Папярэдняя старонка: Rouba N. Przewodnik po Litwe i Białejrusi

Część l. Ogólna 


Аўтар: Rouba Napoleon,
Дадана: 22-04-2006,
Крыніца: Wilno 1909 - Gdańsk 1995.



Granice "Przewodnika"

Nasz "Przewodnik" ma służyć źródłem podręcznem dla skromnych wiadomości, dotyczących Litwy i Białejrusi- wiadomości historyczno-geograflcznych. I nawet nie dla Litwy i Białejrusi, jeno dla sześciu gubernji, wchodzących w skład Państwa Rosyjskiego, które są przecież, lubo nie w całości, i powyżej wymienionemi dzielnicami, etnograficznie odrębnemi. Boć chyba nie potrzeba owodzić, że nie może tu być mowy o całości Litwy, gdyż do tego należałoby jeszcze zająć część Prus Książęcych oraz spory szmat gubernji suwalskiej z Królestwa Polskiego. Jak niemniej i z tej Białejrusi trzebaby wykreślić spore wycinki, np. z Podlasia, na rzecz ziem etnograficznie polskich.

O badania etnograficzne nam w danym razie nie chodzi, więc bierzemy jednostki administracyjne, jak one są obecnie i na tem tle kreślimy tkankę zgromadzonych wiadomości.

Z powyższych sześciu gub. trzy pierwsze, t. j. wileńską, kowieńską i grodzieńską nazywamy zazwyczaj Litwą, trzy zaś ostatnie-t. j. mińską, Witebska i mohylowską- Białorusią. Dla wszystkich jednak sześciu Wilno jest niewątpliwie środowiskiem, gdzie się skupiają wszystkie nici życia Litwy i Białejrusi.

Przewodnik tedy ma służyć dla 6 gubernji: wileńskiej , kowieńskiej, grodzieńs kiej, mińskiej, witebskiej i mohylowskiej.

Przeszłość Litwy i Białejrusi

W ogólnym składzie Rzeczypospolitej od czasu Unji lubelskiej (1569 r.) ziemie, zamieszkałe przez tubylcze ludy litewski i białoruski, stanowiły Wielkie Księstwo Litewskie, prowincję autonomiczną, posiadającą własnych dygnitarzy i własne prawodawstwo, złączoną węzłem federacyjnym z Polską.

Kraj ten około sto mil, od granic ziemi Pskowskiej na północy do Wołynia na południu i tyleż od granic ziemi Smoleńskiej na wschodzie do Połągi nad Bałtykiem długi i szeroki, przecięty ukośnie szerokim pasem gęstych jezior, przecinają cztery wielkie rzeki: Niemen, Dźwina Zachodnia, Dniepr i Prypeć. Z tych trzy pierwsze znane już były w starożytności pod nazwami: Chronos (Niemen), Rubon (Dźwina) i Borysthenes (Dniepr).

Główną jednak arterją Litwy jest Niemen, biorący początek w powiecie ihumeńskim, a wpadający do morza Bałtyckiego już w granicach Prus. Z dopływów, do systemu wodnego Niemeńskiego należących, rzeka Berezyna (mniejsza od Berezyny, wpadającej do Dniepra) zaczyna się w okolicach Bohdanowa w po w. oszmiańskim i, przecinając lasy Wiszniewskie, wpada do Niemna między Mikołajewem a Delatyczamiy Szcaara wypływa z bagien poleskich i wyżej Mostów łączy się z Niemnem; Merecz, rzeka bystra i przezroczysta, wynurzywszy się z lasów Wialbutowa w pow. oszmiańskim, wpada do Niemna pod miastem Mereczem; Strawa, ukazując się blisko jezior Trockich, krótkim swym biegiem skrapla żyźniejsze okolice powiatu trockiego i niknie w Niemnie między, Rumszyszkami i Dorsuniszkami; wartka Wilja (Neris po litewsku) ma swoje źródło w bagnistych lasach, ciągnących się od Borysowa wzdłuż Berezyny pod wsią Szylińcami i w Kownie łączy się z Niemnem. Za Kownem Niemen przyjmuje do siebie Niewiażę, która, wypływając z żyznych równin powiatu wiłkomierskiego, oddziela Żmudź od województwa Trockiego, Dubissę, zaczynającą się w pow. szawelskim, Szeszupę, Mitwę i Jurę, które wpadają doń bliskojuż granicy pruskiej.

img/wokladka.jpg

Dźwina Zachodnia, zaczynając się po za granicami województwa Witebskiego, płynie środkiem jeso i województwa Potockiego, a następnie, rozgraniczając Inflanty Polskie od Litwy, a Księstwo Kurlandzkie od dalszych Inttant, wpada pod Rygą do morza Biltyckiego. Piękna ta rzeka, rybna i spławnu, przybiera do siebie w różnych miejscach liczne strumienie, z których znaczniejsze są: Widżba, łącząca się z Dźwina pod Witebskiem, Łuczosa, Uła, Obola, Połota, wpadająca do Dźwiny pod zamkiem Połockim, Dzisna, Dryssa, Druja.

Dniepr, w głębi Rosji biorąc swój początek, przepływa przez, dawne województwa Mścisławskie i Mińskie i toczy dalej swe fale przez żyzne równiny Ukrainy. Znacznym jego dopływem z lewego brzegu w obrębie W. Ks. Litewskiego jest Soż, równolegle prawie płynący od Mścisławia przez powiaty mohylowski, rohaczewski i rzeczycki. Z prawej strony wp;'ida do Dniepru powyżej Rzeczycy Berezyna, mająca swe źródło w lasach Birysowskich opodal miasteczka Berezyny. Dalej łączy się z Dnieprem jedna z najznaczniejszych rzek W. Ks. Litewskiego, Prypeć, która swą wielkością i obfitością dopływów, zdaje się, tworzyć osobny system wodny. Na początku nazywana Strumieniem, wysączywszy się z błot ziemi Chełmskiej pod miastem Holownem, niedaleko Lubomli, zabiera z lewej strony rzekę Pinę i odtąd przybiera nazwę Prypeci, następnie zagarnia z tegoż boku Jasiołdę, Słucz i Ptycr, z prawej zaś strony Turję, Styr i Horyń. Zaczynając od Ratna do Pińska i dalej do Mozyrza, przepływa Prypeć całą tę płaszczyznę, która od północy Litewskicm, a od południa Wołyńskiem Polesiem się nazywa i poniżri Czarnobyla wpada do Dniepru.

Ostatnia wielka rzeka, która od granic Małopolski sam kraniec prowincji Litewskiej w województwie Brzesko-Litewskiem przecina, jest Bug. Źródła jego są aż w Rusi Czerwonej. Pod Brześciem Bug przyjmuje do siebie wody Muchawca, a pod Serockiem wpada do Narwi.

Obfitość rzek i jezior oddawna zachęcała przemyślnych obywateli W. Ks. Litewskiego do kopania spławuych kanałów wodnych. Istnieje dotąd kanał z jeziora Sporowskiego do m. Bezdzieźa w Kobryńskiem. Za Stanisława-Augusta wykopany został kosztem skarbowym za 40.000 dukatów kanał, zwany Królewskim, Brzeskim !ub Rzeczypospolitej, 10 mil długi, który połączył Pinę, wpadającą do Prypeci, z Muchawcem, dopływem Bugu, a tem saniom Bałtyk z morzem Czarnem. Prawie jednocześnie Mich,ił Ogiński, hetman wielki litewski, przez wykopanie własnym kosztem siedmiomilowego kanału (zwanego kań. Ogińskiego). połączył Jasiołdę, dopływ Prypeci, ze Szczarą, udiodzącą do Niemna. Był jeszcze i czwarty stary kanał, zwany Balowym lub Publicznym, z jeziora Turskiego od źródeł Prypeci do Mochawca kierowany. Wreszcie do najmłodszych należy kanał Windawski, rozpoczęty w r. 1826 i w pięć iat później zaniedbany. Miał un połączyć .Niemen z Bałtykiem, z pominięciem Królewca.

Chociaż Ruś południowa wcześnie, bo od czasu Gedymina i Olgierda, hołdowała Litwie, a zielnice: kijowska, wołyńska, bracławska i inne, już w dobie Rzeczypospolitej rządziły się statutem litewskim, to jednak w skład terytorjum W. Ks. Lit. wchodziło tylko 11 prowincyj, mianowicie województwa: wileńskie, trockie, mińskie, nowogródzkie, brzeskie, mścisławskie, smoleńskie, witebskie, połockie, inflanckie i księstwo Żmudzkie. Wszystkie one zajmowały przestrzeni mniejwięcej 9.900 mil kwadratowych.

Niezależnie od nazw urzędowych weszły do mowy potocznej nazwy z charakterem etnograficznym. Tak np. województwa: połockie, witebskie, mścisławskie i część mińskiego, zaczęto w wiekach ostatnich nazywać Białorusią. Województwo zaś nowogródzkie i strony grodzieńskie, po Podlasie, nazwano Rusią Czarną. Bagniste dorzecze Prypeci, zajmujące większą część województwa brzeskiego, część wschodnią nowogródzkiego, południową mińskiego i północną wołyńskiego, zowie się Polesiem. "Część południowa księstwa Żmudzkiego, położona w klinie między Niemnem, Prusami i Szeszupą, zwała się "traktem Zapuszczańskim".

Herb W. Ks. Lit., zwany "Pogonią", przedstawia w polu czerwonem, pod mitrą książęcą, jeźdźca w zbroi i hełmie, z mieczem do cięcia podniesionym, i tarczą, na której dwa krzyże złote w jeden spojone. Koń pod nim biały, rozpędzony, okryty czaprakiem czerwonym, długim prawie do kopyt, z potrójną złotą frendzlą.

Prócz tego był jeszcze inny herb Litwy, a właściwie domu Jagiellonów, zwany Kolumnami, przedstawiający trzy żółte słupy z podstawą, w czerwoncin polu.

Województwo Wileńskie, rdzenna dzielnica Litwy, ustanowione od r. 1413, czyli od pierwszej unji horodelskiej, graniczyło na północy i półn. -zachodzie -z Seroigaiją i województwem trockiem; na zachodzie z woj. trockiem; na południe - z woj. nowogródzkiem, przypierając do Niemna; na wschodzie - z woj. mińskiem i połockiem. Liczyło powiatów 5: wileński, oszmiański, lidzki, wiłkomierski i brasławski. Miało herb Pogoń białą w polu czerwonem. Miastem stołeczncm było Wilno; inne znaczniejsze: Oszmiana, Lida, Wiłkomierz, Brastaw i Zołiidek.

Województwo Trockie miało początek razem z woj. Wileńskiem w r. 1413, od pierwszej unji; herb: biała Pogoń w czerwpuem polu. Graniczyło na północy z Semigaiją, na zachodzie z ks. Żmudzkiem, Prusami i woj. podlaskiem. opierając się o rzekę Narew i województwo brzeskie; na wschodzie z wojew. nowogródzkiem i wileńskiem. Miało powiatów 4: trocki, grodzieński, kowieński i upicki. Miasta ważniejsze: Grodno, Kowno, Troki, Upita, Białystok, Swisłocz, Skidel, Lipsk, Merecz, Olkieniki, Olita, Choroszcza, Wigry.

Województwo Mińskie, ziemia krywiczańska, zliołdowana Litwie za Gedymioa, powstało w r. 1569, czyli od unji lubelskiej. Miało herb: Pogoń cielistego koloru w polu białem. Graniczyło na północ z woj. połnckiem i Witebskiem, na zachodzie z woj. wileńskiem i nowogródzkiem, na południu z woj. brzeskiem i kijowskiem, na wschodzie z Ukrainą moskiewską, opierając się o Dzisnę i woj. mścisławskiu. Miało powiatów 3: miński, mozyrski i rzeczycki. Ważniejsze miasta: Mińsk, Radoszkowicze, Kojdanów, Ihumeń, Borysów, Raszów, Doktryn, Mozyrz, Rzeczyca.

Województwo Nowogródzkie, niegdyś dzielnica księstwa wołyńskiego, do r. 1500 była namiestnictwem, odtąd przybrało miano województwa. Miało herb: Pogoń biała w polu czerwonem. Składało się z 3 powiatów: nowogródzkiego wraz z księstwem słuckiem, słonimskiego
i wołkowyskiego. Graniczyło na północy z województwami mińskiem i wileńskiem; na zachodzie z pow. grodzieńskim woj. irockiego, na południu z pow. pińskim woj. brzeskiego, na wschodzie z powiatami mozyrskim i rzeczyckim woj. mińskiego, zajmowało przestrzeni około 900 mil kw. Ważniejsze miasta: Nowogródek, Słuck, Nieśwież, Kopyl, Hłusk, Mir, Lubcz, Kleck, Zdzięcioł, Słonina, Różana, Wołkowysk, Wołpa.

Województwo Brzesko-Litewskie, dawna dzielnica księstwa wołyńskiego, zagarnięta przez Gedymiua około 1316 r., ukonstytuowane od unji lubelskiej, miało herb Pogoń białą w polu czerwonem z rycerzem, przybranym w barwy błękitne. Dzieliło się na 2 powiaty: brzeski i piński. Graniczyło od północy z pow. mozyrskim w. mińskiego, z ks. słuckim, woj. nowogródzkiem, oraz pow. grodź, woj. trockiego; od zachodu z ziemiami: bielską, drohicką i mielnicką woj. podlaskiego i woj. lubelskiem; od południa z ziemią chełmską i woj. wołyńskiem; od wschodu z pow. owruckim wojew. kijows. Ważniejsze miasta: Brześć-Lit., Wysokie-Lit., Prużana, Kobryń, Biała, Włodawa, Kodeń, Pińsk, Dawidgródek, Kożangródek, Łachwa, Łunin, Turów.

Województwo Mścisławskie, niegdyś dzielnica kniaziów Rurykowiczów, za Olgierda już Litwie hołdująca, utworzone w r. 1569, miało herb: Pogoń biała w polu czerwonem na żółtej chorągwi. Od północy graniczyło z województwem smoleńs., z pow. orszańs. wojew. witebskiego; od zachodu i południa z powiatami: mińskim i rzeczyckim wojmińskiego; od wschodu' z gub. białogrodzką, należącą do posiadłości Moskwy. Znaczniejsze miasta: Mścisław, Mohylów, Gzeryków, Bychów.

Województwo Połockie, część dawnego obszernego księstwa połockiego, zhołdowanego Litwie w w. XIII, graniczyło na północy z posiadłościami W. Ks. Moskiews., od zachodu z Inflantami i woj. wileńs., od południa z w. mińskiem, od wschodu z woj. witebs.; miało zawierać około 1.000 mil kw. Województwem już bylo w 1500 r., lecz pewniej się ukonstytuowało od r. 1569, miało herb: Pogoń w białem polu.

Województwo Witebskie. dzieliło się na 2 powiaty; Witebski i orszańs., od woj. sraoleńs. w r. 1667 dołączony; graniczyło na północy z ziemią pskowską, na wschodzie z ziemią smoleńską i woj. mścisławskiem, na południu z pow. mińskim woj. mińs., na zachód z województwami: mińskiem i połockiem.
Województwo Smoleńskie, niegdyś dzielnica książąt ruskich, zhołdowana Litwie przez Witolda, miało herb: złotą laskę m chorągwi czerwonoj w pola smarem. W r. 1667 zostało ustąpione na mocy traktatu Andruszewskiego Moskwie w znacznej części, mianowicie, oprócz okręgów siebieskiego, newelskiego i orszanskiego. Województwo składało się z powiatów: smoleńskiego i starodubowskiego.

Księstwo Źmudzkie, dolna kraina historycznej Litwy, niegdyś obszerne i posiadające udzielnych książąt, w w. KI1I .już zhołduwane władcom pokrewnej sobie Litwy; jako dzielnica całkiem uporządkowana występuje od r. 1569; miało herb; Pogoń białą z jednej strony, a z drugiej Czarnego Niedźwiedzia w polu czerwonem. Graniczyło od północy z ks. Kurlandzkiem, od wschodu i południa z woj. trockiem, dosięgając źródeł rzeki Lepony, za \Vierzbołowem; od zachodu z Prusami elektoralnemi po rzece Szeszupie i daiuj Hnją ku Memlowi, oraz paromilową przestrzenią z morzem Baltyckiem. Zawierało 23 powiaty, mianowicie: borzariski, berzynianski, dyrwiariski, ejragolski, gode;riski, jaszwojński, korkleński, korszewski, kroski, pojurski, połągowski, płotejski, retowski, rosieński, szadowski, twcrski, telszewski, uźwencki. wendziagolski, wieszniański, widuklewski, wiklijski i wieloński. Stołecznem miastem były Miodniki, późniejsze Wornie z rezydencją biskupią. Inae ważniejsze miasta: Wierzbołów, Władysławów, Wielona, Ejragoła, Kiejdany, Rosienic, Widukle, Twery, Ketów, Szawle, Płungiany, Uźwenta, Telsze, Kretynga, Połąga, Płotcie i inne. Terytorjum obecnej Żmudzi po zaborze w r. J 795, przechodząc rozmaite rozgraniczenia i zawarłszy się od r. 1845 w gub. kowieńskiej, całkiem się zmieniło przez dołączenie do niej z jednej strony części dawnych województw irockiego i wileńskiego i odcięcie do Królestwa Kongresowego, mianowicie do województwa augustowskiego (dziś gub. suwals.) całej przestrzeni po rzekę Niemen, prawie od Kowna aż po za Jurborg, do granicy pruskiej.

Województwo Inflanckie. Kraj, przez polaków nazywany Inflantami, po łacinie Livonia, po niem. Liefland, po łotews. Widzemme, obejmował przestrzeń mil kwadr. 1.092 i graniczył na północ z położoną przy zatoce Fińskiej Estonją, na wschód z jeziorem Pejpus, ziemią Pskowską i woj. połockiem, na południe z Kurlandją i Semigaiją, na zachód z morzem Baltyckiem. Granicę Inflant południową od Kurlandji, począwszy od Drui, stanowiła na długości około mil 30 rzeka Dzwina. Lud tej krainy, zwłaszcza ku południowi nad rzekami Dżwiną i Jej dopływem Ewiksztą, jest szczepem litewskim i nosi "nazwę łotyszów.

Inflanty były przedmiotem ciągłych wojen pomiędzy Rzeczpospolitą a sąsiedniemi mocarstwami, przechodziły też rozmaite koleje. Dnia 28 listopada 1561 r. w Wilnie, mistrz Kottier aktem uroczystym poddał dobrowolnie Inflanty królowi Zygmuntowi Augustowi.

W czasie podziałów Rzeczypospolitej i później, granice pojedynczych dzielnic ciągle się zmieniały, stosownie do woli nowego rządu; to też i województwa litewskie podlegały także nieustannym przemianom terytorjalnym, póki się nie ustaliły granice gubernij takie, jakie dziś widzimy. W r. 1795, zaraz po ostatnim zaborze, cesarzowa Katarzyna kazała utworzyć z województw: wileńskiego, trockiego, nowogródzkiego i księstwa źmudzkicgo dwie guberi)je: wileńską i slonimskct. W skład pierwszej wchodziło całe księstwo żmudzkie, z częścią województwa wileńskiego, a stolicą było Wilno; sto imską zaś gubernję składały ziemie, odcięte od województw; nowogrodzkiego, brzeskiego, wileńskiego i trockiego, mianowicie powiaty: słonimski, nowogródzki, wotkuwyski, lidzki, brzeski, kobryński, prużański i grodzieński, a stolicą jej był Słonim. W r. 1796, na mocy ukazu cesarza Pawła 2 d. 12 grudnia, obie te gubernję złączono w Jed-ną, pod nazwą gubernji litewskiej; atoli 5 lat tylko trwały jej granice, gdyż w r. 1801 cesarz Aleksander I rozkazał ją rozdzielić znów na dwie: wileńska i grodzieński}, jednak z zostawieniem im tytułu gubernji litewskich. Stonim wówczas, stawszy się. miastem powiatowem, przeszedł do gub. grodzieńskiej, a Grodno zamianowano guberojalnem. Jakkolwiek do r. 1840 zachodziły nieznaczne zmiany terytorjalne, istniały wszakże dwie powyższe gubernję litewskie, lecz w tym czasie z woli cesarza Mikołaja I odjęto im nazwę litewskich, a w r. 1843 zmieniły się nawrt zupełnie ich granice przez utworzenie gub. kowieńskiej z księstwa Żmudzkiego i rozmaite dokonano y.ini;inv graniczne w innych eubrnijach byłego W. Ks. Lit.

Nieco statystyki oraz danych porównawczych

Źródła urzędowe dostarczają nam następujących danych, dotyczących" przestrzeni i zaludnienia 6-ciu gub. Litwy i Białorusi:

Przestrzeń. Ilość ludności.
Gub. wileńska - 37371.3 w. - 1842346
" kowieńska - 35711.9 - 1707558
" grodzieńska - 33979 - 1734695
" mińska - 78502 - 2626294
" witebska - 39708 - 1740700
" mohylowska - 42218 - 2099417
W 6-iu gub. - 267491 w - 11746010 osób.

Rosja Europejska obejmuje na ogół przestrzeni 5,047,297 D w. Zatem Litwa i Białoruś w stosunku do całości państwa stanowią niewiele więcej nad 5%.

W rzędzie zaś czterech odrębnych pod względem etnograficznym dzielnic Państwa, Litwa i Białoruś zajmują przedostatnie miejsce, bo;
Kaukaz - ma 411589 O w.
Fiolandja - " 286042
Litwa i Białoruś " 267491
Królestwo Polskie " 111554

Litwa i Białoruś tedy, przy rozległości nieledwie dwa i pół raża większej od Królestwa Polskiego, mają ludność prawie tę samą, co najlepiej świadczy o wyższości kultury i zamożności Królestwa Polskiego.

A teraz wyraźmy tę przestrzeń ogólną Litwy i Białorusi w kilometrach kwadrat., abyśmy mogli zrobić kilka porównań z państwami Europy Zachodniej.

Litwa i Białoruś, mają 305,704 kiłom, kwadrat.

Obszar. Ludność.
Angija Europejska 314339 - 41976827
Prusy 348658 - 34472509
Włochy 286682 - 33476117

Widzimy tedy, iż Litwa i Białoruś obszarem są bardzo zbliżone do powyższych trzech państw pierwszorzędnych, lecz z drugiej strony jakże bardzo im ustępują pod względem gęstości aludnienia, zamożności i wysokości kultury.

Lecz wróćmy ponownie do źródeł urzędowych. Źródła te podają ustępującą ilość polaków:

W gub. wileńskiej 152911 osób.
" kowieńskiej 153684 "
" grodzieńskiej 175205 "
" mińskiej 78636 "
" witebskiej 59184 "
" mohylowskiej 20994 "

Zatem na Litwie i Białorusi 640,614 polaków

Jednocześnie te saoie źródła urzędowe podają na ogól ludność żydowską na Litwie l Białorusi w liczbie l,650,000'osób, czyli że żydów jest tu przeszło dwa i pot rażą więcej, niżli polaków.
Lubo ilość polaków wydaje się nam znakomicie zamałą, to przecież zestawienie obu ilości powyższych daje jeden i nader ważny efekt: oto wyjaśnia w sposób jaskrawy straszną niemoc ekonomiczną żywiołów polskich we wszystkich gałęziach gospodarki krajowej, przemysłu i handlu.

Drogi komunikacyjno-lądowe i wodne

Litwa l Białoruś są, względnie do całego obszaru Rosji, znakomicie lepiej uposażone w komunikacje lądowe, więc przedewszystkiem w koleje żelazne. Mniejsza o przyczyny, co się na to składają: owe strategiczne koleje żelazne służą przecie, choć ubocznie, sprawom handlu i przemysłu krajowego. Zarówno w stosunku do obszaru jak i zaudnienia Litwa i Białoruś o wiele lepiej tedy są opatrzone w kuleje żelazne, niżli olbrzymie przestrzenie północne, wschodnie, a nawet i południowe państwa.

Niemasz tu więc kolei lokalnych, krom jednej jedynej, t. zw. podjazdówki "Poniewież-Święciany Berezwecz", liczącej 255 wiorst, natomiast przecinają olbrzymie magistrale, na większej lub mniejszej przestrzeni. Tak naprzykład najstarsza z kolei Warszawsko-Petersburska bieży przez Litwę i Białoruś w linji głównej od st. Łapy do Korsówki na przestrzeni 520 wiorst, a krom tego daje bocznicę od Wilna do Kowna w kierunku do granicy pruskiej. (Wierzbolowa). Kolej Libawo-Romeńska przecina Litwę i Białoruś od północn. wschodu na. zachód na olbrzymiej przestrzeni 791 wiorst, Ucząc od st. Łusza do st. Terechówka. Koleje Poleskie z odnogami ciągną jeszcze na większej przestrzeni, wreszcie ostatnia duża linja kolejowa, Siedlce-Bołogoje wkracza w granice Litwy już od stacji "Platerowo" (g. grodź.) i przecina kraj cały, wybiegając aż po za Nowel (gub. Witebsk.).

A tem się bynajmniej jeszcze nie wyczerpuje spisu kolei, przecinających Litwę i Białoruś; wystarczy choćby wspomnieć takie linje jak:Rysko-Smoleńska, Windawsko-Moskiewska, Brzesko - Moskiewska i Żłobin-Petersburg.

Gorzej znakomicie przedstawia się sprawa dróg bitych na Litwie i Białorusi. Mamy tu do zanotowania tylko dwie większe linje, a mianowicie: szosę z Petersburga do Warszawy, która przecina Litwę i Białoruś od st. Mirałki na pograniczu gub. pskowskiej do Kowna; i drugą, wiodącą od Brześcia na Słuck i Bobruisk do Mohylewa. Po za tem jest nieco więcej dróg bitych w gub. kowieńskiej na pograniczu z Kurlandią, zaś w ostatnich cznsach podjęto robotę kilku szus w okolicach Wilna; co przecież jest kroplą w morzu. Stan zaś naszych t.zw, gościńców i dróg bocznych pozostawia jeszcze bardzo wiele do życzenia, zarówno w gub. (trzech), gdzie już od lat kilku jest wprowadzone ziemstwo, jak i w trzech pozostałych (w general-gubernatorstwie).

Natomiast Litwa i Białoruś mają olbrzymią sieć wód na całej przestrzeni, stąd więc i nader liczne, lubo niezbyt stale, komunikacje wodne. Lecz i tu są braki i braki nader poważne; wszystkie większe rzeki, krom Dniepru i jego dopływów, a więc Dźwina, Niemen i Wilja mają w swych korytach bądź to zawały kamienne, ,,rapami" zwane (rafami), bądź to pojedynczo sterczące, ogromne i liczne głazy, a obok tego bywają i mielizny. Skutkiem tego ruch parowców jest względnie mały, a spław coraz hardziej ogranicza się do materjałów leśnych i odbywa się naj pospoliciej na tratwach (płytach).

To wszakże, co jest złem i niewyzyskanem dzisiaj, muzę się stać dobrem i bardzo użytecznem jutro, przy nieco zmienionych na lepsze warunkach i to stanowi poważny atut dla Litwy i Białorusi. To bogactwo wodnych dróg komunikacyjnych może w najbliższej przyszłości stać się źródłem znacznych korzyści ekonomicznych zarówno w stosunkach wewnętrznych jak i na zewnątrz-eksportowych.

Przyrodzone bogactwa kraju i drogi kultury

Pod względem bogactw kopalnych Litwa i Białoruś stanowczo należą do rzędu krajów najuboższych. Brak węgla kamiennego przesądza sprawę przemysłu fabrycznego, który tu tylko w wyjątkowych warunkach i gałęziach może się rozwijać; obok tego brak również wielu innych kopalin. Do niedawna jeszcze znane i funkcjonujące huty żelazne, jak w "Wiszniewie, Nalibokach i in. zostały zamknięte z przyczyny wyczerpania rudy. Na olbrzymich przestrzeniach błotnistego Polesia jest wprawdzie i dziś ogrom żelaza, lecz w postaci takiej, iż jego wytapianie nie opłaciłoby kosztów przerobu.

Sama tedy przyroda niejako zakreśliła granice rozwoju kulturalnego Litwy i Białorusi, poniekąd nawet kreśli drogi na przyszłość. A odczytać je i poznać nie trudno.

Litwa i Białoruś mają obszaru 29.691.524 dziesięcin

Na tej olbrzymiej przestrzeni ziem, względnie pozbawionej tak zdecydowanych nieużytków, jakie mają Prusy w pasach nadmorskich lub Anglja śród gór Szkocji, spotykamy najróżnorodoiejszy dobór przestrzeni bardzo żyznych, srednio-żyznych i wreszcie rnałourodzajnych lub też nawet, uważanych za nieużytki. Do łych ostatnich należą naprzykład olbrzymie przestrzenie błot, porosłych osoką, trzctnniakiero i wierzbołozą, wytrzebione puszcze leśne z gruntem lekkiiri. piasczystym, wreszcie olbrzymie przestrzenie wód w postaci jezior, rzek i strumieni, nie przynoszących żadnego lub dostatecznego dochodu, skutkiem zupełnego zaniedbania w kraju gospodarki rybnej.

Z drugiej strony dotąd z Litwy i Białorusi czerpano pelnem garśćmi z najpewniejszej tych krajów i najzasobniejszej spiżami - z puszcz leśnychch. Czerpały tysiące rąk i przez wieki całe, to też i tu
już dno puste ostro przyświeca.

Gdy przeto trudno marzyć na Litwie i Białorusi o wielkim przemyśle fabrycznym, należy całe siły skierować na gospodarstwo rolne, na hodowle koni i bydła, na urządzenie lasów, na osuszanie błot, na kulturę łąk, na zarybienie wód, na wieloliczny wreszcie przemysł mniej wytwórczy, jak raczej przerabiający. To krótki i istotny program.

Litwa i Białoruś mogą i powinny wyzyskać swe korzystne stanowisko, pomiędzy wewnętrznemi i wschodniemi przestrzeniami Rosji Europejskiej-z jednej strony, a sąsiedniemi Prusami z drugiej strony. Powinny one eksportować zagranicę nie materjały surowe, lecz ich przetwory: więc nie zboże, lecz masło, konserwy, konie; nie całe kloce odwiecznych sosen i dębów, nie tratwy całe, lecz już gotowe materjały, wyrobione zgodnie z potrzebami rynków zachodnich i t. d., i t. d.

Podobnież i w stosunku do wschodu. Tam zawsze pewny rynek będzie dla wszystkich rozpłodników w dziedzinie hodowli, dla nasion zbóż, roślin pastewnych i przemysłowych, dla całego mnóstwa drobnych wyrobów przemysłu przerabiającego, a opartego na wzorach z zachodu.

Nie tak źle jest tedy z Litwą i Białorusią, lecz przedewszystkiem należy wszystkim dobrze poznać swój kraj, a więc poznać jego warunki, jego ludzi i jego potrzeby.

Nasz ,,Przewodnik" robi pierwszy krok skromny w tym kierunku.

 
Top
[Home] [Maps] [Ziemia lidzka] [Наша Cлова] [Лідскі летапісец]
Web-master: Leon
© Pawet 1999-2009
PaWetCMS® by NOX