Папярэдняя старонка: Лаўрэш Л. Лiда на старых паштоўках

Аўтар: Lauresz Leanid,
Дадана: 23-03-2001,
Крыніца: pawet.net.

Żydzi osiedlili się w Lidzie w drugiej połowie XVI w. W czasach króla Jana Kazimierza w mieście żyło jedynie 160 Żydów. Członkowie żydowskiej społeczności, zwanej kahałem, byli bardzo biedni, o czym świadczą zachowane informacje o zadłużeniach. Dla przykładu - w fundusze Żyrmunskiego kościoła wliczony był wyderkaf lidzkiego chorążego i podczaszego Konstantego Kazimierza Kuncewicza z 7 czerwca 1692 r., w kwocie 4350 złotych, zabezpieczony w lidzkim kahale. Zgodnie z drugim wyderkafem z 11 listopada 1688 r. przedstawiciele miejskiego kahału zajęli od lidzkiego dziekana Widynowskiego 500 złotych i do 1707 r. nie mogli wypłacić nawet 6% tej sumy.

Król Stefan Batory w 1579 r. wydał nowy przywilej dla lidzkich Żydów, gwarantujący prawo wybudowania synagogi w Lidzie, a także zezwalający na naprawę starej, pod warunkiem, że nie będzie wyższa od kościoła i cerkwi.

Pierwsza wzmianka o żydowskim kahale pochodzi z 1623 r., kiedy został on podporządkowany grodzieńskiemu - z tego okresu pochodzi korespondencja między lidzkim kahałem i sąsiednimi żydowskimi społecznościami. W 1630 r. stara synagoga została przebudowana i powiększona, na co zgodził się król Władysław IV.

Na początku XVIII w. większość lidzkich Żydów trudniła się drobnym handlem albo rolnictwem. W 1766 r. podatki płaciło 1167 Żydów.

W 1897 r. w Lidzie mieszkało już 5166 Żydów (68% ludności miasta), a w powiecie - 24 813 (12%). W 1879 r. w mieście było zarejestrowanych 189 rzemieślników - w większości Żydów. Pod koniec XIX w. powszechnym zjawiskiem na tamtych terenach stała się emigracja do USA. W latach 80-tych XIX wieku 13 domów modlitwy zgrupowanych było wokół jednego placu, zostało uszkodzonych w trakcie pożaru. W tym czasie w mieście powstał oddział organizacji Howewej Cijon, która zbierała fundusze na budowę kolonii Mazkeret Batja w Palestynie. W 1902 roku z inicjatywy rabina Reinesa, w mieście powstał oddział Mizrachi. Na początku 1885 r. wśród lidzkich Żydów przeprowadzono zbiórkę pieniędzy na zorganizowanie miejsca zamieszkania Mazkeret Batiya w Palestynie. Mniej więcej od 1902 r. w mieście pojawiły się organizacje: Bund, Poalej Syjon, a także swoją działalność rozpoczęli socjaliści-syjoniści. Ludzie związani z partią organizowali tajne zebrania w lasach wokół miasta, agitowali w synagodze i wśród robotników żydowskich.

Rabin Dawid ben Arien Leib Lida został lidzkim rabinem w 1671 r. Popularność zyskała jego książka "Ir Dawid" (pol. 'miasto Dawida') o studiowaniu Tory. Syn rabina Pesachian i wnuk Dawid Beniamin kolejno pełnili funkcję rabinów Lidy. W latach 1800-1845 tutejszymi rabinami byli Elimelich Kamieński i jego syn, Eliasz Akiwa Kamieński. Ten ostatni zyskał sławę jako sędzia religijny (dajan).

Od połowy XIX w. lidzkim rabinem był Eliasz Szik, utalentowany kaznodzieja. Mówiono, że potrafił czynić cuda na oczach ludzi. Książka rabina Eliasza Szika pt. "Ein Eliachi" stanowiła komentarz dla zebranych legend talmudycznych (znanych jako "Ein Iaakob") i została wydana w Wilnie. Następcą Szika został cadyk Beniamin Lida. W 1878 r. wspólnota cadyków wybrała Szłomka na swego rabina.

Znaczącą rolę w społeczności lidzkich Żydów w XIX w. odegrał rabin Mojsze Izaak Darszan (1828-1899), znany także jako Kielmski Maggid (Maggid w tłum. z hebr. to 'mówiący'). Darszan był liderem i głównym kaznodzieją religijnego nurtu "Musar". Urodził się pod Słonimem i został znanym kaznodzieją już jako piętnastolatek. W wieku lat 21 uczył się w Kownie u znanego rabina Izraela Lipkina Sołontera, założyciela nurtu Musarów (Musar z hebr. to 'moralność'; Musar - ruch w obrębie judaizmu "litewskiego" skrzydła, powstały w XIX w. i przeciwstawiający się chasydyzmowi). Sołonter odkrył wspaniały talent kaznodziejski młodego Darszana. Po 50 latach rabin Darszan został znakomitym Maggidem odłamu Musarów, zastępując na tym stanowisku rabina Sołontera. W latach 1850-1853 Darszan służył w Kielmach (Litwa), lecz powszechną popularność zyskał dzięki podróżom od kahału do kahału i kazaniom, w których tłumaczył obowiązek stosowania surowych norm moralnych w życiu powszednim. Ponadto, zakładał organizacje dobroczynne wspierające biednych studentów. W 1884 r. odwiedził Londyn i spotkał się z rabinami: Natanem Adlerem i Samuelem Montagu (lordem Schweissingiem). W 1897 r. w Wilnie ukazała się książka Darszana pt. "Kohelet chawim" - zbiór jego 10 najbardziej znakomitych kazań. W 1898 r. Kielmski Maggid osiadł wraz z synem Bem Zion Darszanem w Lidzie, gdzie po roku umarł.

W 1886 r. rabin Izaak Jakub Reines (1839-1915), lider religijnych syjonistów, został rabinem w Lidzie. Urodził się na Białorusi i uczył w Ejszyszko- Wołżyńskiej jesziwie. Był członkiem "Hibbat Syjon" ("Hibbat Syjon" to ruch powstały w Rosji w początkach lat 80. XIX w., z którego narodził się później syjonizm) od samych jego początków. W 1897 r. uczestniczył w pierwszym światowym zjeździe syjonistów w Bazylei. W 1902 r. Reines opublikował książkę pt. "Nowy świat w Syjonie" ("Or Hadash al Tzion"), w której, w odróżnieniu od większości rabinów tego okresu, ukazał konieczność wsparcia ruchu syjonistycznego przez kręgi religijne. W tym samym roku Reines w Wilnie zorganizował zjazd, na którym uformował się ruch religijnych syjonistów "Mizrahi".

W 1905 r., kiedy w obliczu zmieniających się warunków życia koniecznym okazało się dążenie do czerpania korzyści z nauki, Reines otworzył w Lidzie nowoczesną jesziwę. Program nowej jesziwy podzielono na sześć lat i zawarto w nim - oprócz Talmudu i żydowskiej gramatyki - wszystkie elementy programu gimnazjum. Zgodnie z tradycją studiowanie Tory pozostało głównym celem nauki. Reines wprowadził w jesziwie przede wszystkim określony program zajęć, podzielił go na klasy, przygotował okresowe egzaminy dla uczniów. Pierwsze 4 lata poświęcone były studiowaniu Talmudu i zgłębianu komentarzy do niego, dwa kolejne - wyłącznie zaznajomieniu się z istniejącymi kodeksami religijnymi. Lidzka jesziwa szybko zyskała popularność. W 1908 r. otrzymała zatwierdzony statut. Wkłady pieniężne osiągnęły sumę 20 000 rubli, a liczba uczniów przewyższała 300. Z uwagi na to, że jesziwa obowiązana była kształcić nie tylko rabinów i nauczycieli, ale też kupców, znających tematykę żydowską z pierwszej ręki i kochających ją, od 1909 r. w ostatniej klasie zaczęto wykładać niektóre nauki handlowe. Jednym z głównych mecenasów lidzkiej jesziwy był baron G.D. Ginzburg.

20 września 1915 roku miasto zajęli Niemcy, co wstrzymało ekonomiczny rozwój miasta, zezwalając jednak Żydom na kulturalną działalność. W przeddzień Paschi w 1919 roku żołnierze generała Hallera zorganizowali pogrom w Lidzie, zabijając 39 Żydów.

W 1918 miejscowym rabinem został Aaron Rabinowicz. Zginął on podczas Holokaustu - znalazł się wśród tysięcy lidzkich Żydów prowadzonych na rozstrzelanie i do ostatniej minuty modlił się i uspakajał ludzi.

W 1921 r. połowę z 302 żydowskich sklepów stanowiła działalność rodzinna. 37 Żydów zajmowało się rolnictwem. W latach 20. i 30. większość Żydów zajmowała się handlem, rzemiosłem albo przemysłem. 18 z 23 miejskich banków należało do społeczności żydowskiej.

Wspólny Bank Narodowy założony został w 1922 r. jako filia banku wileńskiego. W 1925 r. bank miał 283 klientów, z czego 183 handlarzy, 74 rzemieślników i 8 rolników. Bank udzielił 1548 kredytów na sumę 126 976 zł. Bank Handlowy powstał w 1928 r.

W latach 30. w Lidzie istniały 4 szkoły żydowskie, 3 żydowskie biblioteki, 5 grup dramatycznych, szkoła wieczorowa dla dorosłych, 3 żydowskie organizacje sportowe, synagoga i 12 domów modlitewnych oraz szpital na 18 łóżek. Towarzystwo Wzajemnej Pomocy zorganizowało dzienne domy pobytu dla dzieci z biednych rodzin, centrum troski o niemowlęta i kuchnię mleczną, prowadziło także badania lekarskie dzieci.

Jesziwa Reinesa została zamknięta w początkach I wojny światowej i ponownie otwarta w 1923 r. - przy wsparciu komitetu jesziw w Wilnie. W okresie międzywojennym ukazywało się kilka żydowskich czasopism. W 1929 r. powstała gazeta "Lider Wochenblatt", w 1932 r. "Lider Woch", w 1936 "Lider Leben", a 13 kwietnia 1937 r. ukazał się jedyny numer gazety "Unser Ruf". W 1933 r. powołano komitet historyczny, który zbierał materiały dotyczące lidzkich Żydów w celu wydania monografii, jednak zadanie to nie zostało do końca zrealizowane.

Lida tradycyjnie nie miała samodzielnego kahału i powszechnej rady żydowskiej. Pierwsza rada została zwołana na początku lat 20. przy wsparciu Komitetu Amerykańskiego (American Relief Groups to Supervise Aid). Pierwsze wybory odbyły się w 1932 r., drugie - 6 września 1936 r. Rząd polski uważał tę radę za prawnego przedstawiciela społeczności żydowskiej. W tym czasie w Lidzie aktywnie działał ruch syjonistyczny. Jego przedstawiciele organizowali "Hechalutz" (organizacja założona w 1923 r. w celu pomocy w przejeździe do Palestyny) i "Ha-Shomer ha-Za'ir" - liczba członków obu grup sięgała 500 osób. Istniała w mieście również liga żydowskich robotników. W 1933 r. powstała federacja młodych rzemieślników "Histadrut ha-Oved", która przygotowywała swoich członków do wyjazdu do Palestyny. W tym czasie Lidę niejednokrotnie odwiedzali również znani działacze i teoretycy syjonizmu, m.in. Ziejew Żabotyński, Nataan Bystrzycki, Izaak Cukerman.

18 września 1939 r. do Lidy weszły oddziały Armii Czerwonej. Niedaleko miasta wytyczono nową granicę z Litwą i w Lidzie zebrali się polscy Żydzi, którzy planowali ucieczkę do Wilna, by później wyjechać do USA. W mieście działała konspiracyjna żydowska organizacja syjonistyczna. Po serii aresztów w grudniu 1939 r. syjonistyczne organizacje zostały zlikwidowane przez NKWD.

W 1940 r. żydowska społeczność liczyła 15 000 osób.

Sowiecka władza zamknęła wszystkie żydowskie organizacje. Latem 1940 r. żydowskich uciekinierów z zachodniej Polski zaczęto wysiedlać w głąb Rosji, głównie w rejon Rybińska.

Holocaust przeżyło ok. 300 osób.

W latach 50. zniszczony został dawny cmentarz żydowski.

 

Top