо, он готов. Волошин наоборот, уже, пожалуй, год до того сам обращался к партии о приеме его в члены. Тогда были возражения по причине его недостаточной трезвости. Но так как за последнее время неподобающих случаев с ним не наблюдалось, то это возражение отпало. Островский сам в течение лета 1926 г. неоднократно ставил вопрос о своем приеме в партию, мотивируя это так: я, мол, и так давно работаю с партией, да и знаю о таких делах, которые не доверяют даже рядовому партийцу, так почему меня не принять. Когда был поставлен вопрос об Островском, я повторил его аргументы. Адам заявил, что эти аргументы ему вовсе не нравятся, и решительно высказался против его приема в партию. Решено было зачислить его в кандидаты, а вскоре он был принят в партию.

Надо сказать, что Островский все-таки принадлежал к громадовскому руководству, играя первую роль в гимназии, в коопбанке и ТБШ, которую в предвидении разгрома Громады, решено было считать "второю линией окопов". Работой же БКРГ он не руководил.

За время роста Громады Луцкевич все более закрывался в своей скорлупе. Писать в газету писал, но предусмотрительно сейчас же убирал рукописи, а взять партийный громадовский билет отказался. (Островский все-таки взял: № 50000.) Вообще Луцкевич с Громадою чувствовал себя вчуже. С момента развала "Краевого центра" и неудачи Гуриновской сецессии он совсем был выбит из седла, потеряв ту руководящую роль, которую играл со времени еще "Нашай нівы". Луцкевич был обижен на Рака, на Островского, дулся и на меня, несмотря на мою обходительность с ним. Ведь я не только не нуждался в его советах, но сам давал ему решительные, категорические директивы, хотя в самой вежливой форме. У Луцкевича несомненно уже тогда происходила реакция против того советофильского сменовеховского увлечения, через которое он прошел в предыдущие годы, уже тогда начинала кипеть скрытая злоба против большевиков. Выражалась она в неоднократном отказе Луцкевича от работы, но открыто проявиться не могла: не хватало сил выступить против стихийного прибоя громадовских волн, которые увлекали все за собой.

Окинчиц [278] был в Громаде человеком совершенно случайным, бывший левый эсер, в период Октябрьской революции работавший в Новгороде на ответственном политическом посту, ушедший затем в частную жизнь, а позже уехавший в Польшу в поисках за "более совершенным демократическим строем". Соболевский неоднократно рекомендовал его как юриста в юрисконсульты при Секретариате

БКРГ, я высказывался против его принятия на работу в Секретариат. Но во время одной из более продолжительных моих отлучек из Вильно он был принят по настоянию Соболевского, при крайней необходимости иметь юридического работника. Окинчиц, хотя занимался тоже и политической работой в Виленской городской организации, но к руководству Громады не принадлежал, равно, как и Соболевский.

Ф.Окинчиц, который на свою руку начал работу в Виленском гарнизоне и оттуда приносил раздутые вести о необычайно сильном революционном брожении среди солдат и в особенности подхорунжих, определенно загибал линию на немедленное вооруженное восстание. Находившийся с ним в близкой связи Соболевский ходил даже к Войкову [279] с жалобой на мою "нереволюционность" и со своей стороны предлагал устройство путча, дабы "дать возможность" СССР и Литве (!) вмешаться в польские дела.

[О перспективе БКРГ]

К началу декабря 1926 г. я был в Москве (Данциг, Рига, Витебск, Минск). Тут обсуждался вопрос о перспективах громадовского движения и мерах, которые необходимо принять на случай "ликвидации" Громады. Была принята линия на организацию массового протеста, на создание, укрепление и использование разных организаций национально-освободительного движения в качестве "второй линии окопов". В Москве никто из присутствовавших (Адам, Криницкий [280] , Игнатовский, Ульянов, Мицкевич [281] , Колларов [282] , Павел, Роберт и я) не ставил вопроса о непосредственном вооруженном восстании, считая таковое несвоевременным. Но осенью, перед самым моим выездом в Москву, было маленькое совещание по громадовским делам на квартире Юрка (Иваницкий*, ул. Маршалковская), где один товарищ из "рольного отдела" [283] (знаю его в лицо, не помню псевдонима, кажется, Томаш*) ставил вопрос так, что вооруженное восстание Громады могло бы сыграть в Польше такую роль, какую ленские события сыграли в России: явиться сигналом к подъему революционной волны. А ликвидация Громады была делом ближайшего будущего. Во время моего пребывания в Москве как раз пришли вести о применении правительством Пилсудского открыто фашистских методов подавления революционного движения. Социал-фашистскими пэпэ-эсовскими бандами, шпиками и полицией был разгромлен громадовский съезд в Старо-Березове [284] , причем жестоко были избиты депутаты Метла и Волошин. Их эти окровавленные рубашки брошены премьеру Бартелю [285] в лицо во время доклада в сейме запроса по этому делу.

[Разгром БКРГ и подготовка к суду над ней]

Из Москвы через Данциг и Варшаву я возвратился в Вильно в последних числах декабря. В Варшаве я заходил в сейм. В помещении комфракции был один Сохацкий. Когда я уже, простившись, брался за ручку дверей, Сохацкий поднялся со своего места и, направляясь ко мне, говорит:

- Послушай, вот Ковецкий передавал через Воевудского, что Громада будет ликвидирована, а вас сейм выдаст.

Мне показалось странным, что Сохацкий чуть не забыл мне сказать такой вещи. То, что сказал Сохацкий, правда, не было для меня большой новостью: "разгром" Громады вытекал из политической обстановки. Правда, теоретически можно видеть и другой вариант разгрома Громады - путем взрыва изнутри. Но практически правительство не могло нащупать еще для этого ни почвы, ни подходящих людей. А громадовская лавина катилась, захватывала новые десятки тысяч масс, катилась к весне и зеленым лесам. Фашизму надо было спешить.

Сведения, передаваемые мне Сохацким, а еще раньше Воевудским о предстоящей якобы выдаче сеймом громадовских депутатов суду, имели, очевидно, целью усыпить нашу бдительность, дабы захватить нас с материалом, с поличным.

Первая ликвидация и первые аресты произведены были внезапно, без всяких сеймовых церемоний. У арестованных депутатов не нашли никаких компрометирующих документов. Кое-что было у меня, но я успел уничтожить по дороге в тюрьму. На Лукишках я сразу понял всю серьезность положения и что, несмотря на недостаток улик, мы получим большие приговоры. Но, чувствуя за собой массы и партию, не было тяжело сидеть. Из Лукишек через месяц после ареста Метлу, Рака, Волошина, Бурсевича, Окинчица, Головача, Ковша*, Островского, Назарука* и меня перевезли во Вронки, где содержали приблизительно до конца июня в полнейшей изоляции. Потом нам дали общую прогулку. Оставались только депутаты Окинчиц и Островский, Ковша и Назарука освободили. У всех, казалось, был дух непримиримый. На этот счет не было даже разговоров. Окинчиц, правда, уверен был в скором его освобождении. Рак сочинял революционные песни (одна из них стала известной на Западной Белоруссии и по тюрьмам) [286] . Волошин писал революционные "стихи" и занимался историей. Бурсевич, переживший сильное психическое потрясение, получил нервное расстройство в изоляции, но стал приходить в себя и занимался описанием предлинных воспоминаний из своей жизни. Островский работал над математическими учебниками, а на прогулках в разговорах со мной растекался мечтами о партизанских отрядах, действующих, конечно, на стороне Красной Армии. Он даже разработал проект создания "красного казачества" в приграничной с Польшей полосе. Его ненависть к польской оккупации, казалось, не имела границ. Никаких и намеков не делал на то, чтобы идти на соглашательство. Приезжали к нему несколько раз жена и дочь, но об иных посещениях не было слышно. И вот неожиданно Островского приблизительно в конце сентября увозят на Лукишки в Вильно, якобы, на мировой суд по ничтожному делу об оскорблении Студницкого [287] . Но этот суд так и не состоялся. Когда во время суда Громады я встретился с Островским, то это был как бы подмененный человек, а правильнее говоря, это и был настоящий Островский.

Но я возвращусь еще к своему пребыванию во Вронках. Попав на Лукишки, я сразу решил заниматься общественными науками и математикой. В первом же письме из тюрьмы к жене я просил прислать мне "Капитал", но Маркс, как и все книги общественно-политического характера советского издания, были изъяты прокурором из библиотеки во время обыска в моей квартире. "Капитал" удалось мне получить только по истечении двух лет пребывания в тюрьме. Нашу громадовскую группу держали в полной изоляции от политзаков, и пользоваться библиотекой политических мы не могли. Из дому я получил вместо "Капитала" "Экономическое учение К.Маркса" Каутского [288] и советовал хоть это прочитать своим товарищам. Прочитали Метла, Головач и Волошин, и с ними мы вели собеседования (во время прогулок) по политэкономии. Кроме того, мы выписывали и главные ежедневные газеты. На основании этого ма­териала велись собеседования на экономические и политические те­мы. Кроме того, велись занятия по общеобразовательным предметам.

Во время нашего пребывания в полной изоляции во Вронках приехал прокурор апелляционного суда в Вильно, пан Пржилуский*. Вошел ко мне в камеру один без начальника. На его приветствие "добрый день" я ответил тем же, со стула не встал и продолжал молча уплетать капусту. Прокурор спросил, нет ли жалоб и просьб. Я ответил, что требуем снять изоляцию и дать два часа прогулки (давали всего час).

"Видите ли, все это для блага следствия. Но следствие скоро может быть закончено, все зависит, панове, от Вас. И вообще, посмотрим из какого калибра мы будем стрелять по вас".

И ушел. Был и у других, но никаких предложений не делал. Потом в середине лета приезжали следователи, потом в сентябре нам привозили читать все дело, причем, как по всему было видно, никто с судейскими крючками ни в какие политические разговоры не вступал.

Несколько слов о Головаче. Во Вронки ему стал писать Бонн и убеждать присоединиться к его группе против Воевудского и Балина [289] . Если он это сделает, то, дескать, имеет все шансы на перемены своего положения. Головач спрашивал совета. Я ответил ему, что удивлен даже таким вопросом: если ты, Головач, пойдешь с Бонном, то будем считать тебя не иначе, как предателем. В последствии я узнал, что Головач из Павяка, куда его перевели осенью 1927 г., посылал письма деп. Косцялковскому (ныне воевода), в котором божился в своей невинности, вспоминал свои заслуги по выборам в "Вызволени" и т. п. В результате следствие о Головаче было прекращено в 1928 г.

Когда мы сидели во Вронках, нам сообщили, что, несмотря на разгром Громады, массовая работа громадовцев продолжается, что ее ведут дальше под руководством партии Луцкевич, Марцинчик, Власов и другие. Я был рад переменить свое мнение о политическом профиле Луцкевича. Но мы, конечно, относительно его ошибались. Теперь я понимаю, что Луцкевич должен был быть рад разгрому Громады и аресту громадовских депутатов: теперь он получил "бразды правления" в свои руки, чтобы "политическое наследство Громады" переключить в русло национал-фашизма. Несмотря на арест Луцкевича, последовавший осенью 1927 г., надо предполагать, что он уже до того договаривался с некоторыми представителями польского фашизма. На это указывает даже факт его участия на конференции относительно белорусских школ и учебников, созванной виленским куратором сейчас же после разгрома Громады и посещения министром просвещения Виленской белорусской гимназии. О чем была заметка в газетах.

Что касается Островского, то, начиная с половины лета, его жена стала за него "хлопотать" (и на этой почве у нее получился разрыв с моей женой). Островского, вероятно, перевезли в Вильно для переговоров.

Перед самым судом происходила выборная кампания и выставление выборных списков. Моя кандидатура была выставлена на списке, составленном партийным руководством. Я понимал, что список будет аннулирован, но дал согласие на выставление своей кандидатуры. Прокурор мое "согласие", вопреки закону, задержал. Вместе с тем я узнал, что Островский своим особым списком идет по Новогрудскому округу и что его "согласие" прокурор переслал выборной комиссии. Мы сидели в самой строгой изоляции. И вот я получаю записку от самого Островского, в которой он просит меня, чтобы я, пользуясь своим авторитетом, потребовал от "змаганцев" убрать их, якобы, безнадежный список из Новогрудского округа и этим не мешать ему: ведь он, мол, гораздо более сделает в сейме, чем бестолковые "змаганцы". В письме говорилось, что Рак уже такое требование к "змаганцам" выслал. Мне удалось известить Рака, что список Островского антипартийный и Рак передал своей жене уничтожить письмо, что та и сделала. Островский с треском на выборах провалился. Победил список "Змагання". Кто составил этот список и как появились кандидатуры Гаврилика [290] , Дворчанина [291] и Грецкого [292] , для меня совершенно неизвестно. Надо полагать, что Луцкевич к этому делу не причастен, сидел в тюрьме и сим­патизировал списку Островского. Если он переманил кого из них на свою сторону, то сделал это после своего выхода из тюрьмы в 1928 г.

Когда я встретился с Островским на суде, я стал его бранить за список. Он, хитрец, сразу "разоружился": ну, что ж, сделал, мол, глупость. Никаких партийных директив по этому делу я не получал.

Надо сказать, что партийных директив относительно процесса [293] я вообщ не получал, что было крайне необходимо ввиду сложности обстановки.

["Процесс - 56"]

Дело в том, что прокуратура в число 56 обвиняемых - понятно вполне преднамеренно - включила целый ряд лиц совершенно сырых и весьма сомнительных с политической точки зрения; актив громадовский в процессе был сравнительно незначительный, а в верхнем ряду Островский и Луцкевич тихой сапой работали на оправдательный для себя приговор "во что бы то ни стало". Никто из депутатов, конечно, не рассчитывал на оправдание. Мы были почти уверены, что получим по 8 лет по 1 части 102 ст. Но Островский доказывал, что крайне важно, для "блага дела", Луцкевичу, ему, Шнаркевичу и некоторым другим выйти на свободу, а то, дескать, нет людей для работы, а они уже поработают... Значит, не надо "лезці на ражон". Я все-таки на рожон не лез, являясь, по выражению виленской прессы, "злым духом Громады". Так, однажды возмущенный поведением председателя, я назвал суд ничтожной комедией. Председатель с налитыми от бешенства глазами заорал: "Под арест, в тюрьму, под арест". Когда я повернулся со своего места к выходу, то встретился с полными упрека взглядами Островского, Луцкевича, Шнаркевича и многих других, читал растерянность в лицах сидевших рядом депутатов. Никто не тронулся с места. Но лишь только за мной закрылась дверь, как я услышал движение и шум в зале заседаний, а потом общий крик. Первым выскочил со своего места Язеп Потапчук* (крестьянин Пружанского уезда, партиец) и крикнул: "Протестую против насилия, выведите и меня". Председатель ревел от ярости: "Садитесь, молчать". И снова все сидели. Тогда поднялся с протестом Бурсевич и только за Бурсевичем депутаты, за ними вся масса, а за ней и Островский, Луцкевич. Все стали кричать и требовать возвращения меня в зал заседаний. В результате мы победили, и демонстрация подняла у громадовцев дух. Только Луцкевич укоризненно молчал, а Островский заявил: "Вышло прекрасно, но больше не надо, а то даже адвокаты говорят, что Тарашкевич провоцирует суд". Адвокаты все, за исключением Дурача [294] , действительно всемерно старались "вазелинировать" процесс, т. к. после провала Бабича* и целого ряда других свидетелей обвинения приговор должен был быть, по их мнению, очень легким. Эти утверждения адвокатуры Островский и Луцкевич использовали в целях морального разоружения подсудимых.

При таких условиях положение депутатов, а в особенности мое, было не легким. Но все же в основном мы со своей задачей справились, не склоняя перед фашистским судом головы, разоблачая провокаторов, разбивая один за другим все пункты обвинения.

Мое "последнее слово" в печати (в змаганской газете) было до неузнаваемости исковеркано, и - теперь совершенно ясно - с умышленной целью. Судебный ответ ведь делал тот самый Зенюк, которого заблаговременно удалили из секретариата Громады; моя речь печаталась уже после выхода Островского и Луцкевича из тюрьмы, и они, вероятно, ее редактировали, согласно со своими планами "ликвидации процесса".

Моя речь была лучше напечатанной. Но, несомненно, если бы я более заострил ее политически, если бы поставил как следует все точки над "і", то ее трудно было бы уродовать и фальсифицировать.

По приговору окружного суда я, наравне с другими громадовскими депутатами, был приговорен к 12 годам каторги. В суде мы устроили бурную демонстрацию. В тот же день осужденных развезли по разным тюрьмам. Меня и Метлу увезли в Грудзёндз, где поместили сначала на положении уголовных. Политзаключенных в течение нескольких месяцев нашего пребывания в Грудзёндзе было очень мало, все были разбиты по разным зданиям и вести борьбу было трудно. Но мы вели и кое-что отвоевали. В процессе борьбы мы вызвали два бунта всех заключенных и провели две голодовки. В связи с этим меня судили за оскорбление власти и приговорили к двум месяцам тюрьмы. Между прочим, также за "оскорбление власти" на митинге в Соколке в 1926 г. я и Волошин были приговорены заочно к годичному тюремному заключению белостокским судом в июне 1928 г. Летом и осенью появились слухи в прессе об амнистии для Громады в связи с десятилетием Польши. Но никто из нас не только не вел переговоров в этом направлении, но никто не верил и в амнистию. И вот совершенно неожиданно для меня посетил тюрьму депутат Окулич в порядке частного знакомства: приезжал, дескать, в Данциг, захотелось навестить старого знакомого. После избитых фраз о погоде, здоровье и т.п. говорил, что в некоторых правительственных кругах есть недовольство политикой Мейштовича, что политика разгрома и репрессий вопроса не разрешает, а только обостряет: именно такой эффект и дал разгром Громады. Теперь, - говорит, - мои (Окулича) политические приятели думают, что как раз надо ликвидировать само дело Громады. А как вы думаете?

- Ну, это исключительно ваше дело. Вы затеяли все это дело, вы можете и ликвидировать, но мы то уже просить никак не станем.

- Ну, Вы меня простите, у меня даже и в мыслях не было ничего подобного вам предлагать. Я имею только в виду, что Ваше дело не закончено. Я слышал, что идет речь об освобождении Вас и ваших товарищей до апелляционного суда в нормальном судебном порядке. С точки зрения формальной юридической на дело Громады можно смотреть разно. Но на это дело надо смотреть не с точки зрения юридической или лично-сентиментальной, а с политической. Это ведь самое главное. Из всех белорусов, пожалуй, все считают именно Вас наибольшим западником. Так вот раньше или позже, я думаю, скорее несколько лет позже, должен произойти решительный исторический розыгрыш между востоком и западом. Позвольте поставить вам вопрос: что выберете - Москву или Варшаву, восток или запад?

- Восток и запад, - ответил я, - не являются для меня политическими категориями. А красная Варшава ведь сама пойдет с красной Москвой. Но извините, пане посол, я считаю для себя невозможным продолжать разговор на такие темы при данных обстоятельствах. До свидания.

Итак, я отказался разговаривать. Отказ был по содержанию и тону вполне определенный.

Однако через недельки две меня снова вызвали в канцелярию. Из- за стола поднялся элегантный господин и отрекомендовался так:

- Я такой-то (фамилии не помню), чиновник особых поручений в виленском воеводстве. По поручению виленского воеводы Рачкевича [295] и министра внутренних дел Складковского [296] имею Вам задать такой вопрос:

- Можете ли Вы дать заверение относительно своих товарищей или, по крайней мере, относительно себя, что в случае Вашего освобождения до апелляционного суда, Вы не уедете за границу?

- Если Вам удобно и желательно нас освободить, так рискуйте, мы не боимся и освобождения. Но ни за себя, ни тем более за других никакого ручательства не могу дать и чем-нибудь себя связывать политически.

Ни здоровались, ни прощались - разговор был короток.

Конечно, фашизму было очень желательно нас освободить - при условии нашей компрометации перед массами. Но так как почвы для этой предпосылки не нащупали, то нас и не выпустили. Незадолго до апелляционного суда в полуофициальном органе Пилсудского появилась статья известного Стпичинского, направленная против Мейштовича. В ней затронуто, между прочим, и дело БКР Громады, причем Стпичинский высказался более или менее так: пан Мейштович творил массовые процессы, возбуждающие против Польши общественное мнение за границей и раздражающие меньшинственное население Польши, имея в виду, главным образом, свои се­мейные интересы, защиту своих имений и имений своих многочис­ленных родственников. Статья произвела впечатление разорвавшейся бомбы. Была она, конечно, результатом борьбы различных фашист­ских клик, но способствовала изменению приговора по делу Громады. Мейштович ушел в отставку. Апелляция дала депутатам по 6 лет, а многие из осужденных, просидев два с лишним года, вышли на свободу.

Некоторое время спустя, после апелляции суда в Грудзёндз приехал защитник Метлы Абрамович, который и меня тоже вызвал к себе на совещание по поводу кассационной жалобы. Абрамович советовал подать кассационную жалобу, так как положение очень изменилось и есть весьма большие шансы, что нас выпустят до окончательного решения дела, под залог ли или под надзор полиции. На это я заметил, что, вероятно, опять спросят заверений, о чем не может быть даже разговоров, так как никто из нас не станет связывать свою политическую совесть, хотя бы ценою свободы.

Абрамович подчеркнул, что он имеет разговор только в качестве адвоката, а не политика, и как таковой, советует апелляцию. Однако он имел с собою письмо от Луцкевича, содержание которого покрывалось словами Абрамовича.

Так как срок кассационной жалобы еще не истекал, то Метла предложил Абрамовичу, как своему защитнику, воздержаться пока от писания кассационной жалобы, обещая сообщить ему о нашем решении впоследствии.

Было понятно, что нас действительно хотят выпустить из тюрьмы для того, чтобы держать на поводке судов. Поэтому я решил пресечь в корне все судейские ходы, дающие возможность всяким провокаци­онным махинациям, и кассационной жалобы не подавать. С этим со­гласился и Метла. Таким оказалось и решение партии, привезенное моей женой. Из Грудзёндза через жену я сообщил это решение Раку и Бурсевичу. Кроме того, я написал письмо Островскому, в котором высказывался против его политического поведения и против всяких стараний относительно нашего освобождения. Копию этого письма переслал нелегально на свободу, и оно было напечатано и распространено на Западной Белоруссии.

Обо всех имевшихся у меня посещениях я сейчас же рассказывал товарищам и своевременно передавал на свободу. Между прочим, детально рассказывал обо всем Дурачу, который был прислан партией ко мне в мае 1929 г. по моей просьбе для установления связи. То же сделал и после выхода из тюрьмы в 1930 г.

[Лукишки]

В конце лета 1929 г. я был перевезен из Грудзёндза в Вильно на Лукишки на суд по делу за речь, произнесенную мною в 1926 г. в Вильно на митинге, окончившемся уличной демонстрацией. Суд был отложен по формальным причинам. Второй раз дело слушалось в начале января 1930 г., но дело было по предложению Дурача пре­кращено, так как о нем уже была речь во время процесса Громады. На Лукишках меня допрашивал прокурор, подлинно ли мое письмо, распространяемое депутатами "Змагання" и направленное против Островского. Я ответил, конечно, что подлинно, о чем прокурор составил соответствующий протокол.

Во время моего пребывания на Лукишках, я, наконец, получил весь "Капитал" Маркса (в советском издании), "Развитие капитализма в России" Ленина и "Финансовый капитал" Гильфердинга [297] .

Проработав эти три вещи - во взаимной связи, почти одновре­менно, я почувствовал себя сразу куда сильней на ногах. На Лукиш­ках меня держали в изоляции. Когда же после суда я и коммуна по­требовали присоединения меня к политзаключенным, то через пару дней меня вывезли обратно в Грудзёндз. Сюда было привезено нес­колько новых транспортов политзаков. Теперь я впервые попал в большую организованную коммуну, в среду таких хороших и хорошо политически подкованных товарищей, как Зандер [298] , Гольдштейн (Тадек) [299] , Ивановский* и др. и сразу включился в политическую и культурно-просветительную работу, был старостой и т. п. Эта коммуна воодушевляла людей революционным энтузиазмом.

[Освобождение из тюрьмы]

Когда 28 апреля меня выселяли из тюрьмы, я в письменной форме и устно протестовал против провокационного освобождения и при шумной демонстрации политзаков вышел с революционными лозунгами на устах.

Приехав назавтра в Варшаву, я виделся с т. Бровковичем [300] , которому рассказал все перипетии моего суда и освобождения. После приезда в Вильно я немедленно установил связь с депутатами клуба "Змаганне" и сначала через них получал директивы от партии, а как только представилась возможность - сам установил непосредствен­ную связь (Данциг [г.], Спис, Павел, Владек-Кончевский). Месяц с небольшим после моего выхода был освобожден Рак М., еще через месяц Бурсевич, а затем Метла, Окинчиц. Ожидалось освобождение и Волошина.

Конечно, партия вполне правильно оценивала политические причины и цели фашистского маневра. Маневр фашистам не удался. Но спрашивается, какие основания и побуждения имели они рассчитывать на удачу. Вот что говорил мне Островский на эту тему. Когда они (т. е. Островский и Луцкевич) вышли из тюрьмы, к ним обратились виленские "демократы" вроде Станкевича и Окулича и т. п. с такими речами:

- Польское общественное мнение до сих пор грубо недооценивало силы и значение белорусского движения. Первым предостережением были выборы в сейм 1922 г. Стихийный же массовый рост Громады и ТБШ, результаты коммунальных выборов доказали всем окончательно, что с белорусским движением надо считаться. Для пользы обеих сторон будет установление известного контакта и сотрудничества, главным образом (так говорит Островский), на почве культурно-просветительной.

На это Луцкевич и Островский, якобы, отвечали, что для них и политически, и морально невозможно никакое сотрудничество с поляками, хотя бы в области культурно-просветительной, пока громадовцы, с которыми они работали, томятся в польских тюрьмах, что необходимо засыпать ту пропасть, какую выкопал Мейштович, что они, Луцкевич и Островский, не считают Тарашкевича стопроцентным коммунистом, что он только считает себя коммунистом по увлечению умной национальной политикой большевиков, что членом партии не состоит, а по существу, был всегда пламенным белорусом и западником.

Виленская группа руководящих "сенаторов" решила действовать в направлении расчистки пути для "польско-белорусского сближения". Администрация уже успела установить, что жесткий приговор по делу Громады не произвел на массы ожидаемого устрашающего действия, а совсем наоборот.

[Маневр Пилсудского]

Весной 1929 г. Станкевич на приеме у Пилсудского, якобы, коснулся этого вопроса и изложил Пилсудскому взгляды известных виленских кругов на желательность ликвидации дела Громады. А Пилсудский на это:

- Ступайте в задницу... с такими предложениями. Не замарачивайте мне голову, я сам лучше вас знаю это дело Громады. Нельзя. Пусть сидят.

После этого, конечно, никто не смел затронуть это дело. Только весной 1930 г. в разговоре с Головкой [301] о предстоящих выборах Пилсудский, якобы, сам сказал, что освобождение громадовцев к выборам можно использовать, но нельзя выпускать всех сразу, а обязательно по одному, дабы защемить хвост до самых выборов.

Так мне рассказывал Островский, якобы со слов Т.Голувки, который посетил его в конце июня и говорил о предстоящих выборах в сейм. Но, несомненно, очень важную роль в деле нашего досрочного освобождения сыграло предательство самих Островского и Луцкевича и переход их в национальный лагерь. Могли думать, что если мы и не последуем за Островским и Луцкевичем, то, по крайней мере, будем сидеть тихо.

После своего выхода из тюрьмы я по поручению партии принимал некоторое участие в работе "Змагання". Были это для меня люди новые. Из них я знал ранее только Гаврилика и Дворчанина и то очень мало. Работа змаганцев была такая: с одной стороны, они самоответственно выступали перед массами, подвергая свою жизнь постоянной опасности (почти у всех разбиты головы), с другой стороны, организационной, как-то не клеилось. Правда, объективные условия были очень тяжелые, но им не хватало и достаточного умения и, главное, внутренней спайки. У них царила вечная склока и подкалывание друг друга, чего в Громаде не бывало.

Мне казалось тогда, что главной причиной является отсутствие у них авторитетного руководителя. Могла, конечно, быть и подрывная провокационная работа. Но конкретных доказательств и фактов не было. Правда, Островский меня предупреждал относительно доктора Марцинчика, о провокационной роли которого известно ему от какого-то преподавателя польского языка Вислоуха [302] , и что вообще клуб "Змаганне" "смердит". И хотя нельзя было не относиться критически к тому, что говорил Островский, но я настоял на отстранении Марцинчика от участия в заседаниях клуба "Змаганне".

Странно было даже само участие Марцинчика в этих заседаниях: ведь он никакой активной роли не играл. Марцинчик был ближайшим другом Дворчанина, как мне говорили другие депутаты. Про Марцинчика я докладывал партии. Для связи с местной партийной организацией в заседаниях клуба принял участие Ю.Муха*. Про его сестру тоже ходили нехорошие слухи. Я потребовал от него прервать всякую политическую связь с сестрой и отослать ее в деревню, но во время выборов она, к моему удивлению, была прислана Веремеей [303] ко мне в Данциг.

Установка руководства относительно моей работы менялась несколько раз: сначала на работу в Вильно, потом на выезд в БССР, потом на работу в Вильно по линии использования легальных возможностей, в конце - на выезд в Данциг и Берлин для работы по руководству национально-освободительным движением. В связи с этим менялись и директивы относительно моего публичного выступления в массах, имеющего выяснить вопрос нашего освобождения. В начале августа в Берлине с Мотелем [304] и Шлемкой [305] мы установили текст интервью, какое я должен был дать в прессу. Но интервью я не успел дать, как предполагалось сельробовской прессе во Львове, т. к. меня спешно вызвали в Москву, где сообщили о раскрытой организации нацдемов [306] . Об аресте Янки Купалы [307] была помещена заметка в польской прессе еще в феврале или марте 1930 г., но это оказалось провокационным измышлением. Еще до своего выезда в Москву я узнал от Гаврилика об аресте Ластовского и некоторых других. Гаврилику сообщил об этом в Варшаве Бровкович. В Москве со мной говорили по этому делу Павел, Владек (Конг) [308] , Василевич [309] , Кнорин [310] и Традиция [311] . К делу нацдемов я без всяких колебаний занял вполне определенное отношение и сразу же написал свою декларацию как по поводу моего выхода из тюрьмы, так и по поводу нацдемов. Кнорин, прочитав декларацию, заметил:

- Некоторые формулировки не совсем наши, но для национально- освободительного движения допустимые, так, по существу, хорошо.

[В Москве - 1930 год]

Тут же в Москве было решено, что я из Гданьска буду руководить выборной кампанией на Западной Белоруссии, а затем перееду в Берлин для руководства работой национально-освободительным движением и издания белорусского органа, посвященного этому движению. Точно также в Москве было решено окончательно, что Рак, Метла и Бурсевич уедут в БССР. Для подготовки выборной кампании, для исполнения директивы относительно Рака, Метлы и Бурсевича и для устройства своих личных дел я поехал из Москвы в Вильно. На машинке я напечатал и разослал почтой около 1000 экземпляров своего воззвания к массам на адреса громадовского и змаганского актива. В виде открытого письма печаталось оно и в месячнике "Nowy Przeględ". Известно, что произвело оно на массы большое ободряющее впечатление.

Первый выборный комитет организовали и работали в нем Рак, Метла и Бурсевич.

Дело в том, что все змаганские депутаты, кроме Грецкого, уехав­шего за границу, и Веремея, успевшего спрятаться в подполье, были арестованы как раз в день объявления о роспуске сейма. Известие это пришло в Москву во время моего там короткого пребывания.

Рак, Метла и Бурсевич, успев несколько сдвинуть с места выборную работу, приехали ко мне в Данциг, где написали также воззвание к массам, получившее широкое распространение на Западной Белоруссии (проект воззвания писал Рак).

В Вильно выборами непосредственно руководил Веремея, который от меня получал деньги и инструкции, главным образом, через Бокача (приговор по моему делу на 4 года тюрьмы). Выборная кампания, несмотря на раскассирование наших списков, закрытие выборных комитетов и аресты, развернулась довольно широко, хотя крайне неравномерно.

После выборов в декабре я участвовал в качестве представителя Западной Белоруссии на съезде "Европейского крестьянского комитета". Во время своего пребывания в Берлине я был привлечен к участию в совещаниях руководящих органов КПЗБ.

[Новый арест]

В январе 1931 г. я написал новое открытое письмо в ответ Луцкевичу и К о, "заподозрившим", что мое предыдущее письмо явля­ется фальсификатом. Это письмо было опубликовано партией уже после моего ареста в Тчеве 5 февраля 1931 г. Об обстоятельствах моего ареста я уже рассказывал подробно целому ряду руководящих товарищей (Славинскому, Рвалю [312] , Скульскому и др.). Здесь ограни­чусь главным. Про мой выезд знали: Воевудский, Веремея, жена Клетца*, техник КПЗБ (Зелот*, теперь работает в МОПРе), техничка КПЗБ (теперь кунзовка [313] ), Мотель. Но не исключено, что мог слышать сосед благодаря неосторожному разговору Воевудского. Никаких материалов я не хотел везти с собой и все передал техничке для пересылки в Берлин, как это делал и в предыдущих поездках. Но [в] этот раз все мои рукописи и документы в присутствии Мотеля были мне возвращены. Мне оставалось или везти, или протестовать, что было [бы] более правильно. При аресте я успел уничтожить только партийные адреса в Берлине и дневник приходов и расходов. Выборного отчета и литературного материала я не был в состоянии уничтожить вследствие большого объема и недостаточной сообрази­тельности. Арестовали меня ночью, а рано утром вызвали на допрос. Я отказался от показаний, тогда комендант стал меня стращать: я вам, дескать, устрою такой Брест, что вы свое посольство забудете. На это я ответил парафразой польской пословицы: что вольно воеводе... Полицейский вскипел, но кулаки держал при себе и велел меня отвести обратно в камеру.

Приблизительно в 10-11 часов утра вызвали меня опять. Меня встретил с изысканной вежливостью штатский тип, отрекомендовав­ший себя чиновником виленского воеводства, как водится, пригласил сесть и вкрадчиво спросил:

- Вы знакомы с виленским воеводой Киртиклисом? [314]

- Нет, не знаком.

- Разве? Насколько мне известно, вы знакомы. Дело в том, что виленский воевода хотел бы переговорить с Вами.

- Нет, господин хороший, я с ним не знаком и не хочу знакомиться.

Тем разговор и кончился.

По дороге в Варшаву так говорили немного выпившие шпики:

- Для нас квартира Воевудского - это прекрасное учреждение, откуда мы каждого можем взять на прицел. У него ведь все бывают.

В Варшаве в течение нескольких дней меня держали в дефензиве [315] в Ратуше. Во время допроса вошел в комнату советник министерства внутренних дел Бах* (бывший свидетель в процессе Громады), моргнул допрашивавшему меня чиновнику и тот удалился.

Бах говорит мне такие слова:

- Так вы утверждаете, что членом компартии не состоите. Мы, конечно, знаем, что вы делаете, но мы хотели бы знать, кто вы такой. Скажите, как вы относитесь к Коминтерну?

Я решил отшутиться.

- Хорошо, - говорю, отношусь.

- Вы шутите, а ведь именно от этого зависит все ваше дело.

Тогда я решил дать более определенный ответ, чтобы отвязаться от черта.

- К Коминтерну я отношусь положительно.

- Тогда все в порядке вещей. Вы знаете, чего хотите, и знаете, что Вас ожидает.

Потом меня поместили в подвале на Повяке. Через месяц ко мне приехал судебный следователь по особо важным делам Булгак* и прокурор Зданович*. Наговорившись кругом да около, они тоже стали нащупывать почву для разговоров.

Они, де, знают, что выборные воззвания писал не я, а моя подпись только использована. Знаю ли я, что после моего ареста партия выпустила за моей подписью воззвание, весьма тяжелое для меня с точки зрения обвинения. Что, если все эти воззвания действительно не мои, на что есть объективные указания, то дело может принять совершенно другой оборот и пойти по 129 ст. В противном случае, по совокупности всех факторов пойдет даже не по 102, а по 101 ст.

На это я ответил, что некоторые из воззваний я не только сам писал, но собственноручно даже печатал на машинке и рассылал по почте. Что, кроме того, я написал статью в "Коммунистический Интернационал" [316] .

- Да, - улыбнулся прокурор, - мы знаем и это. Но мы склонны думать, что ваше поведение может быть связано с событиями в Советской Белоруссии. А вы знаете, кстати, что расстрелян Игнатовский [317] , Янка Купала покончил самоубийством [318] , а Рак-Михайлов­ский тоже арестован [319] . Белорусы в Минске разгромлены. Вы оцените всю серьезность положения с точки зрения уже общественного национального, а не личного характера. С Вами хотят говорить. Вас посетит кто-нибудь из военных, не ниже директора департамента. Они теперь у нас все могут. Или кто-нибудь из наших видных дипломатов. Все устроить можно в полнейшей тайне, не в тюрьме...

Я перебил его решительно:

- Никаких военных и никаких секретных разговоров вообще не принимаю. Прошу мне об этом не говорить.

На прощание прокурор мне бросил от двери:

- А вы знаете - партия объявила вас провокатором, что вы захватили с собой материалы, деньги и уехали в Польшу. Они считают, вероятно, что вы недовольны советской национальной политикой, и хотят вас заблаговременно политически убить.

Я расхохотался.

На следующий день убедившись, что прокурор грубой провокацией промахнулся, судебный следователь старался поправить:

- Вы не принимайте, дескать, к сердцу того, что говорил господин прокурор. Нет, партия вас не объявила провокатором, но многие так говорят, между прочим, арестованные по вашему делу.

- Ну, это все слишком грубая провокация, - ответил я.

И больше уж никто не пробовал меня провоцировать. Сразу же перевезли в Гродненскую тюрьму, где и продержали в строгой изоляции до октября 1932 г.

В Гродно я находился в постоянном контакте с политзаками, насколько позволяли условия моей изоляции. Принимал участие во всех тюремных акциях, в том числе в трех голодовках: 7+3+3 дней.

Из Гродненской тюрьмы летом 1931 г. я написал воззвание, направленное против национал-фашистов на Западной Белоруссии (Луцкевича, Островского и других) и против контрреволюционного нацдемовства в БССР.

На этот раз меня не допрашивали даже насчет подлинности этого документа. Мне явно мстили изоляцией, самой сырой и холодной камерой в тюрьме, доведя до серьезной болезни, а главное, нарочно затянули "следствие", чтобы иметь предлог не дать меня на обмен. Акт обвинения мне вручили как раз 15 сентября, в день обмена.

На суд в октябре меня перевезли в Вильно. Перед вывозом на суд меня и всех обвиненных по моему делу (Бокача, Лебедского [320] , Решетова* и Лобко*) сковали. Мы протестовали и сопротивлялись. Нас поколотили, вывернули и оцарапали руки. Председательствовал Бржозовский* - хитрый иезуит. Судьи, бросая мне под ноги разные скользские вопросы, старались сбить меня с классово-революционной линии на националистический уклон. Но бросили эти попытки, как только я определенно, решительно и четко заявил, что рабоче- крестьянс-кое правительство объединенной Белоруссии понимаю как диктатуру пролетариата в форме Советов. Тут же на суде я дал решительный отпор Островскому, требовавшему произнести клеветническую речь против БССР и в защиту нацдемов, заклеймив его публично как национал-фашиста и предателя дела трудовых масс за цену защиты мелкобуржуазных и кулацких интересов перед надвигающейся революцией. В общем, считаю, что на этом процессе я держал себя прямо и правильно. Приговором окружного суда я получил 8 лет тюрьмы, высшую меру наказания по 1 ч. 102 ст. (старого царского кодекса 1903 г.).

Решение окружного суда было обжаловано как с моей стороны, так и со стороны прокурора. Но апелляционный суд утвердил решение окружного, не давая мне совсем говорить.

На Лукишках я принимал, конечно, участие во всех акциях: бойкот, прогулки, голодовка.

Из Лукишек я был перевезен в Гродно, по режиму в одну из самых жестоких фашистских тюрем. Тут единственный из заключенных, я не дал себя переодеть в арестантское платье. После месячного пребывания в Гродно был перевезен в Плоцк. В Плоцке тоже не понравился, и меня через неделю переслали в Короново, где впервые после 2 лет и 4 месяцев абсолютной изоляции я попал в общую камеру, к товарищам, включился сразу в культурно-просветительную и политическую работу и был привлечен в руководство коммуны.

Из Короново меня в половине августа перевезли на Мокотов в Варшаве в разгар острой борьбы с фашистским режимом, в которой я принял деятельное участие.

5 сентября меня обменяло советское правительство. В общей сложности просидел 5 лет и 10 месяцев.

[Размышления над жизнью и деятельностью]

Я рассказал конкретно свой индивидуальный путь из национального движения в коммунистическую партию, путь долгий, мучительный. Но мои увлечения, мои искания и блуждания, моя борьба на найденном мною революционном пути - это как по времени, так и по содержанию значительный отрывок из истории белорусского революционного движения.

Будучи выходцем из национального движения, считаю нужным высказать свой взгляд на его классовое содержание и развитие. Белорусское национальное движение по существу своему и в общем является движением буржуазным. В белорусских условиях, при крайней слабости - отнюдь не отсутствии - белорусской буржуазии, особенно выдающуюся роль играют в нем мелкобуржуазные крестьянские элементы. На почве классового расслоения деревни происходит и соответствующий раскол национального движения.

Если взять белорусское национальное движение на протяжении 30 последних лет, то видим в нем отдельные элементы, смыкающиеся с пролетарским революционным движением и в результате вливающи­еся в русло пролетарской революции, видим затем мощное националь­но-освободительное движение под руководством коммунистической партии, но, с другой стороны, видим все более резкое оформление буржуазных элементов этого движения, перерастающих в национал- фашизм на Западной Белоруссии и контрреволюционное нацдемов- ство в БССР.

Целью буржуазно-национального движения является создание обособленного государства и обособленной национальной культуры на почве утверждения капиталистического строя. Так как белорусское национальное движение является преимущественно крестьянским движением, то утверждение капиталистических отношений в сельс­ком хозяйстве, ставка на перерождение середняка в кулака, а кулака в белорусского "своего" помещика, словом, проблема деревни является краеугольным камнем всей политики белорусских буржуазных националистов.

Если взять "Нашу ніву", то наряду с "Песнямі жальбы" против гнета национально-чуждого белорусу помещика мы видим вполне определенную поддержку столыпинской политики насаждения кулачества. Если столыпинская аграрная политика и не удовлетворяла полностью националистов нашенивского толка, то только потому, что она оста­вляла целыми польских и русских помещиков. Всю землю от помещи­ков без выкупа белорусским крестьянам в частную собственность - вот полная двучленная формула аграрной программы белорусских националистов. Первая часть этой формулы объективно революцион­ная, и поскольку пролетарская революция ее осуществляла как одну из задач буржуазно-демократической революции, постольку и бело­русские националисты могли маскироваться и плыть по ее течению в надежде на кулацко-капиталистическое перерождение деревни. Но когда строящая социализм не в шутку пролетарская революция стала со всей очевидностью в непримиримое противоречие со вторым членом указанной буржуазно-националистической формулы, когда на подступах к построению социалистического бесклассового общества пролетарская власть железной метлой стала выметать и ликвиди­ровать кулачество как класс, буржуазные националисты заняли определенно контрреволюционные и интервенционистские позиции.

Белорусские националисты считали частную собственность на землю собственностью национального характера белорусского народа в противопоставлении к общине, характерной, якобы, национальной чертой великоруса. В этом понимании коммуна является как бы той же великорусской общиной, чуждой, следовательно, белорусам, украинцам, которые по форме своей аграрной структуры принадлежат к западным народам.

Восток начинается там, где кончается частное индивидуальное владение землей, а это совпадает как раз с этнографическими границами Белоруссии и Украины, - заявлял в 1920 г. в Минске Ивановский французскому "социалисту" Ренодэлю [321] , который вполне согласился с таким "глубокомысленным" определением "запада" и "востока".

В результате Октябрьской революции помещичий класс был ликвидирован, а крестьянство землю получило. Белорусские националисты не могли не отнестись благожелательно к такому выполнению пролетарской революцией буржуазно-демократических задач. Но вместе с тем существовавшие в течение ряда лет в БССР земельные коммуны и коллективы до бешенства раздражали белорусских националистов, нередко с партбилетом в кармане. Так, Гурин еще до формальной сецессии с ненавистью говорил о "фабриках хлеба". Но Гурин не был одинок в этом отношении.

Однако эти хотя и так немногочисленные "фабрики хлеба" были ликвидированы, и прищеповская хуторская земельная политика восторжествовала, проводя - по ироническому выражению Власова - ту столыпинскую хуторскую реформу в течение 2 лет, какой царское правительство не сумело бы провести в течение 20 лет. На почве установившихся частновладельческих форм землепользования деревенская экономика стала быстро перерождаться в капиталисти­ческом направлении, а лозунг "обогащайтесь" явился красноречивым выражением этого процесса.

Постановка земельного вопроса в "прищеповский" период вполне удовлетворяла Луцкевича, Островского, Яремича и ксендза Станкевича.

Но вот, овладев командными высотами хозяйственной жизни, закончив восстановительный период, большевистская партия во главе пролетариата, бедняцких и середняцких крестьянских масс, на основе сталинской генеральной линии идет в бой за строительство социализма в СССР. Пятилетка. Коллективизация. Частновладель­ческим, капиталистическим, кулаческим элементам в деревне наносится удар, окончательно решающий вопрос - кто кого - в пользу социализма. Но кулачество еще окончательно не ликвидировано как класс, и идеологически его возглавляющие нацдемы и национал-фашисты ставят ставку на контрреволюцию при помощи интервенции. Это единственно, что им осталось.

В связи с вышеуказанным надо понимать измену белорусскому национально-освободительному движению Луцкевича, Островского, Окинчица и других. Их измена неразрывно связана с тем, что с национально-освободительным движением, идущим под руковод­ством компартии, они шли лишь с той целью, чтобы его использовать для своих буржуазно-националистических целей - в полном соответствии с тем, что делали их родные братья нацдемы в БССР.

После обмена тт. Славинский и Стах сообщили мне об аресте Рак- Михайловского, Бурсевича и Метлы. Теперь я знаю о целом ряде других арестов лиц, имевших такое или иное отношение к белорусскому национально-освободительному движению. Следствен­ного материала я не знаю и не имею возможности занять окончательно ту или иную позицию по отношению к каждому из арестованных в отдельности. Но для меня это не является в данный момент существенно важным. Существенно важной является общая политическая точка зрения на это дело.

Безусловно, было бы неправильно думать, что разгром нацдемовской организации в 1930 г. вырвал с корнем нацдемовскую контрреволюцию. На почве трудностей социалистического строитель­ства, на почве неоконченной еще ликвидации кулачества как класса и обострения классовой борьбы в условиях усиленной подготовки империалистической интервенции с естественной необходимостью активизируются контрреволюционные ку лаческие нацдемовские группы. Враждебные советской власти настроения и разговоры переходят во вредительское поведение и кристаллизируются в контрреволюционные организации, на данном историческом этапе с неизбежностью смыкающиеся и переплетающиеся с провокационной разведочной и подрывной работой подготавливающих почву для интервенции агентов империалистических разведок.

При таких условиях, в особенности после раскрытия целого ряда почти невероятных провокаций, исходя из соображений, что не только Украина, но, совершенно естественно, и Белоруссия лежит на первом плане готовящегося похода интервентов против СССР, считаю вполне правильным и необходимым видеть на настоящем историчес­ком этапе на Украине и Белоруссии главную опасность в местном украинском и белорусском национализме, хотя в масштабе всего СССР таковой главной опасностью не перестал быть великодержав­ный русский шовинизм, наскокам которого на национальную ленин­скую политику большевистская партия, руководимая железной волей и пролетарским гением тов. Сталиным, даст тоже надлежащий отпор.

Считаю, что моим революционным долгом является борьба с белорусскими контрреволюционным и интервенционистским нацдемовством и национал-фашизмом.

Б. Тарашкевич

15 декабря 1933 года

Москва

ПАСЛЯСЛОЎЕ ДА АЎТАБІЯГРАФІІ

Неабходныя ўдакладненні i тлумачэнні

У часопісе "Маладосць" [601] (1992, № 6) апублікаваны матэрыял У.М.Міхнюка "Захоўваць вечна: справа 20951-С", у якім расказваецца пра "Саюз вызвалення Беларусі" [602] - сфабрыкаваную ДПУ БССР справу, паводле якой у сакавіку - красавіку 1931 г. рэпрэсіраваны 90 дзеячаў беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі. У заўвагах пададзены біяграфічныя звесткі пра дзеячаў беларускага нацыянальна-дэмакратычнага i дзяржаўнага адраджэння, у тым ліку i Браніслава Тарашкевіча. У прыватнасці, там гаворыцца, што ён быў арыштаваны 5 мая 1937 г. у Маскве, 5 студзеня 1938 г. асуджаны камісіяй НКУС СССР і пракурорам СССР ("двойкай") да вышэйшай меры пакарання (ВМП) і расстраляны 29 лістапада 1938 г. у Маскве.

Аднак апошняе не адпавядае сапраўднасці. Так, ён быў расстраляны ў той жа дзень, але не ў Маскве, а ў Мінску. Новыя дакументы, знойдзеныя ў архіве КДБ Рэспублікі Беларусь, праліваюць святло на апошнія месяцы і дні жыцця і акалічнасці смерді Б.Тарашкевіча.

Вельмі шкада, што следчая справа Б.Тарашкевіча 1937-1938 гг. страчана I спецаддзелам НКУС БССР у ліку іншых дакументаў і матэрыялаў у 1941 г. у самым пачатку Вялікай Айчыннай вайны. Гэта версія следчых КДБ [603] СССР і БССР, якія прыклалі шмат намаганняў для пошуку справы ў 1955-1957 гг. у сувязі з рэабілітацыяй Б.Тарашкевіча. Аднак дакладна вядома, што ў прыродзе яна існавала. Не магла ж не існаваць: быў чалавек - была і справа.

I апыніся яна сёння ў руках гісторыкаў - многія пытанні зняліся б, як кажуць, самі сабой. Напрыклад, з пратакола вобыску бачна было б, што пры арышце ў яго канфіскавалі ў маскоўскай кватэры ў майскую ноч 1937 г. Што змяшчалася "ў дзесяці папках з рознымі паперамі i фатаграфіямі", якія тады ж забралі энкавэдысты? Можа, карэктура беларускага перакладу паэмы "Іліяда" Гамера, якая дагэтуль, нягледзячы на актыўныя пошукі супрацоўнікаў КДБ i на шматразовыя запыты жонкі Ніны Аляксандраўны Тарашкевіч, а таксама польскага гісторыка Аляксандры Бергман, не знойдзена. I немагчыма цяпер высветліць, ці была яна наогул канфіскавана пры арышце і вобыску.

Вядома, што ў 1935 г. у часопісе "Полымя рэвалюцыі'" [604] Б.Тарашкевіч апублікаваў заключныя раздзелы класічнага грэчаскага эпасу. I ў пачатку 1937 г. у Белдзяржвыдавецтве быў гатовы да выхаду ў свет пераклад паэмы "Іліяда", а яго аўтара запрасілі ў Мінск чытаць карэктуру. Але лёс распарадзіўся інакш...

У 1955-1957 гг. у сувязі з рэабілітацыяй супрацоўнікамі КДБ БССР часткова адноўлена справа Б.Тарашкевіча, якая атрымала назву "Матэрыялы праверкі па справе Тарашкевіча Б.А., асуджанага ў студзені 1938 г."

У ёй змяшчаюцца дакументы і іх копіі, выяўленыя ў розных архіўна-следчых і аператыўных справах, іншых архівах СССР. Яны даюць магчымасць у пэўнай ступені меркаваць, на якіх падставах быў арыштаваны Б.Тарашкевіч і ў чым ён абвінавачваўся.

"Належыць арыштаваць"

"Тарашкевич Бронислав Адамович, 1892 г. рождения, уроженец г.Вильно [605] , белорус, прибыл из Польши в качестве политэмигранта в 1933 году, работает в качестве лектора..

Является крупнейшим белорусским нацдемом. В 1919 году нелегально бежал в Польшу, состоял там в пилсудчиковских организациях, вел крупную националистическую работу под непосредственным руководством 2-го отдела польского генерального штаба.

Находясь в Вильно, имел прямое отношение к нелегальной антисоветской работе нацдемов и поляков в БССР.

По показаниям арестованнъх в Минске белнацдемов Куделько-Чарота и Кучинского, а также Домбаля изобличается в активной антисоветской работе на территории СССР.

Подлежит аресту.

Зам..нач. 3 отдела ГУГБ НКВД СССР

Комиссар гос. безопасности 3 ранга Минаев

5 мая 1937 г."

Гэта адзін з нямногіх арыгінальных дакументаў пад грыфам "Зусім сакрэтня", які захаваўся. На аснове яго ў той жа дзень быў падпісаны ордэр на арышт, а ўначы праведзены вобыск на кватэры i арыштаваны яе гаспадар.

Але ў поле зроку АДПУ-НКУС Б.Тарашкевіч трапіў значна раней. Па сутнасцi, калi пераступіў савецка-польскую гряніцу 5 верасня 1933 г. пры абмене палiтзняволенымi. Напэўна, пазней ён часта ўспяміняў словы свайго старога знаёмага драматурга Францішка Аляхновiча, кінутыя яму пры сустрэчы, калі адзін накіроўваўса ў буржуазную Польшчу, я другі з яе ў першую крашу сацыялізму:

- Бронюсь, куды ты ідзеш?

У жніўні - пачатку верасня 1933 г. у Мінску былі арыштаваны ўсе яго сябры i паплечнікі па рэвалюцыйна-вызваленчай барацьбе ў Зяходняй Беларусі - М.Т.Бурсевіч, П.П.Валошын, Ф.І.Валынец, І.Я.Гаўрылік, І.С.Дварчанін, П.П.Мятла, С.А.Рак-Міхайлоўскі i інш. Пра гэта ён даведаўся ўжо ў Мінску адразу пасля абмену ад А.Славінскага, які раней працаваў кіраўніком Бюро дапамогі КПЗБ.

Паводле рашэння ЦК КПЗБ у кастрычніку 1930 i верасні 1932 г. Беларускія паслы эмігрыравалі ў БССР ябо прыехалі з Польшчы ў рамках абмену палітзняволенымі. Ратаваліся яд праследавання дыктатара Юзафа Пілсудскага - трапілі ў кіпцюры апрычнікаў тырана Іосіфя Сталіня.

15 верасня 1932 г. польскае правасуддзе ўручыла Б. Тарашкевічу абвінаваўчы акт. Наперадзе яшчэ быў суд i год турэмнага палітзняволення. Ці выпадковасць гэтя, што ў дзень абмену палітзняволенымі, сярод якіх мог быць i ён, яму ўручылі абвінаваўчы акт польскія ўлады?

Ужо ў Маскве Б.Тарашкевіч даведаецца, што ў 1930-1933 гг. эліта нацыянальнай інтэлігенцыі была арыштавана i выслана з Беларусі на Салаўкі, Крайнюю Поўнач, Урал. Яна прайшла па так зв. справах "Саюз вызвалення Беларусі", "Працоўная сялянская партыя", аб контррэвалюцыйных арганізацыях у Наркамземе i Трактарацэнтры, у Наркамаце аховы здароўя БССР i інш. Б.Тарашкевічу ўжо больш ніколі не давялося бачыць сваіх сяброў i паплечнікаў.

Справа "Беларускага нацыянальнага цэнтра"

У той час, калi былы кіраўнік Беларускай сялянскай работнiцкай Грамады адаптаваўся да савецкай рэчаіснасці, пачынаючы даследчую работу ў Міжнародным аграрным інстытуце ў Маскве, яго паплечнікі сядзелi ў падвалах ДПУ ў Мінску i "прызнаваліся" ў актыўнай антысавецкай, контррэвалюцыйнай, шпіёнска-дыверсійнай i тэрарыстычнай дзейнасці. На паперу клалiся бязглуздыя прызнанні ў тым, што ў верасні 1932 г. адразу пасля прыезду ў Мінск былыя беларускія паслы ў польскім сейме стварылі контррэвалюцыйную арганізацыю "Беларускі нацыянальны цэнтр" (БНЦ).

Органы ДПУ "выявілі" ячэйкі БНЦ у шэрагу дзяржаўных, гаспадарчых, навучальных, навуковых i культурных устаноў Беларусі - Дзяржплане, наркаматах асветы, аховы здароўя, сувязі, Акадэмii навук, БДУ, Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі, Саюзе пісьменнікаў, БВА i інш. Следства "раскрыла" 59 паўстанцкіх ячэек, 19 дыверсійных i 4 тэрарыстычныя групы, 20 шпіёнскіх ячэек i рэзідэнтур, філіі БНЦ у Горках - 21 чалавек, Беразiне - 27, Гомелі - 17, маладзёжную арганізацыю БНЦ - 47 чалавек.

Як уяўлялася АДПУ, мэта БНЦ заключалася ў звяржэнні савецкай улады шляхам узброенага паўстання пры ваеннай падтрымцы Польшчы i стварэнні беларускай буржуазна-дэмакратычнай рэспублікі пад пратэктаратам Польшчы. Для гэтага БНЦ праводзіў падрыхтоўку паўстання, шпіёнскую дзейнасць, шкодніцкую, дыверсійную i тэрарыстычную работу ў розных галінах сацыялістычнага будаўніцтва на Беларусі. У лістападзе 1933 - студзені 1934 гг. па справе БНЦ рэпрэсіраваны 161 чалавек, у тым ліку ў Мінску 70. З іх 25 чалавек прыгавораны да вышэйшай меры пакарання, 15 былых паслоў - М.Т.Бурсевіч, П.П.Валошын, Ф.І.Валынец, І.С.Дварчанін, С.А.Рак-Міхайлоўскі i інш. - да расстрэлу з заменай на зняволенне ў канцлагеры на 10 гадоў. Большасць з іх адпраўлена ў Салавецкія лагеры. 22 чалавекі з 70 рэпрэсіраваных па прысуду 9 студзеня 1934 г., адбываючы пакаранне па сутнасці за тыя ж злачынствы, паводле рашэння розных пазасудовых органаў у 1937-1939 гг., былі расстраляны. Рэпрэсіўная рука дыктатуры бальшавіцкай партыі спасцігла лепшых сыноў беларускага народа, якія змагаліся за яго ўз'яднанне, нацыянальнае адзінства, лепшую будучыню.

Гэта была свядомая, скіраваная на знішчэнне інтэлекту эліты акцыя таталітарнага рэжыму, з ярка выражанымі тэндэнцыямі этнацыду.

У жніўні-верасні 1956 г. сфабрыкаваная АДПУ справа БНЦ пастановай ваеннага трыбунала БВА "ў крымінальным парадку спынена з-за адсутнасці складу злачынства". Усе асобы, якія праходзілі па ёй, цалкам рэабілітаваны.

"Праводзіў нацдэмакратычную работу"

Чаму па справе БНЦ не арыштавалі Б.Тарашкевіча? Пабаяліся негатыўнага рэзанансу еўрапейскай грамадскасці? Ці яшчэ не прыйшоў час? Трэба было выявіць яго сувязі з БНЦ, "Польскай арганізацыяй вайсковай" [606] (ПАВ), "агентурная" распрацоўка якіх да таго часу была ўжо завершана, а таксама з рэпрэсіраванымі нацдэмамі з "Саюза вызвалення Беларусі" i "Працоўнай сялянскай партыі"?

Аператыўная справа на Браніслава Тарашкевіча афіцыйна была заведзена толькі ў 1936 г. "па падазрэнні яго ў правакацыі i шпіянажы". А яна ў сваю чаргу вырасла на падставе матэрыялаў "аб антысавецкіх нацыяналістычных настроях сярод групы беларускіх пісьменнікаў, якія падазраваліся ў прыналежнасці да контррэвалюцыйнай арганізацыі i сувязях з Тарашкевічам у Маскве". А такія аператыўныя матэрыялы сталі збірацца з 1934 г.

У справе ёсць незавершаныя выпіскі з паказанняў абвінавачаных пісьменнікаў З.ФЖылуновіча, датаваныя 22 снежня 1937 г., i Міхася Чарота ад 14-15 лютага 1937 г. З іх відаць, што Б.Тарашкевіч быў звязаны з А.Ф.Ульянавым, які да арышту ў маі 1937 г. працаваў гандлёвым прадстаўніком СССР у Польшчы i Чэхаславакіі. Ён быў "шчырым беларусам" i стаяў на адных з Б.Тарашкевічам нацыянал- дэмакратычных пазіцыях. Як i іншыя прыехаўшыя з Польшчы дэпутаты, Тарашкевіч нібы праводзіў контррэвалюцыйную нацдэмаўскую работу. Гэтыя звесткі быццам бы былі вядомыя З.Ф.Жылуновічу i Міхасю Чароту са слоў А.Ф.Ульянава.

У аператыўнай справе, як відаць з агляднай даведкі пя ёй, маецца пратакол допыту Б.Тарашкевіча, датаваны 10 лістапада 1937 г. У ім зафіксаваны паказанні аб яго "злачыннай" дзейнасці. Але пратакол гэты не падпісаны ні абвінавачаным, ні следчым. У ім шмат удакладненняў, карэктываў, дапаўненняў. Па невядомых прычынах гэты пратакол не закончаны. Хутчэй за ўсё гэта следчая загатоўка, якую мы не публікуем.

Паводле фрагментаў, прыведзеных з яго, бачна, як фабрыкаваліся справа Б.Тарашкевіча. Калі зазірнуць у паказанні З. Жылуновіча, якія былі "выбіты" ў яго на допыце 22 снежня 1937 г., то нічога кампраметуючага Б.Тарашкевіча ў іх нама. А ў архіўна-следчай справе па абвінавачванні М.Чарота паказанняў на Б.Тарашкевіча зусім намя. Т.Домбаль, які быў да арышту віцэ-прэзідэнтам Беларускай Акадэміі навук, на следстве ў 1937 г. прызнаў сваю прыналежнасць да польскай агентуры i "Польскай арганізацыі вайсковай". У судовым жа пасяджэнні Ваеннай калегіі Вярхоўнага суда СССР 21 жніўня 1937 г. яд гэтых паказанняў адмовіўся i заявіў, што на папярэднім следстве ён вёў сябе ганебна, даваў ілжывыя паказанні ў дачыненні як да сябе, так i да іншых. Але пры гэтым у паказаннях Т.Ф.Домбаля, як i А.С.Кучынскага, які да арышту ў лютым 1937 г. выконваў абавязкі рэктара БДУ, Б.Тарашкевіч наогул не праходзіць.

Іншых якіх-небудзь незалежных i аб'ектыўных сведчанняў віны Б.Тарашкевіча перад савецкай дзяржавай не было.

Усё гэта гаворыць аб тым, што абвінавачанне Б.Тарашкевіча было прымітыўна сфальсіфікавана. I вопытнаму пракурору не складала ніякай цяжкасці разабрацца ў гэтай фабрыкацыі.

У чым жа абвінавачваўся Б.Тарашкевіч? На гэта пытанне дае адказ "альбомная даведка", пададзеная на разгляд камісіі НКУС i пракуратуры СССР - так зв. "двойкі" - наркама НКУС i пракурора СССР.

"С 1919 г. являлся агентом 2-го отдела Польглавштаба. Завербован офицером 2-го отдела Польгенштаба Воевудским в г. Минске во время белопольской оккупации. В 1916 г. по линии "Польской организации войсковой" производил вместе с участником "ПОВ" Зябицким переправы из Петербурга через Финляндию к Пилсудскому легионеров.

В 1918 г., во время занятия г. Минска Красной Армией, по заданию Рады БНР остался в Минске для ведения нелегальной антисоветской работы.

В 1919 г. по заданию участника ПОВ Ивановского выехал в Вильно для участия белорусских фашистов в авантюре генерала Желиговского по захвату Вильно и организации "Независимой Литвы".

В Вильно связывается с братом Пилсудского - Яном, руководившим в Вильно экспозитурой 2-го отдела Польглавштаба полковником Славеком, от которого получил деньги на организацию белорусского съезда, на котором от имени белорусов Пилсудский должен был [быть] провозглашен Князем Литвы.

Имел два личных свидания с Пилсудским Юзефом, на одном из которых: был в положительном смысле разрешен вопрос о создании белорусских военных формирований по образцу польских легионов для военных действий против Советского Союза.

В 1921 г. совместно с агентом 2-го отдела Польглавштаба Ладновым (министр иностранных дел БНР) создал по заданию Пилсудского и 2-го отдела ПГШ конспиративную организацию "Белорусский державный комитет" для организации активных действий на территории Советского Союза по директивам ПГШ.

Получил два раза для работы от капитана Виленской экспозитуры Бондаровского деньги 3 тыс. немецких марок, и 80 тыс. польмарок.

В 1923 г. после провала "Белорусского державного комитета" по заданию Пилсудского создал "Белорусский национальный центр", состоящий из двух филиалов: первый в Вильно, второй - на территории Советского Союза - в Минске, ставящий целью создание буржуазно-кулацкой Белорусской республики под протекторатом Польши. Для достижения этой цели на территории Советского Союза создал "БНЦ" для активных: действий в момент нападения Польши на Советский Союз.

На территорию Советского Союза переброшен в 1933 г. при обмене политзаключенными для организации и ведения шпионско- диверсионной работы и вербовки шпионско-диверсионных кадров. В 1935-1936 гг. связался с агентами польской разведки, репрессированными за нацфашистскую работу, - Горецким, Смоличем и Головинским, через них устанавливал связь с репрессированными нацфашистами, ведя среди них вербовочную работу.

Виновным себя признал".

Якія толькі не сустракаюцца парадоксы ў жыцці! На "працэсе 56" над кіраўнікамі і актывістамі "Беларускай сялянска-работніцкай грамады", які праходзіў ў Вільні ў лютым-маі 1928 г., польскія ўлады абвінавачвалі Б.Тарашкевіча ў тым, што ён удзельнічаў у змове з мэтай адрыву пры дапамозе ўзброенага паўстання паўночна-ўсходніх ваяводстваў Польшчы і далучэння іх да Савецкага Саюза. З пункту гледжання польскіх улад, як, зрэшты, і расійскіх, Беларусі на той час не існавала - былі паўночна-ўсходнія ваяводствы Польшчы або Паўночна-заходні край Расіі.

Польскі афіцыйны друк і суд падавалі Грамаду як агентуру Камінтэрна, як арганізацыю, якая была створана і дзейнічала на сродкі замежных дзяржаў. Божа мой! I ў гэтым жа была праўда. Але чыёй жа агентурай быў Камінтэрн, які наводзіў жах на тагачасны капіталізм?

На судзе кіраўнікі БСРГ, за выключэннем А.І.Луцкевіча і Р.К.Астроўскага, мужна адстойвалі пазіцыі Грамады. Б. Тарашкевіча і яго паплечнікаў засудзілі на 12 гадоў турэмнага зняволення. Асуджаныя сустрэлі прысуд беларускай марсельезай "Ад веку мы спалі". Праз 10 гадоў Б.Тарашкевічу выставяць абвінавачанне ў тым, што ён імкнуўся да стварэння "буржуазна-кулацкай Беларускай рэспублікі пад пратэктаратам Польшчы". Значыць, хацеў адарваць Беларусь ад сацыялістычнага Савецкага Саюза і падпарадкаваць яе буржуазнай Польшчы. Як сустрэў Браніслаў Тарашкевіч савецкі прысуд аб вышэйшай меры пакарання? Гэтага, на жаль, мы не ве дае м.

"Польская аперацыя"

Супрацоўнікі з ведамства Яжова не турбавалі сябе высвятленнем ісціны. Паводле дырэктыў, якія выпрацоўваліся ў Палітбюро ЦК ВКП(б), а затым спрытна перакладаліся на мову АДПУ-НКУС, Б.Тарашкевіч, як і тысячы іншых людзей - палякі, перабежчыкі і палітэмігранты з Польшчы, тыя, хто раней жыў у Польшчы і Заходняй Беларусі або меў там сваякоў (усяго існавала 12 катэгорый), - падлягалі арышту. А на Беларусі "кантынгент, які намячаўся аперыраванню", гэта значыць арышту, быў пашыраны яшчэ больш. Напрыклад, арышту падлягалі ўдзельнікі польскіх узброеных фарміраванняў, польскія ваеннапалонныя, сваякі асоб, якія ўцяклі ў Польшчу.

У жніўні 1937 г. па ўсёй краіне пачалася, паводле загада НКУС СССР № 00485, шырокая аперацыя па ліквідацыі польскай агентуры. Разлічаная на 3 месяцы, яна фактычна ажыццяўлялася з невялікімі перапынкамі цэлы год. Загад гэты меў асаблівае значэнне для Беларусі, якая межавала з Польшчай. Апрача таго, лічылася, што БССР служыла заходнімі варотамі для пранікнення польскай агентуры ва ўсе, нават самыя далёкія пункты Савецкага Саюза. Адзначалася, што ня працягу ўсіх гадоў савецкай улады праз БССР было перакінута каля 50 тыс. шпіёнаў пад выглядам палітычных i эканамічных эмігрантаў.

Паводле загада НКУС СССР № 00485 на Белпрусі трэба было арыштаваць не менш як 7-8 тыс. чалавек, у тым ліку перабежчыкаў каля 4 тыс. i палітэмігрантаў да 1 тыс. чалавек. У выніку ж следства, калі паводле паказанняў пачнуць праходзіць новыя асобы, лік падлеглых арышту павялічыцца да 15 тыс. чалавек. Пры сціслых тэрмінах аперацыі на Беларусі неабходна было выяўляць штомесячна да 6 тыс. "польскіх шпіёнаў, дыверсантаў, членаў ПАВ", гэта значыць да 200 чалавек у дзень. Паводле сведчання начальніка 3-га аддзела НКУС БССР А.М.Гепштэйня [607] , былі складзены даведкі ня арышт 20­25 тыс. чалавек. Наркам унутраных спраў санкцыянаваў "аперыраванне 10 тыс. асоб польскай нацыянальнасці".

Даведкі на ярышт складаліся часцей за ўсё на аснове аднаго-двух неправераных агентурных данясенняў. Для гэтага дастаткова было кароткай агентуркі аб тым, што вось такі паляк настроены па- антысавецку i што да яго некалькі гадоў таму нехта прыходзіў з Польшчы, i чалавек арыштоўваўся. З Масквы ішла прямая ўстаноўка: кожны паляк - вораг савецкай улады. Начальнік 3-га аддзела НКУС БССР, правая рука Б.Д.Бермана [608] , А.М.Гепштэйн рястлумачваў сваім падначаленым - "беларусы гэта тое ж, што i палякі".

У сярэдзіне кастрычніка 1937 г. шэф НКУС БССР Б.Д.Берман прыбыў ў Маскву за парадамі i інструкцыямі. Пасля вяртання ў Мінск на адной з аператыўных нарад ён наракае на тое, што "мы працуем зусім не так, як трэба, i ў Маскве незадаволены тым, што з Беларусі не прыслалі ні адной справы, у той час, як з Ленінграда - 2000, Украіны - 4000". Начальнік польскага аддзялення 3-гя аддзела НКУС СССР Рубінштэйн моцна лаяў Б.Д.Бермана за неаператыўнасць у вырашэнні "польскай аперацыі".

Тэрмінова былі прыняты аператыўныя меры для выпраўлення становішча. Колькасць следчых па "польскай аперацыі" была падвоена. Допыты вяліся з жудаснымі катаваннямі. Начальнікам акруговых, гарадскіх, раённых аддзелаў i аддзяленняў НКУС БССР была накіравана тэлеграма-дырэктыва:

"Следствие по арестованным в польской операции в некоторых органах все еще ведется совершенно неудовлетворительно. Темпы разоблачения польских шпионов, диверсантов, участников ПОВ недопустимо медленны. За истекшую пятидневку по Бобруйскому оперсектору разоблачено только 22, Гомельскому только 10, Мозырскому 11, Слуцкому 6 человек. Это можно объяснить только неумением мобилизовать работников на действительно напряженные темпы работы. В тех органах, начальники которых уяснили особую важность быстрого и радикального разгрома польской агентуры, имеются значительные успехи: в Витебске в течение пятидневки созналось 130 арестованных, Орше созналось 95. Вторично предупреждаю, что темпы и качество работы по разоблачению арестованных польских шпионов будут являться главным в оценке работы каждого начальника органа. Приказываю ежедневно лично мне телеграфно доносить количество сознаний и каждую пятидневку, помимо общей отчетности, сообщать показатели работы персонально каждого следователя. С настоящей телеграммой ознакомить всех товарищей, ведущих следствие по польской линии.

Берман

22 октября 1937г."

Сацыялістычнае спаборніцтва ў арыштах i выбіванні паказанняў з арыштаваных набірала шалёныя тэмпы. Разварот аперацыі пачалі з самага простага - ліквідацыі сваёй жа агентуры. Да 70 працэнтаў сакрэтных інфарматараў было арыштавана i асуджана па першай катэгорыі, гэта значыць да расстрэлу, як нібыта двурушнікі i шпіёны. Безумоўна, сакрэтныя супрацоўнікі мелі за сабой "хвасты", за якія ў свой час былі шантажыраваны i далі распіскі аб супрацоўніцтве з АДПУ-НКУС.

Усе, хто меў польскія прозвішчы i імёны, у даведках на арышт запісваліся палякамі. Складальнікі "ліпавых" даведак былі ўпэўнены, што Мінск у такім выпадку абавязкова санкцыянуе арышт. Гэтая "ліпа" зводзілася ў так званыя альбомы, якія пасылаліся ў Маскву для прыняцця рашэння аб меры пакарання. Не абыходзілася i без казусаў. У адзін з такіх альбомаў, напрыклад, трапіла даведка на 90- гадовую бабулю з указаннем, што яна была дыверсанткай.

Былі нават выпадкі выкрыцця на тэрыторыі БССР да 1100 "польскіх шпіёнаў, дыверсантаў, шкоднікаў, тэрарыстаў" за адны суткі.

Аператыўны склад НКУС БССР прыкладна ў колькасці 400 чалавек трымаў у смяротным страху ўсю рэспубліку і наводзіў дзікі жах на кожнага яе грамадзяніна, які мог быць арыштаваны і прыгавораны па сутнасці без суда і следства да вышэйшай меры пакарання або зняволення ў канцлагер толькі за тое, што ён беларус, паляк ці латыш. Дастаткова было шпаргалкі пад грыфам "Зусім сакрэтна", накшталт такой:

"Начальнику 8-го отдела УГБ НКВД БССР лейтенанту госбезопасности тов. Розкину.

Приговор в отношении (идет перечень фамилий) ... приведите в исполнение.

3 февраля 1938 г.

Нач. 3 отдела УГБ НКВД БССР Гепштейн"

I бязвіннага чалавека пазбаўлялі жыцця.

Да 1 студзеня 1938 г. "польская аперацыя" ў асноўным закончылася. Вынікі былі выкладзены ў падрабязным дакладзе ў Маскву. Атрымалася, па сутнасці, вялікая кніга пад назвай "Кароткі агляд дзейнасці 2-га аддзела польскага Галоўнага штаба, палітычнай паліцыі і ПАВ на тэрыторыі БССР". У ім змяшчалася агульная характарыстыка вынікаў аперацыі, статыстычныя звесткі, аператыўныя і палітычныя вывады, апісанне найбольш тыповых і важных "спраў". Тых прадстаўнікоў караючага органа пралетарскай дыктатуры, хто асабліва вылучыўся ў справе паспяховага ажыццяўлення гэтай і іншых аперацый па барацьбе з ворагамі народа, у снежні 1937 г. узнагародзілі ордэнамі. У пастанове Прэзідыума ЦВК СССР, падпісанай беспрынцыповым сябрам "бацькі народаў" і па сумяшчальніцтву "ўсерасійскім старастам" МЛ.Калініным [609] , гэтыя злачынствы кваліфікаваліся спецыяльным заданнем урада Саюза ССР. Савецкі ўрад вёў сапраўдную бязлітасную крывавую вайну са сваім уласным народам.

На 1 студзеня 1938 г. "па польскай лініі" было арыштавана 14620 чалавек. Вызвалены з-за недаказанасці віны толькі 331 чалавек, разгледжана спецыяльнай "тройкай" НКУС БССР 2050 спраў, пасланы справы-даведкі ў Маскву на 11050 чалавек на разгляд "двойкі" - наркама ўнутраных спраў СССР М.І.Яжова [610] і пракурора СССР А.Я.Вышынскага [611] . У ліку арыштаваных мужчын было 13254, жанчын - 1366. У гэтай статыстыцы-трагедыіі ёсць яшчэ адна лічба: 42 чалавекі памерлі ў час следства, не вытрымаўшы страшэнных катаванняў. Прозвішчы ўсіх закатаваных вызначыць цяжка, амаль немагчыма. Але ж дакладна вядома, што ў выніку збівання арыштаваных у 3-м аддзеле на допытах былі забіты М.С.Авечка, А.Г.Харэвіч, І.С.Шабан. У пастанове аб спыненні справы за подпісам А.М.Гепштэйна адзначана, што арыштаваныя захварэлі і памерлі. Аб тым, што былі выпадкі смяротных зыходаў на допытах, сведчыў па справах А.М.Гепштэйна і В.М. Серышава [612] і Абрам Яфімавіч Турэцкі - галоўны ўрач Мінскай турмы НКУС БССР.

22 мая 1938 г. наркомам унутраных спраў БССР быў назначаны А.А.Наседкін [613] . Яго папярэднік адкліканы ў Маскву з павышэннем. Са зменай наркомаў крыху змяніўся напрамак удараў па "ворагах народа". Наседкін заявіў на адной з нарад - "разгром на Беларусі недастатковы, асабліва па бундаўцах, трацкістах, правых і латышах". Гэта тычылася і палякаў, але крыху ў меншай ступені.

У сярэдзіне чэрвеня 1938 г. атрыманы новы загад аб разгортванні чарговай аперацыі па ліквідацыі палякаў, латышоў, немцаў. Тэрмін яе вызначаўся да 1 жніўня. У Маскву ляцелі справаздачы-тэлеграмы:

"За последние полгода до меня арестовано 3,5 тыс. человек. За два месяца при мне арестовано около 7 тыс. человек. Наседкин".

Усяго па выніках "польскай аперацыі" са жніўня 1937 г. па верасень 1938 г. арыштавана "польскіх шпіёнаў", дыверсантаў i ўдзельнікаў паўстанцкіх арганізацый - 21407 чалавек. Следствам выкрыта i ліквідавана 467 шпіёнскіх рэзідэнтур, 13042 шпіёнаў, 2679 дыверсантаў, 4425 паўстанцаў i ўдзельнікаў ПАВ. Бяздушная статыстыка характарызавала i нацыянальны склад арыштаваных: палякаў - 9196 чалавек, беларусаў - 10120, яўрэяў - 1059, рускіх - 383, украінцаў - 181, немцаў - 105, латышоў - 122, літоўцаў - 133, іншых - 110 чалавек.

У гэтую статыстыку трагедыі народа ўвайшлі жыццё i лёс Браніслава Тарашкевіча.

"Справу з асобай арыштаванага навдраваць у НКУС БССР"

Колькі разоў дапытвалі Б.Тарашкевіча ў Маскве, як праходзіла следства i як паводзіў сябе ён у руках НКУС? На гэтыя i іншыя пытанні адказаць немагчыма. Захаваліся толькі два пратаколы яго допыту, дакладней, адзін ад 29 ліпеня 1937 г. i следчая загатоўка другога пратакола. Яны пацвярджаюць, што ад Б.Тарашкевіча дамагаліся паказанняў аб контррэвалюцыйнай, антысавецкай, шпіёнскай, нацдэмаўскай i іншай дзейнасці.

14 жніўня 1938 г. следчая справа Б.Тарашкевіча "з асобай арыштаванага" накіравана ў Наркамат унутраных спраў БССР. Раніцай наступнага дня ён быў дастаўлены спецканвоем i змешчаны ў 4-ты асобы рэжымны корпус Мінскай турмы.

Гэты корпус быў створаны па ініцыятыве А.М.Гепштэйна i са згоды Б.Д.Бермана ў верасні 1937 г. неўзабаве пасля пачатку "польскай аперацыі". У ім былі 33 камеры, уключаючы 6 карцэраў - каменных мяшкоў памерам адзін метр шырыні на паўтара метра даўжыні. Доступ у корпус мелі толькі некалькі давераных асоб Бермана i Гепштэйна па спецыяльных пропусках. Звышсакрэтнасць тлумачылася тым, што ў рэжымным корпусе змяшчаліся асуджаныя да вышэйшай меры пакарання, якія чакалі выканання прыгавору. Колькасць іх у асобныя перыяды часу даходзіла да 330 чалавек. У большасці сваёй гэта былі тыя, хто ў розны час перайшоў мяжу, а таксама "асабліва буйныя шпіёны i ўдзельнікі арганізацый, над якімі патрэбна старанная работа", якую супрацоўнікі НКУС не маглі праводзіць пры масавай аперацыі.

Прыгавораных да смерці дапытвалі самымі вытанчанымі спосабамі i метадамі. Смяротнікам, якія не прызналіся, ствараліся асабліва цяжкія ўмовы, а тыя, хто прызнаўся і даваў паказанні, ставіліся ў прывілеяванае становішча - яны атрымлівалі ўзмоц-нены паёк, цыгарэты і г. д. Была створана т. зв. камерная агентура, якая збівала вязняў, якія не давалі жаданых следчым паказанняў.

З пратакола допыту ад 11 студзеня 1939 г. былога начальніка Мінскай турмы І.П.Шынгарова, які праходзіў сведкам па справе А.М.Гепштэйна:

"Вопрос: Какими методами в этом корпусе проводили работу с оставшимися осужденными, к ВМН?

Ответ.: С самого начала организации этого корпуса допросы оставляемых осужденных проводились путем зверских жестоких избиений. Били в кабинетах, и стоял сплошной рев, крики. Были частые случаи, когда людей на носилках выносили в тюремную больницу. Это было в отношении тех, которые уже не в состоянии были оставаться в камерах, а тех, которые могли терпеть, следователи заставляли их путем угроз не говорить врачу. Бой в кабинетах продолжался примерно до лета 1938 г., а затем перенесли этот метод из кабинетов в камеры. И делалось это следующим образам. Отбирались специальные лица из арестованных, ставили их в привилегированное положение, т.е. подкармливали их в кабинетах, давали им папиросы и заставляли их бить арестованных. Эти специально подобранные лица заходили в камеры после инструктажа, избивали арестованных, ставили их к стенке лицом, и они стояли всю ночь, открывали парашу, ставили несколько человек лицом к параше и заставляли нюхать, а если арестованный поднимал голову, то его били по голове. Вот такие методы применялись к тем, которые не хотели давать показаний...

Должен отметить, что избиение арестованных было не только в специальном 4-м корпусе, но аналогичное положение было в корпусе номер 3, где содержатся поляки. Этим корпусом ведал Цейтлин".

У такіх умовах 38 вязняў асобага корпуса далі паказанні на 3489 чалавек! Вось метады і тэмпы "ўдарнай" працы! У выніку "работы" ў асобым корпусе былі выкрыты: "вся линия центральной провокации в КПЗБ и отчасти в КПП; организации, созданные так называемым Виленским политическим центром; линия работы белорусских эсеров; повстанческая организация русских эсеров, созданная польразведкой; боевая повстанческая организация русских офицеров; резидентура германской разведки; ряд резидентур шпионских и повстанчес­ких групп".

А адзін з прыгавораных вязняў 4-га корпуса М.I. Александровіч- Гломбя, які паводле меркаванняў НКУС БССР быў кіраўніком работы палякаў у БССР, у турме нават напісаў кнігу аб рабоце польскай разведкі. А.М.Гепштэйн быў упэўнены, што па ёй будуць вучыцца будучыя кадры доблесных савецкіх разведчыкаў.

У асобым корпусе восенню 1938 г. змяшчалася 270 чалавек, асуджаных ня смерць. 29 лістапада 1938 г. наркам унутраных спраў БССР А.А.Наседкін аддаў загад яб расстрэле ўсіх вязняў 4-га корпуса. Акты яб выкананні прыгавору было загадана аформіць ранейшай датай.

Наркам са сваім памочнікам Стаяноўскім яўна спяшаліся, каб замесці крывавыя сляды. 17 лістапада 1938 г. ад імя ЦК ВКП(б) i СНК СССР на месцы была накіравана пастанова аб спыненні выканання прыгавораў да вышэйшай меры пакарання. 26 лістапада гэтая дырэктыва была прадубліравана загадам па Наркамату ўнутраных спраў. Вядома ж, ніхто з вязняў, у тым ліку i Б.Тарашкевіч, не ведалі аб тым, што ў іх быў шанц застацца ў жывых. Але гэты шанц не быў рэалізаваны.

"Прашу рэабілітаваць"

Б.Тарашкевіч пазнаёміўся з Нінай Алаксандряўнай Палянскай у Маскве. Ітэлектуальныя людзі творчых прафесій пакахалі адзін аднаго. У лістападзе 1935 г. яны ажаніліся. Н.А. Палянская была яго другой жонкай, ён у яе другім мужам. Нядоўга цягнулася іх сямейнае шчасце. Пасля арышту мужа яе арыштавалі 1 жніўня як жонку ворага народа. У НКУС СССР было прынята рашэнне аб высылцы Н.А.Палянскай у Башкірскую АССР. Але 20 красавіка 1938 г. яе вызвалілі. Калі яна апынулася на волі, то стала высвятляць лёс Браніслава Тарашкевіча. Абівала парогі розных інстанцый НКУС. Пісьмова звярталася да наркома ўнутраных спряў СССР Л.П.Берыі [614] i нават да першай асобы дзяржавы - І.В.Сталіна [615] . Але безвынікова. Перад ёй паўставала халодная глухая сцяна сакрэтнасці. Чытаючы яе звароты-просьбы сёння, здзіўляешся, як яе тады паўторна не арыштавалі і не адправілі далей ад Масквы?

У верасні 1955 г., калі сталі вядомы першыя ўрадавыя рашэнні аб рэабілітацыі незаконна рэпрэсіраваных, Ніна Аляксандраўна звярнулася ў Пракуратуру Саюза ССР. Прыводзім гэты дакумент, які адкрывае адноўленую справу Б.Тарашкевіча.

"Товарищ прокурор!

Прошу Вас пересмотреть материалы следствия Тарашкевича Бронислава Адамовича, арестованного 5 мая 193 7года.

У меня глубокое убеждение в его невиновности. Человек этот был большой чистоты и беспредельно преданный делу рабочего класса. Белорус по национальности, он жил в панской Польше, вел там активную революционную работу и неоднократно подолгу сидел в тюрьмах.

В 1933-34 г. его посредством обмена выручили из польской тюрьмы, и [он] работал в Международном аграрном институте.

Я с 1944 года состою в зарегистрированном браке с другим челове­ком и люблю его, но фамилию я оставила прежнюю (Тарашкевич) в знак веры в своего бывшего мужа Бронислава Адамовича Тарашкев ича.

И теперь считаю своим гражданским долгом писать Вам и просить Вас о пересмотре [дела Тарашкевича]. Сотрудник МГБ в устной беседе (после моего запроса в МВД [СССР] Москвы) сообщил, что местонахождение Тарашкевича Б.А. и его дальнейшая судьба неизвестны, кроме того, что он был осужден на 10 лет в 1938 году. Но в системе лагеря он мог по прошествии десяти лет получить дополнительный срок.

Н.Тарашкевич.

Ответ на моё ходатайство прошу сообщить по следующему адресу [указаны яе адрас у г. Ленінградзе].

6 сентября 1955 г."

Працэс рэабілітацыі Б.Тарашкевіча ішоў доўга і цяжка. Па драбніцах аднаўлялася следчая справа: былі накіраваны дзесяткі запытаў у розныя архівы СССР, атрыманы пісьмовыя сведчанні тых, хто асабіста яго ведаў, вывучаліся архіўна-следчыя справы асоб, паводле паказанняў якіх ён праходзіў.

I вось 26 студзеня 1957 г. Ваенная калегія Вярхоўнага суда СССР рэабілітавала Б.А.Тарашкевіча са стандартнай, але пэўнай фармулёўкай: "в связи с отсутствием состава преступления". Праз два тыдні 11 лютага 1957 г. пра гэта пад распіску было абвешчана Ніне Аляксандраўне. Але ёй не давалі спакою пакутлівыя пытанні - што здарылася з Браніславам Адамавічам, калі i дзе, з якой прычыны закончыў свой жыццёвы шлях? "Мне гэта было б дорага ведаць", - пісала яна ў чарговым звароце ў КДБ СССР 12 лютага 1957 г. Жаночае сэрца адчувала, што ёй штосьці не дагаворваюць, хлусяць.

Вядома ж, супрацоўнікі КДБ хітравалі. Яны ведалі, i вельмі дакладна, аб тым, што здарылася з Б.Тарашкевічам, але сказаць не маглі. Да таго часу ва ўсе мясцовыя органы дзяржаўнай бяспекі пад грыфам "Зусім сакрэтна" з Масквы паступіла дырэктыва КДБ пры СМ СССР № 108-СС ад 24 жніўня 1955 г. Паводле ўскосных сведчанняў сутнасць яе зводзілася да таго, што велізарную колькасць бязвінных ахвяр сталіншчыны ў 1937-1938 гг. неабходна было "расцягнуць" па іншых, больш позніх гадах, i гэтым самым "змякчыць" прычыны i акалічнасці смерці бязвінна забітых людзей i знізіць іх колькасць у гады піку рэпрэсій. Гэта не абмінула i справы Тарашкевіча.

Вось афіцыйны дакумент, які датаваў смерць Б.Тарашкевіча i які доўгі час уводзіў у зман i яго біёграфаў, i Ніну Аляксандраўну.

"Совершенно секретно.

ЗАКЛЮЧЕНИЕ 23 февраля 1957 г. гор. Минск

Ст. инспектор учетно-архивного отдела КГБ при СМ БССР, рассмотрев заявление гр-ки Тарашкевич Н.А. и архивно- наблюдательное дело № 31752 на Тарашкевича Б.А.,

Нашел:

В КГБ при СМ БССР поступило заявление гр-ки Тарашкевич Н.А., в котором она просит сообщить о судьбе мужа Тарашкевича Бронислава Адамовича.

Проверкой установлено, что Тарашкевич Б.А., 1892 года рождения, уроженец дер. Чернулишки [616] Виленской области, проживал в г. Москве, арестован в 1937 г. НКВД СССР и 5 января 1938 г. Комиссией НКВД и Прокуратуры СССР осужден к ВМН.

В отношении объявления, родственникам о [его] смерти данных не имеется.

На основании изложенного и руководствуясь указанием КГБ при СМ СССР № 108-СС от 24 августа 1955 года

Полагал бы:

В бюро ЗАГСа Краснопресненского райисполкома города Москвы зарегистрировать смерть Тарашкевича Бронислава Адамовича 22 ноября 1941 года от порока сердца.

Через учетно-архивный отдел УКГБ при СМ СССР по Ленинградской области объявить заявительнице, что ее муж Тарашкевич Б.А. в 1938 году был осужден к 10 годам и, отбывая, наказание, 22 ноября 1941 года умер от порока сердца. Смерть зарегистрирована в ЗАГСе Краснопресненского райисполкома города Москвы.

Настоящее заключение с заявлением и перепиской приобщить к архивно-следственному делу.

Ст. инспектор учетно-архивного отдела КГБ

при СМ БССР (подпись).

Отпечатано в 1 экз."

Адразу ж пайшлі дакументы ў ЗАГС Краснапрэсненскага райвыканкама Масквы з прапановай зарэгістраваць факт смерці Б.А.Тарашкевіча і пасведчанне аб смерці выслаць жонцы на названы адрас. 24 красавіка 1957 г. пад распіску аб гэтым было абвешчана Н.А.Тарашкевіч.

Дакладныя ж прычына і дата смерці выдатнага дзеяча беларускага нацыянальна-дэмакратычнага адраджэння афіцыйна былі названы толькі праз 20 гадоў у сувязі з запытам у КДБ пры СМ БССР Інстытута гісторыі партыі пры ЦК Кампартыі Літвы. Аднак і туды трапіла недакладнасць. Месцам расстрэлу памылкова была названа Масква.

Дзе ўсё ж знаходзіцца прах вялікага беларуса? Можа, і на гэтае пытанне калі-небудзь удасца дакладна адказаць.

Iмем Браніслава Тарашкевіча названы вуліцы ў Маладзечна і Радашковічах, беларускі ліцэй у Бельску (Польшча). У Вільні і Радашковічах на дамах, дзе жыў Тарашкевіч, устаноўлены мемарыяльныя дошкі. Яго імя сярод іншых імён славутых беларускіх дзеячаў культуры і навукі высечана на летапісным камені, які знаходзіцца на тракце Мінск-Маладзечна каля вёскі Месата Маладзечанскага раёна.

Але вуліцы імя Браніслава Тарашкевіча пакуль няма ў Мінску - сталіцы Беларусі...

СПІС СКАРАЧЭННЯЎ

АДПУ - Аб'яднанае дзяржаўнае палітычнае ўпряўленне АН - Акадэмія навук

АССР - Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспублікя

БАН (БелАН) - Беларуская акадэмія навук

БВА - Беларуская ваенная акруга

БВК - Беларуская вайсковая камісія

БДУ - Беларускі дзяржаўны універсітэт

Белдзяржвыдавецтва - Беларускае дзяржаўнае выдавецтва

Белнацкам - Беларускі нацыянальны камісарыят

БКА - Беларуская камуністычная арганізацыя

БНК - Беларускі нацыянальны камітэт

БНР - Беларуская Народная Рэспублікя

БНЦ - Беларускі нацыянальны цэнтр

БРА - Беларуская рэвалюцыйная арганізацыя

БСГ - Беларуская сацыялістычная грамадя

БСДП - Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя

БСДРП - Беларуская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя

БСРГ - Беларуская сялянска-работніцкая грамада

БССР - Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка

БЦР - Беларуская цэнтральная рада

Вяркутапячлаг - Варкуцінска-пячорскі папраўча-працоўны лагер ВК- Вяенная калегія

ВКЮ - Выканаўчы камітэт Камуністычнага інтэрнацыянала

ВКП(б) - Усесаюзная Камуністычная партыя (бальшавікоў)

ВМП - вышэйшая мера пакарання

ВНУ - вышэйшая навучальная ўстанова

ВРК - вяенна-рэвалюцыйны камітэт

ВС - Вярхоўны суд

ВС БССР - Вярхоўны Савет БССР

ВСНГ - Вышэйшы савет народнай гаспадаркі

ВС СССР - Вярхоўны Савет СССР

ВТ - Ваенны трыбунал

ВЦВК - Усесаюзны Цэнтральны Выканаўчы Камітэт

ВЧК - Усерасійская надзвычайная камісія

ГУЛАГ - Галоўнае ўпраўленне лагераў

Дальлаг - Далёкаўсходні папраўча-працоўны лагер

ДКА - Дзяржаўны камітэт абароны

ДПУ - Дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне

ЗША - Злучаныя Штаты Амерыкі

ІБК - Інстытут Беларускай культуры

КАДПУ СССР - калегія Аб'яднанага дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення СССР

КДБ пры СМ БССР - Камітэт дзяржаўнай бяспекі пры Савеце Міністраў БССР

КДБ пры СМ СССР - Камітэт дзяржаўнай бяспекі пры Савеце Міністраў СССР

КК - Кантрольная камісія

КП(б)Б - Камуністычная партыя (бальшавікоў) Беларусі

КПЗБ - Камуністычная партыя Заходняй Беларусі

КПП - Камуністычная партыя Польшчы

КРА - контррэвалюцыйная арганізацыя

КРПП - Камуністычная рабочая партыя Польшчы

КСМЗБ - Камуністычны саюз моладзі Заходняй Беларусі

КУНМЗ - Камуністычны універсітэт нацыянальных меншасцей Захаду імя Ю.Мархлеўскага

Літбел - Літоўска-Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка МДБ - Міністэрства дзяржаўнай бяспекі

МЗС - Міністэрства замежных спраў

МОПР - Міжнародная арганізацыя дапамогі рэвалюцыянерам

МУС - Міністэрства ўнутраных спраў

Наркамзем - Народны камісарыят земляробства

Наркамфін - Народны камісарыят фінансаў

НКДБ - Народны камісарыят дзяржаўнай бяспекі

НКУС - Народны камісарыят унутраных спраў

НПХ - Незалежная партыя хлопска

ПАВ - Польская арганізацыя вайскова

Паўночусходлаг - Паўночна-ўсходні папраўча-працоўны лагер

ПБ - Палітычнае бюро (Палітбюро)

ППЛ - папраўча-працоўны лагер

ППС - Польская сацыялістычная партыя

ППС-лявіца - Польская сацыялістычная партыя-лявіца

РБ - Рэспубліка Беларусь

РВС - Рэвалюцыйна-ваенны савет

РЮ - Рабоча-сялянская інспекцыя

РКП(б) - Расійская камуністычная партыя (бальшавікоў) РСДРП(б) - Расійская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя (бальшавікоў)

РСФСР - Расійская Савецкая Федэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка

СВБ - Саюз вызвалення Беларусі

СДКПіЛ - Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага i Літвы Сельсаюз - Беларускі сялянскі саюз

Сіблаг - Сібірскі папраўча-працоўны лагер СНК - Савет Народных Камісараў

Совполторг - Савецка-польскае гандлёвае таварыства СССР - Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік Тайшэтлаг - Тайшэцкі папраўча-працоўны лагер ТБШ - Таварыства беларускай школы УДБ - Упраўленне дзяржаўнай бяспекі

УНКУС - Упраўленне Народнага камісарыята ўнутраных спраў

Усольлаг - Усольскі папраўча-працоўны лагер

УССР - Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка

Ухтапячлаг - Ухта-пячорскі папраўча-працоўны лагер

ФРГ - Федэратыўная Рэспубліка Германіі

ЦБ - Цэнтральнае Бюро

ЦБВР - Цэнтральная беларуская вайсковая рада

ЦВК - Цэнтральны Выканаўчы Камітэт

ЦК - Цэнтральны камітэт

ЦРК - Цэнтральны рабочы камітэт

ЦС - Цэнтральны савет

---

[22] Усебеларускія з'езды Саветаў, цэнтральныя органы дзяржаўнай улады БССР у 1919-1937 гг. Вырашалі пытанні ўнутраннай і знешняй палітыкі, развіцця народнай гаспадаркі, устанаўлівалі асновы заканадаўства БССР. Выканаўчы орган - ЦВК БССР. Усяго праведзена 12 з'ездаў: 1-ы ў 1919 г., 12-ты Надзвычайны - лістапад 1936 і люты 1937 гг.

[23] Мяснікоў (Мяснікян) Аляксанар Фёдаравіч (1886-1925), адзін з кіраўнікоў падзей Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. у Мінску, савецкі партыйны i дзяржаўны дзеяч. Скончыў Маскоўскі універсітэт (1911). 3 верасня 1917 г. да мая 1918 г. старшыня Паўночна-Заходняга абласнога камітэта РКП(б). 3 лістапада 1917 г. галоўнакамандуючы Заходнім фронтам, са снежня выконваючы абавязкі Вярхоўнага галоўнакамандуючага, са студзеня 1918 г. старшыня Аблвыканзаха. У студзені-лютым 1919 г. член Часовага рабоча-сялянскага ўрада Беларусі, старшыня ЦБ КП(б)Б. У лютым 1919 г. Старшыня ЦВК БССР, намеснік старшыні СНК БССР i народны камісар па ваенных справах. Член ЦБ КП(б)Б у 1919 г., член Прэзідыума ЦК КП(б)ЛіБ у сакавіку 1919-верасні 1920 гг.

[24] "Звязда", грамадска-палітычная газета. Перыядычнасць 5 разоў на тыдзень. Першы нумар выйшаў 27 ліпеня (8 жніўня) 1917 г. на рускай мове ў Мінску, з 1925 г. частка матэрыялаў друкавалася на рускай, частка на беларускай мовах, са жніўня 1927 г. - на беларускай мове. З 15(28) верасня да 6(19) кастрычніка 1917 г. выходзіла пад назвай "Молат", з 8(21) кастрычніка да 29 кастрычніка (11 лістапада) 1917 г. - "Буревестник", з 1(14) лістап ада 1917 г. - "Звязда". Асвятляе пытанні грамадска-палiтычнага, эканамічнага, культурнага i міжнароднага жыцця, дзейнасць кіруючых органаў Беларусі, друкуе матэрыялы па гісторыі i культуры Беларусі, ахове прыроды, навіны фізкультуры i спорту. З 1993 г. выдае штомесячны дадатак "Чарнобыль". Газета актыўна выступала ў абарону вядомых дзеячаў нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі, у т. л. i Б. Тарашкевіча, змяшчала ix лісты, артыкулы i інш. Так, 22 сакавіка 1935 г. на старонках газеты надрукаваны артыкул Б.Тарашкевіча "Мяне "расстралялі"". У лісце ў рэдакцыю газеты "Звязда" ад 2 красавіка 1931 г. Янка Купала выказаў рашучы пратэст супраць арышту Б. Тарашкевіча 17 студзеня 1967 г. змясціла рэцэнзію М. Базарэвіча на кнігу А. Ліса "Браніслаў Тарашкевіч".

[25] Смяроўскі Эўгеніюш, вядомы польскі адвакат, які абараняў на "працэсе 56" членаў БСРГ, у тым ліку i Тарашкевіча.

[26] "Іліяда", старажытнагрэчаская эпічная паэма аб Іліёне (Троі), якая прыпісваецца легендарнаму эпічнаму паэту старажытнай Грэцыі Гамеру. Прынята лічыць, што "Іліяда" ўзнікла ў 9-8 стст. да н.э. у грэчаскіх іанійскіх гарадах Малой Азіі, на аснове паданняў крыта-мікенскай эпохі. Паэма напісана гекзаметрам (каля 15 тыс. 700 радкоў), у 4-3 стст. падзелена антычным філолагам Зенадотам Эфескім на 24 песні. "Іліяда" распавядае пра гераічную асаду Троі шматплямённым ахейскім апалчэннем на чале з мікенскім правадыром Агамемнанам. Галоўныя героі паэмы Ахіл, Менелай, Гектар i інш. правадыры. "Іліяда" прадстаўляе свет цэласным, усёвымераным, якасна аднастайным. На гэтай выснове паэма ў старажытнасці лічылася зводам ведаў, крыніцай філасофіі i паэзіі, разам з тым захавала высокую мастацкую i гістарычную каштоўнасць. Рэальнасць значнай колькасці гістарычных i геаграфічных фактаў эпічнай асновы засведчана археалагічнымі раскопкамі, які пачаў нямецкі археолаг Генрых Шліман (182 2-1890). У 1869 г. ён выказаў смелую думку, што месцам Троі з'яўляўся курган Гісарлык у Малой Азіі. Раскопкі 1870-1890 гг. пацвердзілі яго гіпотэзу, што гамераўскі эпас меў салідную фактычную аснову. З канца 18 ст. "Іліяда" неаднаразова перакладалася на рускую мову: упершыню рускім паэтам М.І. Гнедзічам у 1829 г.

[27] "Пан Тадэвуш", польская нацыянальная эпапея класіка польскай літаратуры Адама Міцкевіча, у якой яскрава праявіліся рэалістычныя тэндэнцыі, стала энцыклапедыяй старапольскага быту, шэдэўрам славеснага жывапісу, тыпізацыі i індывідуалізацыі персанажаў: з гумарам i смуткам малюе Адам Міцкевіч свет шляхецкай даўніны, не затушоўваючы яго заганаў, разумеючы яго гістарычную непазбежнасць i ў той жа час любуючыся яго маляўнічасцю.

[28] Тарашкевіч (Палянская) Ніна Аляксандраўна, жонка Б.А.Тарашкевіча Тарашкевіч ажаніўся з Н.А.Палянскай у 1935 г. у Маскве. Пасля арышту мужа 1 жніўня 1937 г. яна была арыштавана, але 20 красавіка 1938 г. вызвалена. Настойліва звярталася ў НКУС СССР, да Л.П.Берыі, І.В.Сталіна, каб даведацца пра лёс мужа, але безвынікова. I толькі ў красавіку 1957 г. ёй прыслалі дакументы аб смерці Б.А.Тарашкевіча, аднак не да канца праўдзівыя.

[29] "Навука i тэкніка", кніжна-часопіснае выдавецтва Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі i Камітэта па друку Рэспублікі Беларусь. Заснавана ў Мінску ў 1924 г. пры Інбелкульце. З 1932 г. "Выдавецтва Акадэміі навук БССР", у 1963 г. перайменавана ў выдавецтва "Навука i тэхніка'. Выдае навуковую, навукова-папулярную літаратуру, тэхнічную, мастацкую, часопісы, літаратуру па гісторыі, філасофіі, эканоміцы, праву, біялогіі, археалогіі, этнаграфіі, мастацтвазнаўству, літаратуразнаўству, фізіцы, геалогіі i інш. навуках сістэмы Нацыянальнай акадаміі навук Беларусі. З 1996 г. называецца "Беларуская навука".

[30] АДПУ СССР (Аб'яднанае дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне СССР). 20 снежня 1917 г. пастановай СНК РСФСР створана Усерасійская надзвычайная камісія па барацьбе з контррэвалюцыяй i сабатажам (ВЧК). Старшынёй ВЧК прызначаны Ф.Э.Дзяржынскі. Пасля грамаАзянскай вайны неабходнасць у спецыяльным органе, які б меў надзвычайныя правы i паўнамоцтвы, адпала. Пастановай ВЦВК РСФСР ад 6 лютага 1922 г. ВЧК скасавана, замест яе створана Дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне (ДПУ) пры НКУС РСФСР. 2 лістапада 1923 г. арганізавана АДПУ пры СНК СССР. Яму падпарадкоўвалася ДПУ саюзных рэспублік. АДПУ атрымала права без суда расстрэльваць або накіроўваць у канцлагер асоб, прызнаных імі вінаватымі ў нелаяльных да рэжыму паводзінах. Пастановай ЦВК СССР ад 10 ліпеня 1934 г. АДПУ пры СНК СССР як самастойны орган скасавана i на яго аснове створана Галоўнае ўпраўленне дзяржаўнай бяспекі (ГУДБ), якое ўвайшло ў склад НКУС СССР (у саюзных рэспубліках УДБ). НКУС БССР створаны ў адпаведнасці з пастановай ЦВК БССР ад 15 л.пеня 1934 г.

[31] "Беларускі нацыянальны цэнтр" (БНЦ), сфабрыкаваная ў 1933 г. у кабінетах ДПУ БССР справа "контррэвалюцыйнай паўстанцкай i шпіёнска-дыверсійнай арганізацыі". Паводле версіі ДПУ (агентурная справа "Закардоннікі"), БНЦ створаны ў верасні 1932 г. дзеячамі нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі С.Рак-Міхайлоўскім, П.Мятлой, М.Бурсевічам, І.Дварчаніным, Ф. Валынцом, П.Валошыным, Я.Гаўрылюком i інш., якія ў кастрычніку 1930 г. i верасні 1932 г. пераехалі ў БССР. Абвінавачванне будавалася выключна на паказаннях арыштаваных, атрыманых ад іх з прымяненнем фізічных мер уздзеяння i інш. незаконных метадаў вядзення следства Меў на мэце звяржэнне савецкай улады шляхам узброенага паўстання пры падтрымцы Польшчы i стварэнне Беларускай буржуазна-дэмакратычнай рэспублікі пад пратэктаратам Польшчы. Усяго па справе рэпрэсіраваны 161 чалавек. У жніўні - верасні 1956 г. вызначэннем ВТ БВА справа БНЦ "у крымінальным парадку спынена за адсутнасцю саставу злачынства", адменены рашэнні асобых нарад пры МДБ СССР за 1950-1952 гг.

[32] Камінтэрн, Камуністычны інтэрнацыянал, міжнародная рэвалюцыйная арганізацыя ў 1919-1943 гг. Створана ў сакавіку 1919 г. па ініцыятыве РКП(б). Камуністы Беларусі былі прадстаўлены ў Камінтэрне праз секцыю РКП(б), а таксама КПЗБ.

[33] Бергман Аляксандра Рыгораўна (н. 1 мая 1906 г. у г.Гродна), дзеяч рэвалюцыйнага i нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі, гісторык, публіцыст. Працавала сакратаром падпольных акруговых камітэтаў КСМЗБ у Гродне, Вільні, Брэсце, Баранавічах, Беластоку. З 1931 г. член Краявога Сакратарыята ЦК КПЗБ. З 1934 г. у СССР. У 1935 г. арыштавана НКУС СССР i адпраўлена ў высылку З 1946 г. у Польшчы. Даследуе праблемы гісторыі КПЗБ, рэвалюцыйнага i нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі. Аўтар кнігі пра Б.Тарашкевіча, біяграфічных нарысаў пра А. Луцкевіча, Л.Радзевіча, У.Самойлу, С.Рак-Міхайлоўскага, І.Дварчаніна i інш.

[34] Хас Людвік (н. у 1918 г.), вядомы польскі масоназнаўца, аўтар шэрагу кніг па гісторыі масонства Польшчы. У 1936-1939 гг. вучыўся ў Літоўскім універсітэце. У 1939-1956 гг. улагерах i высылцы ў СССР. Скончыў Варшаўскі універсітэт у 1962 г. Доктар гістарычных навук (1981). Навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі Польскай акадэміі навук.

[35] Ліс Арсень Сяргеевіч (н. 4 лютага 1934 г. у в.Вётхава Маладзечанскага павета Віленскага ваяводства, цяпер Смаргонскі раён), беларускі фалькларыст, літаратуразнавец, краязнавец. Доктар філалагічных навук (1997). Скончыў БДУ (1956). Працаваў настаўнікам, рэдактарам Дзяржаўнага выдавецтва Беларусі, з 1962 г. у Інстытуце мастацтвазнаўства, этнаграфіі i фальклору Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Даследуе фальклор, літаратуру, гісторыю, краязнаўства i перыядычны друк Заходняй Беларусі, жыццё i дзейнасць дзеячаў беларускага нацыянальна-вызваленчага руху, гісторыю культуры. Аўтар шэрагу манаграфій, літаратурных партрэтаў, эсэ. Аўтар кнігі "Браніслаў Тарашкевіч" (1966), сцэнарыя дакументальнага фільма "Зямля Тарашкевіча" (1991, у сааўт. з Я.Р.Лецкам).

[36] Лейка Яўген Рыгоравіч (н. 20 красавіка 1944 г. у в.Пабрэззе Навагрудскага раёна Гродзенскай вобл.), празаік, крытык, перакладчык. Скончыў БДУ (1967). Кандыдат філалагічных навук (1980). У 1971-1986 гг. у Інстытуце літаратуры АН БССР. З 1986 г. старшы рэдактар, загадчык рэдакцыі выдавецтва "Мастацкая літаратура". Быў старшынёй Рады згуртавання беларусаў свету "Бацькаўшчына'. Аўтар аповесцей "Па цаліку", "Дарога ў два канцы", манаграфіі "Выхаваўчая роля літаратуры" i інш. Аўтар сцэнарыяў дакументальных фільмаў пра Янку Купалу, Браніслава Тарашкевіча ("Зямля Тарашкевіча', у сааўт.) i інш.

[37] "Спадчына", беларускі ілюстраваны часопіс, які выдаецца ў Мінску з 1970 г. на беларускай мове. Выходзіць шэсць нумароў у год. Друкуе матэрыялы з гістарычна-культурнай спадчыны Беларусі, асвятляе праблемы беларускай гісторыі i культуры, публікуе артыкулы па гістсрыі Беларусі, філасофіі, гісторыі мастацтва, пераклады i перадрукі гістарыяграфічнай i літаратурнай спадчыны. Да 1989 г. выходзіў штоквартальна пад назвай "Помнікі гісторыі i культуры Беларусі".

[38] Валахановiч Анатоль Iосiфавiч (н. 17 красавіка 1939 г., Мінск), беларускі гісторык, краязнавец, журналіст. Скончыў гісторыка-філалагічны факультэт Мінскага дзяржаўнага педінстытута імя А.М. Горкага (1961). Член Саюза журналістаў Беларусі (1975). У 1961-1962 гг. настаўнік гісторыі Бараўской СШ, з мая 1962 г. адначасова дырэктар Паланевіцкай НСШ Дзяржынскага раёна Мінскай вобл. У 1962-1964 гг. служба ў Савецкай Арміі. З 1964 г. дырэктар Ракашыцкай 8-гадовай школы Дзяржынскага раёна, са жніўня 1966 г. дырэктар Зенькавіцкай СШ Уздзенскага раёна Мінскай вобл. З верасня 1968 г. рэдактар у БелСЭ, з лютага 1975 г. заг. рэдакцыі грамадскай літаратуры выдавецтва "Навука i тэхніка", з мая 1996 г. старшы навуковы супрацоўнік БелНДІ дакументазнаўства i архіўнай справы. Пісаць i друкавацца пачаў яшчэ ў студэнцкія гады ў 1959 г. Даследуе праблемы гісторыі i краязнаўства Беларусі, распрацоўвае пытанні палітычных рэпрэсій у 20-пачатку 50-х гадоў. Аўтар кніг "Дзяржынск: Гіст.-экан. нарыс" (1977), "Дзержинск: Ист.-экон. очерк" (1982), "Дзержинщина Прошлое и настоящее" (у сааўт. з А.М.Кулагіным, 1986), "Кличевщина: Ист.-экон. очерк" (у сааўт. з І.І.Саўчанкам, 1989), "Партызанскі генерал з Амерыкі (пра начдыва І.Я.Траццяка)" (1995), "Феликс Эдмундович Дзержинский: Краткий очерк жизни и деятельности" (1997), буклета "Первая в Белоруссии: К 50-летию организации Койдановской МТС. 1930-1980" (1980) i інш. Аўтар звыш 250 навуковых i навукова-папулярных артыкулаў у энцыклапедычных выданнях, навуковых зборніках, часопісах, газетах, кнігах "Памяць" Дзяржынскага, Клічаўскага, Чашніцкага, Бабруйскага, Уздзенскага, Кобрынскага i інш. раёнаў. Апублікаваў нарысы пра С.Шушкевіча, М.Ермаловіча, МУлашчыка, К.Каганца, У.Крыловіча, Б. Тарашкевіча, М.Горкага, Ул.Маякоўскага, Г.Гая i інш. Адзін з аўтараў i складальнікаў кнігі "Памяць. Старадарожскі раён" (1998). Піша аповесці, апавяданні, эсэ.

[39] Міхнюк Уладзімір Мiкалаевiч (н. 27 верасня 1947 г., в. Грушаны Поразаўскага раёна, цяпер Свіслацкі раён Гродзенскай вобл.), беларускі гісторык, доктар гістарычных навук (1987), прафесар (1991). Скончыў Гродзенскі дзяржаўны педагагічны інстытут (1969). Працаваў загадчыкам аддзела пісьмаў рэдакцыі свіслацкай раённай газеты "Заветы Ильича", служыў у Савецкай Арміі. Са снежня 1970 г. аспірант кафедры гісторыі СССР i БССР Гродзенскага педінстытута, з 1973 г. выкладчык, ст. выкладчык той жа кафедры. З 1975 г. ст. навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі партыі пры ЦК КПБ, у 19 82-1987 гг. i з 1991 г. старшы, вядучы навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі АН БССР. У 1987-1991 гг. ст. выкладчык, прафесар Мінскай вышэйшай партыйнай школы (у 1990 г. пераўтворана ў Інстытут паліталогіі i сацыяльнага кіравання КПБ). У студзені 1992-снежні 1996 гг. дырэктар Беларускага навукова- даследчага інстытута дакументазнаўства i архіўнай справы. У 1997-1998 гг. заг. аддзела Камісіі па міжнародных справах i нацыянальнай бяспецы Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу РБ. З чэрвеня 1998 г. прафесар БДУ. Даследуе праблемы гісторыі, гістарыяграфіі i крыніцазнаўства, археаграфіі i архівазнаўства, бібліяграфіі i гісторыі літаратуры Беларусі 20-30-х гг. 20 ст. Першы пачаў комплексна распрацоўваць пытанні гісторыі гістарычнай навукі i палітычных рэпрэсій, масонства на Беларусі. Аўтар кніг "Крестьянство Белоруссии на пути к социализму: Историографический очерк" (1979), "Социалистические преобразования в западных областях БССР: Историографический очерк" (1979), "Становление и развитие исторической науки Советской Белоруссии (1919-1941 гг.)" (1985), "Арыштаваць у высылцы: Дакумент. нарыс пра Алеся Дудара" (1996). Адзін з аўтараў "Нарысаў гісторыі Беларусі" (ч.2, 1996), "Историческая наука Белорусской ССР: 80-е годы" (1987, у сааўт. з П.Ц. Петрыкавым), "Гісторыя славянскіх народаў у працах савецкіх даследчыкаў" (1988, у сааўт. з П.Ц.Петрыкавым i Г.Г.Сяргеевай), "Докторские и кандидатские диссертации по историческим наукам БССР. 1944-1987 гг. Библиографический указатель". Изд. 2-е, переработ. и доп. (1988, у сааўт. з Л.М.Навійкай). Апублікаваў нарысы пра К. Езавітава, У.Ігнатоўскага, В.Ластоўскага, А.Луцкевіча, У.Пракулевіча, А.Смоліча, А.Сокал-Кутылоўскага, А.Цвікевіча, М.Гарэцкага, А.Гурло, У.Дубоўку, Я.Пушчу, дакументальныя матэрыялы, якія асвятляюць рэпрэсіі супраць беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі. Адзін з аўтараў i складальнікаў зборнікаў дакументаў i матэрыялаў "Знешняя палітыка Беларусі. 19 17-1922 гг." (1997. Т.1), "Антон Луцкевич: Материалы следственного дела НКВД БССР" (1997). Аўтар звыш 250 навуковых i навукова- папулярных артыкулаў у энцыклапедыях, зборніках, часопісах, газетах.

[40] "Беларуская энцыклапедыя" імя Петруся Броўкі, выдавецтва Камітэта па друку Рэспублікі Беларусь. Заснавана ў Мінску 1 студзеня 1967 г. як Галоўная рэдакцыя Беларускай Савецкай Энцыклапедыі пры АН БССР на правах НДІ, у 1975-1992 гг. у сістэме Дзяркамдруку БССР. У 1980 г. перайменавана ў выдавецтва i яму прысвоена імя П.Броўкі.

Спецыялізуецца па падрыхтоўцы i выданні універсальных, рэгіянальных, галіновых энцыклапедый, энцыклапедычных даведнікаў, слоўнікаў беларускай мовы, серыі гістарычна-дакументальных хронік "Памяць" пра раёны Беларусі i інш.

[41] Бергман Стэфан, актыўны дзеяч КПЗБ. Нарадзіўся ў 1904 г. у Вільні. Удзельнік 1-га з'езда КПЗБ (чэрвень-ліпень 1928 г., каля г. Оршы). Неаднаразова арыштоўваўся польскімі i савецкімі ўладамі. Аўтар шэрагу публікацый аб рэвалюцыйным руху ў Заходняй Беларусі i Польшчы. Жыве ў Варшаве.

[42] Глагоўская Гэлена, гісторык-палітолаг. Нарадзілася ў 1959 г. Беларуска. У 1983 г. скончыла Варшаўскі універсітэт па спецыяльнасці гісторык-палітолаг. Магістр. Працуе ў Гданьскім універсітэце. Аўтар шэрагу артыкулаў пра беларусаў, якія жывуць у Польшчы, i пра польска-беларускія сувязі.

[43] З 18(31) жніўня 1914 г. да 26 студзеня 1924 г. Санкт-Пецярбург называўся Петраградам i універсітэт - Петраградскім. - Заўвага аўт.

[44] Шахматаў Аляксей Аляксандравіч (1864-1920), рускі мовазнавец, акадэмік Пецярбургскай АН (1894). Навуковыя працы ў галіне мовазнаўства, літаратур азнаўства, гісторыі ўсходніх славян. Заснавальнік славянскай тэксталогіі, вывучаў рускія летапісы. У 1916 г. дапамагаў Б.Тарашкевічу ў стварэнні "Беларускай граматыкі для школ" (1918 г., Вільня), перапісваўся з Тарашкевічам.

[45] Нарааоўцы, члены палітычных партый "Вызволене" i "Пяст", якія ў 1931 г. аб'ядналіся ў "Польскую народную партыю".

[46] Постемповиы (прагрэсісты), прыхільнікі палітычнай партыі "Польскае з'едначэне постэмповэ".

[47] Недзялкоўскі Мар'ян (1893-1940), дзеяч ППС, публіцыст. З ім Б.Тарашкевіч вучыўся ў Другой Віленскай гімназіі. У 1916-1919 гг. член Цэнтральнага рабочага камітэта Польскай партыі сацыялістычнай (ППС). У 1919 і 1922 гг. дэпутат сейма, у 1920-1921 іг. генеральны сакратар ЦВК ППС, з 1927 г. - член выканаўчага бюро Другога Інтэрнацыянала.

[48] Клот Мар'ян (1892-1967). У 1920-1939 гг. галоўны інспектар Міністэрства працы Польшчы. З ім Б.Тарашкевіч вучыўся ў Другой Віленскай гімназіі. Член масонскай ложы "Правда" (Варшава).

[49] "Вызволене", сялянская партыя, якая дзейнічала ў Польшчы ў 1915-1931 гг. Мела ўплыў на сялян Заходняй Беларусі. Лідэры: К.Багінскі, Я.Домбскі, С.Тугут і інш. У 1922-1924 гг. для насельніцтва Заходняй Беларусі выдавала газету "Вызваленне народа". Пад націскам народных мас перайшла ў апазіцыю да ўрада Пілсудскага У 1924 г. з "Вызволене" вылучылася левае крыло на чале з дэпутатамі сейма А.Фідзяркевічам, С.Ваявудскім і С.Баліным, якое стала асновай новай, Незалежнай сялянскай партыі У 1931 г. "Вызволене" аб'ядналася з партыяй "Пяст" і была створана "Польская народная партыя", якая абараняла інтарэсы заможных сялян.

[50] "Неподлеглосцёва" (польск.), свабодная незалежная арганізацыя.

[51] "Чацвёртае ўстрыманне", клятва. Тры галоўныя пункты-клятвы: беднасць, паслухмянасць і бясшлюбнасць. Чацвёрты пункт ("Чацвёртае ўстрыманне") - мабыць, самаўдасканаленне.

[52] Хадэцыя, хрысціянская дэмакратыя; хадэкі, хрысціянскія дэмакраты.

[53] Змітровіч, адвакат, віленскі хадэцкі дзеяч.

[54] Энгель Самуэль, адвакат, віленскі хадэцкі дзеяч. Член КСМЗБ. Знішчыў правакатара, які выдаў паліцыі шэраг маладых барацьбітоў супраць буржуазна-памешчыцкага рэжыму Польшчы. Расстраляны 14 мая 1924 г. паводле прыгавору ваенна-палявога суда ў Лодзі.

[55] Бітнер Вацлаў, член партыі "Вызволене", дэпутат польскага сейма, адзін з лідэраў хадэцыі.

[56] Арцішэўскі Мiраслаў (1892-1963), польскі дыпламат, член партыі "Вызволене". Вучыўся з Б.Тарашкевічам у Другой Віленскай гімназіі, дзе разам з ім і Л.Хамінскім удзельнічаў у "Гуртку самадзейнасці". З 1918 г. на дыпламатычнай службе. У 1922-1925 гг. сакратар дэлегацыі Польшчы пры Лізе Нацый. У 1925-1929 гг. сакратар пасольства Польшчы ў Францыі, затым пасол Польшчы ў Латвіі, Румыніі, Аргенціне, Балівіі, Уругваі і Парагваі. Член масонскай ложы "Правда" ў 20-я гады, да якой належаў і Б.Тар ашкевіч.

[57] Душ-Душэўскі Клаўдзій Сцяпанавіч, нарадзіўся 27 сакавіка 1891 г. у мяст. Глыбокае Дзісенскага пав. Дзеяч беларускага нацыянальна-дэмакратычнага адраджэння. З'яўляўся дыпламатычным прадстаўніком БНР у краінах Балтыі. Са снежня 1919 г. дзяржаўны сакратар ва ўрадзе БНР, які ўзначальваў В.Ю.Ластоўскі. Разам з ім рэдагаваў і выдаваў часопіс "Крывіч". Арыштаваны НКУС СССР у 1940 г., вызвалены немцамі пад час захопу Коўна і адпраўлены ў канцлагер. Пасля вайны вярнуўся ў Коўна, але зноў быў арыштаваны НКДБ СССР і асуджаны на доўгі тэрмін турэмнага зняволення. Вызвалены ў сярэдзіне 50-х гадоў. Памёр 25 лютага 1959 г.

[58] Малецкі Баляслаў, член левага крыла партыі "Вызволене", брат прарэктара КУНМЗа (Камуністычны універсітэт нацыянальных меншасцей Захаду імя Ю.Мархлеўскага), рабочы з г. Баранавічы ў ліку іншых членаў КПЗБ быў аддадзены надзвычайнаму суду ў лістападзе 1931 г. У яго абарону сталі ЦК МОПРа Заходняй Беларусі, іншыя грамадскія арганізацыі.

[59] КУНМЗ (Камуністычны універсітэт нацыянальных меншасцей Захаду імя Ю.Мархлеўскага) існаваў у 1921-1936 гг.; рыхтаваў партыйных і савецкіх работнікаў з прадстаўнікоў нацыянальных меншасцей заходніх раёнаў СССР і шэрагу краін Еўропы. Меў сектары: балгарскі, венгерскі, грэчаскі, італьянскі, латышскі, літоўскі, малдаўскі, нямецкі, польскі, румынскі, скандынаўскі, фінскі, эстонскі, югаслаўскі, яўрэйскі. У 1924 г. адкрыты беларускі сектар, на які было прынята на вучобу 40 чалавек.

[60] Майей Бурачок (сапр. Багушэвіч Францішак Казіміравіч), нарадзіўся 21 сакавіка 1840 г. у фальв. Свіраны Віленскага пав. Віленскай губ. у сям'і збяднелага шляхціца Беларускі паэт-дэмакрат, публіцыст, літаратурны крытык, ідэолаг беларускага нацыянальнага руху. Аўтар зборнікаў вершаў "Дудка беларуская" (1891) і "Смык беларускі" (1894). Творчасць Ф. Багушэвіча мела значны ўплыў на фарміраванне прагрэсіўных поглядаў Б.Тарашкевіча Памёр 28 красавіка 1900 г.

[61] "Наша ніва", штотыднёвая легальн ая грамадска-палітычная i літаратурная газета, орган БСГ. Выдавалася ў Вільнi [10 (23) лістапада 1906 г. - 7 (20) жніўня 1915 г.] на беларускай мове. Заснавальнікі газеты I. i А.Луцкевічы, А.Уласаў. Першы рэдактар i выдавец С.Вольскі. З 7 (20) сакавіка 1914 г. рэдактар, з 16 мая 1914 г. - рэдактар-выдавец Я.Купала (падпісваўся сапраўдным прозвішчам І.Луцэвіч). У рэдакцыю "Нашай нівы" Б.Тарашкжіч трапіў у 1908 г., дзе пазнаёміўся з А.Луцкеічам, І.Луцкевічам, АУласавым i інш.

[62] Луцкевіч Антон Іванавіч (псеўд. Антон Навіна, Кумельган, Мялешка i інш.), нарадзіўся 29 студзеня 1884 г. у г. Шаўлі Ковенскай губ. Дзеяч i ідэолаг беларускага нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння. Скончыў Мінскую гімназію (1902). Здаў экстэрнам экзамены за курс прыродазнаўчага i юрыдычнага факультэтаў Пецярбургскага i Дэрпцкага універсітэтаў. З 1906 г. рэдактар-выдавец газет "Наша доля" i "Наша ніва". У студзені 1918 - чэрвені 1919 гг. старшыня Віленскай беларускай рады - каардынацыйнага цэнтра беларускіх палітычных i грамадскіх арганізацый. 18 сакавіка 1918 г. кааптаваны ў склад Рады БНР, адзін з ініцыятараў абвяшчэння незалежнасці БНР. З лістапада 1918 г. да сакавіка 1920 г. узначальваў урад БНР i адначасова быў міністрам замежных спраў. Пасля расколу Рады БНР 28 лютага 1920 г. выйшаў у адстаўку. У 1921-1939 іг. дырэктар Беларускага музея ў Вільні. У кастрычніку 1927 г. арыштаваны польскімі ўладамі па абвінавачванні ў шпіянажы на карысць СССР, але судом апраўданы. З 1928 г. пасля самагубства жонкі адышоў ад актыўнай палітычнай дзейнасці. У 1929 г. зноў арыштаваны польскімі ўладамі i зноў апраўданы. Працаваў у Першай Віленскай беларускай гімназіі. 30 верасня 1939 г. арыштаваны аператыўнай групай НКУС БССР. Пераведзены ў мінскую турму. 14 чэрвеня 1941 г. пастановай Асобай нарады НКУС СССР асуджаны на 8 гадоў ППЛ. Пакаранне павінен быў адбываць у Варкутапячлагу. Верагодна загінуў у чэрвені 1941 г. непадалёку ад Мінска пры эвакуацыі зняволеных з Мінскай турмы. Магчыма, каля г. Чэрвеня ў пачатку ліпеня 1941 г. Рэабілітаваны Пракуратурай Літоўскай ССР 31 сакавіка 1989 г

[63] Луцкевіч Іван Іванавіч, нарадзіўся 9 чэрвеня 1881 г. у г. Шаўлі Ковенскай губ. Дзеяч беларускага нацыянальна-дэмакратычнага адраджэння, археолаг i этнограф. Вучыўся ў Маскоўскім археалагічным інстытуце i Пецярбургскім універсітэце. Адзін са стваральнікаў БСГ i член яе ЦК, адзін з рэдактараў газет "Наша доля" i "Наша ніва". Ініцыятар стварэння Беларускага музея i Першай беларускай гімназіі ў Вільні. Памёр 20 жніўня 1919 г. у Закапанэ (Польшча). Летам 1991 г. перапахаваны ў Вільні на могілках Росы.

[64] Уласаў Аляксандр Мікітавіч, нарадзіўся 16 жніўня 1874 г. у г. Вілейцы. Дзеяч нацыянальна-вызваленчага руху, адзін з арганізатараў Беларускай сацыялістычнай грамады. Са снежня 1906 г. да сакавіка 1914 г. - рэдактар- выдавец штотыднёвіка "Наша ніва", дзе змяшчаў свае творы Тарашкевіч. У 1922-1928 гг. дэпутат польскага сейма, уваходзіў у Беларускі пасольскі клуб, узначальваў ТБШ. Заснавальнік Радашковіцкай беларускай гімназіі Арыштаваны 16 кастрычніка 1939 г. Пастановай Асобай нарады пры НКУС СССР ад 29 лістапада 1940 г. асуджаны на 5 гадоў зняволення ў Сіблаг. Памёр 11 сакавіка 1941 г. на ст. Марыінск Новасібірскай вобл. Рэабілітаваны 6 студзеня 1961 г.

[65] Чашэйка-Сахацкі Юрый Вацлававіч (Браткоўскі-Сахацкі, ён жа Чашэйка, парт. псеўд. Конрад), нарадзіўся ў 1892 г. у г. Нежыне. Дзеяч польскага рабочага руху. Кандыдат у члены Прэзідыума Выканкама Камінтэрна Да 1922 г. член i Генеральны сакратар ЦВК ППС, з 1921 г. член КПП i член ЦК КПП, з 1924 г. дэпутат польскага сейма ад КПП. У 1928 г. пазбаўлены дэпутацкай недатыкальнасці, эміграваў у СССР. Арыштаваны 17 жніўня 1933 г. па абвінавачванні ў прыналежнасці да "Маскоўскага цэнтра", т. зв. ПАВ. 4 верасня 1933 г. скончыў жыццё самагубствам, выскачыўшы ў час допыту з акна кабінета следчага, які размяшчаўся на 5-м паверсе. Пры даглядзе яго рэчаў была знойдзена напісаная кроўю запіска: "Я не принадлежал и не знаю о КРО. Я коммунист, а не предатель. Я остаюсь верен компартии до конца. 4.IX.[1933 г.]. Ю.Братковский."

[66] "Закантианился", іранічная самаацэнка свайго моцнага захаплення вывучэннем філасофіі, у прыватнасці, вучэння заснавальніка нямецкай класічнай філасофіі Імануіла Канта (1724-1804).

[67] Верагодна размова ідзе не пра Археалагічны інстытут, які тады яшчэ не існаваў, а пра Археалагічную камісію ў Петраградзе, якая дзейнічала ў 1859-1919 гг. Яна выдавала штогоднік "Отчеты" за 1859-1915 гг. (1862-1918 гг.), "Известия" (у 1901-1918 гг. выйшла 66 выпускаў), а таксама "Матэрыялы па археалогіі Расіі" (т. 1-37 у 1866-1918 гг.).

[68] Рэйснер Iгар Міхайлавіч (1899-1958), савецкі ўсходазнавец, доктар гістарычных навук. У 1925-1935 гг. працаваў у Міжнародным аграрным інстытуце, прафесар Пецярбургскага універатэта Б. Тарашкевіч у свой час слухаў яго курс лекцый па гісторыі палітычных вучэнняў.

[69] Хлябцэвіч Яўген Iванавiч (псеўд. Хаймон з-пад Пушчы), нарадзіўся 6 жніўня 1884 г. у мяст. Жыровічы Слонімскага пав. Гродзенскай губ. Беларускі i рускі бібліятэказнавец, бібліёграф, літаратуразнавец. Адзін з арганізатараў Беларускага навукова-літаратурнага гуртка ў Пецярбургскім універсітэце ў 1912 г. Тарашкевіч разам з Хлябцэвічам у 1912 г. арганізаваў беларускае краязнаўчае таварыства пры Пецярбургскім універсітэце. У 1919-1941 гг. на бібліятэчнай рабоце, у 1943-1953 гг. выкладчык Маскоўскага бібліятэчнага інстытута. Памёр 20 кастрычніка 1953 г. у Маскве.

[70] Іваноўскі Вацлаў Леанардавіч, нарадзіўся 7 чэрвеня 1880 г. у фальв. Лябёдка Лідскага павета Палітычны i грамадскі дзеяч. Доктар тэхналагічных навук (1909). У 1906-1913 гг. кіраваў дзейнасцю выдавецтва "Загляне сонца i ў наша аконца", супрацоўнічаў з газетамі "Наша доля" і "Наша ніва". У 1918 г. міністр асветы ва ўрадзе БНР, рэктар настаўніцкага інстытута ў Мінску. У 1922 г. уваходзіў у склад урада Сярэдняй Літвы. У лістападзе 1941 г. прызначаны нямецкімі акупацыйнымі ўладамі на пасаду бургамістра Мінска 7 снежня 1943 г. памёр ад ран, атрыманых у час тэрарыстычнага замаху. Пахаваны на Кальварыйскіх могілках у Мінску.

30 Эпімах-Шыпіла Браніслаў Ігнатавіч, нарадзіўся 4 верасня 1859 г. у маёнтку Залессе Полацкага пав. Беларускі выдавец і мовазнавец. Кандыдат гісторыка-філалагічных навук (1887), прафесар. У 1885 г. скончыў Пецярбургскі універсітэт. Да 1925 г. працаваў у бібліятэцы Пецярбургскага (Ленінградскага) універсітэта. У 1925-1927 гг. рэдактар, потым старшыня камісіі Інстытута беларускай культуры па стварэнню "Слоўніка жывой беларускай мовы". Арыштаваны 18 ліпеня 1930 г. ДПУ БССР па справе СВБ. З-пад варты вызвалены 12 верасня 1930 г. Памёр 6 чэрвеня 1934 г. у Ленінградзе

[72] Гурло Аляксандр Кандратавіч, нарадзіўся 31 студзеня 1892 г. у мяст. Капылі. Беларускі паэт. Удзельнік Лютаўскай рэвалюцыі і штурма Зімняга палаца ў кастрычніку 1917 г., грамадзянскай вайны. У 20-я гады працаваў у Тэрміналагічнай камісіі ІБК, у 192 9-1930 гг. навуковы супрацоўнік Інстытута мовазнаўства ЕАН. Аўтар зборнікаў вершаў "Барвёнак" (1924), "Спатканні" (1925), "Сузор'і" (1926), "Межы" (1929) і інш. Арыштаваны 25 ліпеня 1930 г. Пастановай КАДПУБ ад 10 красавіка 1931 г. сасланы на 5 гадоў у Самару. Памёр 4 лютага 1938 г. Рэабілітаваны ВС БССР 15 лістапада 1957 г

[73] Жылуновіч Зміцер Фёдаравіч (Цішка Гартны), нарадзіўся 4 лістапада 1887 г. у мяст. Капылі. Дзеяч беларускага нацыянальна-дэмакратычнага адраджэння, грамадскі і дзяржаўны дзеяч, пісьменнік. Акадэмік ЕАН з 1928 г. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі з'яўляўся сакратаром Беларускага нацыянальнага камісарыята (Белнацкама) пры ўрадзе РСФСР. З 1 студзеня па 3 лютага 1919 г. узначальваў першы ўрад БССР. З'яўляўся рэдактарам газеты "Савецкая Беларусь", часопіса "Полымя", дырэктарам Дзяржвыдавецтва БССР. Аўтар вядомага рамана "Сокі цаліны" (1932). Арыштаваны 15 кастрычніка 1936 г. "як актыўны ўдзельнік контррэвалюцыйнай фашысцкай арганізацыі, выкрытай у г. Мінску". Памёр 11 красавіка 1937 г. у Магілёўскай псіхіятрычнай бальніцы, знаходзячыся пад следствам і вартай. Рэабілітаваны Прэзідыумам ВС БССР 19 снежня 1954 г.

[74] (Станюлевіч), напэўна, пры перадрукоўцы аўтабіяграфіі Б. Тарашкевіча атрымалася памылка. Хутчэй за ўсё размова ідзе пра А.В.Станкевіча Гл. спасылку № 61.

[75] Ластоўскі Вацлаў Юстынавіч, нарадзіўся 27 кастрычніка 1883 г. у засценку Калеснікаў Дзісенскага павета Віленскай губ. Дзеяч і ідэолаг беларускага нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння, гісторык, літаратуразнавец і пубіцыст. Акадэмік БАН з 1928 г. У 1904-1905 гг. слухаў лекцыі ў Пецярбургскім універсітэце. У 1909-19 1 4 гг. супрацоўнік "Нашай нівы", у 1916-1917 гг. рэдактар газеты "Гоман". Член БСГ у 1906-1917 гг., партыі беларускіх эсэраў (з 1919). Са снежня 1919 г. узначальваў урад БНР. У 1923 г. выйшаў з урада БНР, займаўся літаратурнай і навуковай дзейнасцю. Аўтар першай "Кароткай гісторыі Беларусі" (1910), "Падручнага расійска-крыўскага (беларускага) слоўніка" (1924), "Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі" (1926). Склаў падручнікі для беларускіх школ "Першая чытанка", "Незабудка", "Сейбіт", "Хрэстаматыя беларускай літаратуры" і інш. Да 1927 г. у эміграцыі ў Коўна Пасля вяртання ў Мінск працаваў дырэктарам Беларускага дзяржаўнага музея, потым неадменным сакратаром ІБК і БАН. Арыштаваны 21 ліпеня 1930 г. Томскім ДПУ па справе СВБ. Пастановай КАДПУ СССР 10 красавіка 1931 г. сасланы на 5 гадоў у Саратаў. Працаваў загадчыкам аддзела рэдкіх кніг і рукапісаў бібліятэкі Саратаўскага дзяржаўнага універсітэта. 20 жніўня 1937 г. зноў арыштаваны ўпраўленнем НКУС Саратаўскай вобл. і 23 студзеня 1938 г. як "агент разведкі і ўдзельнік нацыянал-фашысцкай арганізацыі" ВК ВС СССР асуджаны да ВМП. Расстраляны 23 студзеня 1938 г. у Саратаве. Па першым прыгаворы рэабілітаваны ВС БССР 10 чэрвеня 1988 г., па другім - ВК ВС СССР 16 верасня 1958 г.

[76] Беларускі камітэт дапамогі ахвярам вайны (Беларускае таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны), дабрачынная арганізацыя для дапамогі бежанцам першай сусветнай вайны. Існаваў з 1915 да сярэдзіны 1920 г. у Вільні. Заснавальнікі і першыя кіраўнікі камітэта В.Л.Іваноўскі, А.І.Луцкевіч, В.Ю.Ластоўскі. Вёў культурна-асветніцкую работу. Стварыў беларускія школы ў Вільні, Гродзенскай, Віленскай, Сувалкаўскай і Мінскай губ. (было адкрыта 153 пачатковыя школы).

[77] Грыб Тамаш Тамашавіч, нарадзіўся 7 сакавіка 1895 г. у в. Паляны Свянцянскага пав. Віленскай губ. каля Свянцян. Дзеяч беларускага нацыянальна-дэмакратычнага адраджэння. Актыўны ўдзельнік Першага ўсебеларускага кангрэса (снежань 1917 г.); адзін з аўтараў Устаўных грамат БНР (абвешчана 25 сакавіка 1918 г.). Уваходзіў у Народны сакратарыят Беларусі - урад БНР. Адзін са стваральнікаў у 1918 г. і лідэраў партыі беларускіх сацыялістаў-рэвалюцыянераў. З 1921 г. у Празе, прымаў удзел у дзейнасці ўрада БНР. Памёр 25 студзеня 1938 г. у Празе.

[78] Варонка Язэп (Іосіф) Якаўлевіч, нарадзіўся 17 красавіка 1891 г. у мяст. Дзятлава Навагрудскага пав. Дзеяч беларускага нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння, журналіст, публіцыст. Адзін з ініцыятараў абвяшчэння БНР. У лютым-ліпені 1918 г. старшыня Народнага сакратарыята Беларусі, потым народны сакратар замежных спраў. Прытрымліваўся канцэпцыі "двух ворагаў" беларускага адраджэння - Расіі і Польшчы. У 1918-1920 гг. член Літоўскай Тарыбы, міністр беларускіх спраў у літоўскім урадзе. У 1923 г. выехаў у Чыкага (ЗША). Адзін з пачынальнікаў беларускага палітычнага руху ў ЗША. Выдаваў газету "Белорусская трибуна". На чыкагскім радыё вёў беларускую і рускую праграмы. Памёр 4 чэрвеня 1952 г. у Чыкага

[79] Чарвякоў Аляксандр Рыгоравіч, нарадзіўся 25 лютага 1892 г. у в. Дукарка Ігуменскага пав. Дзяржаўны дзеяч БССР. Скончыў Віленскі настаўніцкі інстытут у 1915 г. Удзельнік першай сусветнай і грамадзянскай войнаў. Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў Беларускай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі (БСДРП). У студзені-маі 1918 г. камісар Белнацкама 1 студзеня 1919 г. у ліку 5 членаў Часовага рэвалюцыйнага рабоча-сялянскага ўрада БССР падпісаў Маніфест аб абвяшчэнні БССР. У 1920-1937 гг. старшыня ЦВК БССР, адзін са старшынь ЦВК СССР (1922­1937), старшыня СНК БССР у 1920-1924 гг. Ва ўмовах разгулу беззаконня і рэпрэсій у СССР у час работы XV! з'езда КП(б)Б 16 чэрвего 1937 г. застрэліўся ці быў застрэлены.

[80] Белнаикам (Беларускі нацыянальны камісарыят), аддзел наркамата па справах нацыянальнасцей пры ўрадзе РСФСР у 1918-1919 гг. Створаны ў Петраградзе паводле дэкрэта СН К РСФСР ад 31 студзеня 1918 г. З сакавіка 1918 г. у Маскве. Меў аддзяленні ў Петраградзе, Смаленску, Віцебску, Саратаве. Вёў палітычную і культурна-асветніцкую работу сярод беларусаў у Расіі.

[81] Б.Тарашкевіч прымаў удзел у з'ездзе воінаў-беларусаў Заходняга фронту, 12-й арміі Паўночнага фронту і Балтыйскага флоту, які адбыўся ў Мінску 31 кастрычніка - 6 лістапада 1917 г. На ім была створана Цэнтральная беларуская вайсковая рада, якая займалася фарміраваннем беларускіх узброеных сіл.

[82] Устаноўчы сход у Расіі, сход прадстаўнікоў насельніцтва краіны, скліканне якога рыхтаваў Часовы ўрад пад націскам народных мас. Выбары адбыліся 25 лістапада 1917 г. Устаноўчы сход скліканы ў Пецярбургу 18 студзеня 1918 г. Сход адкрыў старшыня ВЦВК Я.М.Свярдлоў. Устаноўчы сход адхіліў разгляд i зацвярджэнне першых дэкрэтаў савецкай улады. Раніцаю 19 студзеня 1918 г. Устаноўчы сход быў разагнаны па патрабаванню бальшавікоў.

[83] Усебеларускі з'езд (Першы ўсебеларускі кангрэс), з'езд прадстаўнікоў палітычных партый i арганізацый. Адбыўся 18-30 снежня 1917 г. у Мінску. Выказаўся за самавызначэнне Беларусі. Выбраная на з'ездзе Рада з'явілася кіруючым цэнтрам барацьбы за нацыянальную дзяржаўнасць Беларусі, падрыхтавала абвяшчэнне ў сакавіку 1918 г. БНР. Разагнаны бальшавікамі.

[84] Ігнатоўскі Усевалад Макаравіч, нарадзіўся 19 красавіка 1881 г. у в. Такары Брэсцкага пав. (цяпер Камянецкі раён). Дзяржаўны i грамадскі дзеяч, вучоны Беларусі. Акадэмік БАН з 1928 г. У 1911 г. скончыў Юр'еўскі (Тартускі) універсітэт. Выкладаў гісторыю ў Віленскай жаночай гімназіі. У 1914-1920 гг. выкладчык Мінскага настаўніцкага інстытута. Са жніўня 1920 да лютага 1926 г. народны камісар земляробства, пазней асветы БССР. З 1926 г. старшыня ІБК, у 1929-1931 гг. прэзідэнт БАН. Аўтар шэрагу навуковых прац, у т. л. "Кароткі нарыс гісторыі Беларусі" (6-е выд., 1991), "Гісторыя Беларусі ў XIX - пачатку XX ст." (3-е выд., 1928), "1863 год на Беларусі" (1930) i інш. У кастрычніку 1930 г. пленум ЦК КП(б)Б вывеў яго са складу бюро ЦК КП(б)Б, у студзені 1931 г. ЦКК КП(б)Б выключыла з партыі "як чужога элемента, які іграў на руку нацдэмаўскай контррэвалюцыі". 3 лютага 1931 г. выкліканы на допыт у ДПУ БССР, дзе, паводле сведчання сына Міхаіла, Ігнатоўскі вымушаны быў падпісаць паказанні, якія ў многім не адпавядалі сапраўднасці. На самай справе У.Ігнатоўскі адмовіўся падпісаць сфабрыкаваны раней пратакол допыту. 4 лютага 1931 г. У. Ігнатоўскі застрэліўся ў сваёй кватэры. Пахаваны на Вайсковых могілках у Мінску На магіле ўстаноўлены помнік.

[85] Размова ідзе пра беларускую грамадска-палітычную i літаратурную газету "Гоман" нацыянальна-дэмакратычнага накірунку, якая выдавалася ў Вільні з дазволу i п ад кантролем нямецкіх акупацыйных улад аў з 28 лютага 1916 г. да канца 1918 г. Выдаўцамі i асноўнымі аўтарамі з'яўляліся В.Ластоўскі i А.Луцкевіч.

[86] Свіслацкая настаўніцкая семінарыя адкрыта ў ліпені 1876 г. У 1914 г. эвакуіравана ў г. Мядынь Калужскай губ. У 1916 г. рэавакуіравана Працавала i ў гады акупацыі войскамі кайзера. Знавала да 1921 г.

[87] Беларускі нацыянальны камітэт (БНК) у Вільні, прадстаўнічы орган беларускіх палітычных партый, грамадскіх i культурных арганізацый у 1921-1938 іг. Ставіў за мэту стварыць Беларуска-Літоўскую рэспубліку, напачатку дамагчыся культурна-нацыянальнай аўта-номіі Заходняй Беларусі. У сувязі са стварэннем БСРГ апынуўся пад яе уплывам. У БНК у той час уваходзілі прадстаўнікі 31 беларускай палітычнай партыі, культурна-асветных, кааператыўных i іншых арганізацый. Быў у апазіцыі да польскага ўрада, які ў студзені 1938 г. забараніў яго дзейнасць.

[88] Мінскі настаўніцкі інстытут, адкрыты ў 1914 г. У 1916 г. эвакуіраваны ў г. Яраслаўль, дзе працаваў да 1918 г. З восені 1919 г. інстытут быў адноўлены, пачаў працаваць нанава як педагагічны інстытут. Б.А.Тарашкевіч узначаліў у ім філалагічны факультэт i п ачаў чытаць курс беларускай мовы - першы такі курс у вышэйшай школе. Лекцыі па гісторыі Беларусі чытаў дырэктар інстытута У. Ігнатоўскі. Былі беларускамоўныя спецыялісты i па прыродазнаўчых навуках. У 1920 г. на яго базе заснаваны Мінскі інстытут народнай адукацыі.

[89] Беларуская Народная Рэспубліка (БНР), беларуская дзяржава, абвешчаная 9 сакавіка 1918 г. Другой Устаўнай граматай Выканкама Рады Усебеларускага з'езда. 25 сакавіка 1918 г. Рада БНР прыняла Трэцюю Устаўную грамату да народаў Беларусі, у якой краіна была абвешчана незалежнай i свабоднай дзяржавай. Але незалежная Беларусь не адпавядала інтарэсам суседніх дзяржаў - Расіі i Польшчы, а таксама Украіны, Літвы, Латвіі. Вышэйшым выканаўчым органам улады з'яўляўся Народны сакратарыят - першы урад БНР. Быў створаны 20 лютага 1918 г. на чале з Я.Варонкам. Пазней яго ўзначальвалі Р.Скірмунт, Г.Серада 11 кастрычніка 1918 г. перайменаваны ў Раду народных міністраў, якую ўзначаліў А.Луцкевіч. Са снежня 1919 г. урад БНР узначальваў В.Ластоўскі, пасля адстаўкі якога ў красавіку 1923 г. на чале яго стаў А.Цвікевіч.

[90] Беларуская саиыял-дэмакратычная партыя (БСДП), існавала ў 1918-1924 гг. Яе папярэдніцай была БСГ. Актыўнымі дзеячамі партыі былі В. Іваноўскі, І. Краскоўскі, А. i І. Луцкевічы, Я.Лёсік, А.Смоліч, Б.Тарашкевіч i інш.

[91] Смоліч Аркадзь Антонавіч, нарадзіўся 29 верасня 1891 г. у в. Бацэвічы Бабруйскага пав. Дзеяч беларускага нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння, географ. У 1916 г. скончыў Нова-Александрыйскі інстытут сельскай гаспадаркі i лесаводства. Удзельнічаў у абвяшчэнні БНР, з'яўляўся намеснікам старшыні Рады БНР, народным сакратаром земляробства. З 1922 г. загадчык планава-эканамічнага аддзела Наркамзема БССР, кіраўнік аддзела прыроды i гаспадаркі ў ГБК, з 1926 г. намеснік яго старшыні; дацэнт, прафесар, загадчык кафедры геаграфіі БДУ i ЕАН. Аўтар першага падручніка "Геаграфія Беларусі" (Вільня, 1919; 5-е выд. Мінск, 1995). Арыштаваны 26 чэрвеня 1930 г. ДПУ БССР па справе СВБ. Пастановай КАДПУ СССР ад 10 красавіка 1931 г. сасланы на 5 гадоў у г. Аса Пермскай вобл., затым у г. Ішым. Працаваў бухгалтарам, планавіком, выкладчыкам геаграфіі педагагічнага i жывёлагадоўчага тэхнікумаў у Ішыме. 17 чэрвеня 1937 г. зноў арыштаваны i 10 чэрвеня 1938 г. пастановай "тройкі" УНКУС па Омскай вобл. прыгавораны да ВМП. Расстраляны 17 чэрвеня 1938 г. у Омску. Рэабілітаваны па першым прыгаворы ВС БССР 10 чэрвеня 1988 г., па другім - прэзідыумам Цюменскага абласнога суда 9 лютага 1957 г.

[92] Аўсянік Антон, нарадзіўся ў 1888 г. у в. Кабылле Вілейскага пав. Віленскай губ. Дзеяч беларускага нацыянальна-дэмакратычнага адраджэння. Скончыў Харкаўскі тэхналагічны інстытут. У 1918 г - старшыня Беларускай Рады ў Бабруйску. Дэлегат Першага ўсебеларускага кангрэса. Ва ўрадзе БНР займаў розныя пасады. У 1919 г. намеснік старшыні Беларускай вайсковай камісіі. У 20-я гады пасол (дэпутат) Польскага сейма, актыўны ўдзельнік нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі. Эмігрыраваў у СССР. Далейшы лёс невядомы.

[93] Дыла Восіп Лявонавіч, нарадзіўся 14 красавіка 1880 г. у Слуцку. Дзеяч беларускага нацыянальна-дэмакратычнага адраджэння, пісьменнік. У 1899-1903 гг. вучыўся ў Юр'еўскім ветэрынарным інстытуце (Тарту), з якога выключаны за ўдзел у студэнцкіх хваляваннях. У дарэвалюцыйны час працаваў у газетах i выдавецтвах. У студзені-лютым 1919 г. народны камісар працы ў першым урадзе БССР. З 1921 г. у Наркамасветы, Дзяржплане, ІБК. У 192 5- 1926 гг. дырэктар БДТ-1, намеснік загадчыка Белдзяржкіно. Арыштаваны 18 ліпеня 1930 г. ДПУ БССР па справе СВБ. Пастановай КАДПУ СССР ад 10 красавіка 1931 г. сасланы на 5 гадоў у г. Кунгур Пермскай вобл. Жыў у Саратаве. 22 жніўня 1938 г. УНКУС Саратаўскай вобл. зноў арыштаваны. 10 сакавіка 1939 г. крымінальная справа на яго спынена "за адсутнасцю саставу злачынства". Рэабілітаваны ВС БССР 15 лістапада 1957 г. Памёр 7 красавіка 1973 г. у Саратаве

[94] Лёсік Язэп (Іосіф) Юр'евіч, нарадзіўся 18 лістапада 1884 г. у в. Мікалаеўшчына Мінскага пав. (цяпер Стаўбцоўскі раён). Беларускі грамадскі і палітычны дзеяч, мовазнавец, пісьменнік, педагог. Дзядзька Якуба Коласа. Акадэмік БАН з 1928 г. Адзін з лідэраў БСГ. З мая 1917 г. рэдактар газеты "Вольная Беларусь". Удзельнічаў у абвяшчэнні БНР, уваходзіў у склад Рады БНР. У 1918 г. адзін з заснавальнікаў БСДП. З 1921 г. выкладаў у ЕДУ, працаваў у ІБК і БАН. Арыштаваны 17 ліпеня 1930 г. ДПУ БССР па справе СВБ. Пастановай КАДПУ СССР ад 10 красавіка 1931 г. сасланы на 5 гадоў у г. Камышын Саратаўскай вобл. 25 чэрвеня 1938 г. зноў арыштаваны. 31 сакавіка 1940 г. Асобай нарадай асуджаны да 5 гадоў канцлагераў за "антысавецкую агітацыю". Памёр ад сухотаў 1 красавіка 1940 г. у саратаўскай турме. Рэабілітаваны па першым прыгаворы ВС БССР 10 чэрвеня 1988 г, па другім - прэзідыумам Саратаўскага абласнога суда 8 кастрычніка 1958 г.

[95] Гарун Алесь (сапр. Прушынскі Аляксандр Уладзіміравіч), нарадзіўся 11 сакавіка 1887 г. у в. Новы Двор (каля Мінска). Дзеяч беларускага нацыянальна-дэмакратычнага адраджэння, паэт. У 1904 г. уступіў у партыю эсэраў. 4 сакавіка 1907 г. арыштаваны ўладамі за рэвалюцыйную дзейнасць і асуджаны на 4 гады. У ліпені 1908 г. асуджаны на пажыццёвае пасяленне ў Сібіры. Ссылку адбываў ў Іркуцкай губ. Працаваў на розных работах, на залатых капальнях. У верасні 1917 г. вельмі хворым вярнуўся ў Мінск. На Першым усебеларускім кангрэсе абраны яго віцэ- старшынёй. У 1918 г. рэдактар газеты "Беларускі шлях". У час польскай акупацыі старшыня Беларускага нацыянальнага камітэта Пазней выконваў абавязкі намесніка старшыні Беларускай вайсковай камісіі. У ліпені 1920 г. пакінуў Мінск з адступаючымі польскімі войскамі. Вельмі хворага ў непрытомнасці А.Гаруна адправілі з Ваўкавыска ў санітарным вагоне вайсковага цягніка на Захад. Памёр у Кракаве 28 ліпеня 1920 г., дзе пахаваны на Ракавіцкіх вайсковых могілках.

[96] Рак-Міхайлоўскі Сымон Аляксандравіч, нарадзіўся 14 красавіка 1885 г. у в. Максімаўка Вілейскага пав. Дзеяч беларускага нацыянальна-дэмакратычнага адраджэння і нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі. Скончыў педагагічны інстытут у Феадосіі (1912). Удзельнік першай сусветнай вайны. Член БСГ да 1918 г., Рады БНР і яе вайсковай камісіі. З 1922 г. пасол польскага сейма, адзін са стваральнікаў БСРГ і намеснік старшыні яе ЦК. 15 студзеня 1927 г. арыштаваны польскімі ўладамі і асуджаны на 12 гадоў турмы. у 1931 г. па абмену палітвязнямі пераехаў у Мінск. Працаваў дырэктарам Беларускага гістарычнага музея. Арыштаваны 16 жніўня 1933 г. ДПУ БССР па справе БНЦ. Пастановай калегіі АДПУ СССР 9 студзеня 1934 г. прыгавораны да ВМП, якая заменена 10 гадамі ППЛ на Салаўках. Зноў арыштаваны 5 верасня 1937 г. і "тройкай" НКУС СССР 14 лістапада 1938 г. прыгавораны да ВМП. Расстраляны 27 лістапада 1938 г. у Мінску. Рэабілітаваны Ваенным трыбуналам БВД 16 жніўня 1956 г. "за адсутнасцю саставу злачынства"

[97] Трэпка-Неканда Антон Станіслававіч, нарадзіўся 11 лютага 1877 г. у Мінску. Беларускі грамадскі дзеяч. У 1897-1903 гг. вучыўся ў Пещрбургскм тэхналагічным інстытуце, атрымаў спецыяльнасць інжынера-тэхнолага. Працаваў у Пецярбургу, Варшаве, Маскве. У пачатку 1919 г. вярнуўся ў Мінск, але быў арыштаваны бальшавікамі і высланы ў Смаленск. У 20-30-х гад ах жыў у Вільні, удзельнічаў у рабоце розных беларускіх арганізацый, з 'яўляўся дырэктарам Віленскай беларускай гімназіі. У кастрычніку 1939 г. арыштаваны НКУС БССР і асуджаны на 10 (?) гадоў ППЛ. Напэўна, вызвалены з лагера восенню 1941 г. у адпаведнасці з Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 12 жніўня 1941 г. Далейшы лёс невядомы.

[98] Размова ідзе аб тым, што ў пачатку лютага 1919 г. былі арыштаваны члены першага беларускага ўрада З.Жылуновіч i іншыя, а таксама В.Іваноўскі, А.Трэпка i адпраўлены ў Смаленск. Аднак у хуткім часе іх вызвалілі. У прыватнасці В.Іваноўскі, паводле звестак Ю.Туронка, вызвалены па дамоўленасці польскага i савецкага ўрадаў аб абмене палітвязнямі

[99] Літбел, Літоўска-Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Створана паводле рашэння ЦК РКП(б) шляхам аб'яднання БССР i ЛітССР. З лютага 1919 г. Дэкларацыю аб аб'яднанні рэспублік Беларусі i Літвы прыняў Першы ўсебеларускі з'езд Саветаў. Раней такая ж рэзалюцыя была прынята з'ездам Саветаў Літвы. Урад Літбела катэгарычна адмовіўся ад перадачы сялянам канфіскаваных зямель i імкнуўся на базе былых панскіх маёнткаў стварыць саўгасы, камуны i сельгасарцелі. Такая "ганебная" палітыка ў маі 1920 г. ЦК КП(б)ЛіБ была прызнана памылковай.

[100] Польская ваенная арганізацыя ["Польская арганізацыя вайскова" (ПАВ)], надуманая АДПУ СССР назва контррэвалюцыйнай шпіёнскай арганізацыі, якая быццам бы існавала на тэрыторыі Беларусі з 1924 г. У маі 1937 г. па гэтай справе арыштавана каля 1 тыс. чалавек. Члены ПАВ расстраляны ў асноўным у жніўні 1937 г.

[101] Карскі Яўхім Фёдаравіч, нарадзіўся 1 студзеня 1861 г. у в. Лаша Гродзенскага пав. Філолаг-славіст, заснавальнік беларускага мовазнаўства, літаратуразнаўства, этнограф, фалькларыст. Акадэмік Расійскай акадэміі навук (1916). Аўтар звыш 700 прац па славістыцы, беларусістыцы, у т. л. фундаментальнай трохтомнай працы "Беларусы" - энцыклапедыі беларусазнаўства Памёр 29 красавіка 1931 г

[102] Нікольскі Мікалай Міхайлавіч (1877-1959), беларускі гісторык, усходазнавец, этнограф, даследчык гісторыі рэлігіі. Акадэмік БАН (1931), заслужаны дзеяч навукі Беларусі (1938). З 1922 г. прафесар БДУ. У 1937-1953 гг. дырэктар Інстытута гісторыі АН БССР. Аўтар прац па пытаннях гісторыі рэлігіі і царквы, гісторыі Старажытнага Усходу, этнаграфіі і фальклору Беларусі.

[103] Кахановіч Міхаіл Сілуянавіч, нарадзіўся 27 верасня 1882 г. у в. Вялікія Лукі Навагрудскага пав. Дзеяч беларускага нацыянальнага адраджэння. У 1905 г. скончыў Мінскую духоўную семінарыю. Паступіў у Варшаўскі ветэрынарны інстытут, потым у Харкаўскі універсітэт на гісторыка-філалагічны факультэт, які скончыў у 1910 г. Працаваў выкладчыкам у сярэдніх навучальных установах Вільні. У 1915 г. эвакуіраваўся ў Магілёў. Актыўны ўдзельнік Першага ўсебеларускага кангрэса 1917 г. З'яўляўся прадстаўніком Магілёўскага беларускага нацыянальнага камітэта ў Радзе БНР. У 1918 г. вярнуўся ў Вільню, дзе па прапанове мясцовага Белнацкама арганізаваў Віленскую беларускую гімназію, быў яе першым дырэктарам да восені 1922 г. У 1922-1925 гг. дэпутат польскага сейма. 15 мая 1925 г. выехаў у БССР, жыў напачатку ў Магілёве, потым у Мінску. Працаваў загадчыкам аддзела газеты "Савецкая Беларусь", у тэхнічным выдавецтве пры ВСНГ, стылістам і карэктарам у друкарні. Арыштаваны ДПУ БССР 11 жніўня 1933 г. па справе БНЦ. Пастановай калегіі АДПУ СССР 9 студзеня 1934 г. прыгавораны да ВМП. Расстраляны 17 мая 1934 г. у Мінску. Рэабілітаваны Ваенным трыбуналам БВА 16 жніўня 1956 г

[104] Станкевіч Адам Вікенцьевіч (Вінцэнтавіч), нарадзіўся 24 снежня 1891 г. у в. Арляняты Ашмянскага пав. Дзеяч беларускага нацыянальна-дэмакратычнага і рэлігійнага адраджэння. Скончыў Пецярбургскую духоўную каталіцкую акадэмію. Супрацоўнічаў у газеце "Наша ніва". Выдаваў газету "Крыніца". Пасля Лютаўскай рэвалюцыі адзін з арганізатараў беларускага хрысціянска-дэмакратычнага руху. З 1922 г. пасол польскага сейма. У 1924-1926 гг. старшыня ТБШ у Заходняй Беларусі. Аўтар прац аб князю Вітаўту, Ф. Скарыне, К.Каліноўскім, Б.Эпімах-Шыпілу, беларускім нацыянальна-вызваленчым руху. Жыў і працаваў у Вільні. Выдаваў часопіс "Хрысціянская думка". Арыштаваны 7 снежня 1944 г. НКУС СССР, але ў хуткім часе вызвалены. 13 красавіка 1949 г. зноў арыштаваны. Асуджаны Асобай нарадай пры МДБ СССР 31 жніўня 1949 г. да 25 гадоў ППЛ. Накіраваны ў Тайшэтлаг. Памёр 4 снежня 1949 г. у лагеры. Пахаваны на могілках каля в. Шаўчэнка Тайшэцкага раёна.

[105] Станкевіч Ян Вікенцьевіч (Вінцэнтавіч), нарадзіўся 26 лістапада 1891 г. у в. Арляняты Ашмянскага пав. Дзеяч беларускага нацыянальнага адраджэння. Скончыў Ашмянскае гарадское вучылішча. Супрацоўнічаў у "Нашай ніве" (1914). Служыў у царскай арміі, удзельнік першай сусветнай вайны. Прымаў удзел у абвяшчэнні БНР. У 1926 г. скончыў Карлаў універсітэт (Прага). Выкладаў у Віленскай беларускай гімназіі, праваслаўнай духоўнай семінарыі, Віленскім універсітэце імя Стэфана Баторыя. Выбіраўся дэпутатам у польскі сейм у 1928 г. У 1939 г. арыштаваны польскімі ўладамі, але ў хуткім часе вызвалены. У гады Вялікай Айчыннай вайны працаваў у школьным выдавецтве ў г. Мінску. З 1944 г. жыў у Германіі, потым у ЗША. Памёр 16 ліпеня 1976 г. у Хеўтгопне (ЗША).

[106] Аляксюк Павел Паўлавіч, нарадзіўся 28 лістапада 1892 г. у Гродне ў сям'і ваеннаслужачага Скончыў Гродзенскую мужчынскую гімназію (1911), юрыдычны факультэт Пецярбургскага універсітэта (1915). Карэспандэнт "Нашай нівы". Адзін з заснавальнікаў Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны (Вільня). У 1918 г. член БСГ, затым Беларускай партыі народных сацыялістаў, намеснік старшыні БНК. З кастрычніка 1918 г. член выканаўчага камітэта Шлікай беларускай рады i Цэнтральнай беларускай вайсковай рады. Адзін з ініцыятараў абвяшчэння БНР, з ліпеня 1918 г. у складзе народнага сакратарыята. З'яўляўся членам Цэнтральнай беларускай рады Віленшчыны i Гродзеншчыны. З восені 1920 г. старшыня Беларускага палітычнага камітэта ў Варшаве. Выдаваў газету "Еднасць". У сярэдзіне 20-х гадоў займаўся адвакацкай практыкай у Наваградку. Далейшы лёс невядомы

[107] Багдановіч Генадзь Васілевіч, нарадзіўся ў 1885 г. у в. Мікалаева Дрысенскага пав. Беларускі грамадскі дзеяч. Скончыў Віцебскую духоўную семінарыю (1907), Віленскі настаўніцкі інстытут. У 1918 г. загадчык юрыдычнага аддзела Белнацкама ў Петраградзе. З 1919 г. настаўнічаў у Дрысе. Выдаваў газету "Незалежная думка". У 1924 г. эмігрыраваў у СССР, працаваў выкладчыкам віцебскіх педагагічнага тэхнікума i ветэрынарнага інстытута. 15 ліпеня 1930 г. арыштаваны ДПУ БССР па справе СВБ. Пастановай КАДПУ СССР ад 10 красавіка 1931 г. сасланы ў г. Слабадскі Кіраўскай вобл. Далейшы лёс невядомы. Рэабілітаваны ВС БССР 15 лістапада 1957 г

[108] Гарэцкі Максім Iванавiч, нарадзіўся 18 лютага 1893 г. у в. Малая Багацькаўка Мсціслаўскага павета Дзеяч беларускага нацыянальна-дэмакратычнага адраджэння, пісьменнік, літаратуразнавец, лексікограф. Скончыў Горацкае каморніцка-агранамічнае вучылішча (1913), Паўлаўскае ваеннае вучылішча (1916). У першую сусветную вайну на фронце быў цяжка паранены. З 1923 г. выкладаў беларускую мову i літаратуру на рабфаку БДУ, у Камуністычным універсітэце Беларусі, Горацкай сельгасакадэміі, працаваў у ІБК i БАН. Аўтар дакументальнага i аўтабіяграфічнага рамана "Камароўская хроніка" (напісаны ў 1930-1932, 1937 гг.), апавяданняў i аповесцей, "Гісторыі беларускай літаратуры" (1920), "Хрэстаматыі беларускай літаратуры. XI век - 1905 г." (1922), шматлікіх літаратуразнаўчых i крытычных артыкулаў, слоўнікаў i г.д. Арыштаваны 19 ліпеня 1930 г. ДПУ БССР па справе СВБ. Пастановай КАДПУ СССР ад 10 красавіка 1931 г. сасланы на 5 гадоў у Вятку (Кіраў). Зноў арыштаваны 4 лістапада 1937 г. Пастановай "тройкі" УНКУС Смаленскай вобл. 5 студзеня 1938 г. прыгавораны да ВМП. Расстраляны 10 лютага 1938 г. у г. Вязьма Смаленскай вобл. Рэабілітаваны па першым прыгаворы ВС БССР 15 лістапада 1957 г., па другім - прэзідыумам Калужскага абласнога суда 21 студзеня 1959 г.

[109] Дубяйкоўскі (Вітан-Дубяйкоўскі) Лявон Iванавiч, нарадзіўся 7 ліпеня 1869 г. у в. Дубейкава Мсціслаўскага пав . Дзеяч беларускага нацыянальна-культурнага адраджэння. Паэт, архітэктар. Скончыў Мсціслаўскае гарадское вучылішча i рамесную будаўнічую школу ў Варшаве. У 1907-1909 гг. вучыўся ў Акадэміі архітэктуры ў Парыжы, пасля заканчэння атрымаў званне архітэктара З'яўляўся прадстаўніком БНР у Варшаве. Узначальваў Беларускі камітэт у Варшаве. Член масонскай ложы (Вільня). Пасля эміграцыі Рады БНР працаваў у беларускім прадстаўніцтве ў Варшаве (1919-1922). Удзельнічаў у выданні газеты "Беларускі фронт". З 1922 г. у Вільні, займаўся архітэктурна-будаўнічымі работамі. За беларускую дзейнасць праследаваўся польскімі ўладамі. Памёр 6 лістапада 1940 г. у Вільні

[110] Пілсудскі Юзаф, нарадзіўся 5 снежня 1867 г. у маёнтку Зулава Свянцянскага пав. Віленскай губ. Польскі палітычны дзеяч. У 1888-18 9 2 гг. у ссылцы ў Сібіры. З 1906 г. лідэр правага крыла Польскай сацыялістычнай партыі (ППС). У першую сусветную вайну камандзір польскага легіёна, які ваяваў супраць Расіі р азам з аўстра-венгерскімі войскамі. У 1918-1922 гг. "начальнік польскай дзяржавы". У маі 1926 г. зрабіў дзяржаўны пераварот i ўстанавіў дыктатарскі рэжым. Праводзіў палітыку прыгнечання няпольскага насельніцтва, гвалтоўнага апалячвання беларусаў. Памёр 12 мая 1935 г.

[111] 22 красавіка 1919 г. Ю.Пілсудскі выступіў са зваротам "Да жыхароў былога Вялікага княства Літоўскага", у якім абяцаў не ўмешвацца ва ўнутраныя справы беларускага i літоўскага народаў i даць ім права самім вырашаць свой лёс "без якога-небудзь насілля ці прымусу з боку Польшчы".

[112] Рэвіндыкацыя (польск.) - вяртанне ўласнасці, атрыманне назад уласнасці.

[113] Цвікевіч Аляксандр Іванавіч, нарадзіўся ў ліпені 1888 г. у Брэст-Літоўску. Дзеяч беларускага нацыянальна-дэмакратычнага адраджэння. У 1912 г. скончыў юрыдычны факультет Пецярбургскага універсітэта. Быў прысяжным павераным у Брэст-Літоўску i Пружанах. У час першай сусветнай вайны працаваў у Тульскім камітэце дапамогі бежанцам. Адзін з заснавальнікаў Беларускай народнай грамады ў 1917 г. у Маскве. Удзельнік Першага ўсебеларускага кангрэса Міністр замежных спраў ва ўрадзе БНР. З 1923 г. прэм'ер-міністр БНР у Празе. Адзін з ініцыятараў ліквідацыі ўрада БНР i правядзення Берлінскай канферэнцыі, якая адбылася 12 кастрычніка 1925 г. i прыняла рашэнне: спыніць дзейнасць урада Беларускай Народнай Рэспублікі i прызнаць Мінск адзіным цэнтрам нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння Беларусі. Пасля канферэнцыі пераехаў у Мінск, працаваў кансультантам у Наркамаце фінансаў, затым сакратаром ГБК. З 1929 г. у Інстытуце гісторыі БАН. Аўтар кнігі "Западно-руссизм" (1929, 2-е выд. 1993). Арыштаваны 14 ліпеня 1930 г. ДПУ БССР па справе СВБ. Пастановай КАДПУ СССР 10 красавіка 1931 г. сасланы на 5 гадоў у г. Перм. У 1935 г. тэрмін ссылкі быў прадоўжаны на 2 гады. Другі раз арыштаваны ў 1937 г. i 17 снежня таго ж года камісіяй НКУС i Пракурора СССР прыгавораны да ВМП. Расстраляны 30 снежня 1937 г. у Мінску. Рэабілітаваны па першым прыгаворы ВС БССР 10 чэрвеня 1988 г., па другім - у адпаведнасці з Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 16 студзеня 1989 г. "Аб дадатковых мерах па аднаўленню справядлівасці ў адносінах ахвяр рэпрэсій, якія мелі месца ў перыяд 30-40-х i пачатку 50-х гадоў" 31 мая 1989 г.

[114] Захарка Васіль Іванавіч, нарадзіўся 1 красавіка 1877 г. у в. Дабрасельцы Ваўкавыскага пав. Дзеяч беларускага нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння. З 1898 г. у царскай арміі. Удзельнік першай сусветнай вайны. Удзельнічаў у рабоце Першага ўсебеларускага кангрэса, выбраны членам выканкама Рады. Удзельнічаў у абвяшчэнні БНР. Са снежня 1919 г. намеснік старшыні Рады БНР. Пасля смерці П.А.Крачэўскага (8 сакавіка 1928 г.) прэзідэнт БНР. Памёр 14 сакавіка 1943 г. у Празе.

[115] Крачэўскі Пётр Антонавіч, нарадзіўся 7 жніўня 1879 г. на Кобрыншчыне. Дзеяч беларускага нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння. Скончыў Віленскую духоўную семінарыю, працаваў настаўнікам, служыў у царскай арміі. Удзельнічаў у абвяшчэнні БНР, быў дзяржаўным кантралёрам, міністрам гандлю ва ўрадзе БНР. 13 снежня 1919 г. абраны старшынёй Рады БНР. З 1920 г. у эміграцыі ў Коўне, з 1923 г. у Празе. Не падпарадкаваўся рашэнню Берлінскай канферэнцыі аб самароспуску Рады БНР, назваўшы яе пастановы "авантурызмам i падлогам, здрадніцтвам незалежнасці Беларусі", адмовіўся вярнуцца ў БССР. Памёр 8 сакавіка 1928 г. у Празе.

[116] Заяц Леанард Iосiфавiч. нарадзіўся ў сакавіку 1890 г. у м. Даўгінава Вілейскага пав. Дзеяч беларускага нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння. У 1914-1916 гг. кантралёр Віленскага акцызнага ўпраўлення, потым у Мінску ва Усерасійскім земсаюзе. Член рады Першага ўсебеларускага кангрэса. Дзяржаўны кантралёр ва ўрадзе БНР. У 1925 г. вярнуўся ў Мінск. Працаваў у Наркамфіне БССР кансультантам. 19 ліпеня 1930 г. арыштаваны ДПУ БССР па справе "Саюза вызвалення Беларусі", сасланы на 5 гадоў ва Уфу. 25 ліпеня 1935 г. зноў арыштаваны абласным упраўленнем НКУС. Памёр у турме 23 верасня 1935 г. Рэабілітаваны ВС БССР 10 чэрвеня 1988 г.

[117] Бялевiч Яфiм Яфiмавiч, нарадзiўся 27 лютага 1888 г. у Мiнску. Дзеяч беларускага нацыянальнага руху. Пасля заканчэння юрфака Пецярбургскага універсітэта ў 1912 г. прызваны ў царскую армію. Удзельнік Першага ўсебеларускага кангрэса Член урада БНР 1918 г. Упаўнаважаны Наркамфіна БССР у 1925-1930 гг. 19 сакавіка 1932 г. арыштаваны ДПУ БССР. Асуджаны на 5 гадоў ППЛ. Пакаранне адбываў у Свірлагу, дзе 27 снежня 1936 г. зноў арыштаваны і асуджаны на 5 гадоў ППЛ. Далейшы лёс невядомы. Рэабілітаваны па першым прыгаворы Мінскім абласным судом 16 лістапада 1963 г., па другім Пракуратурай Расійскай Федэрацыі 16 снежня 1992 г.

[118] Размова ідзе пра Парыжскую мірную канферэнцыю, якая праходзіла з перапынкамі з 18 студзеня 1919 г. па 21 студзеня 1920 г. У час яе работы быў падпісаны ў г. Версалі 28 чэрвеня 1919 г. Мірны дагавор, які афіцыйна завяршыў першую сусветную вайну 1914-1918 гг. паміж Германіяй, якая пацярпела паражэнне, і дзяржавамі- пераможцамі - ЗША, Англіяй, Францыяй, Італіяй і інш.

[119] Ладноў Яўген Міхайлавіч, беларускі грамадска-палітычны дзеяч. Дата і месца нараджэння невядомы. У 1905 г. член ваеннай арганізацыі эсэраў у Адэсе, удзельнік рэвалюцыі 1905-1907 гг. у Расіі. У гады першай сусветнай вайны на фронце. Удзельнічаў у Дзяржаўнай нарадзе ў Маскве, якая адбылася 12-15 жніўня 1917 г. Прысутнічаў на Першым усебеларускім кангрэсе, быў абраны ў склад яго выканкама Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі за антысавецкую дзейнасць звольнены з вайсковай службы. У 1918 г. ваенны міністр ва ўрадзе БНР, са снежня 1919 г. міністр замежных спраў. У лютым 1919 г. прызначаны ўрадам БНР членам, пазней старшынёй беларускай дэлегацыі на Парыжскую мірную канферэнцыю. 10 мая 1923 г. беларускае прэсбюро распаўсюдзіла інфармацыю аб тым, што Я.Ладноў з'яўляецца правакатарам і рэкамендавала ўсім беларускім арганізацыям і дзеячам "пазбягаць блізкага знаёмства з ім". У 1932 г. жыў у Берліне. Далейшы лёс нжядомы.

[120] Кандратовіч Кіпрыян Антонавіч (1858-1932), беларускі і рускі военачальнік. Генерал ад інфантэрыі (1910). Скончыў Акадэмію Генеральнага штаба Расіі. У 1884-1901 гг. у Генеральным штабе. Удзельнік руска-японскай і першай сусветнай войнаў. У 1917 г. удзельнічаў у беларускім нацыянальным руху, уваходзіў у склад Цэнральнай беларускай вайсковай рады, у маі-чэрвені член Народнага сакратарыята БНР. У 1919 г. уваходзіў у склад беларускай дэлегацыі на Парыжскай канферэнцыі. Жыў у Парыжы.

[121] Прыстар Аляксандр (1874-1941), польскі палітычны дзеяч, найбліжэйшы паплечнік Ю.Пілсудскага. Вучыўся ў Маскве (1894-1900). У 1912 г. арыштаваны ў Варшаве і асуджаны на 7 гадоў няволі. Пакаранне адбываў у Арлоўскім цэнтрале. У 1917-1918 гг. член Польскай арганізацыі вайсковай. У 1920 г. афіцэр па асобых даручэннях у штабе дывізіі Л.Жалігоўскага. Міністр працы і апекі, затым прамысловасці і гандлю ў 1929-1931 гг. Прэм'ер урада Польшчы (1931-1933). У 1930-1935 гг. дэпутат сейма, 1935-1939 гг. член сената Польшчы. У верасні 1939 г. арыштаваны НКУС СССР. Памёр у савецкай турме.

[122] ППС-лявіца (Польская сацыялістычная партыя-лявіца), легальная рабочая партыя рэвалюцыйнага накірунку. Створана ў 1926 г. у выніку адыходу ад ППС часткі членаў партыі - рабочых, якія былі незадаволены палітыкай правых кіраўнікоў ППС. Мела значны ўплыў сярод рабочых і, у прыватнасці, у Заходняй Беларусі. Супрацоўнічала з КПП. ППС-лявіца распушчана ўрадам Польшчы ў 1931 г.

[123] "Рады людовыя", падробкі пад саветы, дэмагагічныя арганізацыі, якія разгарнулі шырокую кампанію за неадкладнае далучэнне Гродзеншчыны і Віленшчыны да Польшчы.

[124] Беларускі з'езд у Вільні (чэрвень 1919 г.), Беларускі з'езд Віленшчыны і Гродзеншчыны, з'езд прадстаўнікоў беларускай грамадскасці Віленшчыны і Гродзеншчыны 9-10 чэрвеня 1919 г., скліканы па ініцыятыве групы беларускіх палітычных дзеячаў на чале з Б.Тарашкевічам. Прысутнічала 125 дэлегатаў. На з'ездзе быў выказаны давер ураду БНР і абрана Цэнтральная беларуская рада Віленшчыны і Гродзеншчыны.

[125] У лютым 1919 х. дэкрэтам Ю.Пілсудскага для кіравання акупіраванымі тэрыторыямі пры штабе Літоўска- беларускага фронту быў створаны т. зв. Генеральны камісарыят усходніх зямель на чале з Л.Каланкоўскім. У красавіку яго змяніў Е.Асмалоўскі.

[126] Асмалоўскі Ежы (1872-1954), польскі палітычны дзеяч. Нарадзіўся ў маёнтку каля Пінска. Вучыўся ў Рыжскім політэхнічным інстытуце ў 1892-1896 гг. У 1914-1917 гг. добраахвотнік ў царскай арміі, палкоўнік. З 1918 г. у Мінску. У 1919-1920 гг. генеральны камісар усходніх зямель.

[127] Славек Валеры (1879-1939), палітычны дзеяч Польшчы, адзін з блізкіх сяброў і паплечнікаў Ю.Пілсудскага. Член ЦРК ППС з 1902 г., з 1905 г. дзеяч баявой арганізацыі ППС, затым ПАВ, у 1918-1928 гг. афіцэр па асобых даручэннях пры начальніку дзяржавы. З 1926 г. старшыня Беспартыйнага блока супрацоўніцтва з урадам, у 1928­1-938 гг. дэпутат польскага сейма. У 1938 г. яго маршалак. Адзін са стваральнікаў канстытуцыі Польшчы. У 1930-­1931 гг. прэм'ер урада Польшчы. Скончыў жыццё самагубствам 2 мая 1939 г.

[128] Пілсудскі Ян (1876-1950), польскі палітычны дзеяч. Малодшы брат Ю.Пілсудскага. Скончыў Казанскі універсітэт (1900). Займаўся адвакацкай і палітычнай дзейнасцю. У 1920-1931 гг. суддзя акруговага суда ў Вільні, у 1931-1937 гг. віцэ-прэзідэнт банка Польшчы, у 1928-1939 гг. дэпутат сейма Польшчы. У 1939 г. арыштаваны ў Вільні НКУС БССР і знаходзіўся ў турме ў Маскве. У другой палове 1941 г. вызвалены з турмы. Выехаў у Англію.

[129] Бязданы, чыгуначная станцыя на паўночны ўсход ад Вільні. Вядомая тым, што ў 1908 г. на ёй адбылася экспрапрыяцыя расійскага паштовага цягніка, на якім перавозіліся грошы. Гэтую аперацыю падрыхтавала i правяла баявая арганізацыя ППС на чале з Ю.Пілсудскім.

[130] Лядніцкі Аляксандр (1866-1934), польскі палітычны i грамадскі дзеяч. У 1905-1916 гг. член ЦК Канстытуцыйна- дэмакратычнай партыі Расіі. У 1906 г. абраны дэпутатам Дзяржаўнай думы. З кастрычніка 1918 г. у Варшаве, выдаваў часопіс "Tydzień polski". З 1924 г. працаваў юрыдычным кансультантам.

[131] Даўнаровіч Медард (1878-1934), польскі грамадскі i палітычны дзеяч. У 1918-1919 гг. міністр культуры i мастацтва, у 1928-1930 гг. дэпутат польскага сейма.

[132] Раут (англ.) - святочны вечар, прыём.

[133] Бельведэр (італьян.) - палац, размешчаны ў прыгожай маляўнічай мясцовасці. Рэзідэнцыя ў г. Варшаве кіраўніка польскай дзяржавы. Пабудаваны ў 1818-1822 гг. архітэктарам Я.Кубіцкім.

[134] "Виленское воззвание", маецца на ўвазе зварот "Да жыхароў былога Вялікага княства Літоўскага" Ю. Пілсудскага 22 красавіка 1919 г. Гл. спасылку № 68.

[135] Сустрэча Ю.Пілсудскага ў Мінску адбылася 18 верасня 1919 г. пасля таго, як польскія войскі занялі горад. Ад беларускіх дзеячаў яго вітаў А.Прушынскі. Ён падзякаваў Ю.Пілсудскаму за вызваленне Мінска ад бальшавіцкай няволі.

[136] Беларуская вайсковая камісія (БВК), орган па фарміраванні беларускіх часцей у польскім войску ў 1919-1921 гг. Утворана 2 жніўня 1919 г. у Вільні. Дэкрэтам Ю.Пілсудскага ад 22 кастрычніка 1919 г. дазвалялася фарміраваць сумесна з польскім камандаваннем на добраахвотнай аснове беларускія вайсковыя часці. У склад БВК уваходзілі П.Аляксюк (старшыня), А.Аўсянік, Ф.Кушаль, А. Якубецкі, А.Гарун, С.Рак-Міхайлоўскі i інш. У ліпені 1920 г. пры эвакуацыі польскіх войскаў з Мінска і пры наступленні Чырвонай Арміі БВК распалася. Адноўлена ў кастрычніку 1920 г. у г. Лодзі (старшыня А.Якубецкі). Скасавана польскімі ўладамі ў маі 1921 г.

[137] Найвышэйшая рада БНР, дзяржаўна-палітычная ўстанова БНР у 1919-1921 гг. Створана ў Мінску 14 снежня 1919 г. на чале з Я.Лёсікам у выніку расколу Рады БНР з ліку дзеячаў (37 чалавек), якія лічылі магчымым супрацоўніцтва з Польшчай. У 1921 г. спыніла сваё існаванне.

[138] "Игнатовский на партизана не очень был похож", маецца на ўвазе, што У.Ігнатоўскі ў час польскай акуп ацыі ў студзені 1920 г. стварыў Беларускую камуністычную арганізацыю (БКА) і кіраваў антыпольскім партызанскім рухам на акупіраванай частцы Беларусі.

[139] Шаптыйкі Станіслаў (1867-1950), начальнік Генеральнага штаба польскага войска ў 1919-1920 гг. Беларускай дэлегацыі, якая прыйшла са скаргай на карныя экспедыцыі легіёнаў, грымнуўшы кулаком па стале, крыкнуў, што не пашкадуе спаліць усю Беларусь.

[140] Цярэшчанка Кузьма Юр'евіч, нарадзіўся ў кастрычніку 1888 г. у в. Замосцішча Рослаўскага пав. на Смаленшчыне. Дзеяч беларускага нацыянальнага руху. Актыўны ўдзельнік Першага ўсебеларускага кангрэса. У 1918-1919 гг. міністр унутраных спраў ва ўрадзе А.І.Луцкевіча Узначальваў Беларускі нацыянальны камітэт у Мінску, які займаў паланафільскія пазіцыі. Са снежня 1919 г. член прэзідыума Найвышэйшай рады БНР. Прадстаўляў БНР у краінах Балтыіі. У 1922 г. вярнуўся ў Мінск. Раптоўна памёр у пакоі вартаўніка будынка Наркамзема БССР пасля святочнага вечара 12 сакавіка 1923 г.

[141] Якубейкі Андрэй, нарадзіўся 5 кастрычніка 1892 г. у в. Сухмяні Гродзенскага пав. Дзеяч беларускага нацыянальнага руху. У чэрвені 1919 г. удзельнічаў у Беларускім з'ездзе Віленшчыны і Гродзеншчыны. З канца 1919 г. намеснік старшыні Беларускай вайсковай камісіі, з лета 1920 г. яе старшыня. У лютым 1922 г. у ліку 33-х беларускіх і літоўскіх дзеячаў высланы польскімі ўладамі з Вільні ў Літву. З мая 1922 г. у Дзвінску, выкладчык гімназіі. У час другой сусветнай вайны кіраваў Дзвінскім аддзяленнем Беларускага нацыянальнага аб'яднання ў Латвіі. Далейшы лёс невядомы.

[142] Русейкі Эдмунд Сіхізмундавіч, нарадзіўся 11 жніўня 1893 г. у в. Жданы Мінскага пав. Дзяржаўны дзеяч Беларусі. З 1919 г. у Чырвонай Арміі, у 1921-1929 гг. у Наркамземе БССР, у 1924-1927 гг. намеснік наркома земляробства БССР. У 1930-1935 гг. вучыўся ў ВНУ. У 1936-1937 гг. начальнік Беларускай канторы па якасці торфу. Арыштаваны 16 жніўня 1937 г. органамі НКУС БССР. Пастановай "двойкі" 15 лютага 1938 г. прыгавораны да ВМП. Расстраляны 4 сакавіка 1938 г. у Мінску. Рэабілітаваны ВТ БВА 14 лістапада 1957 г.

[143] Радзімін, г. пад Варшавай.

[144] Касцялкоўскі Мар'ян (1892-1946), польскі дзяржаўны i палітчыны дзеяч. У 1922-1939 гг. дэпутат польскага сейма, у 1930-1934 гг. беластоцкі ваявода, міністр унутраных спраў у 1934-1935 гг., прэм'ер-міністр у 1935-1936 гг.

[145] Рыжскі мірны дагавор 1921 года, дагавор паміж РСФСР (і па ўпаўнаважанні ўрада БССР) і УССР з аднаго боку і Польшчай - з другога аб спыненні савецка-польскай вайны 1920 г. Падпісаны 18 сакавіка 1921 г. у Рызе. Расія выходзіла з вайны за кошт перадачы Польшчы Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны. Янка Купала прагназаваў ход палітычных падзей у савецка-польскай вайне 1920 г. і адзначаў, што ў бальшавікоў мэта - сусветная сацыялістычная рэвалюцыя, у польскіх эндэкаў (нацыянальных дэмакратаў. - Заўвага аўт.) - Польшча ў межах 1772 г. ("Od morza і do morza") - старыя межы ад Балтыйскага да Чорнага мора. I ў тых, і ў другіх на шляху стаіць незалежная Беларусь. Таму "інтэрнацыяналісты і ап'янелыя ад перамог нацыяналісты не дадуць Беларусі жаданага міру і незалежнасці. Яны яе дзялілі і будуць дзяліць паміж сабой..." Вынікі Рыжскага мірнага дагавору паказалі, хто па жывому распалавініў Беларусь. Горача заклікаючы "моцна трымаць сцяг змагання за сваё вызваленне, за незалежнасць сваёй бацькаўшчыны Беларусі", Купала вызначыў тое, што, можа, пачало ажыццяўляцца толькі ў наш час, у канцы 20 ст.: "Але і жандары, і бальшавіцкія "чразвычайкі" не звядуць на зямлі вечнага парадку і ладу... I з часам народы патрапяць знайсці супольную мову, каб па-суседску дагаварыцца паміж сабой ды наладзіць і свае граніцы, і свае дзяржаўныя правы на незалежнасць". Слынны беларускі паэт пісаў:

Далі шэсць паветаў, Ну і дзякуй за гэта!

Але гэтыя паэтычныя радкі не былі прымірэннам з тым палітычным дзеяннем, якое рабілася тады ў маскоўскіх кіруючых колах.

[146] Іофэ Адольф Абрамавіч (1883-1927), савецкі партыйны і дзяржаўны дзеяч. У 1917 г. член Петраградскага Савета, ВЦВК. У 1918 г. старшыня, потым член савецкай дэлегацыі на пер амовах з Германіяй у Брэсце. У студзені- лютым 1919 г. у Мінску як прадстаўнік ЦК РКП(б) выконваў рашэнне аб далучэнні да РСФСР Віцебскай, Магілёўскай і Смаленскай губ. У 1920 г. член дэлегацыі на перамовах аб міры з Эстоніяй, Латвіяй і Літвой. Узначальваў савецкую дэлегацыю на мірных перагаворах у Рызе, падпісаў Рыжскі мірны дагавор 18 сакавіка 1921 г. Скончыў жыццё самагубствам 17 лістапада 1927 г.

[147] Грабскі Станіслаў (1871-1949), дзяржаўны дзеяч Польшчы. На мірных перамовах 1920-1921 гг. у Рызе ўзначальваў польскую дэлегацыю. Урад С.Грабскага (лістапад 1923-лістапад 1925) правёў грашовую рэформу летам 1924 г., закон аб мове, аб школах для нацыянальных меншасцей і іншыя мерапрыемствы, якія былі накіраваны супраць працоўных і прыгнечаных народаў, што насялялі тэрыторыю Польшчы.

[148] Вакар Януш, заснавальнік Варшаўскага палітычнага клуба (восень 1920), эканаміст, член масонскай ложы "Капернік", у 1972-1975 гг. яе кіраўнік. Памёр 1 красавіка 1979 г. у Парыжы.

[149] Маліноўскі Максімілян (1860-1948), польскі палітычны дзеяч. У 1919-1922 i 1925-1931 гг. кіраўнік "Вызволеня", у 19 22-1935 гг. дэпутат польскага сейма.

[150] Бадуэн дэ Куртэнэ Іван (Ян, Ігнацы, Мячыслаў) Аляксандравіч (1845-1929), рускі i польскі філолаг, член-карэспандэнт Пецярбургскай АН (1897). Заснавальнік Казанскай лінгвістычнай школы. Аказаў вялікі ўплыў на развіццё агульнага мовазнаўств а. Адрэдагаваў i дапоўніў "Толковый словарь живого великорусского языка" У.І.Даля (3-е выд.1903-1909; 4-е выд. 1912-1918).

[151] "Бунт" генерала Жалігоўскага. У кастрычніку 1920 г. дывізія пад камандаваннем генерала Л.Жалігоўскага па тайным загадзе Ю. Пілсудскага акупіравала Сярэднюю Літву.

Жалігоўскі Лук'ян, нарадзіўся 17 кастрычніка 1865 г. у Ашмянах. Польскі ваенны дзеяч, генерал. З 1885 г. афіцэр царскай арміі, удзельнік руска-японскай вайны 1904-1905 гг. У час першай сусветнай вайны камандзір палка, польскага корпуса, дывізіі ў Расіі. У красавіку 1919 г. з 4-й дывізіяй вярнуўся ў Польшчу. Удзельнік польска-савецкай вайны 19 19-1920 гг. 9 кастрычніка 1920 г. дывізія пад яго камандаваннем захапіла Вільню і Віленскі край. У 1925­1926 гг. ваенны міністр, у 1927-1939 гг. пасол польскага сейма. У час другой сусветнай вайны ў эміграцыі, член польскага ўрада ў Лондане. Памёр 9 ліпеня 1947 г. у Лондане.

[152] Абрамовіч Вітольд (1874 - каля 1940) адвакат, польскі грамадскі дзеяч. Старшыня часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы, член масонскай ложы ў Вільні. З 1922 г. займаўся адвакацкай практыкай у Вільні. У 1939 г. арыштаваны і вывезены ў СССР. Загінуў пры загадкавых абставінах.

[153] Кржыжаноўскі Бр аніслаў (1876-1943), польскі грамадскі і палітычны дзеяч. У 1922 г. віцэ-маршалак віленскага сейма, дэпутат польскага сейма, у 1922-1927 гг. сенатар Польшчы.

[154] Хамінскія (бацька і сын). Хамінскі Людвік (1890-1958), польскі палітычны дзеяч, дэпутат польскага сейма ў 19 2 2-1927 гг., адзін з лідараў "Вызволеня", аўтар кнігі "Сярэдняя Літва і Польшча". Пасля 1935 г. дырэктар Цэнтральнага інстытута культуры пры Міністэрстве культуры і мастацтва.

[155] Заштаўт Аляксандр (18 7 7-1944), польскі палітычны дзеяч. У 1918-1923 гг. кіраўнік ППС у Літве і на Беларусі. Член масонскай ложы "Томаш Зан" у Вільні. У 1922 г. дэпутат віленскага сейма. У 1924-1937 гг. кіраўнік Незалежнай сацыялістычнай партыі працы.

[156] Нагродскі Зыгмунт (1865-1937), польскі палітычны дзеяч. З дзіцячых гадоў сябра Ю.Пілсудскага. Аўтар успамінаў пра Ф. Багушэвіча У 1922 г. дэпутат віленскага сейма

[157] Мемельская вобласць, цэнтр - г. Мемель (літоўская назва - Клайпеда). З 1525 г. уваходзіла ў Прускае каралеўства, з 1871 г. у складзе Германскай імперыі. Паводле Версальскага мірнага дагавора (1919) перададзена ў распараджэнне Антанты, у 1923 г. вернута Літве.

[158] Сярэдняя Літва (дарэчы, Б.Тарашкевіч пісаў "Серединная Литва"), створаная Польшчай марыянетачная дзяржава з тэрыторыяй Віленска-Трокскага і Свянцянскага паветаў Літвы і прымыкаючых да іх тэрыторый Лідскага, Ашмянскага і Браслаўскага пав. Заходняй Беларусі, якія былі захоплены войскамі генерала Жалігоўскага восенню 1920 г. На працягу амаль 20 гадоў гэта тэрыторыя была прадметам пастаянных канфліктаў паміж Літвой і Польшчай.

[159] Ярэміч Фабіян Мацвеевіч, нарадзіўся 20 студзеня 1891 г. у в. Дуляўцы Ваўкавыскага пав. Гродзенскай губ. Дзеяч беларускага нацыянальна-дэмакра:гычнага адраджэння. Актыўны ўдзельнік Першага ўсебеларускага кангрэса. У 20-я гады жыў у Вільні, выбіраўся дэлегатам польскага сейма, дзе ўзначальваў Беларускі пасольскі клуб, рэдагаваў газету "Сялянская ніва". Неаднаразова арыштоўваўся польскімі ўладамі. Пасля Вялікай Айчыннай вайны ў СССР асуджаны на 10 гадоў зняволення. Памёр 26 чэрвеня 1958 г. у Вільні.

[160] Баруны, вёска ў Ашмянскім раёне Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета i саўгаса "Баруны". У 1920 г. была адкрыта беларуская настаўніцкая семінарыя, якую ў красавіку 1921 г. забаранілі польскія ўлады, нягледзячы на тое, што хадайніцтва аб яе захаванні было падпісана 2752 беларусамі. У Заходняй Беларусі былі дзве настаўніцкія семінарыі: у Барунах i Свіслачы, а ўсяго на тэрыторыі Заходняй Беларусі працавала звыш 400 беларускіх школ.

[161] Віленская беларуская гімназія, адна з першых беларускіх навучальных устаноў у Заходняй Беларусі. Дзейнічала ў Вільні ў 1919-1944 гг. Заснавана па ініцыятыве І.Луцкевіча. У свой час Б.Тарашкевіч з'яўляўся яе дырэктарам.

[162] Таварыства беларускай школы (ТБШ), культурна-асветніцкая арганізацыя Заходняй Беларусі ў 1921-1937 гг. Створана ў 1921 г. Кіраўнікі: А.Луцкевіч, С.Рак-Міхайлоўскі, Ф.Стацкевіч, Б. Тарашкевіч, А.Трэпка-Неканда, Р.Шырма i інш. Арганізоўвала беларускія школы, культурна-асветнiцкiя гурткі (у 1928 г. каля 500 гурткоў i да 30 тыс. членаў ТБШ), бібліятэкі, народныя дамы, клубы, распаў-сюджвала беларускія газеты i часопісы. Дзейнічала ва ўмовах уціску з боку польскіх улад. У 1936 г. ТБШ была забаронена.

[163] Будзька Эдзюк (Эдуард Адамавіч), нарадзіўся 22 сакавіка 1882 г. у мяст. Будслаў Вілейскага пав., цяпер вёска Мядзельскага раёна Беларускі паэт, публіцыст, грамадскі дзеяч. Вучыўся ў Рыжскім політэхнічным інстытуце. У Рызе служыў на пошце. З 1906 г. друкаваў у газеце "Н аша ніва" вершы, вольныя пераклады рускіх баек. У 1916 г. у Петраградзе выдаваў газету "Светач". Уваходзіў у Петраградскую арганізацыю БСГ. У чэрвені 1917 г. на канферэнцыі БСГ выбраны членам ЦК. У 1918 г. адзін з арганізатараў Будслаўскай беларускай гімназіі. У другую сусветную вайну працаваў настаўнікам у Мінску i Баранавічах. Пасля вайны жыў у ФРГ i ЗША, выступаў з успамінамі ў газеце "Бацькаўшчына'. Памёр 14 жніўня 1958 г

[164] Краскоўскі Іван Ігнатавіч, нарадзіўся 24 чэрвеня 1880 г. у в. Дубічы Бельскага пав. Гродзенскай губ. Дзеяч беларускага нацыянальнага адраджэння. З 1920 г. старшыня БНК у Вільні. У 19 22-1925 гг. дырэктар беларускай гімназіі ў Дзвінску. П.Мядзёлка, I. Краскоўскі i яшчэ 6 настаўнікаў Дзвінскай i Люцынскай гімназій былі арыштаваны i абвінавачаны ў тым, "што прымалі ўдзел у злачынным таварыстве ў Латгаліі, якое ставіла сабе за мэту сілай ада-рваць ад Латвійскай дзяржавы тэрыторыю Дзвінскага, Рэжыцкага, Люцынскага i часткова Глукштайскага паветаў i далучыць іх да Беларускай дзяржавы..." Неўзабаве іх выпусцілі на волю п ад заклад. I амаль год працягвалася следства 4 красавіка 1925 г. апраўданы Люцынскім акруговым судом. З лета 1925 г. дацэнт БДУ, член прэзідыуума Дзяржплана БССР. З 1930 г. у Дзяржплане СССР. Арыштаваны 8 ліпеня 1930 г. у Маскве ДПУ СССР. Пастановай КАДПУ СССР ад 10 красавіка 1931 г. сасланы на 5 гадоў у Самару. 4 лістапада 1937 г. зноў арыштаваны. 19 сакавіка 1940 г. вызвалены. Выехаў у Чэхаславакію да дачкі. Памёр 23 жніўня 1955 г. у г. Браціславе. Рэабілітаваны ВС БССР 10 чзрвеня 1988 г.

[165] Браты Канчэўскія:

Iгнат Уладзіміравіч, нарадзіўся ў маі 1896 г. у Вільні. Беларускі паэт, філосаф i публіцыст. Вучыўся ў Маскоўскім універсітэце ў 1913-1916 гг. Служыў у царскай арміі, у першую сусветную вайну на Румынскім фронце. Пасля абвяшчэння БССР працаваў у кааператыўных установах. Памёр 23 красавіка 1923 г.

Арсен Уладзіміравіч, нарадзіўся 5 верасня 1901 г. у Вільні. Дзеяч рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі. Адзін са стваральнікаў i кіраўнікоў Беларускай рэвалюцыйнай арганізацыі. Пасля яе аб'яднання з КПЗБ у 1924 г. член ЦК, Бюро ЦК КПЗБ. Удзельнічаў у кіраўніцтве арганізацыямі "Змаганне", ТБШ. За рэвалюцыйную дзейнасць арыштоўваўся i знявольваўся польскімі ўладамі. Трагічна загінуў 31 жніўня 1931 г. у Чорным моры.

[166] Мятла Пётр Васілевіч, нарадзіўся ў 1890 г. у в. Кухцінцы Дзісенскага пав. Дзеяч нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі. У 1922 г. выбраны дэпутатам польскага сейма. Адзін са стваральнікаў БСРГ, член яе ЦК. Пасля яе разгрому 16 студзеня 1927 г. арыштаваны i прыгавораны польскімі ўладамі да 12 гадоў турмы. У выніку абмену палітвязнямі з 1932 г. у Мінску. Працаваў у камісіі па вывучэнні Заходняй Беларусі. 1 верасня 1933 г. арыштаваны ДПУ БССР па справе БНЦ. Пастановай калегіі АДПУ СССР ад 9 студзеня 1934 г. прыгавораны да ВМП, якая заменена 10 гадамі ППЛ. Зговоленне адбываў на будаўніцтве Беламорска-Балтыйскага канала. Памёр 12 жніўня 1936 г. у лагеры. Рэабілітаваны 16 жніўня 1956 г. КДБ пры Савеце Міністраў БССР.

[167] "Правда" ("Pravda"), масонская ложа, якая ўтварылася ў Варшаве ў чэрвені-верасні 1920 г. i падпарадкоўвалася Вялікай нацыянальнай ложы Польшчы. Усыплена (перастала існаваць, ліквідавана) 1 лістапада 1932 г. Узначальваў ложу (вялікі майстар) Юзаф Зябіцкі. У яе ўваходзілі вядомыя дзяржаўныя, ваенныя, палітычныя дзеячы, пісьменнікі, мастакі, артысты i інш. Б.Тарашкевіч у сваёй аўтабіяграфіі называе шэраг знакамітых імёнаў (падрабязныя бія рафічныя звесткі аб іх прыведзены ў кн.: Hass L. Masoneria Polska XX wieku: losy, łoże, ludzie. W-wa, 1993).

[168] Зябіцкі Юзаф (1871-1958) польскі палітычны дзеяч, інжынер, сябра Б.Тарашкевіча, які падрыхтаваў яго да ўступлення ў масонскую ложу "Правда" ў Варшаве. У 1918-1920 гг. начальнік аддзела Міністэрства замежных спраў, у 1926 г. - гандлёвы саветнік польскага пасольства ў Маскве, затым на гаспадарчай рабоце ў Польшчы.

[169] Інфлянты, гістарычная назва зямель усходняй Прыбалтыкі (тэрыторыя сучасных Латвіі і Эстоніі). У 12-13 ст. гэтая тэрыторыя па-нямецку называлася Ліфланд, адкуль пайшла і беларуская назва Інфлянты.

[170] "Рижский трактат", маецца на ўвазе Рыжскі мірны дагавор 1921 г.

[171] П'емонт, вобласць на паўночным захадзе Італіі. Уключала 6 правінцый. Адміністрацыйны цэнтр г. Турын. Адна з найбольш развітых у эканамічных адносінах абласцей Італіі.

[172] "Великая ложа" ("Вялікая нацыянальная ложа Польшчы"), масонская ложа, якая ўтварылася ў Варшаве 11 верасня 1920 г. Усыплена 26 кастрычніка 1938 г. Адноўлена 8 снежня 1991 г. Вялікімі майстрамі былі: 1920-1922 гг. Р.Радзівіловіч, 1923-1924 гг. А.Струг, 1925 г. В.Лунеўскі, 1926-1928 гг. С.Тэлтоўскі, 1929-1931 гг. Я.Мазуркевіч, 19 3 2-1934 гг. М.Вольф, 1935-1937 гг. В.Лунеўскі, 1938 г. М.Панікоўскі. З 1991 г. Т.Глівіц.

[173] Струг Анджэй (сапр. Галейкі Тадэвуш, 1871-1937), польскі пісьменнік. Вялікі магістр (майстр) масонскага ордэна З 1893 г. падпольна ўдзельнічаў у дзейнасці ППС. У 1897 г. высланы ў Архангельскую губ. У 1900 г. вярнуўся ў Польшчу. У 1914-1916 гг. у легіёнах Ю.Пілсудскага. Пасля 1926 г. зблізіўся з левым крылом ППС. Аўтар шэрагу мастацкіх твораў. 10 студзеня 1936 г. падпісаў зварот разам з вядомымі грамадскімі дзеячамі і пісьменнікамі (сярод іх польская пісьменніца В. Васілеўская, адвакат Т.Дурач і інш.) да польскіх эмігрантаў у Францыі з заклікам аказаць матэрыяльную дапамогу палітычным вязням у Польшчы. Узначальваў спецыяльную камісію Лігі па абароне правоў чалавека і грамадзяніна

[174] Кноль Раман (1888-1946), польскі палітычны дзеяч, дыпламат. У 1918 г. адзін з прадстаўнікоў Рэгенцкага савета ў Петраградзе, начальнік усходняга аддзела польскага МЗС. У 1920-1921 гг. адказны сакратар польскай дэлегацыі на рыжскіх мірных перагаворах. У час майскага перавароту Ю.Пілсудскага камісар Міністэрства замежных спраў, член падрыхтоўчай групы майскага перавароту 1926 г., у 1926-1931 гг. пасол у Рыме і Берліне.

[175] Дароўскі Людвік (1881-1948), дзяржаўны дзеяч Польшчы. У 1920-1924 гг. міністр працы і сацыяльнай абароны , у 1924 г. пасол Польшчы ў Маскве, у 1925-1929 гг. ваявода Лодзі, Кракава

[176] Глівіц Іпаліт (1878-1943), польскі палітычны і гаспадарчы дзеяч. У 1919-1922 гг. саветнік гандлёвы і член Міністэрства скарбу, у 1926 г. міністр прамысловасці і гандлю Польшчы.

[177] Альтберг Лук'ян (1886-1967), польскі грамадскі дзеяч, крыст.

[178] Лукасевіч Юліуш (1892-1951), польскі дыпламат. У 1919-1920, 1922-1926 і 1929-1930 гг. працаваў на розных пасадах у Міністэрстве замежных спраў. У 1921-1922 гг. сакратар польскага пасольства ў Парыжы, у 1926-1929 гг. пасол у Рызе, у 1931-1932 гг. - у Вене, у 1933-1936 гг. - у Маскве, у 1936-1939 гг. пасол у Парыжы. У верасні 1939 г. звольнены з пасады пасла В.Сікорскім. Жыў у Парыжы, потым у Лондане. З 1951 г. у Вашынгтоне. Скончыў жыццё самагубствам.

[179] Сконпскі Францішак (1881-1966), польскі палітычны і грамадскі дзеяч. У 1919-1923 гг. працаваў у Міністэрстве замежных спраў Польшчы (у 19 19-1920 гг. надзвычайны дэлегат польскага ўрада і кіраўнік палітычнай місіі пры ўрадзе генерала А.І. Дзянікіна).

[180] Каспяровіч Ян (1888-1963), польскі грамадскі і гаспадарчы дзеяч. У 1918-1926 гг. супрацоўнік Міністэрства сельскай гаспадаркі, у 1926-1934 гг. супрацоўнік і дырэктар савецка-польскага гандлёвага таварыства ("Совполторг").

[181] Гусарскі Юльян (1878-1930), польскі палітычны, грамадскі і гаспадарчы дзеяч. Удзельнік мірных савецка- польскіх перамоў у Рызе ў 1921 г., член польскіх дэлегацый на міжнародных канферэнцыях у Жэневе (1922) і Гаазе (1923).

[182] Тарноўскі Адам (1892-1956), польскі дыпламат. З 1919 г. працаваў у МЗС Польшчы, паслом у СССР (1924), Балгарыі (1930-1941), Чэхаславакіі (1941-1944)

[183] Гростэрн Стэфан (1887-1940), польскі публіцыст. У 1909-1917 гг. рэдактар газеты "Dziennik Petersburski". У 19 1 8-1926 гг. сакратар "Кйгіега Polskiego", у 1926-1929 гг. рэдактар Польскага тэлеграфнага агенцтва, працаваў у іншых газетах.

[184] Беніслаўскі Міхаіл Алойзы Леон (1884-?), польскі гаспадарчы дзеяч. У 20-я гады дырэктар зямельнага банка ў Варшаве. Дзеяч Чырвонага Крыжа Польшчы.

[185] Нарутовіч Габрыель (1865-1922). 9 снежня 1922 г. выбраны прэзідэнтам Польшчы, 16 снежня 1922 г. забіты фанатыкам у Вільні. Рэакцыйныя i шавіністычныя колы польскага грамадства ўспрымалі яго як занадта дэмакратычнага i недастаткова патрыятычнага палітыка, здольнага на ўступкі нацыянальным меншасцям

[186] Стпічынскі Войцех (1896-1936), польскі палітычны дзеяч, публіцыст. У 1915-1917 гг. член ПАВ, затым у войску польскім. Галоўны рэдактар часопісаў "Głos Prawdy", "Strzelec" i "Kurier Poranny" у 1921-1936 гг., да 1929 г. адзін з галоўных публіцыстаў радыкальнага крыла пілсудчыкаў. Дэпутат польскага сейма ў 1935-1936 гг.

[187] Браты Даўнаровічы:

Медард (гл. спасылку № 88);

Станіслаў (18 7 4-1941), польскі палітычны i гаспадарчы дзеяч. У 1910-1914 гг. адзін з арганізатараў i член праўлення Саюза стральцоў, у 1914-1917 гг. член Галоўнага нацыянальнага камітэта, затым у Міністэрстве замежных спраў Польшчы. У 1919-1921 гг. начальнік аддзела, кіраўнік секцыі грамадзянскага праўлення ўсходніх зямель. У 1921 г. ваявода валынскі, міністр унутраных спраў Польшчы, у 1922-1924 гг. ваявода палескі, пазней на гаспадарчай рабоце. У 1940 г. арыштаваны нямецкімі акупантамі i адпраўлены ў канцлагер Асвенцім, дзе i загінуў.

[188] Ходзька Вітольд (1875-1954), польскі дзяржаўны i грамадскі дзеяч. У 1918-1923 гг. міністр аховы здароўя, у 19 2 4-1939 гг. старшыня Польскага камітэта дапамогі дзецям, дырэктар дзяржаўнай школы гігіены. Пасля 1945 г. прафесар гігіены ў Люблінскім універсітэце.

[189] Гельжынскі Вітольд (1886-1966), польскі публіцыст. У 1916-1917 гг. рэдактар часопіса "Głos Stolicy", сакратар часопіса "Mysł Polska", у 1922-1929 гг. член рэдкалегіі "Kurier Polski", намеснік галоўнага рэдактара часопіса "Epoka". Сакратар рэдакцыі штотыднёвіка "Swiat" у 1932-1933 гг. У час нямецка-фашысцкай акупацыі Польшчы віцэ-прэзідэнт тайнай арганізацыі журналістаў.

[190] Кавецкі Генрык (1886-?), польскі дзяржаўны дзеяч. У 1915-1916 гг. член Стражы грамадзянскай у Варшаве, затым у Польскай арганізацыі вайсковай i ў войску польскім. У 1921-1922 гг. кіраўнік службы бяспекі Сярэдняй Літвы, у 1922-1925 гг. начальнік палітычнай паліцыі Польшчы. У 1925-1939 гг. у МУС Польшчы - кіраўнік аддзела бяспекі Мітстэрства ўнутраных спраў i намеснік міністра У 1935-1938 гг. член Сената Польшчы.

[191] "Траугут" (Traugutt), масонская ложа, якая ўтварылася ў Варшаве 12 лістапада 1922 г. i падпарадкоўвалася Шлікай нацыянальнай ложы Польшчы. Усыплена (ліквідавана) 1 лістапада 1927 г.

[192] Лучынскі Вінцэнты (1885-?), польскі палітычны i грамадскі дзеяч. У 19 1 9-1922 гг. член Польскага радыкальна- дэмакратычнага саюза ў Літве i Беларусі. У 20-я гады суддзя Віленскага акруговага суда, затым адвакат. У 30-я гады сакратар i віцэ-прэзідэнт калегіі адвакатаў у Вільні.

[193] Вімбар Казімір (1887-1927), польскі грамадскі дзеяч, юрыст. У 1915-1919 гг. у Магілёве - памочнік адваката, юрысконсульт Польскага таварыства дапамогі ахвярам вайны, затым дзеяч Саюза палякаў на Ковеншчыне. У 1919­1921 гг. у акруговым судзе, потым гарадскі стараста i камісар г. Вільні.

[194] Турскі Ігнацы (?-?). У 1918 г. працаваў намеснікам дырэктара лясной гаспадаркі ў Тамбове. У 1919 г. рэдактар часопіса "Наш край", які выдаваўся ў Вільні. Працягваў у дзяржаўнай /ясной службе.

[195] Такажэўскі-Карашэвіч Міхаіл (1892-1964), польскі ваенны дзеяч, генерал. У 1914-1918 гг. служыў у польскіх легіёнах, Польскай арганізацыі вайсковай. З 1918 г. у польскім войску, у 1928-1935 гг. камандзір 25-й дывізіі пях ты, у 1935-1936 гг. камандаваў 3-ім корпусам у Гродне. У 1940-1941 гг. вязень у СССР, але ў хуткім часе вызвалены. У 1941-1943 гг. у СССР i на Блізкім Усходзе, у 1943-1944 гг. намеснік камандуючага польскай арміяй на Блізкім Усходзе. У 1947 г. дэмабілізаваўся, жыў у Лондане. У жніўні 1954 г. выйшаў з масонскай ложы ў сувязі з прызначэннем на пасаду генеральнага інспектара ўзброеных сіл у эміграцыі.

[196] Кірцікліс Стэфан (1890-1951), дзяржаўны дзеяч Польшчы. У 1915-1917 гг. член Польскай арганізацыі вайсковай, у 1918-1922 гг. у войску польскім. Удзельнік паходу на Вільню ў 1922 г., затым у корпусе пагранічнай аховы. У 1928­-1932 гг. ваявода віленскі, у 1932-1936 гг. - паморскі i ў 1936-1937 гг. - беластоцкі. У 1940 г. арыштаваны Н КУС СССР у Вільні i зняволены. У 1942 г. вызвалены з турмы, уступіў у армію генерала Андэрса З 1945 г. у Варшаве, працаваў у міністэрствах гандлю i вернутых зямель.

[197] Багінскі Станіслаў (1881-?), польскі грамадскі дзеяч. У 1919 г. кіраўнік ППС у Літве i на Беларусі, у 1922 г. дэпутат Віленскага сейма i сейма Польшчы. У 1922-1939 гг. член акруговага рабочага камітэта ППС. У 1939 г. арыштаваны НКУС СССР. Далейшы лёс невядомы.

[198] Акуліч Казімір (1890-1981), польскі палітычны дзеяч, публіцыст. У 1919 г. працаваў у Міністэрстве замежных спраў Літбела, затым у Генеральным камісарыяце ўсходніх зямель. У 1920 г. член тайнага палітычнага штаба генерала Л.Жалігоўскага У 1928-1930 гг. з'яўляўся паслом сейма Польшчы. Пасля другой сусветнай вайны ў эміграцыі ў Лондане, займаўся публіцыстыкай.

[199] Вансовіч-Дунін Віктар (1886-?), польскі афіцэр. З 1919 г. у польскім войску, з 1928 г. у корпусе аховы пагранічча.

[200] Свяхоўскі Мар'ян (1882-1934), польскі публіцыст. У 1919 г. намеснік начальніка палітычнага аддзела ў Міністэрстве замежных спраў Літбела, затым у Генеральным камісарыяце ўсходніх зямель, член тайнага палітычнага штаба генерала Л.Жалігоўскага. У 1922 г. выбраны паслом віленскага сейма і сейма Польшчы. У 1923 г. выдаваў штотыднёвік "Głos Wilna", супрацоўнічаў з " Kurjerem Wieńskim", працаваў у Міністэрстве ўнутраных спраў. У 1933 г. у "Kurjery Wileńskim" (№ 49) надрукаваў артыкул "Другі акт драмы" (Акі II dramatu), у якім выступіў у абарону зноў асуджанага Б. Тарашкевіча

[201] Станевіч Вітольд (1888-1966), польскі палітычны дзеяч, эканаміст. У 1918-1919 гг. старшня Польскага дэмакратычнага саюза Літвы і Беларусі. У 1919-1920 гг. стараста мяст. Тракай. У 1920-1922 гг. добраахвотнік польскага войска, ад'ютант генерала Л.Жалігоўскага, член яго тайнага палітычнага штаба. У 1922 г. дэпутат віленскага сейма. У 1922-1939 гг. асістэнт, дацэнт і прафесар Галоўнай школы сельскай гаспадаркі ў Варшаве, у 1931-1939 гг. прафесар Віленскага універсітэта (у 1933-1934 гг. рэктар). Пасля 1946 г. прафесар універсітэта і Вышэйшай сельскагаспадарчай школы ў Познані.

[202] Вышынскі Вацлаў, польскі юрыст. У 1920-1926 гг. суддзя Віленскага акруговага суда, затым пракурор і старшыня апеляцыйнага суда.

[203] "Шкотский обряд", маецца на ўвазе польская Вялікая ложа шатландскага (англійскага) накірунку, якая падпарадкоўвалася Вялікай ложы Англіі, утворанай у 1717 г., і мела 33 ступені пасвячэння.

[204] Урублеўскі Тадэвуш (1858-1925), польскі грамадскі дзеяч. У 1879-1880 гг. удзельнік сацыялістычных гурткоў у Вільні, арыштаваны і сасланы на 3 гады ў Заходнюю Сібір. У 1883-1891 гг. у Пецярбургу, затым у Вільні. Займаўся адвакацкай практыкай, выступаў абаронцам у 1906 г. на працэсах лейтэнанта Шміта ў Адэсе і членаў партыі "Пралетарыят" у Варшаве. У студзені 1918 г. прымаў удзел у польска-літоўскіх, а ў 1920 г. з боку Літвы - у літоўска- савецкіх перамовах. У беларускім друсу выступаў пад псеўданімам Т. Вароніч.

[205] Стэмпкоўскі Станіслаў (1870-1952), польскі грамадскі дзеяч, пісьменнік. У 1892-1893 гг. адбываў пакаранне за рэвалюцыйную дзейнасць, а затым быў сасланы ў свой маёнтак на Падоллі. З 1897 г. у Варшаве, займаўся публіцыстыкай, супрацоўнічаў са штотыднёвікамі "Prawda" і "Ogrnwo". У 1906-1917 гг. гаспадарыў у сваім маёнтку на Падоллі. У 1920 г. быў міністрам земляробства, намеснікам міністра аховы здароўя Украінскай Народнай Рэспублікі. З 1922 г. займаўся літаратурнай, выдавецкай і грамадска-палітычнай дзейнасцю ў Варшаве.

[206] Людкевіч Севярын (18 82-1964), польскі гаспадарчы дзеяч, публіцыст. У 1912-1915 гг. рэдактар штотыднёвіка "Tygodnik Rolniczy" ў Вільні. У 1915-1920 гг. працаваў у Мінску, затым у Пецярбургу. У 1918 г. узначальваў Польскае таварыства вяртання ў Літву i Беларусь. Быў арыштаваны савецкай уладай i ў 19 1 9-1920 гг. знаходзіўся ў турме. Пасля абмену палітычнымі вязнямі пераехаў у Варшаву. У 1921-1922 гг. член Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы, старшыня Галоўнага зямельнага ўпраўлення, у 1933-1938 гг. старшыня Дзяржаўнага зямельнага банка. Пасля другой сусветнай вайны з'яўляўся старшынёй Краёвага меліярацыйнага таварыства.

[207] Ваявудсжі Сільвестр (1892-1938), польскі грамадскі дзеяч. У першую сусветную вайну ўдзельнічаў у польскіх легіёнах, член Польскай арганізацыі вайсковай. У 1918-1922 гг. штатны афіцэр 2-га аддзела Польскага генштаба. У 19 2 2-1927 гг. пасол сейма Польшчы. Адзін з лідэраў НПХ. З 1930 г. у Мінску. У 1931 г. арыштаваны, калегіяй АДПУ 16 сакавіка 1933 г. асуджаны на 10 гадоў ППЛ. У 1936 г. праведзена дадатковае расследаванне. 25 красавіка 1938 г. ВК ВС СССР асуджаны да ВМП. Расстраляны.

[208] "Ягеллонская миссия", размова ідзе пра дынастыю вялікіх князёў Вялікага княства Літоўскага, каралёў Польшчы 14-16 стст. i каралёў Венгрыі i Чэхіі 15-16 стст., ягелонаў, якія зрабілі значны ўплыў на развіццё сярэднявечнай Еўропы. Назва паходзіць ад родапачынальніка Ягайлы (Уладзіслава II), унука Гедыміна

[209] Мейштовіч Аляксандр (1864-1943), польскі палітычны дзеяч. Буйны памешчык. У 1921-1926 гг. старшыня Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы. У 1926-1928 гг. ва ўрадзе Ю.Пілсудскага міністр справядлівасці. У ноч на 15 студзеня 1927 г. кіраваў арыштамі членаў Беларускай сялянска-работніцкай грамады - Б. Тарашкевіча, С.Рак-Міхайлоўскага, П.Валошына, П.Мятлы i інш.

[210] Маецца на ўвазе дэпартацыя польскімі ўладамі т. зв. "Сярэдняй Літвы" 33-х беларускіх i літоўскіх палітычных i культурных дзеячаў з Вільні ў студзені 1922 г. напярэдадні плебісцыту адносна лёсу Вільні i Віленскага краю.

[211] "Майскі пераварот" 1926 г. - дзяржаўны пераварот, захоп улады ў Польшчы Ю.Пілсудскім, у выніку якога ён стаў фактычна дыктатарам Польшчы.

[212] Самойла Уладзімір Іванавіч, нарадзіўся 29 студзеня 1878 г. Беларускі культурны дзеяч, публіцыст, штаратурны крытык. З 20-х гадоў жыў у Вільні, супрацоўнічаў з прагрэсіўнай прэсай. У кастрычніку 1939 г. арыштаваны ў Вільні НКУС БССР. Далейшы лёс невядомы

[213] Карабач Аляксандр Язэпавіч, нарадзіўся ў 1878 г. у в. Віжатніца Ваўкавыскага пав. Беларускі грамадска- палітычны дзеяч. Член Рады БНР, міністр пошты i тэлеграфа. У 30-я гады ў Савецкім Саюзе. Далейшы лёс невядомы.

[214] Біржышка Мікалас (1862-1962), грамадскі дзеяч, гiсгсрык літаратуры. Прымаў удзел у дзейнасці Сацыял-дэмакратычнай партыі Літвы. У 1917 г. выйшаў з партыі, стаў членам Літоўскай тарыбы. У 1920-1940 гг. прафесар Каўнаскага універсітэта. У гады Вялікай Айчыннай вайны супрацоўнічаў з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі. У 1944 г. уцёк на Захад, жыў у ЗША.

[215] "Беларуская думка", у гэтым выпадку Б.Тарашкевіч памыліўся. Размова ідзе пра газету "Наша думка", якую ў снежні 1920-ліпені 1921 гг. рэдагаваў i выдаваў Максім Гарэцкі.

[216] Беларускі дзяржаўны камітэт, факт яго стварэння пацвярджае і А.Луцкевіч. Гл.: Антон Луцкевич: материалы следственного дела НКВД БССР. Мн., 1997. С. 64-66.

[217] Кадэн-Бандароўскі Юліуш (18 8 5-1944), польскі пісьменнік, публіцыст. У 1926-1939 гг. рэдактар літаратурнаг а дадатку "Głos Prawdy". Загінуў у час Варшаўскага паўстання (1944)

[218] Булак-Балаховіч Станіслаў Нікадзімавіч, нарадзіўся 10 лютага 1883 г. у маёнтку Мейшты каля мяст. Відзы Дзісенскага пав. Віленскай губ. Адзін з кіраўнікоў узброенай барацьбы супраць бальшавікоў i савецкай улады на паўночным захадзе Расіі i на Беларусі. З лютага 1918 г. у Чырвонай Арміі. У лістападзе 1918 г. на чале кавалерыйскага палка перайшоў на бок белых. У лютым 1920 г. на чале атрада перайшоў на бок Польшчы. У лістападзе 1920 г. абвясціў сябе "галоўнакамандуючым усімі узброенымі сіламі на Беларусі" i стварыў т. зв. беларускі ўрад. Да 1922 г. арганізоўваў налёты на Савецкую Беларусь. У 1937-1939 гг. добраахвотнік у арміі генерала Франка ў Іспаніі. Забіты ў Варшаве ў верасні 1939 г. пры загадкавых абставінах.

[219] Пігулеўскі Уладзімір Васілевіч, нарадзіўся 10 сакавіка 1889 г. у г. Гродне. Беларускі пісьменнік, драматург. Скончыў гісторыка-філалагічны факультэт Пецярбургскага універсітэта ў 1912 г. Удзельнік першай сусветнай вайны. З 1922 г. у Латвіі, у 1924-1925 гг. дырэктар Люцынскай беларускай гімназіі. У 1925 г. латвійскія ўлады забаранілі працаваць у гімназіі, пераехаў у Рыгу. У 1926-1934 гг. загадваў беларускім аддзелам пры Міністэрстве адукацыі Латвіі. У 1935 г. арыштаваны i пасаджаны ў Ліепайскі лагер. У 1940-1941 гг. інспектар Міністэрства адукацыі Латвіі. Пасля вайны на педагагічнай працы. Памёр 17 чэрвеня 1958 г.

[220] Усебеларуская канферэнцыя (Пражская канферэнцыя беларускіх палітычных арганізацый) - верасень 1921 г., Прага. Сярод дэлегатаў былі 18 беларускіх эсэраў, 6 сацыялістаў-федэралістаў, 5 народных сацыялістаў, 3 сацыял- дэмакраты. Канферэнцыя прыняла рэзалюцыю аб Слуцкім паўстанні 1920 г., у якой яно ацэньвалася як гераічная старонка ў гісторыі беларускага народа. Канферэнцыя не прызнала Рыжскі мірны дагавор 1921 г. i заклікала ўсе беларускія партыі да барацьбы "за адраджэнне нацыянальнай незалежнасці Беларусі", пацвердзіла акт 25 сакавіка 1918 г. аб утварэнні БНР.

303 Рудзінскі Яўстафі (1885-?), дэпутат польскага сейма ад партыі "Вызволене", работнік асветы.

[222] Тугут Станіслаў (18 7 3-1941), польскі дзяржаўны і палітычны дзеяч. У 1924 г. лідэр сялянскай партыі "Вызволене". У 1922-1927 гг. дэпутат польскага сейма. У лістападзе 1924 г. увайшоў у склад урада В.Грабскага ў якасці віцэ-прэм'ера. Правёў шэраг палітычных і эканамічных мерапрыемстваў, якія атрымалі назву "тугутавыя рэформы". Хацеў за кошт дробных уступак на карысць найбольш заможных сялян і буржуазіі стварыць у іх асобе надзейную апору ўрада і з іх дапамогаю задушыць рэвалюцыйны і нацыянальна-вызваленчы рух народных мас Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны.

22 Галавач Фелікс Юльянавіч, нарадзіўся ў 1886 г. у в. Забор'е Ашмянскага пав. Дзеяч нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі. У 1922 г. выбраны дэпутатам польскага сейма. У ноч на 15 студзеня 1927 г. арыштаваны, нягледззячы на тое, што п аводле канстытуцыі Польшчы ён карыстаўся як дэпутат сейма правам недатыкальн асці. У 1924-1927 гг. з'яўляўся членам партыі "Вызволене" і Незалежнай сялянскай партыі. Арыштаваны НКУС БССР 22 верасня 1939 г. Асобай нарадай НКУС СССР асуджаны на 8 гадоў ППЛ. Вызвалены з Усольлага 21 лістапада 1941 г. у адпаведнасці з Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 12 жніўня 1941 г. Быў на высылцы ў Казахстане. З 1946 г. у Польшчы, дзе і памёр у 1972 г.

[224] Скульскі (сапр. Мертэнс Станіслаў, 1892-1937). Дзеяч рэвалюцыйнага руху ў Польшчы i Заходняй Беларусі. Дэлегат I з'езда КП(б) Б. З вясны 1920 г. нам. старшыні Смаленскага губвыканкама, пазней нарком унутраных спраў БССР. З канца 1921 г. на нелегальная рабоце ў Польшчы. Адзін з арганізатараў КПЗБ. З кастрычніка 1925 г. па студзень 1928 г. у турме. У выніку абмену палітвязнямі пераехаў у СССР. Старшыня секцыі КПП у Камінтэрне. Арыштаваны 20 ліпеня 1937 г. НКУС СССР як удзельнік ПАВ. На допыце 31 жніўня 1937 г. заявіў, што на працягу 17 гадоў быў членам ПАВ, у якую быў уцягнуты Бабыньскім, але шпіянажам не займаўся. У судзе вшавапым сябе не прызнаў i паказанні, дадзеныя на папярэднім следстве, не пацвердзіў. Заявіў, што агаварыў сябе, а паказ анні іншых ілжывыя. Суд працягваўся 15 мінут. Асуджаны 21 верасня 1937 г. ВК ВС СССР да ВМП. Расстраляны ў той жа дзень. Рэабілітаваны ВК ВС СССР 12 лістапада 1955 г.

[225] Гурын (Маразоўскі) Міхаіл Іванавіч, нарадзіўся 19 лістапада 1891 г. у в. Ярэмічы Стаўбцоўскага пав. Скончыў Пскоўскі настаўніцкі інстытут у 1912 г. Член ЦК КПЗБ з 1924 г. Атрымаў мянушку "Раскольнік". Адзін з лдэраў сэцэсіі. Галоўны сведка на "Працэсе 56", даваў паказанні супраць Б.Тарашкевіча i інш. Аўтар успамінаў "З далёкага мінулага" Забіты 16 сакавіка 1928 г. у Вільні як правакатар членам КПЗБ С.А.Клінцэвічам.

[226] Славінскі (сапр. Качароўскі) Адам Сямёнавіч, нарадзіўся 11 верасня 1885 г. у мяст. Панінка Валынскай губ. Дзеяч польскага i расійскага рэвалюцыйнага руху, партыйны i дзяржаўны дзеяч БССР. З 1912 г. працаваў у Пецярбургу. Удзельнік Лютаўскай i Кастрычніцкай рэвалюцый 1917 г. Са студзеня 1918 г. у Мінску, з 1921 г. наркамзем БССР, у 1924-1928 гг. прадстаўнік КПЗБ пры ЦК КП(б)Б. У 1928-1930 гг. сакратар Мінскага акругкама i гаркама КП(б)Б, старшыня ЦК МОПРа БССР. У 1934-1937 гг. начальнік палітаддзела Маскоўска-Беларуска-Балтыйскай чыгункі. Арыштаваны ў 1937 г. НКУС СССР. 3 лістапада 1937 г. прыгавораны ВК ВС СССР да ВМП. Расстраляны ў той жа дзень. Рэабілітаваны ВК ВС СССР 29 красавіка 1955 г.

2:6 Ульянаў Аляксандр Фёдаравіч, нарадзіўся ў 1901 г. у Мінску. Дзяржаўны дзеяч БССР. У 1917-1920 гг. у партыі эсэраў. Арыштоўваўся палякамі ў 1919 г. З 1922 г. намеснік упаўнаважанага Наркамзнешгандлю на Беларусі, з 1924 г. прадстаўнік Лесбела ў Рызе. Быў гандлёвым прадстаўніком СССР у Польшчы i Чэхаславакіі. Супрацоўнічаў з ДПУ i з'яўляўся "спецыялістам" па беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі. Арыштаваны 24 мая 1937 г. НКУС БССР. Абвінавачаны ў тым, што з 1920 г. з'яўляўся ўдзельнікам нацыяналістычнай арганізацыі i агентам польскай разведкі. 26 лістапада 1937 г. ВС СССР прыгавораны да ВМП. Прыгавор выкананы ў Мінску. Рэабілітаваны ВС СССР 30 чэрвеня 1956 г.

[228] "Беларуская ніва", газета рэвалюцыйна-дэмакратычнага накірунку, неафіцыйны орган БСРГ. Выдавалася ў Вільні з лістапада 1925 да канца 1926 г. У склад рэдакцыі ўваходзілі П.Мятла, С.Рак-Міхайлоўскі, Б.Тарашкевіч. У рэдакцыйных матэрыялах i палемічных выступленнях газета крытычна ставілася да газеты "Сялянская ніва" i дэпутатаў сейма В.Рагулі i Ф.Ярэміча, якія развальвалі адзіны фронт беларускага нацыянальнага адраджэння, супрацьпастаўлялі сялянства рабочаму класу i іншым слаям працоўных. Але ў гэтым выпадку Б.Тарашкевіч памыліўся. Размова ідзе пра штотыднёвую грамадска-палітычную i літаратурную газету нацыянальна-дэмакратычнага накірунку "Беларускі звон", у якой у 1921 г. у № 3 Б.Тарашкевіч надрукаваў артыкул "Адам Гурыновіч". Ён перадрукаваны ў кнізе "Браніслаў Тарашкевіч. Выбранае: крытыка, публіцыстыка, пераклады". Мн., 1991. С. 54-57.

[229] Гурыновіч Адам Гіляры Калікставіч, нарадзіўся 25 студзеня 1869 г. у фальв. Кавалі Вілейскага пав. Віленскай губ. Беларускі паэт-дэмакрат, фалькларыст. У чэрвені 1893 г. арыштаваны царскімі ўладамі ў бацькоўскім доме ў Вільні. Але з-за хваробы вызвалены. Памёр 26 студзеня 1894 г. у фальв. Карыстынопаль Свянцянскага пав.

[230] Аляхновіч Францішак Каралевіч, нарадзіўся 9 сакавіка 1883 г. у Вільні. Тэатральны дзеяч, драматург. Актыўны ўдзельнік беларускага нацыянальна-адраджэнскага руху. З 1926 г. у Мінску, рэпрэсіраваны i высланы на Салавецкія астравы. 6 верасня 1933 г. абменены на Б.Тарашкевіча, жыў у Вільні. Ф.Аляхновічу належыць крылатая фраза, кінутая Б.Тарашкевічу ў час іх абмену на савецка-польскай дзяржаўнай граніцы ў раёне чыгуначнай станцыі Коласава, непадалёку ад першага пагранічнага пункта Савецкага Саюза - чыгуначнай станцыі Негарэлае, калі адзін накіроўваўся ў буржуазную Польшчу, другі - у першую краіну сацыялізму: - Бронюсь, куды ты ідзеш? Гэтую фразу мы вынеслі як эпіграф да кнігі. У 1942-1944 гг. у час акупацыі Мінска нямецка-фашысцкімі захопнікамі рэдагаваў штотыднёвік "Беларускі голас". 3 сакавіка 1944 г. застрэлены ва ўласнай кватэры ў Вільні савецкімі партызанамі.

[231] "Выборный комитет", размова ідзе пра Цэнтральны беларускі выбарчы камітэт, які быў створаны ў жніўні 1922 г. у Вільні для каардынацыі дзейнасці беларускіх палітычных арганізацый пры выбарах у сейм Польшчы. Узначальваў камітэт А.Луцкевіч. У выніку выбараў, якія адбыліся 5 лістапада 1922 г., ад беларускіх арганізацый дэпутатамі сейма абрана 11 прадстаўнікоў.

[232] Баран Сяргей Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1892 г. ў в. Віцькі Гродзенскага пав. Беларускі грамадска-палітычны дзеяч. У 1918 г. прымаў актыўны ўдзел у дзейнасці партыі беларускіх эсэраў. У 1922 г. абраны ў польскі сейм. У 1925 г. прыехаў у БССР. Працаваў у ЦК МОПР. Арыштаваны 25 верасня 1933 г. ДПУ БССР па справе БНЦ. Пастановай КАДПУ СССР 9 студзеня 1934 г. асуджаны на 10 гадоў ППЛ. У красавіку 1935 г. знаходзіўся ў Дальлагу. Далейшы лёс невядомы. Рэабілітаваны Пастановай КДБ пры СМ БССР 16 жніўня 1956 г

[233] Каліноўскі Уладзімір Сямёнавіч, нарадзіўся 18 чэрвеня 1889 г. у г. Ваўкавыску. Беларускі грамадска-палітычны дзеяч, публіцыст. Скончыў юрыдычны факультэт Пецярбургскага універсітэта (1914). Працаваў у судзе, пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. - у Наркамаце харчавання, Беларускім таварыстве па аказанні дапамогі пацярпелым ад вайны ў Петраградзе. У 1921 г. прыехаў у Заходнюю Беларусь. У лістападзе 1922 г. абраны дэпутатам у сейм Польшчы. У чэрвені 1923 г. польскім судом пазбаўлены дэпутацкага мандата i польскага грамадзянства У ліпені арыштаваны, затым высланы з Польшчы. Са снежня 1923 г. у Мінску. Працаваў у Беларускім інстытуце сельскай гаспадаркі, у 1925-1927 гг. - на розных пасадах у ЦВК БССР. З кастрычніка па верасень 1929 г. дацэнт кафедры польскай культуры педфака БДУ. Друкаваўся ў часопісах "Полымя", "Савецкае будаўніцтва", газетах "Советская Белоруссия", "Звязда". Далейшы лёс невядомы.

[234] Валошын Павел Пятровіч, нарадзіўся 28 чэрвеня 1891 г. у в. Гаркавічы Сакольскага пав. Гродзенскай губ. Дзеяч беларускага нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі. У ліпені 1923 г. абраны дэпутатам польскага сейма. Адзін з ініцьнтараў стварэння БСРГ, член яе ЦК. 14 студзего 1927 г. арыштаваны польскімі ўладамі i асуджаны на 12 гадоў турэмнага зняволення. У турме прасядзеў 5 год 9 месяцаў. 15 верасня 1932 г. у ліку 40 вязняўпа абмену палітзняволенымі паміж Польшчай i СССР пераехаў у Мінск. Працаваў адказным сакратаром ЦК МОПР БССР, у рэспубліканскай дзяржбібліятэцы. Арыштаваны 1 верасня 1933 г. АДПУ БССР па справе БНЦ. Пастановай КАДПУ СССР 9 студзеня 1934 г. прыгавораны да ВМП з заменай на 10 гадоў ППЛ на Салаўках. 9 кастрычніка 1937 г. прыгавораны "тройкай" УНКУС Ленінградскай вобл. да ВМП. Расстраляны 3 лістапада 1937 г. Рэабілітаваны па першым прыгаворы КГБ БССР 16 жніўня 1956 г., па другім - ВТ БВА 18 красавіка 1956 г.

[235] Рагуля Васіль Цімафеевіч, нарадзіўся 16 ліпеня 1879 г. у в. Ацукевічы Навагрудскага пав. Дэлегат Першага ўсебеларускага кангрэса. У 1922 г. выбраны дэпутатам у польскі сейм, у 1928 г. у сенат. Арыштаваны 20 чэрвеня 1941 г. НКУС БССР, але ў пачатку вайны ўцёк з турмы. Вярнуўся дадому. У час вайны быў бургамістрам Дзятлаўскага раёна. Пасля вайны жыў у ФРГ, Бельгіі, у 1954 г. пераехаў у ЗША. Памёр 16 чэрвеня 1955 г. у Нью- Йорку.

[236] Багдановіч Вячаслаў Васілевіч, нарадзіўся ў 1878 г. у Віцебскай губ. Беларускі грамадска-палітычны i царкоўны дзеяч. У 1922 г. абраны ў польскі сенат, уваходзіў у Беларускі пасольскі клуб. Выдаваў часопіс "Праваслаўная Беларусь". Арыштоўваўся польскімі ўладамі. Пасля ўступлення Чырвонай Арміі ў Вільню арыштаваны 30 верасня 1939 г. НКУС БССР. Далейшы лёс невядомы

[237] Назарэўскі Аляксей Васілевіч, нарадзіўся 15 сакавіка 1881 г. у в. Сі-няўка Слуцкага пав. Дзеяч нацыянальна- вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі. У 1922 г. абраны ў польскі сенат. Член Беларускага пасольскага клуба. Працаваў у магістраце г. Баранавічы. Арыштаваны НКУС БССР 2 студзеня 1940 г. на кватэры ў Баранавічах. Асобай нарадай НКУС СССР 9 верасня 1940 г. асуджаны на 8 гадоў ППЛ. У верасні 1941 г. у адпаведнасці з Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР вызвалены з Сіблага i накіраваны ў Паўладарскую вобл. Далейшы лёс невядомы.

[238] "Белорусский список", маецца на ўвазе спіс кандыдатаў у дэпутаты сейма i сената Польшчы ад беларускіх грамадскіх арганізацый i партый.

[239] Вяршынін Мікалай, нарадзіўся ў 1878 г. у в. Налібокі Навагрудскага пав. Беларускі грамадска-палітычны дзеяч. Удзельнік першай рэвалюцыі ў Расіі 1905-1907 гг. Потым у эміграцыі ў Аўстра-Венгрыі. З 1918 г. консул БНР у Чэхаславакіі. Пасля ліквідацыі эмігранцкага ўрада БНР у 1925 г. узначаліў створаную ім Беларускую грамаду ў Празе. Актыўна ўдзельнічаў ў жыцці беларускай эміграцыі ў Чэхаславакіі. Памёр 6 мая 1934 г. у Празе.

[240] Ільючонак Пётр Вікенйьевіч, нарадзіўся 12 лютага 1891 г. у в. Русцягі Браслаўскай вол. Ковенскай губ. Скончыў рэальнае вучылішча У 1912-1917 гг. у царскай арміі, затым у Беларускім бежанскім камітэце ў Адэсе. З 1920 г. у Мінску, намеснік наркома сацыяльнага забеспячэння, у Наркамасветы, Белдзяржвьдавецтве і Белпайгандлю. У 1920 і 1923 гг. знаходзіўся на падпольнай рабоце ў Заходняй Беларусі. У 1925-1926 гг. у савецкім паўнамоцным прадстаўніцтве ў Варшаве. Арыштаваны 17 лютага 1930 г. ДПУ БССР па справе СВБ. Пастановай калегіі АДПУ Беларусі ад 18 сакавіка 1931 г. асуджаны на 10 гадоў ППЛ. Другі раз арыштаваны 4 кастрычніка 1937 г. Тагільскім гарадскім аддзелам НКУС і 16 лістапада 1937 г. асуджаны "тройкай" УНКУС Свярдлоўскай вобл. "за контррэвалюцыйную дзейнасць" на 5 гадоў ППЛ. Вызвалены 4 кастрычніка 1942 г. Зноў арыштаваны і 27 студзеня 1943 г. асуджаны Іркуцкім абласным судом на 10 гадоў ППЛ. Памёр (?) 27 чэрвеня 1945 г. у Тайшэтлагу. Рэабілітаваны папершым прыгаворы ВС БССР 14 чэрвеня 1988 г.

[241] Размова ідзе пра выступленне Б.Тарашкевіча ў польскім сейме 23 сакавіка 1923 г. пры абмеркаванні справаздачы аграрнай і бюджэтнай камісіі аб прапанове пасла Я.Брыля ў справе крэдытаў для асаднікаў. У ёй Б.Тарашкевіч з пафасам заявіў: "I памятайце, панове, перасцерагаю вас, што калі-небудзь прыйдзе страшэнная ноч, у якую ўсе асадніцкія калоніі могуць пайсці "Z dymem pożarów, z kurzem krwi bratniej". (Гл.: Браніслаў Тарашкевіч. Выбранае: крытыка, публіцыстыка, пераклады. Мн., 1991. С. 103.)

[242] Ланцуцкі Станіслаў, адзін з кіраўнікоў КРПП. У жніўні 1922 г. стварыў легальную арганізацыю "Саюз пралетарыяту горада i вёскі". Дэпутат польскага сейма. У пачатку 1925 г. С.Ланцуцкі арыштаваны i кінуты ў турму. Працоўныя масы на шматлікіх мітынгах патрабавалі яго вызвалення з турмы. Уцёк з турмы, тайна перайшоў савецка-польскую граніцу амаль у нацельнай бялізне i пэўны час жыў у СССР.

[243] Сельсаюз (Беларускі сялянскі саюз), беларуская нацыянальная партыя ў Заходняй Беларусі ў 1925-1929 гг. Створана ў Вільні беларускімі пасламі ў польскім сейме В.Рагулям i Ф.Ярэмічам у проці-вагу БСРГ.

[244] Урад генерала В.Сікорскага, існаваў з 16 снежня 1922 г. па 28 мая 1923 г. Лавіраваў паміж варагуючымі лагерамі пілсудчыкаў i эндэцыяй, заігрываў з левымі групоўкамі. Карыстаўся падтрымкаю ППС, "Вызволеня" i блока нацыянальных меншасцей. Сікорскі Владыслаў (1881-1943), польскі палітычны i ваенны дзеяч, генерал. У час польска-савецкай вайны 1920 г. камандуючы 5-й арміяй. У 1921-1922 гг. начальнік Генеральнага штаба. У 1922-1923 гг. прэм'ер-міністр i міністр унутраных спраў. У 1924-1925 гг. міністр ваенных спраў. Пасля перавароту Ю.Пілсудскага ў 1926 г. адхілены ад спраў. У 1939-1943 гг. прэм'ер-міністр эмігранцкага ўрада Польшчы.

[245] Канвент сен'ёраў, савет старэйшын у парламенце, у які ўваходзілі лідэры парламенцкіх палітычных партый; сход прадстаўнікоў дэлегацый на з' ездзе.

[246] ППС (Польская сацыялістычная партыя), утворана ў 1892 г. Ставіла за мэту барацьбу за незалежнасць Польшчы. У перыяд савецка-польскай вайны 1920 г. вітала захоп беларускіх, украінскіх i літоўскіх зямель. У 1918-1919 гг. стала ўрадавай партыяй. Пасля майскага перавароту 1926 г. падтрымлівала знешнюю i ўнутраную палітыку ўрада Ю.Пілсудскага ППС ухваляла палітыку паланізацыі беларусаў.

[247] Крулікоўскі С., пасля I з'езда КРПП увайшоў у кіруючае ядро. Дэпутат польскага сейма. Выбраны 7 кастрычніка 1922 г. разам з С.Ланцуцкім. Лідэр "большасці".

[248] Звярынец, гарадскі квартал у Вільні.

[249] "Стэфан', партыйны псеўданім С.А.Мертэнса

[250] Сабалеўскі Юрый (Георг) Аляксандравіч, нарадзіўся 24 красавіка 1889 г. у г. Стоўбцы. Дзеяч беларускага нацыянальна-вызваленчага руху. Супрацоўнічаў у "Нашай ніве". З 1922 да 1928 г. дэпутат польскага сейма. Быў членам ЦК БСРГ. У 1939 г. арыштаваны НКУС БССР, але пазбегнуў турмы. У гады Вялікай Айчыннай вайны супрацоўнічаў з нямецкімі акупантамі, узначальваў Беларускую народную самапомач, быў бургамістрам у Стоўбцах, Нясвіжы і Баранавічах. Быў абр аны ў БЦР. Пасля вайны жыў у ФРГ, потым у ЗША, у сярэдзіне 50-х гадоў вярнуўся у ФРГ. Памёр 26 снежня 1957 г.

[251] Тугут Станіслаў Грабскі Станіслаў.

[252] "Артур" партыйны псеўданім Аранштама Лазара Навумавіча (1896-1939), дзеяча рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі. З 1924 г. на падпольнай рабоце, сакратар ЦК КПЗБ, член ЦК Кампартыі Польшчы. У лютым 1926 г. арыштаваны. З 1928 г. у выніку абмену палітвязнямі ў СССР сакратар Віцебскага акруговага камітэта КП(б)Б. Незаконна рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны ў 1956 г.

[253] Астроўскі Радаслаў Казіміравіч, нарадзіўся 6 лістапада 1887 г. у фальв. Заполле Слуцкага павета Беларускі палітычны дзеяч. Скончыў Юр'еўскі універсітэт у 1913 г. Працаваў выкладчыкам у Мінску. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. камісар Слуцкага павета, арганізатар i першы дырэктар Слуцкай беларускай гімназіі. З чэрвеня 1917 г. член ЦК БСГ. Дэлегат Першага ўсебел арускага кангрэса ў снежні 1917 г. Удзельнік Слуцкага паўстання. З 1921 г. у Заходняй Беларусі. Дырэктар Віленскай беларускай гімназіі ў 1924-1936 гг. Віцэ-старшыня ЦК БСРГ у 1925-1926 гг., пасля разгрому Грамады займаў паланафільскія пазіцыі. У гады Вялікай Айчыннай вайны супрацоўнічаў з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі. Са снежня 1943 г. прэзідэнт Беларускай цэнтральнай рады. Адзін з галоўных арганізатар аў Другога ўсебеларускага кангрэса ў чэрвені 1944 г. Пасля вайны жыў у Германіі, з 1956 г. у ЗША. Памёр 17 кастрычніка 1976 г.

[254] Сэцэсія (лац. secesio - адыходжу). Фракцыя ў ЦК КПЗБ, якая ўтворана ў снежні 1924 г. М.Гурыным (Маразоўскім). Выступала за стварэнне нацыянальнай Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі, якая не падпарадкоўвалася б ЦК КПЗБ i Кампартыі Польшчы. Ініцыятары i кіраўнікі сэцэсіі выключаны з КПЗБ i пазней фізічна знішчаны НКУС СССР (Л.Родзевіч, А.Капуцкі i інш.).

[255] "Пасеклі наш край папалам", назва верша Алеся Дудара які ў рукапісе распаўсюджваўся сярод творчай інтэлігенцыі Мінака ў 1928 - пачатку 1929 г. АДудар за гэты верш 20 сакавіка 1929 г. быў арыштаваны ДПУ БССР i высланы ў г. Смаленск. Верш надрукаваны ў кнізе: Міхнюк Уладзімір. Арыштаваць у высылцы: Дакументальны нарыс пра Алеся Дудара Мн., 1996. С. 14-15.

[256] Сопаикая нарада (канец жніўня 1925 г.), працавала 3 дні ў невялікім курортным гарадку непадалёку ад Гданьска (Польшча). Адсюль i назва нарады. У чэрвені 1925 г. у беларускай нацыянальнай фракцыі польскага сейма адбыўся раскол. З яе складу выйшлі Б.Тарашкевіч, С.Рак-Міхайлоўскі, П.Валошын, П.Мятла, стварыўшы асобную фракцыю БСРГ. БСРГ не мела яснай праграмы i статута. Гэта пытанне было вынесена на нараду прадстаўнікоў ЦК КПП i ЦК КПЗБ з кіруючым актывам БСРГ. Кіраўніцтва БСРГ на нарадзе прадстаўлялі Б.Тарашкевіч, І.Шнаркевіч, І.Марцінчык i інш. Ад ЦК КПП высіупіў С.А.Мертэнс (Стэфан), дэлегатамі ад ЦК КПЗБ былі Л.Аранштам (Артур), І.Лагіновіч (Павел), М.Арэхва (Пецька). У якасці прадстаўнікоў ЦК КП(б)Б удзельнічалі А. Славінскі (Адам), У.Ігнатоўскі, А.Ульянаў. На нарадзе абмяркоўваліся праект праграмы БСРГ, узаемадзеянні БСРГ з агулынапольскiм рэвалюцыйным рухам, асабліва з левай польскай Незалежнай сялянскай партыяй. З дакладам аб праекце пр аграмы БСРГ выступіў С.Мертэнс, які яго напісаў. Пасля ўсебаковага абмеркавання праекта праграмы БСРГ яго канчатковы тэкст было даручана дапрацавацы Б.Тарашкевічу.

[257] "Адам", партыйны псеўданім А.С.Славінскага

[258] "Павел", партыйны псеўданім І.К.Лагіновіча Корчык Павел (сапр. Лагіновіч Іосіф Каятанавіч), партыйныя i літаратурныя псеўданімы: Корчык Сямён, Сямён, Паўлючонак, Янкоўскі Іосіф, Янушкевіч Іосіф i інш.). Нарадзіўся 14(26) лютага 1891 г. у в. Заўшыцы Слуцкага пав. Мінскай губ. (цяпер Салігорскі раён Мінскай вобл.). Дзеяч рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі i Польшчы. У 1907 г. скончыў Слуцкае гарадское вучылішча. У 1907-1912 гг. настаўнічаў на Капыльшчыне. У 1910 г. уувайшоў у склад групы прыхільнікаў Беларускай сацыялістычнай грамады (дзейнічала ў Капылі). У 1912-1917 гг. у царскай арміі, упершую сусветную вайну на фронце. У сакавіку 1917 г. як старшыня салдацкага камітэта батарэі выбраны дэлегатам на I з'езд салдацкіх дэпутатаў 12-й арміі. У 1918-1919 гг. камісар мястэчка Кругловічы (цяпер в. Вялікія Кругловічы Ганцавіцкага раёна), з лета 1920 г. кіраўнік саўгаса "Старыца" Слуцкага павета. Удзельнік Слуцкага паўстання 1920 года, потым быў у лагеры для інтэрніраваных у Польшчы. Пасля вызвалення з мая 1921 да 1922 г. працаваў у Вільні карэктарам у беларускіх перыядычных шіданнях, памочнікам сакратара Беларускага выбарчага камітэта ў польскі сейм. Разам з Л. Родзевічам i А. Канчэўскім у 1922 г. быў стваральнікам Беларускай рэвалюцыйнай арганізацыі, з 1923 г. рэдактар- выдавец яе органа - газеты "Наш сцяг" ("Вольны сцяг"). У 1922-1923 гг. член Беларускага нацыянальнага камітэта ў Вільні i яго прэзідызма. У ліпені 1923 г. кааптаваны ў склад ЦК КПЗБ. З восені 1924 г. у БССР, працаваў у Бюро дапамогі КПЗБ пры ЦК КП(б)Б у Мінску. З лютага 1925 г. на падпольнай рабоце ў Заходняй Беларусі. Арганізатар Сопацкай нарады. З восені 1925 г. да лютага 1926 г. палітычны сакратар ЦК КПЗБ. У маі 1928 г. на пасяджэнні ЦК КПП у Берліне арыштаваны нямецкай паліцыяй i высланы ў СССР. У сакавіку - жніўні 1933 г. кіраваў работай Бюро ЦК КПЗБ у Мінску. Са снежня 1933 г. зноў на падпольнай рабоце ў Заходняй Беларусі. 19 лютага 1936 г. арыштаваны органами НКУС БССР "як агент польскай палітычнай п аліцыі". 25 чэрвеня 1936 г. асуджаны на 5 гадоў ППЛ. Пакаранне адбываў ва Ухтапячлагу (Комі АССР). Паводле рашэння "тройкі" УНКУС Архангельскай вобл. 15 сакавіка 1938 г. "за контррэвалюцыйную агітацыю сярод зняволеных" асуджаны да ВМП, але прысуд па невядомай прычыне не выкананы. У 1938 г. спецканвоем прывезены з лагера ў Мінск. 26 кастрычніка 1939 г. Ваенным трыбуналам Беларускага фронту па абвінавачванні ў шпіянажы на карысць польскай i германскай разведслужбаў прыгавораны да расстрелу. Памёр 15 красавіка 1940 г. у турме. Рэабілітаваны 31 жніўня 1955 г. Ваеннай калегіяй Шрхоўнага суда СССР.

[259] "Пецька", псеўданім Арэхвы Мікалая Сямёнавіча, нарадзіўся 24 лістапада 1902 г. у в. Баруны Ашмянскага пав. Дзеяч рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі, гісторык. З 1925 г. на падпольнай рабоце ў Заходняй Беларусі. З 1932 г. у СССР. З 1934 г. узначальваў Краявы сакратарыят ЦК КПЗБ. У 1944 г. у Войску Польскім. З 1945 г. у органах грамадскай бяспекі ПНР. У 1956-1984 гг. у Інстытуце гісторыі партыі пры ЦК КПБ. Аўтар даследаванняў i мемуараў, складальнік дакументальных зборнікаў па гісторыі рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі, у т. л. калектыўнай манаграфіі "Рэвалюцыйны шлях Кампартыі Заходгой Беларусі (1921-1939 гг.)" (1966, адзін з аўтараў), зборніка ўспамінаў "У суровыя гады падполля" (1958, адзін з аўтараў i рэдактараў), зборніка дакументаў "Барацьба працоўных Заходняй Беларусі за сацыяльнае i нацыянальнае вызваленне i ўз'яднанне з БССР" (тт. 1-2, 19 62-1972, адзін з укладальнікаў i рэдактараў). Аўтар кніг "Рэвалюцыйны рух у Заходняй Беларусі ў гады белапольскай акупацыі" (1958), "Справы i людзі КПЗБ: Успаміны" (1983). Памёр 16 ліпеня 1990 г.

[260] Шнаркевіч Іосіф Канстанцінавіч, нарадзіўся 10 чэрвеня 1886 г. Беларускі грамадска-палітычны дзеяч. Скончыў Магілёўскі настаўніцкі інстытут у 1916 г. Настаўнічаў у Мінску, Нясвіжы, Вільні. Памёр у Вільні ў 80-я гады.

[261] Марцінчык Іван Міхайлавіч, нарадзіўся 3 снежня 1901 г. у в. Кубельнікі Гродзенскай пав., цяпер Бераставіцкі раён. Дзеяч нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі. Скончыў Віленскі універсітэт (1927). Адзін з кіраўнікоў Беларускага студэнцкага саюза, рэдактар часопіса "Студэнцкая думка", член прэзідыума Беларускага нацыянальнага камітэта ў Вільні. Удзельнік Сопацкай нарады, на якой было прынята рашэнне аб стварэнні Беларускай сялянска-работніцкай грамады (1925). З 1925 г. сакратар, з 1933 г. намеснік старшыні Галоўнай управы ТБШ. З 1927 г. выкладчык Віленскай беларускай гімназіі, адначасова ўрач клінікі Віленскага універсітэта. Двойчы (1927, 1930) быў арыштаваны польскімі ўладамі, у 1931 г. высланы з Вільні пад нагляд паліцыі, працаваў урачом у в. Нараўка Гайнаўскага пав. Беластоцкага ваяв., працягваў супрацоўнiчацы з ТБШ. У 30-я гады ў друку КП(б)Б i КПЗБ беспадстаўна абвінавачаны ў супрацоўніцтве з польскімі ўладамі, спробе звярнуць ТБШ са шляху нацыянальна-вызваленчай барацьбы, названы "агентам нацыянал-фашызму". З 1944 г. галоўны ўрач інфекцыйнай бальніцы ў Гродне. У 1948 г. арыштаваны органамі НКУС, 12 сакавіка 1949 г. прыгавораны да 10 гадоў лагераў i сасланы ў Варкуту, дзе атрымаў дазвол працаваць урачом. Пасля рэабілітацыі ў 1956 г. вярнуўся ў Гродна, працаваў у абласной бальніцы. Аўтар успамінаў.

[262] Данцыг, горад i марскі порт у Польшчы каля ўпадзення Віслы ў Балтыйскае мора. У 1793 г. захоплены Прусіяй i да 1918 г. знаходзіўся пад германскім панаваннем i называўся Данцыг. Паводле Версальскага мірнага дагавора 28 чэрвеня 1919 г. ператвораны ў "Вольны горад Данцыг" пад кіраўніцтвам Лігі Нацый. Быў падзелены на два раёны: Гданьск i Сопат, а таксама на тры сельскія раёны. Польшча мела законныя правы на горад, які забяспечваў свабодны выхад да Балтыйскага мора. 1 верасня 1939 г. фашысцкая Германія, напаўшы на Польшчу, захапіла Гданьск. 30 сакавіка 1945 г. вызвалены Савецкай Арміяй.

[263] Акадэмічная канферэнцыя па рэформе беларускага правапісу і азбукі, праходзіла 14-21 лістапада 1926 г. у Мінску. У ёй прыняло ўдзел 69 чалавек, сярод іх вядомыя мовазнаўцы, пісьменнікі, вучоныя, культурныя дзеячы Інбелкульта, БДУ, Масквы, Ленінграда, Кіева, 10 замежных мовазнаўцаў і культурных дзеячаў Германіі, Польшчы, Чэхаславакіі, Латвіі. У сярэдзіне 20-х гадоў выявіліся некаторыя недакладнасці існаваўшага правапісу Б.Тарашкевіча Беларускім правапісам у асноўным займаўся Я.Лёсік, які актыўна папулярызаваў правапіс Б.Тарашкевіча ў кнігах "Практычная граматыка", "Беларуская мова", дзе яго правапіс пададзены без змен і прыняты для навучання ва ўсіх школах Беларусі. З 1925 г. Я.Лёсік у свае падручнікі ўнёс некаторыя змены і ўдакладненні. Але многае ў беларускім правапісе заставалася спрэчным і супярэілівым, асабліва ў напісанні іншамоўных слоў. I каб зняць гэтыя і шэраг іншых пытанняў была склікана ак адэмічная канферэнцыя. На ёй выступілі вядомыя мовазнаўцы С.Некрашэвіч, П.Бузук, Я.Лёсік, П.Растаргуеў, літаратуражаўцы М.Гарэйкі, А.Вазнясенскі, М.Піятуховіч, Ю.Галомбек і іншыя вядомыя вучоныя-мовазнаўцы і літаратуразнаўцы.

[264] "Белорусское издательское товарищество", існавала ў Вільні ў 1913-1915 і 1919-1930 гг. Выдавала творы беларускай літаратуры. Знаходзілася пад ідэйным уплывам БСГ. Галоўную мэту сваёй дзейнасці бачыла ў духоўным адраджэнні беларускага н арода.

[265] "Сямён", псеўданім Я.Бабровіча

[266] Бабровіч Ян (Іван) Станіслававіч (парт. псеўд. Борскі Казімір Іванавіч, Сямён, Казік), нарадзіўся 15 чэрвего 1902 г. у в. Параф'янава Віленскага пав. Дзеяч рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі, публіцыст. З 1926 г. на падпольнай партыйнай рабоце ў Заходняй Беларусі. У снежні 1928 г. арыштаваны польскімі ўладамі і асуджаны на 15 гадоў турмы. З верасня 1932 г. у СССР у выніку абмену п алітвязнямі. Працаваў у Камісіі па вывучэнні Заходняй Беларусі пры АН БССР. Сааўтар (з Я. Багданскім) брашуры "Аб класавай барацьбе ў Заходняй Беларусі ў часы Беларускай сялянска-работніцкай грамады" (1932). У кастрычніку 1933 г. арыштаваны ДПУ БССР па справе БНЦ. КАДПУ СССР ад 9 студзеня 1934 г. прыгавораны да 10 гадоў ППЛ. Пакаранне адбываў н а Далёкім Усходзе. У жніўні 1939 г. Амурскім абласным судом зноў асуджаны на 10 гадоў ППЛ. Памёр 8 студзеня 1943 г. у Северадзвінскім лагеры (Архангельская вобл.). Рэабілітаваны 16 жніўня 1956 г.

[267] Бон Адольф, нарадзіўся ў 1890 г. у Холмскай губ. Скончыў Варшаўскую настаўніцкую семінарыю i Крымскі педагагічны інстытут. У 1916-1918 гг. служыў у царскай арміі, затым у Польшчы, працаваў у кааперацыі. У 1922 г. абраны дэпутатам польскага сейма. З 1924 г. уваходзіў у фракцыю Незалежнай сялянскай партыі, пазней - у кааперацыі. Памёр у 1944 г.

[268] "Грабя" (Hrabia, польск.- граф) псеўданім вядомага дзеяча КПП Казіміра Ціхоўскага.

[269] "Елена", партыйны псеўданім Вольф Раманы Давыдаўны, нарадзілася 12 снежня 1899 г. у Варшаве. Дзеяч рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі. У 1920-1924 гг. у РВС Заходняга фронту i ў калегіі ВЧК-ДПУ. З 1924 г. на падпольнай рабоце ў Заходняй Беларусі: сакратар Віленскага, Беластоцкага i Брэсцкага акруговых камітэтаў КПЗБ, член ЦК КПЗБ. У жніўні 1926 г. арыштавана польскімі ўладамі i зняволена на 6 гадоў турмы. Са жніўня 1933 г. член бюро ЦК КПЗБ, яго прадстаўнік пры ЦК КП(б)Б. З лістапада 1934 г. да мая 1935 г. i ў 1937 г. кіраўнік Краявога сакратарыята ЦК КПП. Са жніўня 1937 г. у СССР. Расстраляна.

[270] Прышчэпаў Зміцер Філімонавіч, нарадзіўся 21 лістапада 1896 г. у в. Калодніца Аршанскага пав. Дзяржаўны i грамадскі дзеяч Беларусі. Удзельнік першай сусветнай i грамадзянскай войнаў. У 1920-1923 гг. старшыня Веліжскага i Аршанскага павятовых выканкамаў, затым нам. старшыні Віцебскага губвыканкама У 1924-1929 гг. нарком земляробства БССР, потым нам. старшыні Дзяржплана БССР. У верасні 1929 г. выключаны з КП(б)Б "за апазіцыйную дзейнасць i сістэматычнае скажэнне класавай лініі ў кіраўніцтве зямельнымі органамі..." Арыштаваны 19 ліпеня 1930 г. ДПУ БССР па справе СВБ. Абвінавачваўся ў тым, што дапамагаў кіраўніцтву СВБ "у правядзенні контррэвалюцыйных мерапрыемстваў". Пастановай КАДПУ СССР 18 сакавіка 1931 г. асуджаны да 10 гадоў канцлагераў. Адбываў пакаранне на будаўніцтве Беламорска-Балтыйскага канала i ў Паўночусходлагу. У канцы чэрвеня 1937 г. вызвалены. 13 жніўня 1937 г. зноў арыштаваны ў Магадане. У студзені 1939 г. па этапу прыбыў у Мінск. 19-20 лістапада 1939 г. Ваенным трыбуналам БВА асуджаны да ВМП. Памёр у турэмнай бальніцы г. Мінска 31 студзеня 1940 г. "ад паралічу сэрца на глебе туберкулёзу". Рэабілітаваны па першым прыгаворы Вярхоўным судом БССР 14 чэрвеня 1988 г., па другім - ВК ВС СССР 11 сакавіка 1958 г.

[271] "Роберт", партыйны псеўданім А.М.Розеншайна

[272] Ленскі (сапр. Ляшчынскі) Юльян (1889-1937), дзеяч польскага і міжнароднага руху. Удзельнік VII (Красавіцкай) канферэнцыі і VI з'езда РСДРП(б). У час Кастрычніцкай рэвалюцыі камісар ВРК, затым камісар па польскіх справах. Са снежня 1918 г. у Мінску, адзін з арганізатараў і рэдактараў бальшавіцкай газеты "Молат" на польскай мове. З 1925 г. член Палітбюро ЦК КПП, у 1929-1937 гг. генеральны сакратар КПП. Член Прэзідыума Выканкама Камінтэрна. Арыштаваны органамі НКУС СССР 20 жніўня 1937 г. Расстраляны. Рэабілітаваны ў 1955 г.

[273] Варскі Адольф Ежы (сапр. Варшаўскі-Варскі, 1868-1937), дзеяч польскага рабочага руху, публіцыст. Адзін са стваральнікаў Камуністычнай рабочай партыі Польшчы. У 1919-1929 гг. член ЦК, з 1923 г. член Палітбюро ЦК КПП. З 1928 г. дэпутат польскага сейма ад кампартыі. Удзельнік 3-6-га кангрэсаў Камінтэрна, I з'езда Кампартыі Заходняй Беларусі (ліпень 1928 г.). У 1929 г. эмігры-раваў у СССР. Працаваў у Інстытуце Маркса-Энгельса-Леніна пры ЦК ВКП(б) над гісторыяй польскага рабочага руху. Расстраляны 21 жніўня 1937 г. Рэабілітаваны пасмяротна

[274] Скрыпа Юзаф (1894-1937), камуніст, дэпутат польскага сейма. У лістападзе 1924 г. перайшоў у камуністычную фракцыю з Украінскай сацыял-дэмакратычнай партыі. 5 снежня 1926 г. у Стара-Бярозаве быў разагнаны павятовы з'езд БСРГ, што атрымала шырокі рэзананс. 10 снежня 1926 г. 26 дэпутатаў Грамады, Беларускага пасольскага клуба, НПХ, Украінскага п асольск ага клуба i Камуністычнай партыі Польшчы ўнеслі ў сейм інтэрпеляцыю з выпадку пагрому ў Стара-Бярозаве. З рэзкаю прамоваю ў польскім сейме выступіў дэпутат С.Балін. Старшынствуючы на пасяджэнні сейма пазбавіў яго слова, але С.Балін дастаў з партфеля акрываўленыя кашулі сялян i кінуў іх у бок членаў урада. Ю.Скрыпа на вачах усіх дэпутатаў польскага сейма перанёс акрываўленыя кашулі i паклаў іх перад віцэ-прэм'ерам урада Польшчы К.Бартэлем. Эмігрыраваў у СССР. Загінуў у час рэпрэсій.

[275] Фідзяркевіч Альфрэд (1886-1972), польскі палітычны дзеяч, кіраўнік сялянскай партыі "Вызволене", дэпутат польскага сейма ў 1922-1927 гг. Восенню 1924 г. разам з іншымі дэпутатамі выйшаў з партыі i стварыў "Незалежную сялянскую партыю". У 1928-1943 гг. займаўся лекарскай практыкай. Пасля другой сусветнай вайны на дыпламатычнай рабоце.

[276] Бурсевіч Максім Тарасавіч, нарадзіўся 9 жніўня 1890 г. у в. Чамяры Слонімскага пав. Гродзенскай губ. Дзеяч нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі. У ліпені 1926 г. кааптаваны ў склад ЦК БСРГ. З'яўляўся сакратаром ЦК БСРГ. У лютым 1927 г. арыштаваны польскімі ўладамі i асуджаны на 8 гадоў турмы. У 1931 г. па абмену палітзняволенымі пераехаў у Мінск. Працаваў у Дзяржплане БССР. У жніўні 1933 г. арыштаваны ДПУ БССР па справе БНЦ. Пастановай КАДПУ СССР 9 студзеня 1934 г. асуджаны да ВМП, якая была заменена 10 гадамі ППЛ. Пакаранне адбываў н а Салаўках i будаўніцтве Беламорска-Балтыйскага канала. 9 кастрычніка 1937 г. "тройкай" УНКУС па Ленінградскай вобл. асуджаны д а ВМП. Расстраляны 3 лістап ада 1937 г. Рэабілітаваны па двух прыгаворах КДБ БССР 16 жніўня 1956 г.

[277] Макоўскі Вячаслаў, член КПЗБ, намеснік сакратара ЦК БСРГ. У 1928 г. арыштаваны i пасаджаны ў віленскую турму Лукішкі, дзе ў хуткім часе захварэў чахоткай. У 1929 г. вызвалены з турмы пад заклад i праз некалькі дзён памёр. На яго пахаванні быў арыштаваны М.І.Гарэцкі.

[278] Акінчыц Фабіян Іванавіч, нарадзіўся 20 студзеня 1886 г. у в. Акінчыцы Мінскага пав., цяпер у межах г. Стоўбцы. Беларускі грамадска-палітычны дзеяч. Са жніўня 1926 г. член БСРГ, член Галоўнай управы ТБШ. У студзені 1927 г. арыштаваны польскімі ўладамі і асуджаны на 8 гадоў турэмнага зняволення. У 1930 г. тэрмінова вызвалены. З 1939 г. у Берліне кіраўнік беларускага бюро прапаганды пры Міністэрстве прапаганды Германіі. У лютым 1942 г. прыбыў у Мінск на чале 70 прапагандыстаў для арганізацыі работы на Беларусі па лініі Міністэрства прапаганды Германіі. 7 сакавіка 1943 г. забіты партызанамі ў Мінску.

[279] Войкаў Пётр Лазаравіч (1888-1927), дзеяч расійскага рэвалюцыйнага руху (з 1903 г.). Адзін з кіраўнікоў барацьбы за савецкую ўладу ў Екацярынбургу. З 1924 г. палітычны прадстаўнік СССР у Польшчы. Забіты рускім белагвардзейцам.

[280] Крыніцкі Аляк сандр Ів анавіч, н арадзіўся 28 жніўня 1894 г. у г. Цвер. Савецкі партыйны i дзяржаўны дзеяч. З ліпеня 1915 г. член Цвярскога камітэта РСДРП(б). У тым жа годзе асуджаны на вечнае пасяленне ў Сібіры. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі на п артыйнай рабоце. З верасня 1924 да мая 1927 г. першы сакратар ЦК КП(б)Б. У 1929-1930 гг. сакратар Зак аўказскага крайкама, з 1934 г. сакратар Саратаўскага абкама ВКП(б). Арыштаваны 21 ліпеня 1937 г. НКУС СССР. 28 кастрычніка 1937 г. ВК ВС СССР асуджаны да ВМП. Расстраляны 30 кастрычніка 1937 г. Рэабілітаваны ВК ВС СССР 17 сакавіка 1956 г.

[281] Міцкявічус-Капсукас Вінцас (сапр. Мшжевіч Вікенцій), нарадзіўся 7 красавіка 1880 г. у в. Будвечай Вілкавішскага пав. Сувалкаўскай губ. Дзеяч міжнароднага рабочага руху, адзін з арганізатараў i кіраўнікоў Кампартыі Літвы. Са снежня 1917 г. камісар Наркампрацы па літоўскіх справах. Удзельнічаў у рабоце Першага ўсебеларускага з'езда Саветаў (люты 1919 г.). Узначальваў першы ўрад Савецкай Літвы. У лютым 1919 г. абраны старшынёй СНК Літоўска-Беларускай ССР. З канца 1921 г. на партыйнай рабоце ў Маскве. З 1924 г. кандыдат у члены, з 1923 г. член Выканкама Камінтэрна, адзін з заснавальнікаў МОПРа. Як прадстаўнік Камінтэрна ўдзельнічаў у рабоце Першага з'езда КПЗБ (15 чэрвеня - 15 ліпеня 1928 г.) Памёр 17 лютага 1935 г.

[282] Калараў Васіл Пятроў (1877-1950), дзеяч балгарскага i міжнароднага рабочага руху, палітычны i дзяржаўны дзеяч Балгарыі. У 1931-1935 гг. загадчык аддзела ВККІ па рабоце ў вёсцы, як член Выканкама Камінтэрна прысутнічаў на II з'ездзе КПЗБ (8 мая 1935 г., Сляпянка пад Мінскам). У пачатку 30-х гадоў узначальваў Міжнародны аграрны інстытут у Маскве, дзе з канца 1933 г. Б.Тарашкевіч быў загадчыкам аддзела Польшчы i Прыбалтыкі.

[283] Рольны аддзел (польск.), зямельны, земляробчы аддзел.

[284] Павятовы з'езд БСРГ быў скліканы ў Стара-Бярозаве 5 снежня 1926 г. Але паліцыя разагнала яго. Падрабязней гл. спасылку № 231.

[285] Бартэль Казімір (1882-1941), польскі дзяржаўны i палітычны дзеяч, матэматык. У 19 1 9-1920 гг. міністр чыгуначнага транспарту, у 1926-1930 гг. прэм'ер польскага ўрада. Дэпутат сейма Польшчы ў 1922-1929 гг. У лістападзе 1929 г. склаў дэпутацкія паўнамоцтвы i спыніў палітычную дзейнасць. У 1913-1941 гг. прафесар Львоўскай палітэхнікі. Арыштаваны гітлераўцамі i расстраляны.

[286] Песня С.Рака-Мкайлоўскага, вядома, што С.Рак-Міхайлоўскі аўтар музыкі да песні "Зорка Венера" на словы М.Багдановіча.

[287] Студніцкі Вацлаў (1865-1953), польскі грамадскі дзеяч, публіцыст. У 1915-1918 гг. адзін з заснавальнікаў прагерманскага клуба прыхільнікаў польскай дзяржаўнасці, член часовага Дзяржаўнага савета. Актыўны прыхільнік супрацоўніцтва Польшчы з Германіяй.

[288] Каўцкі Карл (1854-1938), адзін з лідэраў і тэарэтыкаў сацыял-дэмакратыі і II Ытэрнацыянала Кастрычніцкую рэвалюцыю сустрэў варожа.

[289] Балін Станіслаў, нарадзіўся ў 1897 г. у мяст. Трокі Лідскага пав. Кіраўнік польскай сялянскай згодніцкай партыі "Вызволене". Дэпутат польскага сейма з 1922 г., разам з іншымі дэпутатамі восенню 1924 г. выйшаў з партыі і стварыў "Незалежную сялянскую партыю" - рэвалюцыйную партыю польскіх сялян. Разам з Б.Тарашкевічам як дэпутат польскага сейма С. Балін у верасні 1925 г. прыязджаў у Беласток, каб дамагчыся наведвання арыштаваных у Беластоку і Петрашах і даведацца пра зверствы і самавольствы ў турмах. Калі ім у гэтым было адмоўлена, С. Балін і Б.Тарашкевіч выступілі ў друку, дзе выкрывалі бясчынствы паліцыі і беззаконне польскіх улад. 10 снежня 1926 г.як дэпутат сейма ад "Незалежнай сялянскай партыі" выступіў з прамоваю, дзе расказаў, што п агром у Стара-Бярозаве 5 снежня 1926 г. - справа рук польскіх улад, а паліцыя толькі выконвала іх распараджэнні. У 1927 г. арыштаваны польскімі ўладамі. Пасля турмы эмігрыраваў у СССР. Арыштаваны ў 1934 г. Загінуў у 1937 г.

[290] Гаўрылік Язэп (Іосіф) Емяльянавіч, нарадзіўся 25 сакавіка 1893 г. у в. Калодчына Вілейскага пав. Віленскай губ. Дзеяч рэвалюцыйнага i нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі. У 1928 г. абраны дэпутатам польскага сейма. Адзін са стваральнікаў i старшыня дэпутацкай фракцыі "Змаганне". У жніўні 1930 г. арыштаваны польскімі ўладамі "як дзяржаўны злачынца" i прыгавораны да 9,5 гадоў зняволення. У выніку абмену палітвязнямі ў верасні 1932 г. жыў у Мінску. 1 верасня 1933 г. арыштаваны органамі НКУС БССР па справе БНЦ. Пастановай КАДПУ СССР 9 студзеня 1934 г. асуджаны да ВМП, замененай на 10 гадоў ППЛ. Пакаранне адбываў на Салавецкіх астравах, на будаўніцтве Беламорска-Балтыйскага канала. 25 лістапад а 1937 г. паводле пастановы "тройкі" УН КУС па Ленінградскай вобл. прыгавораны да ВМП. Расстраляны 8 снежня 1937 г. Рэабілітаваны па першым прыгаворы 18 красавіка 1956 г. Ваенным трыбуналам БВД, па другім - 16 жніўня 1956 г. КДБ БССР.

[291] Дварчанін Ігнат Сымонавіч, нарадзіўся 6 чэрвего 1895 г. у в. Погіры Дзятлаўскага раёна Гродзенскай вобл. Беларускі літаратуразнавец, паэт, публіцыст, грамадскі дзеяч. У 1925 г. скончыў Пражскі універсітэт са ступенню доктара філасофіі. З 1912 г. настаўнік. У 1918 г. сакратар культурна-асветніцкага аддзела Беларускага нацыянальнага камісарыята ў Маскве. У 1919-1920 гг. вёў культурна-асветніцкую работу ў Дзятлаўскім павеце, за што зняволены ўладамі Польшчы ў Беластоцкі канцлагер. У 1921 г. арганізаваў у Даўгаўпілсе беларускія настаўніцкія курсы, дзе чытаў лекцыі па беларускай мове i літаратуры, стварыў беларускі тэатр, культурна-асветніцкае таварыства беларускай нацыянальнай меншасці "Бацькаўшчына", уваходзіў у яго кіраўніцтва. З 1926 г. у Вільні. Выікладаў беларускую літаратуру ў беларускай гімназіі. Выконваў даручэнні Цэнтральнага сакратарыята БСРГ. У 1926-1930 гг. уваходзіў у Галоўную ўправу ТБШ. У 1928 г. выбраны паслом у польскі сейм па спісе рабоча-сялянскага блока. У сваіх выступленнях на польскім сейме, на мітынгах абараняў сацыяльныя i нацыянальныя правы народа Заходняй Беларусі. У 1928-1930 гг. адзін з арганізатараў, намеснік старшыні рэвалюцыйна- дэмакратычнай i нацыянальна-вызваленчай арганізацыі "Змаганне". За сваю рэвалюцыйную дзейнасць неаднаразова быў арыштаваны, у 1930 г. засуджаны на 8 гадоў турмы. У выніку абмену палітвязнямі паміж СССР i Польшчай 15 верасня 1932 г. пераехаў у Савецкую Беларусь. Працаваў у АН БССР у камісіі па вывучэнні Заходняй Беларусі. 16 жніўня 1933 г. арыштаваны органамі НКУС Беларусі па справе "Беларускага нацыянальнага цэнтра". Паводле пастановы судовай камісіі АДПУ СССР ад 9 студзеня 1934 г. прыгавораны да ВМП, якая заменена 10 гадамі пазбаўлення волі. Пакаранне адбываў на Салавецкіх астравах i будаўніцтве Беламорска-Балтыйскага канала. Паводле пастановы "тройкі" НКУС па Ленінградскай вобл. ад 25 лістапада 1937 г. прыгавораны да расстрэлу. Расстраляны 8 снежня 1937 г. Рэабілітаваны па абодвух прыгаворах 18 красавіка 1956 г. ваенным трыбуналам БВА. У г. п. Дзятлаве помнік І.С. Дварчаніну, на яго радзіме ў в. Погіры мемарыяльная дошка.

[292] Грэцкі Іван Мікалаевіч, нарадзіўся ў 1898 г. у м. Косава Дзеяч рэвалюцыйнага i нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі. У 1924-1927 гг. сакратар падпольнага райкама КПЗБ. У 1927 г. арыштаваны польскімі ўладамі i асуджаны да турэмнага зняволення. У сакавіку 1928 г. абраны дэпутатам польскага сейма i ў маі вызвалены з турмы. З'яўляўся членам беларускай дэпутацкай фракцыі "Змаганне". 30 жніўня 1930 г. зноў арыштаваны i прыгавораны да 8 гадоў турэмнага зняволення. Па абмену палітвязгомі паміж Польшчай i СССР у верасні 1932 г. пераехаў у Мінск. У жніўні 1933 г. арыштаваны ДПУ БССР па справе БНЦ, але ў хуткім часе вызвалены. Далейшы лёс невядомы.

[293] "Працэс 56", судова-п алітычны працэс, арганізав аны ўлад амі Польшчы над дзеячамі БСРГ. Адбыўся 23 лютага - 22 мая 1928 г. у Вільні. Да суда былі прыцягнуты 56 кіраўнікоў Грамады, у т. л. дэпутаты польскага сейма Б. Тарашкевіч, С.Рак-Міхайлоўскі, П. Валошын, П.Мятла, а таксама сакратар ЦК БСРГ М.Бурсевіч i інш. Дэпутатаў засудзілі на 12 гадоў турмы, 34 іншым падсудным да-дзены меншыя тэрміны пакарання, 18 апраўданы. У сакавіку 1929 г. віленскі апеляцыйны суд кару Б.Тарашкевічу i іншым кіраўнікам Грамады змяніў з 12 да 6 гадоў.

[294] Дурач Тэадор (1883-1943), вядомы польскі адвакат, абараняў на "Працэсе 56" у Вільні дэпутатаў польскага сейма, членаў ЦК БСРГ Б.Тарашкевіча, С.Рака-Міхайлоўскага, П.Валошына, П.Мятлу i інш. У 1933-193 7 гг. намеснік старшыні Лігі абароны правоў чалавека i грамадзяніна У сакавіку 1943 г. арыштаваны гітлераўскім гестапа i ў час следства закатав аны.

[295] Рачкевіч Уладзіслаў (1885-1947), польскі дзяржаўны дзеяч. Афіцэр царскай арміі, у 1917 г. адзін з арганізатараў Саюза ваеннаслужачых-палякаў, старшыня Галоўнага польскага ваеннага камітэта. У 1921, 1925-1926 i 1935-1936 гг. міністр унутраных спраў Польшчы. У 1930-1935 гг. маршалак сейма. У 1939-1945 гг. прэзідэнт Польшчы ў лонданскай эміграцыі.

[296] Складкоўскі Славой (1885-1962), польскі дзяржаўны дзеяч. У 1926-1929 i 1930-1931 гг. міністр унутраных спраў, у 193 6-1939 гг. прэм'ер-міністр i міністр унутраных спраў Польшчы. У верасні 1939 г. інтэрніраваны ў Румыніі. Пасля вайны жыў у Англіі.

[297] Гільфердзінг Рудольф (1877-1941), адзін з лідэраў аўстрыйскай і германскай сацыял-дэмакратыі і II Інтэрнацыянала. Варожа адносіўся да Савецкай Расіі і дыктатуры пралетарыяту. У 1923 і 1928-1929 гг. міністр фінансаў Германіі. Пасля захопу ўлады ў Германіі фашыстамі эмігрыраваў у Францыю. Пазней быў выданы гітлераўцам і пасаджаны ў турму, дзе і памёр.

[298] Зандэр Н. (Пясецкі), адзін з арганізатараў камсамола Заходняй Беларусі. У чэрвені 1921 г. арыштаваны Віленскім акруговым судом і ў 1922 г. прыгавораны да пажыццёвага турэмнага зняволення. У выніку абмену палітвязнямі ў 1923 г. выехаў у СССР. 18 мая 1935 г. як прадстаўнік МОПРа прымаў удзел у II з'ездзе КПЗБ, які праходзіў у Сляпянцы пад Мінскам.

[299] Гальдштэйн С. (псеўд. Зыгмунт, Тадэк, Карлоўскі), кіруючы дзеяч КПЗБ Гродзенскай акругі. У 1925 г. арыштаваны польскімі ўладамі.

[300] Браўковіч Фадзей Аляксеевіч, нарадзіўся ў 1894 г. у в. Слабодка Аршанскага пав. Савецкі партыйны і дзяржаўны дзеяч. У 1918-1927 гг. на ваеннай, партыйнай і савецкай рабоце ў Рагачоўскім пав., нарком фінансаў БССР, сакратар Полацкага акруговага камітэта КП(б)Б. З 1927 г. пастаянны прадстаўнік урада БССР пры СНК СССР у Маскве, з 1928 г. саветнік паўпрэдства СССР у Варшаве. З 1933 г. дырэктар Белдзяржв^ідавецтва. У 1936 г. арыштаваны НКУС БССР i асуджаны на 10 гадоў ППЛ. Памёр у лагеры.

[301] Галоўка Т., начальнік ваеннага аддзела МЗС Польшчы, т. зв. "спецыяліст" па нацыянальных справах, начальнік усходняга аддзела Міністэрства замежных спраў Польшчы.

[302] Віславух Ігнайы Баляслаў Людвігавіч, нарадзіўся 10 лістапада 1855 г. у маёнт. Сохі Кобрынскага пав. Гродзенскай губ. Польскі грамадскі дзеяч, публіцыст. У 1922-1928 гг. дэпутат польскага сената. Памёр 13 верасня 1937 г.

[303] Верамей-Пабядзінскі Мікалай Сцяпанавіч, нарадзіўся ў в. Кавальцы Віленскай губ. (цяпер Маладзечанскі р-н) у 1898 г. Удзельнік рэвалюцыйнага i нацыянальнага вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі. З 1922 г. член БРА, з 1923 г. член КПЗБ. Пасля сканчэння ў 1929 г. Пражскага электратэхнічнага інстытута вярнуўся ў Заходнюю Беларусь. Вёў рэвалюцыйную р аботу. З 1930 г. у Мінску, затым у польскай секцыі Камінтэрна ў Маскве. 18 жніўня 1933 г. арыштаваны ДПУ БССР па справе БНЦ i пастановай КАДПУ СССР высланы ў г. Арцёмаўск Хабараўскага краю. Загінуў у лагеры 3 лістапада 1939 г. Рэабілітаваны ў 1956 г.

[304] "Моталь", партыйны псеўданім М.Блінчыкава Блінчыкаў Моталь Абелевіч, нарадзіўся 25 сакавіка 1896 г. у г. Краславе, Латвія. Дзеяч рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі. У рэвалюцыйным руху з 1912 г. З 1919 г. у Чырвонай Арміі, намеснік начальніка палітаддзела 17-й дывізіі на Заходнім фронце. З канца 1920 г. намеснік наркома працы БССР. З лістапада 1921 г. на падпольнай рабоце ў Заходняй Беларусі: сакратар Беластоцкага акруговага камітэта КПП. У 192 2-1928 гг. зняволены ў турмах Польшчы. У 1928-1935 гг. член Бюро ЦК КПЗБ, кіраўнік Краявога сакратарыята ЦК КПЗБ, прадстаўнік ЦК КПЗБ пры ЦК КП(б)Б Беларусі. Дэлегат I (1928), II (1935) з'ездаў КПЗБ, VI (1932) з'езда КПП, VII (1935) кангрэса Камінтэрна. Памёр 11 лістапада 1935 г

[305] Шлёмка (сапр. Мілер Саламон Танхелевіч), нарадзіўся 22 снежня 1889 г. у мяст. Кнышын Гродзенскай губ. Дзеяч рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі. У 1920 г. узначальваў Мінскі падпольны камітэт КП(б)Б. З 1921 г. на падпольнай рабоце ў Заходняй Беларусі - сакратар Беластоцкага акруговага камітэта КРПП. З 1923 г. член ЦК, з 1926 г. член бюро ЦК КПЗБ. У 1931-1932 гг. узначальваў Краявы сакратарыят ЦК КПЗБ. З 1934 г. у ЦК КП(б)Б, з 1936 г. загадчык камісіі савецкага кантролю Омскай вобл. У 1937 г. арыштаваны НКУС СССР. Расстраляны 1 верасня 1937 г.

[306] "О раскрытой организации нацдемов", маецца на ўвазе справа "Саюза вызвалення Беларусі" (СВБ), сфабрыкаваная ў пачатку 30-х гадоў ДПУ БССР супраць беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі, якая абвінавачвалася ў нацыянал-дэмакратызме, контррэвалюцыйнай антысавецкай дзейнасці. Гэта першы буйны палітычны пазасудовы працэс у БССР. Вясной-летам 1930 г. было арыштавана 108 дзеячаў навукі i культуры Беларусі. Пастановай КАДПУ СССР ад 18 сакавіка 1931 г. наркамзем Зм.Прышчэпаў, наркамасветы А.Баліцкі, намеснік наркамзема А.Адамовіч i ПЛльючонак, справа якіх у снежні 1930 г. была выдзелена ў асобнае "производство", прыгавораны да 10 гадоў канцлагераў. Астатнія 86 чалавек пастановай КАДПУ СССР ад 10 красавіка 1931 г. асуджаны на розныя тэрміны пакарання: 8 чалавек (Я.Бядрыцкі, П.Жаўрыд, М. Каспяровіч, Шрікевіч i інш.) на 5 гадоў, П.Бівдзюк - на 3 гады ППЛ, астатнія - на 5 гадоў высылкі ў розныя аддаленыя раёны Савецкага Саюза (А.Гурло асуджаны на 5 гадоў высылкі ўмоўна). У працэсе следства справа на 18 чалавек была спынена. Усе, хто праходзіў па справе СВБ, зноў арыштаваны ў 1937-1941 гг. за ранейшыя "злачынствы", i большасць з іх расстраляны Di загінулі ў канцлагерах. Некаторыя з "удзельнікаў СВБ" былі арыштаваны ў 1949-1952 гг. трэці раз i асуджаны на вечнае пасяленне ў Сібіры. Усе рэабілітаваны ў 1956-1988 гг. за адсутнасцю саставу злачынства

[307] Купала Янка (1882-1942), класік беларускай літаратуры, вялікі пясняр беларускага народа, заснавальнік (разам з Якубам Коласам) сучаснай беларускай літаратуры i літаратурнай мовы, першы народны паэт Беларусі (1925). Б.Тарашкевіч пазнаёміўся з Я.Купалам у рэдакцыі газеты "Наша ніва". Часта сустракаліся на кватэры Б.І.Эпімах-Шыпілы ў Петраградзе. Я.Купала прасіў Б.Тарашкевіча напісаць граматыку роднай мовы. У кастрычніку 1925 г., вяртаючыся з Чэхаславакіі i Германіі, Я.Купала сустракаўся з Б. Тарашкевічам. У лісце ў рэдакцыю газеты "Звязда" 2 красавіка 1931 г. Я.Купала выказаў рашучы пратэст супраць арышту Б.Тарашкевіча У канцы 1928 г. Я.Купала, Б.Тарашкевіч i інш. (усяго 22 чалавекі) абраны акадэмікамі БАН.

[308] "Владэк", "Конг", партыйныя псеўданімы А.Канчэўскага

[309] Васілевіч Іван Антонавіч, нарадзіўся 11 верасня 1894 г. у в. Будслаў Вілейскагапав. Дзяржаўны i партыйны дзеяч БССР. З лютага 1919 г. намеснік наркома харчавання Літоўска-Беларускай ССР. У 1925 г. нарком гандлю, потым фінансаў БССР. З верасня 1927 г. да кастрычніка 1930 г. другі сакратар ЦК КП(б)Б, затым у Наркамземе СССР, з 1934 г. загадчык сельгасаддзела Далёкаўсходняга крайкама ВКП(б). Арыштаваны 19 чэрвеня 1937 г. упраўленнем НКУС Хабар аўскага краю. 24 лістапад а 1937 г. ВК ВС СССР прыгавораны да ВМП. Расстраляны 4 лістап ада 1937 г. Рэабілітаваны ВК ВС СССР 25 лютага 1956 г.

[310] Кнорын Вільгельм Георгіевіч, нарадзіўся 29 жніўня 1890 г. на хутары Ціелі Цэсіскага пав. (Латвія). Савецкі дзяржаўны i партыйны дзеяч, адзін з кіраўнікоў барацьбы за савецкую ўладу на Беларусі, сакратар Паўночна- Заходняга абласнога камітэта РКП(б), у 1920-1922 гг. сакратар ЦБ КП(б)Б, у 1927-1928 гг. першы сакратар ЦК КП(б)Б. Працаваў у Выканкаме Камінтэрна ў 1928-1935 гг., намеснікам загадчыка агітпрападдзела ЦК ВКП(б). Арыштаваны ў маі 1937 г. НКУС СССР. Абвінавачаны ў тым, што з'яўляўся ўдзельнікам праватрацкісцкай, антыкамінтэрнаўскай і антысавецкай нацыяналістычнай латышскай арганізацыі і падтрымліваў сувязі з замежнмі разведкамі. 28 ліпеня 1938 г. ВК ВС СССР прыгавораны да ВМП. Расстраляны 29 ліпеня 1938 г. у Маскве. Рэабілітаваны ВК ВС СССР 30 лістапада 1955 г.

[311] Будзінскі Станіслаў Янавіч (псеўд. Стах, Традыиыя, С.Бяднарскі, Я.Марыянскі), нарадзіўся 9 верасня 1894 г. у Варшаве. Дзеяч рэвалюцыйнага руху. У ліпені 1928 г. на I з'ездзе КПЗБ абраны членам ЦК. У 1929-1932 гг. член ЦК, у 1930-1932 гг. член Бюро ЦК КП(б)Б. У чэрвені 1937 г. арыштаваны НКУС СССР. Расстраляны 22 жніўня 1937 г. Рэабілітаваны пасмяротна

[312] Рваль (сапр. Рэйхер, Райхер Густаў, 1900-1938), дзеяч польскага i міжнароднага рабочага руху. У 1917-1918 гг. у Лодзі, пазней у Маскве. З восені 1920 г. член ЦК Камуністычнай партыі Горнага Шлёнска У 1921-1923 i 1925-1928 гг. у турме. У 1928 г. па абмену палітвязнямі трэці раз пераехаў у СССР i працаваў у Выканаўчым камітэце Камінтэрна. З'яўляўся членам Загранічнага бюро КПЗБ. У 1937 г. прадстаўнік КПП пры ЦК Камуністычнай партыі Іспаніі. У снежні 1937 г. адкліканы ў СССР i арыштаваны ў Ленінградзе. Расстраляны. Рэабілітаваны ў 1956 г.

[313] "Кунзовка", слухачка Камуністычнага універсітэта нацыянальных меншасцей Захаду імя Ю.Мархлеўскага - КУНМЗа.

[314] На самой справе Б.Тарашкевіч і С.Кірцікліс былі знаёмы. У 1920-192 3 гг. яны належалі да адной масонскай ложы

[315] Дэфензіва, палітычная паліцыя ў даваеннай Польшчы.

[316] "Коммунистический Интернационал", часопіс, друкаваны орган ВККІ. Выдаваўся ў 1919-1943 гг. на шасці мовах. У ім былі надрукаваны артыкулы Б.Тарашкевіча

26 "... расстр елян Игнатовский", скажоная, ілжывая інфармацыя, якая была распаўсюджан а ў Польшчы ў сувязі з самазабойствам У.Ігнатоўскага 4 лютага 1931.

[318] "... Янка Купала покончил самоубийством", такія звесткі былі ў п ольскім друку ў сувязі са спробай Я.Купалы 20 лістапада 1930 г. скончыць жыццё самагубствам пасля "перагавораў у ДПУ".

[319] "...Рак-Михайловский тоже арестован', гэтае празарлівае прадбачанне цяжка лагічна растлумачыць.

[320] Лябецкі Франц Ігнатавіч, служачы. Нарадзіўся ў жніўні 1898 г. у в. Савічы Слонімскага пав. З 1915 г. да лістапада 1916 г. жыў i вучыўся ў Адэсе. З лістапада 1916 г. да кастрычніка 1917 г. у царскай арміі, потым у нямецкім палоне да 1919 г. Вярнуўся ў родную вёску. З 1921 г. да ліпеня 1924 г. знаходзіўся ў Чэхаслав акіі. У лістападзе 1924 г. прыехаў у Мінск i працаваў у Наркамземе загадчыкам гаспадаркі. Арыштаваны 4 сакавіка 1927 г. ДПУ БССР "за ўдзел у нелегальным студэнцкім гуртку". Асобай н арадай пры АДПУ СССР 23 верасня 1927 г. сасланы на 3 гады ў г. Уральск. Пасля адбыцця тэрміну ссылкі пераехаў разам з М. Пашковічам у г. Смаленск. Ізноў арыштаваны ў ліпені 1930 г. Смаленскім ДПУ па справе СВБ, але ў хуткім часе вызвалены. Далейшы лёс невядомы. Рэабілітаваны 22 мая 1992 г. у адпаведнасці з пастановай Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь ад 6 чэрвеня 1991 г. "Аб парадку рэабілітацыі ахвяр палітычных рэп- рэсій 20-80-х гадоў у Рэспубліцы Беларусь".

[321] Рэнадэль П'ер (1871-1935), французскі сацыяліст, дзеяч французскага рабочага руху. Варожа адносіўся да камунізму і СССР, выступаў за ўдзел сацыялістаў у буржуазным урадзе. З 1933 г. адзін са стваральнікаў Сацыялістычнай партыі Францыі - Саюза Жана Жарэса

[601] "Маладосць", штомесячны літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны ілюстраваны часопіс. Выдаецца ў Мінску на беларускай мове з красавіка 1953 г. Друкуе творы беларускіх пісьменнікаў, публіцыстычныя і літаратуразнаўчыя артыкулы, рэцэнзіі, матэрыялы на навуковыя, грамадска-палітычныя, гістарычныя тэмы, фотарэпартажы, нарысы пра дзеячаў навукі, культуры, літаратуры і мастацтва, спартсменаў, пераклады з літаратур блізкага і далёкага замежжа

[602] 3:2 "Саюз вызвалення Беларусі" (СВБ), назва арганізацыі, прыдуманай следчымі ў кабінетах ДПУ БССР для ўзбуджэння крымінальнай справы і правядзення палітычных працэсаў па барацьбе з іншадумствам нацыянальнай інтэлігенцыі ў 1930-1931 гг. Першы масавы палітычны працэс на Беларусі. Кіраўніком СВБ быў названы В.Ю.Ластоўскі. У склад цэнтра СВБ залічаны С.М.Некрашэвіч, Я.Ю.Лёсік, І.І.Краскоўскі, А.А.Смоліч, П.В.Трамповіч, А.І. Цвікевіч, Я.Купала, Я.Колас і інш. Лічылася, што СВБ узнік з "Саюза адраджэння Беларусі" (больш падрабязна гл. спасылку 263).

[603] Камігэг дзяржаўнай бяспекі БССР (КДБ БССР), да жніўня 1978 г. КДБ пры СМ БССР, дзяржаўны інстытут, які спалучаў у сваёй дзейнасці функцыі спецслужбы і праваахоўчага органа. Утвораны Указам Прэзідыума ВС БССР ад 19 мая 1954 г. на базе ўпраўленняў, аддзелаў і інш. арганізацыйных структур МУС БССР (гэтыя структуры ў свой час складалі МДБ БССР). Уваходзячы фармальна ў структуру выканаўчай улады БССР, КДБ БССР фактычна стаў элементам сістэмы органаў КДБ СССР. КДБ СССР быў адной з буйнейшых і эфектыўна дзеючых спецслужбаў свету. КДБ БССР дзейнічаў на заходніх рубяжах СССР (блізкасць да НАТО, дыслакацыя на тэрыторыі Беларусі магутнай ваеннай групоўкі Узброеных Сіл СССР і інш.). У канцы 80-х гадоў у кантэксце пераўтварэнняў у СССР адбываліся змены і ў органах КДБ: ліквідаваны падраздзяленні па барацьбе з "ідэалагічнай дыверсіяй", шэраг інш. арганізацыйных структур, скарочана колькасць кіруючага складу. Паводле рашэння ВС БССР ад 25 жніўня 1991 г. КДБ БССР пераўтвораны з саюзна-рэспубліканскага ў рэспубліканскі, са снежня 1991 г. дзейнічае як нацыянальная спецслужба.

[604] "Полымя" (у 1932-1941 гг. - "Полымя рэвалюцыі"), штомесячны літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны часопіс. Выдаецца з 1922 г. у Мінску на беларускай мове. У 1922-1924 гг. вьданне Беларускага кааператыўна-выдавецкага таварыства "Савецкая Беларусь", з 1924 г. выданне Дзяржаўнага выдавецтва Беларусі, у 1932-1934 гг. орган аргкамітэта Саюза савецкіх пісьменнікаў БССР, з 1934 г. орган праўлення Саюза савецкіх пісьменнікаў БССР, з 1945 г. - Саюза пісьменнікаў Беларусі. У Вялікую Айчынную вайну не выдаваўся.

[605] Як вядома, Б.Тарашкевич нарадзіўся ў в. Мацюлішкі Віленскага павета. - Заўвага аўт.

[606] "Польская арганізацыя вайсковая" (ПАВ), назва "контррэвалюцыйнай шпіёнскай арганізацыі", якая, паводле следчых АДПУ, існавала на тэрыторыі БССР у 1930-я гады. Справа была распачата паводле з агаду з Масквы i ў 1933 i 1937 гг. выкарыстана для расправы з інтэлігенцыяй, пераважна польскай нацыянальнасці, каталіцкім духавенствам, касцельным актывам. Следчыя "высветлілі", што ПАВ пачала фарміравацца ў 1924 г. па прапанове консула Польшчы. З 1933 г. кіраўніком Мінскай філіі ПАВ быў нібыта настаяцель Мінскага кафедральнага касцёла ксёндз А.І. Пучкар-Хмялеўскі, які ў 20-я гады выступаў за беларусізацыю касцёла У Гомелі ў кіраўнікі ПАВ залічылі ксяндза К.А. Андрэкуса. Удзельнікі ПАВ прыгавораны на тэрмін ад 3 да 5 гадоў I IIIЛ. У маі 1937 г. па гэтай справе арыштавана каля 1 тыс. чалавек. Члены ПАВ у асноўным расстраляны ў жніўні 1937 г. Рэабілітацыя членаў ПАВ пачалася ў 1989 г.

[607] Гепштэйн Аляксанар Міхайлавіч (1908-1940), начальнік III аддзела УДБ НКУС БССР, лейтэнант дзяржбяспекі. З сям'і служачага. Яўрэй. Жанаты. Адукацыя сярэдняя. Член ВКП(б) з 1932 г. Арыштаваны 27 снежня 1938 г. Ваенным трыбуналам войск НКУС БССР Беларускай ваеннай акругі ў закрытым судовым пасяджэнні ў г.Мінску 16-19 ліпеня 1939 г. асуджаны па ярт. 69, 76, 64 КК БССР да ВМП. Расстраляны. Да нашага часу не рэабілітаваны.

[608] Берман Барыс Давыдавіч (1901-1939), няродны камісар унутраных спраў БССР. Адукацыя сярэдняя. Камісар дзяржаўнай бяспекі 3-га ранга (1935). У органах бяспекі з 1921 г.: у Іркуцкім губаддзеле ДПУ, у Сярэдняй Азіі, з 1931 г. у АДПУ пры СНК СССР. З 4 сакавіка 1937 г. да 22 мая 1938 г. нарком НКУС БССР. Арыштаваны 24 верасня 1938 г. на пасадзе начальніка 3-гя ўпраўлення НКУС СССР. 22 лютага 1939 г. Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР прыгавораны па арт. 58-1"а", 58-8 i 58-11 КК РСФСР да ВМП. Прыгавор прыведзены ў выкананне 23 лютага 1939 г. Паводле Пастановы Галоўнай ваеннай пракуратуры ад 26 красавіка 1957 г. падстаў да рэабілітацыі Б.Д.Бермана няма У час кіраўніцтва ім НКУС БССР на тэрыторыі БССР былі праведзены найбольш масавыя рэпрэсіі ў адносінах да насельніцтва Беларусі. У матэрыялах архіўнай крымінальнай справы на наркома ўнутраных спраў БССР А.А.Наседкіна прыводзіцца факт, што ў студзені 1938 г. на нарадзе ў наркома НКУС СССР МЛ. Яжовя Б.Д.Берман прывёў лічбу рэпрэсіраваных па Белярусі - 60 тыс. чалавек.

[609] Калінін Міхаіл Іванавіч (1875-1946), дзеяч КПСС і савецкай дзяржавы, Герой Сацыялістычнай Працы (1944). З сакавіка 1919 г. старшыня ВЦВК, са снежня 1922 г. старшыня ЦВК СССР, са студзеня 1938 г. старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР. У чэрвені 1919 г. на чале агітпоезда "Кастрычніцкая рэвалюцыя" наведаў Беларусь. У верасні 1933 г. выступаў на 1-м усебеларускім злёце конюхаў-ударнікаў. 11 ліпеня 1935 г. на юбілейнай сесіі ЦВК БССР у Мінску ўручыў Беларусі ордэн Леніна. З 1919 г. член ЦК, кандыдат ў члены Палітбюро ЦК РКП(б), з 1926 г. член Палітбюро ЦК ВКП(б). Дэпутат Вярхоўнага Савета СССР (з 1937). На Беларусі яго іменем названы прадпрыемствы, калгасы, саўгасы, вуліцы, плошчы; помнікі ў Мінску, Гомелі і інш. гарадах і вёсках.

[610] Яжоў Мікалай Іванавіч (1895-1940), нарком НКУС СССР у 1937-1939 гг. Актыўны ўдзельнік Кастрычніцкай рэвалюцыі і грамадзянскай вайны. З 1922 г. на кіруючай партыйнай рабоце - сакратар губкама і крайкама, з 1927 г. - у апараце ЦК ВКП(б). У 1929-1930 гг. нам. наркамзема СССР, потым загадчык аддзелаў ЦК, з 1935 г. сакратар ЦК ВКП(б). Арыштаваны 10 красавіка 1939 г. па загаду Л.П.Берыі і знаходзіўся пад вартай у Суханаўскай асобай турме НКУС СССР. ВК ВС СССР 2 лютага 1940 г. прыгавораны да ВМП. Расстраляны 4 лютага 1940 г. у Маскве. Рэабілітацыі не падлягае.

[611] Вышынскі Андрэй Януаравіч (1883-1954), савецкі дзяржаўны дзеяч, дыпламат, юрыст. Акадэмік АН СССР (1939). Скончыў Кіеўскі універсітэт (1913). З 1915 г. на юрыдычнай і адміністрацыйнай рабоце. З 1931 г. у органах Пракуратуры РСФСР. У 19 3 5-1939 гг. Генеральны пракурор СССР. У 1937-1941 гг. дырэктар Інстытута права АН СССР. З 1937 г. дэпутат ВС СССР. У 1939-1944 гг. намеснік старшыні СНК СССР. У 1940-1949 гг. намеснік міністра, у 1949-1953 гг. міністр замежных спраў СССР. У 1953-1954 гг. пастаянны прадстаўнік СССР пры ААН. Дзяржаўны абвінаваўца на шматлікіх сфальсіфікаваных органамі дзяржбяспекі працэсах 1930-х гадоў у СССР. Тэарэтычныя палажэнні, выкладзеныя ў яго навуковых працах (прызнанне абвінавачанага як галоўны доказ яго віны), былі накіраваны на абгрунтаванне грубых парушэнняў сацыялістычнай законнасці і масавых рэпрэсій у СССР.

[612] Серышаў Васілій Міхайлавіч (1902-1943), намеснік начальніка III аддзела УДБ НКУС БССР, малодшы лейтэнант дзяржбяспекі. З рабочых. Рускі. Адукацыя ніжэйшая. Член ВКП(б) з 1923 г. Узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі. Арыштаваны 27 снежня 1938 г. Ваенным трыбуналам войск НКУС БССР у закрытым судовым пасяджэнні ў г.Мінску 16-19 ліпеня 1939 г. асуджаны па арт. 180а КК БССР да 5 год ППЛ з канфіскацыяй маёмасці і да хадайніцтва перад ВС СССР аб паз баўленні яго ордэна Чырвонай Зоркі. Да нашага часу не рэабілітаваны.

[613] Наседкін Аляксей Аляксеевіч (1897-1940), народны камісар унутраных спраў БССР. Скончыў вячэрні факультэт Інстытута краснай прафесуры. Маёр дзяржбяспекі (1938). З 1927 г. у органах дзяржбяспекі: у Маскве, Куйбышаве, Маскоўскай і Смаленскай абл. З 22 мая да 16 снежня 1938 г. нарком унутраных спраў БССР. Дэпутат Вярхоўнага Савета СССР (1938). Узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі (1937). Арыштаваны 16 снежня 1938 г. Пастановай ВК ВС СССР ад 15 студзеня 1940 г. прыгавораны па арт. 58-1 і 58-11 КК РСФСР да ВМП. Прыгавор прыведзены ў выкананне ў Маскве 26 студзеня 1940 г. Знаходжанне А.А.Наседкіна на пасадзе наркома ўнутраных спраў БССР адзначана працягам шырокамаштабных рэпрэсій у адносінах да насельніцтва Беларусі, пачатых яго папярэднікам Б.Д.Берманам. Рэабілітацыі не падлягае.

[614] Берыя Лаўрэнцій Паўлавіч (1899-1953), савецкі, партыйны i дзяржаўны дзеяч. Маршал Савецкага Саюза (1945), Генеральны камісар дзяржаўнай бяспекі (1941), Герой Сацыялістычнай Працы (1943). У 1921-1938 гг. у органах дзяржбяспекі Закаўказзя. У 1938-1945 i ў сакавіку-чэрвені 1953 г. нарком унутраных спраў СССР. У 1934-1953 гг. член ЦК КПСС. У 1946-1953 гг. член Палітбюро ЦК КПСС. З 1937 г. дэпутат ВС СССР. Адзін з галоўных арганізатараў i кіраўнікоў палітычных рэпрэсій у СССР у 1930-1950-я гады. 26 чэрвеня 1953 г. арыштаваны, ня ліпеньскім (1953) Пленуме ЦК КПСС выведзены са складу ЦК КП СС i выключаны з партыі як вораг Камуністычнай партыі i савецкага народа. 23 снежня 1953 г. прыгавораны зя "здраду да расстрэлу i ў той жа дзень расстраляны. Рэабілітацыі не падлягае.

[615] Сталін (Джугашвілі) Іосіф Вісарыёнавіч (1879-1953), адзін з кіруючых дзеячаў КПСС, Савецкай дзяржавы, міжнароднагя камуністычнага i рабочага руху. З кастрычніка 1917 г. нарком па справах нацыянальнасцей, нарком дзяржкантролю, РЮ. Член ЦК партыі з 1917 г., Палітбюро ЦК з 1919 г. З 1922 г. Генеральны сакратар ЦК КПСС. З 1941 г. Старшыня СНК (СМ) СССР i ДКА, нарком абароны, Вярхоўны галоўнакамандуючы. Дапусціў шэраг тэарэтычных i палітычных памылак, грубыя парушэнні законнасці, адступленні ад норм партыйнага i дзяржаўнага жыцця. Культ Сталіня асуджаны КПСС.

[616] Як вядома, Б.А. Тарашкевіч нарадзіўся ў в. Мацюлішкі Віленскай губ. У в. Чарнулішкі Віленскай губ. жыла яго бабуля з роду Чарняўскіх. - Заўвага аўт.

 

Top