Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Babinowicze, m-ko nadetatowc, pow. orszańskiego, gub. mohyl., o w. 31 od Orszy i 117 od Mohylowa, w okolicy płaskiej i piasczystej nad rzeką Werchitą. Ma przystań rzeczną. Mieszkańców przeszło 2 tyś., kościół katolicki pod wezw. Sw. Trójcy, został zbudowany przez Trynitarzy z Orszy, do których należało i miasteczko samo wraz ze znaczną przestrzenią ziemi naokoło.
Bajewo, m-ko w pow. horeckim, gub. mohylowskiej, nad rzeką Miereją położone, niegdyś pograniczne między Polską i Rosją. Cerkiew, zarząd gminny, młyn wodny i folusz, ludności około 1500, w czem ^ żydów. Dobra ziemskie tejże nazwy wraz z lasami należą do ks. Lubomirskich.
Baranowicze, miasto, silnie wzrastające w ostatnich czasach z przyczyny, i, leży w kącie na skrzyżowaniu się dwóch koi. żelaznych: Brzesko-Moskiewskioj i Lib.-Rom. Są dwa dworce kolejowe w odległości 3-4 wiorst od siebie położone. Obok tego są tu forty wojenne i dość znaczna ilość wojsk wszelkiej broni. Jest piękna cerkiew. Kościół ma
być wzniesiony kosztem właściciela Baranowicz, hr, Rozwadowskiego, według zatwierdzonych już planów przez władze. Ludność mieszana, przeważnie żydowska, około 9 tysięcy. Jest już wiole domów murowanych i dostatnio opatrzonych sklepów. Okolice wszakże Baranowicz są ubogie, ziemie nieurodzajne, piasczyste, miejscami nawet szczerki. W niedalekiej przyszłości zapowiadaną jest trzecia linja kolei żelaznej na Kleck, Cimkowicze, Romanów, Słuck i Urzecze do Bobrujska.
Barbarów, m-ko i obszerne dobra w pow. rzeczyckim, gub. mińskiej, nad rz. Prypecią przy drodze do Czarnobyla. "Własność rodziny Horwattów. Wspaniały pałac i park w rezydencji. Lasy i błota, porosłe trawą, stanowią główne źródła dochodowe, grunta liche, piasczyste. Ludność miasteczka trudni się drobnym przemysłem leśnym i rolnictwem, oraz chętnie szuka zarobku przy wywózce materjałów leśnych.
Bejsagoła, m-ko i dwór w pow. szawelskim gub. kowieńskiej, nad rzeką Kirszyną, otrzymało prawo miejskie w r. 1791 od Stanisława Augusta. Ludności około 4 tysięcy. Kościół parafialny Sw. Trójcy,'przytułek i szkoła elementarna. Jest również w pobliżu miasteczka stacja tejże nazwy kolei Lib.-Rom., miedzy Dataowem i Radziwiliszkami. Własność p. Wł. Komara.
Belweder, piękna siedziba rodziny Burbów na wyniosłym brzegu prawym Niemna w pow. rosień. gub. kowieńskiej, w odległości l.5 w. od m. Średnika.-Mieszkańcy dworu z pośród pięknego parku mają stale przed oczyma prześliczny widok na Niemen i je-o ruch ożywiony, zwłaszcza w lecie.
Bereza Kartuska, m-ko w pow. prużańskim, gub. grodzieńskiej, położone nad rz. Jasiołdą. Mieszkańców przeszło trzy tysiące. Stacja koi. ż. Brzesko-Moskiewskiej. Niegdyś był tu wspaniały klasztor Kartuzów z kościołem pod wezwaniem Sw. Krzyża; jedyny na Litwę cała, założony przez Lwa Sapiehę w r. 1648 i bogato uposażony w dobra ziemskie okoliczne. Klasztor skasowany w r. 1831, a i kościół po r. 63 został zamknięty.
Berezwecz, m-kow powiecie dziśu. gub. wileńskiej, nad jeziorem tejże nazwy położone. Był tu niegdyś klasztor Bazyijanów, fundowany przez Józefa Korsaka, zaś w r. 1782 została założona szkoła 6-io klasowa dla młodzieży szlacheckiej, która została po r. 1830 zamieniona na duchowną, prawosławną, a kościół zamieniony w cerkiew. Berezwecz leży tylko o kilka wiorst od m. Głębokie tegoż powiatu i dziś silnie się ożywił skutkiem przeprowadzonej kolei Siedlce-Bołogoje, która tu ma stację.
Berezyna, m-ko i dobra, nad rzeką tejże nazwy w pow. ihumcńskim, gub. mińskiej położone, o 49 w. od Ihumenia i 63 od Borysowa odległe. Około 3350 mieszkańców, w czem 2/3 żydów. Ożywiony handel drzewem budulcowem i towarowem. Na mocy przywileju Jana Kazimierza z r. 1667 miasteczko korzysta z prawa dorocznego kiermaszu 6-y sierpaia. Stary drewniany kościół parafjalny, jeden z pięciu w powiecie, fundowany w r. 1641 przez ks. Leona Sapielię Dziedzictwo dość niedawne Potockich, obszaru 167,000 morgów. Przy ubóstwie gruntów, mocno piasczystych, całe bogactwo dóbr w ogromnych lasach i olbrzymich łąkach. Zwierzostan dóbr do niedawna jeszcze był świetny. Prom na rzece i za miasteczkiem pałac wspaniały z parkiem właściciela. W pobliżu kopalnia wapna na przeciw ległym brzegu.
Berezyna Mniejsza, rz. Wypływa z okolic Bohdanowa w powiecie oszmiańskiro, przepływa lasy Wiszniewskie i pada do Niemna, między Mikołajewem i Delatyczami.
Berezyna Większa rz. jest dopływem z prawej strony Dniepru, uchodząc do niego ponad m. pow. Rzeczycą. Początek swój bierze w lasach Borysowskich gub. mińskiej, około m-ka Berezyny. Na rzece tej odbył się bodaj ostatni akt tragicznego odwrotu z pod Moskwy w r. 1812, kiedy ją musiały przebywać pod Studzianką wojska francuski'' wraz z polskiemi.
Berzygał, gub. Witebska pow. rzeżycki, osada. Dawne dobra koronne. W 1468 r. przeszły do Jakóba de Koch od 1687 r. do 1830 r. były w ręku baronów Manteuflów, obecnie należą do Wejtkow. Kościół parafialny pod wezwaniem Św. Anny zbudowany w 1737 r. przez barona Fr. vel. Manteufla (Szoege).
Berżany, osada, kowieńska gub., pow. szawelski, 23 w. od stacji Kurszany Libawo-Ronicń. dr. z., poczta międzynarodowa, telegraf (Berżany). Przy tem folwark Słoboda o 3 w. Dwór Berżany własność St. hr. Czapskiego. Berżany były dawniej miastem powiatowena z katolickim i alwińskim kościołami, zburzone doszczętnie podczas wojen szwedzkich, zostały tylko cmentarze obok kościołów.
Betygoła, m-ko z kościołem parafialnym w pow. rosieńskim gub. kowieńskiej, leży na dwóch wyniosłych górach, rozdzielonych strumieniem Wewirsza, uchodzącym do Dubissy. Przechowało się w pamięci ludzi starych, iż poprzedni kościół, również drewniany. był cały zbudowany z modrzewiu, co daje wskazanie, iż modrzewie były niegdyś na Litwie, a dziś doszczętnie wyginęły. Retygoła była jednem z tych miejsc, gdzie najpierwiej zostały zbudowane kościoły w 1416 r., wnet po chrzcie Żmudzi, doko nanym przez Witolda i Jagiełłę.
Bezdież, in-ko w pow. kobryńskim, gub. grodź, położone, o 6 w. Od Chomska, nad błotami ciągnącemi się dokoła jeziora Sporowskiego. W pobliżu rzeki Jasiołda, Osownica, Linijka i Dowianica. Pod Bezdzieźem d. 8 września r. 1771 stoczył bitwę ks. Michał Ogiński z gen. Albiszewem.
Białogórna, dobra ziemskie, obszaru 1600 dziesięcin, o 33 w. Od Słonima w pow. słonimskim gub. grodzieńskiej. Własność p. Adama Jelskiego. Młyn wodny i gorzelnia, Gospodarstwo rolne w wysokiej kulturze. Od stacji Mołczadź 10 wiorst.
Białowieża, wieś rządowa, w powiecie prużańskim gub grodzieńskiej położona. Myślistwo Cesarskiej Puszczy Białowieskiej i paląc myśliwski drewniany leży przy trakcie z Grodna do Brześcia Litewskiego, nad rzeką Narewką. Ludność zamożna i mająca jakiś swoisty, miejscowy charakter, który ją bardzo wyróżnia wśród obcych przybyszów. Puszcza Białowieska wraz z puszcza Świsłocką, niegdyś należącą do Tyszkiewiczów, oraz znacznemi odcinkami leśnictw rządowych wymienionych z Zarządem dóbr Cesarskich, stanowi dziś w całej Kuropie największą, jednolitą przestrzeń leśną i służy z dawien dawna dla polowań monarszych, zrazu królom polskim, a następnie cesarzom rosyjskim.
Puszcza obejmuje dziś 114,820 dziesięcin ogólnej przestrzeni i stanowi całkiem odrębny świat sama w sobie, wraz ze swą nader bogatą fiorą i fauną. Zachowanie swe w postaci obecnej puszcza zawdzięcza właśnie tej opiece monarszej, dzięki której stale korzystała z poważnych przywilejów, opieki i - co najważniejsza - nie mogła się stać terenem łupiestwa lub lekkomyślnego marnotrawstwa pojedynczych jednostek. Kroniki wspominają, iż Jagiełło w r. 1409, przed wyprawą na Krzyżaków, zjechał do puszczy tej wraz z Witoldem i "kilka niedziel" strawili na polowaniu dla zaprowjantowania swych wojsk w zapasy mięsiw solonych i wędzonych, które następnie spławiano wodą do Gdańska. A głównym celem tych polowań były leśne stada przebywających tu żubrów, łosi i jeleni. Dziś atoli żubry w Europie znajdują się już tylko w puszczy Białowieskiej i to stanowi jej charakter swoisty.
Wśród puszczy i na jej kresach leży pięć miasteczek i dwadzieścia kilka wsi, zaścianków i osad. Miasteczka te są: Szereszów, Kamienicc-Litewski, Orla, Narew i Kleszczcie. Od osady puszczańskiej Hajnówka w r. 1894 została przeprowadzona wąskotorówka do miasta powiatowego Bielska, a oprócz tego w r. 1903 kolej żel. Siedlce-Bołogoje przecięła puszczę na przestrzeni kilkunastu wiorst. Ilość żubrów stale się zmniejsza, choć polowanie na nie jest najsurowiej wzbronione i stanowi przywilej jedynie Monarchy i jego gości. Ze sztuk tu zabitych na polowaniach róźnemi czasy naj większa liczyła do 38 pudów wagi. Obecnie żubrów jest w puszczy około 450 i łosi około półtora tysiąca. Sosny z puszczy białowieskiej również słyną ze swych zalet, jako to: gonności, smclistości i grubości.
Białynicze, miasteczko mohylowskioj gub., nad rzeką Drucią, o 45 w. od Mohylewa. Słynny był tu kościół na całej Białejrusi z cudownym obrazem Matki Boskiej, po 63 roku kościół zabrany na cerkiew, o obrazie rozmaite nieprawdopodobne wieści krążą, że jakoby obraz cudowny zginął z kościoła bez śladu żadnego. Dobra te z kolei należały do Sapiehów, Ogińskich, Radziwiłłów i ks. Wittgensztejna. Po śmierci tego ostatniego zostały sprzedane przez ks. Hohenlohe , nabywcy rosjaninowi.
Białystok, miasto powiatowe gub. grodź. Powiat białostocki w zachodniej części gub. grodzieńskiej zajmuje przestrzeń 255.1 w. kw. czyli 265,812 dz. Powierzchnia powiatu białostockiego cała prawie równa i nizka, szczególniej w części południowej. Rzeki Narew i Biebrza odgraniczają całą zachodnią część powiatu od Królestwa Polskiego. Narew toczy swu nurty śród łąk rozległych, niskich, błotnistych. Z dopływów Narwi najważniejszą jest Supraśl, rzeka spławna, przyjmująca także dopływy: rzeki Białą, Płaską i Niewodyszę. Dla powiatu nierównie ważniejszą jest Biebrza z dopływem swoim z prawej strony Netta. Z jezior w powiecie najznaczniejsze: Augustowskie czyli Czechowskie w pobliżu Knyszyna i Nersel. Błota i moczary ciągną się wzdłuż rzek; na jesieni zalane wodą, latem zaś można je przebyć, oprócz zakątka przy ujściu Narwi i Biebrzy, prawie całkiem nieza ludnionego. Część północno-zachodnia pomiędzy Narwią i Biebrżą zwana była dawniej "traktem zatykockim". Gleba kamienista, ale urodzajna. Łąki uważane są za najlepsze w całej gubernji. Ludność w r. 1907 (oprócz miasteczek) wynosiła 138,052 osób płci obojej. Z miasteczek znaczniejsze są: Knyszyn (4573 mieszk.), Goniądz (4069 m.), Suraź (2029 m.), Choroszcza, Supraśl, Trzcianna, JanopoJ, Grodek, Zabłudow. W powiecie rozwinięty jest w wysokim stopniu przemysł: fabryk i zakładów przemysłowych liczono w r. 1907 na ogół 374, w tem młynów-159, tkackich-79, garbarni-36, kortowni - 24, przędzalni-20 etc.
Białystok łaży nad rzeką Białą, dopływem Supraśli, w odległości 74 wiorst na poł.-zach. od Grodna, 1-20 od Brześcia, 162 od Warszawy i 226 od Wilna, przy zbiegu pięciu linji kolejowych. Białystok zbudowany; został przez Gedymina w r. 1320. Jan Kazimierz nadał go jakowieś wraz z innemi dobrami Stefanowi Czarneckiemu, po zgonie którego przeszedł w drodze sukcesji do wnuka jego po córce, Klemensa Branickiego. Branicki w połowie XVIII wieku obrał tu sobie rezydencje, odbudował pałac i wieś zamienił w miasteczko. Było to jedno z najokazalszych miast polskich; z powodu wspaniałego pałacu, pięknych i wielkich ogrodów, wielkich kamienic, zwane Wersalem podlaskim. Sukcesorowie Branickiego Potoccy sprzedali dobra białostockie królowi pruskiemu, ponieważ jednak hetmanowa Branicka, mając dożywocie, przeżyła rządy pruskie, sukcesorowie w r. 1809 sprzedali dobra białostockie Aleksandrowi I . Po pokoju tylżyckim Białystok został przyłączony do Rosji i do r. 1842 był miastem obwodowem, a odtąd powiatowem. Ulice dawniejsze są zabudowane dosyć porządnie, mianowicie: Warszawska, Lipowa, Niemiecka, zaś nowowznoszone są krzywe i ciasne. Parafjalny kościół katolicki Wniebowzięcia N. M. P., założony został w r. 1584 przez marszałka Piotra Wiesołowskiego. Zaś w latach 1900-1905 został on, dzięki inicjatywie bisk. Zwierowicza i staraniom ks. kań. Szwarca, znakomicie powiększony i przebudowany. Ludność w r. 1907 wynosiła 76.865 osób.
Białystok jest najbardziej przemysłowem miastem na całym obszarze Litwy i Białejrusi, W r. 1907 liczono w mieście 334 fabryk i zakładów przemysłowych, zatrudniających przeszło 5800 robotników. Produkcja wynosiła przeszło 6 mil. rb. Najwięcej jest fabryk tkackich, bo aż 175 z produkcją roczną 2,373.400 rubli, następnie przędzalni - 51z produkcją roczną 856,700 rubli, fabryki sukna-18 z prod. roczną 669.200 rubli, garbarni-z prod. roczną 125.400 r. i t d.
Z ogólnej sumy produkcji całej gubernji czyli z 17681 tyś. rubli wypada na Białystok 6007 tyś. rubli i na powiat 3845 tyś. rubli, a więc razem 9352 tyś. rb., czyli przeszło połowa produkcji całej gubernji.
Białystok posiada szkołę realną, prywatne gimnazjum, szkołę handlową, instytut żeński w byłym pałacu Branickich, gimnazjum żeńskie i czteroklasową szkołę miejską.
Biebrza rz., bierze początek z błot w pobliżu Nowego Dworu w g. grodzieńskiej i od wsi Syruciowice stanowi aż do ujścia swego do .Narwi granice Królestwa Polskiego od Cesarstwa. Długość Biebrzy wynosi około 150 wiorst. Wyróżnia się tem śród innych rzek, iż w lecie staje się nader płytką, a natomiast szeroko i silnie wylewa na wiosnę. Jest spławną od osady Lipsk dla mniejszych statków i od Dębowa dla większych, na przestrzeni 68 w. i wtedy to z Biebrzą łączy się kanał Augustowski. W ten sposób, Biebrzą należy do systemu wód, łączących Niemen z Wisłą.
Bielica, miasteczko na prawym brzegu Niemna w powiecie lidzkim, gub. wileńskiej, przy ujściu rzeczułek Mołczadki i Niemenka, 116 w. od Wilna, i 28 od Lidy. Mieszkańców liczy oko ło tysiąca. Przystań na Niemnie i posterunek obserwacyjny. Bielica była niegdyś własnością Radziwiłłów, następnie przez ks. Hohenlohe została sprzedaną. Kaplica katolicka.
Bielicze, dobra i wieś w gub. mińskiej, w pow. słuckim położone, przy trakcie ze Starobina do Slucka Własność Naruszewiczów, wysoka kultura gospodarcza, obszar około 700 dziesięcin.
Bielsk, miasto pow. gub. grodzieńskiej. Powiat bielski zajmuje 3130,1 wiorst kw. czyli 326.052 dzies. Powierzchnia powiatu w j północnej części nad Narwią i ku półn.-wsch. od Bielska-jest falista. Na prawym brzegu Łoknicy na północ od wsi Miękisz jest wyższa, zwana "Wałem", na lewym zaś brzegu tej samej rzeki t. zw. góry Książęce. Niziny zajmują południową część powiatu, koło Ciechanowca i Drohiczyna. Rzeki główne Bug i Narew, z dopływami: Łoknicą, Orlanką, Lizą i Nurcem. Jezior większych niema. Łąki najlepsze nad Narwią, Bugiem, Orlanką, Białą, Łosekną i Bronką. Glebanajlepsza na pograniczu Królestwa. Ludność składa się z polaków (przeważnie) i rusinów. W roku 1907 (z wyjątkiem miast) liczono w powiecie 142.301 mieszkańców. Znaczniejsze miasteczka: Drohiczyn (1840 mieszkańców), Narew (3653 mieszk.) Kleszczcie (3868 m.), Mielnik (2774 m.), Brańsk, Ckchanowiec, Siemiatycze i inne.
Bielsk położony jest nad rzeką Białą i Lubczą, w odległości 122 w. od Grodna przy kolei Brześć-Grajewo. Bielsk założony został przez Jarosława I. Następnie zawładnął nim Włodzimierz, ks. wołyński. Pod panowaniem polskiem Bielsk znosił częste napady tatarów i krzyżaków. R. 1430 Witold nadał miastu pierwsze przywileje, a Aleksander rozszerzył je, obdarzając Bielsk prawem magdeburskiem i utworzył okrąg, zwany potem ziemią Bielską, złożony z trzech powiatów: brańskiego, tykocińskiego i suraskiego. Po drugim rozbiorze, Bielsk do stał się Prusom. W roku 1707 przeszedł pod panowanie Rosji, wcielony do obwodu białostockie go, a w r. 1842 do gub. grodzieńskiej, w której wówczas do powiatu bielskiego włączono też pow. drohiczyński. Kościół parafjalny pod wezwaniem Narodzenia N.M.P. i Św. Mikołaja został wzniesiony z muru w r. 1780 przez parafjan. Ludność miasta, w r. 1907 wynosiła 8163 osób pici obojej. Są tu zakłady naukowe: jedno progimuazjum męskie i dwa progimnazja żeńskie. Tow. Wz. Kredytu i Tow. Pożyczkowo-oszczędnościowe wystarczają w zupełności dość ograniczonym potrzebom nielicznej ludności.
Bienica, m-ko w pow. oszm. gub. wileńskiej położone; o 94 w. Od Wilna i 53 od Oszmiany. Nie gdyś były tu klasztory Bernardynów i Karmelitów, dziś-cerkiew. Zarząd gminny. Własność Szwykowskich.
Bieszenkowicze, miasteczko handlowe na lewym brzegu Dźwiny, w powiecie lepelskim, gubernji witebskiej, liczące do 3000 mieszkańców, przeważnie ludności żydowskiej. Posiada pocztę, telegraf, urząd policyjny i mieszczański, lekarza, apteko, 2 cerkwie i kościół katolicki drewniany (dekanat). Miasteczko leży przy trakcie pocztowym między Lepieni i Witebskiem, z którym, jak również i z Rosją najlepsza latem komunikacya statkami parowemi po Dżwinie. Najbliższa odległość do stacji "Sierocin" kolei Dyncburgo-Witebskiej wynosi 5 mil niespełna. Bardzo głośne tyły tu niegdyś jarmarki, w dniu 20 lipca, na św. Eijasza, ale obecnie całkiem prawie straciły swe znaczenie. Miasteczko niegdyś należało do Sapiehów, z których Kazimierz-Leon, podkanclerzy W. I.., w połowie XVII wieku zbudował tu kościół famy,-następnie zaś przeszło na własność książąt (fińskich. Wojewoda Wileński Michał Ogiński - w końcu XVIII wieku darował Bieszenkowrcze Joachimowi Chreptowiczowi, kanclerzowi W. L., (fetory był żonaty z siostrzenicą wojewody, Przezdziecką. Obecnie miasteczko i cały klucz "Bieszenkowicki", wyróżniający się bardzo wysoką kulturą rolną, przeszły w drodze spadku na hrabiego Konstantego Chreptowicza-Buteuiewa, który się rodzi z Maryi Chreptowiczówny, wnuczki kanclerza.
Bijuciszki, dobra w pow. oszmiańskim gub. wileńskiej, niegdyś miejsce zamieszkania słynnego humanisty i kalwina, Andrzeja Wołana. Następnie w.łasność Wańkowiczów, ostatnio zaś rodziny Wojtkiewiczów. O wiorst 6 od m-ka Boruny.
Biniakonie, m-ko w pow. lidzkim, gub. wileńskiej, własność Rymszów, od Wilna w. 47, od Lidy 43. Kościół parafjalny nowy-Św. Jana Chrzciciela, założony niegdyś w r. 1634 przez Jana Czaplińskiego, filja w Butrymańcach. Zarząd gminny, Kółko rolnicze, znaczny sklep chrześcijański.
Birsztany, m-ko rządowe i zakład zdrojowy w pow. trockim gub. wileńskiej, na prawym brzegu Niemna położone, o wiorst 78 od Wilna i 31 od Kowna. Niegdyś był tu zamek wielkich książąt litewskich, a następnie dworzec myśliwski królów polskich. Odwieczny kościół katolicki, odnowiony z gruntu przed dwunastu laty. Prześliczne okolice: Zwierzyniec na drodze do Pren, Góra Zamkowa i piękny las sosnowy za Niemnem, już w granicach Królestwa Polskiego.
Zakład zdrojowy w Birsztanach został założony w drugiej połowie w. XIX. Źródła miejscowe, dzięki swym własnościom leczniczym, przenoszą wszystkie inne w kraju i wiele zagranicznych. Lecz z jednej strony niezbyt dogodna komunikacja, albo karetką pocztową lub powozem najętym po szosie z Kowna lub statkiem parowym po Niemnie, zaś z drugiej-być może-wadliwa administracja i brak poważniejszych nakładów na zastosowanie wielu koniecznych reform i udogodnień, są przyczyną, iż Birsztany cieszą się względnie nieznaczną frekwrncją kuracjuszów, w sezonie kuracyjnym. Jeszcze przed kilku laty zakład zdrojowy był dziedziczną własnością, p. Michała Kwinty, dziś zaś należy do p. Mtlllerowej, żony gubernatora kowieńskiego.
Birźaol, gub. Witebska, pow. dyneburski, osada. Dawne dobra koronne, kościół parafialny pod wezwaniem Śś. Wawrzyńca i Stefana, zbudowany w 1751 r. przez Sokołuwskiego.
Birźe, niegdyś siedziba potentatów W. X. Litewskiego, książąt Radziwiłłów, dziś miasteczko pow. poniewieskicgo, gub. kow. (63 w. od Poniewiera i 42 w. od stacji Subocz Libawo-Romeńskiej kolei żelaznej), zamieszkują w połowie żydzi, a zatem polacy, litwini, łotysze, niemcy i rosjanic urzędnicy-na ogół przeszło 5000 głów. Miasteczko przerzyna 17 ulic: (Wileńska, Zamkowa, Zborowa, Dyrwańska, Krzywa, Popielska. Pozagumienna, Kalitka, Psiarska (dawniej Sobacza), Mostowa, Oclimańska, Kirchowa, Szkolna, Karaimska, Kwaśna-dziura, Słobodzka, i Przywilańska, dwie rżęki Oposzcza i Agłona i z północnej strony omywa brzeg jeziora Szyrwany. Podług wskazówek, znajdujących się w monografji Birź, wydanej przez hr. Eust. Tyszkiewieża w 1869 r., już w roku 1415 Birże musiały być znaczną osadą, gdyż tu przebywał król Władysław Jagiełło. Dobra birżańskie, po wygaśnięciu rodu Fiedkonisów, w 1492 r. przeszły do Radziwiłłów, lecz ci ostatni tytułu książąt jeszcze nie mieli. Dopiero w r. 1547 Radziwiłłowie od cesarza Karola V, za staraniem szwagra ich Zygmunta Augusta, otrzymali tytuł państwa Rzymskiego i poczęli pisać się: u jednej linii "na Birżach i Dubinkach" i w drugie "na Ołycie i Nieświeżu". W roku 1701 w Birżach stanął traktat pomiędzy Augustem II i Piotrem Wielkim skierowany przeciwko Karolowi XII, i monarchowie tu przeszło dwa tygodnie bawili. (Obecnie tu na wałach zamkowych wskazują lipy ręką monarchów sadzone.) Lecz już 28-go września 1704 r. szwedzki jenerał Loewenhaupt miasto spalił i zamek wzniesiony w r. 1589 przez Krzysztofa I Radziwiłła, podstępem do kapitulacji skłonił i.złupiwszyje, prochami rozsadził. Odtąd zamek po dziś dzień leży w ruinach i oczaruje umiejętnego badacza, gdyż podziemia jego są nietknięte. Do tych ruin lud przywiązuje liczne legendy, a okrążające go fosy i nad niemi wyniosłe wały służą miejscem rozrywek, ta,k jak dla Wilna Góra Zamkowa.
Ziemia birźańska jest przusiąknięta krwią, przelaną w walkach, które tu staczały się w najściach szwedón' i w lalach 1812, 1831 i w 1863. W okolicach Birż nie rzadkie i dziś wyorywanie oręża z wieku kamiennego, bronzowego, lub kułspiżowych oii armat większego i mniejszego kalibru. Dobra birżańskie od roku 1811 od księcia Dominika Radziwiłła, nabyli hr. Tyszkiewiczowie. Odtąd Birźe wraz z wielu folwarkami stają się ordynacją w tej rodzinie. Hrabiowie Tyszkiewiczowie na jednej z wysp jeziora Szyrwany wznieśli wspaniały zamek pod nazwą Ostrów, mieszczący cenne muzeum i bibijotekę.
Świątynie parafialne murowane. Kościcół katolicki fundacji hr. Jaca Tyszkiewicza w r. 1860, zbór kalwinski, wzniesiony staraniem parafian w 1869 r., kirchę luterką (dawniej saską) i roku 1638 i cerkiew prawosławną, wzniesioną w r. 1866 z czynszów, wyekzekwowanych od mieszczan, ofirowanych przez hr. Michała Tyszkiewicza. Synagoga izraelkka okazale powstaje po pożarze w roku 1878. Ratusz birźanski posiada bardzo dużo cennych autografów w tak zwanych przywilejach królów polskich i nadto "wilkierz" prowadzony od roku 1589, to jest od nadania miastu herbu (orzeł czarny na białej chorągwi) i praw magdeburskich. Nadto przechowują się insygnia sądownicze: miecz katowski, pieczecie, chorągwie i inne.
Obecnie w Birźach są, kamery: sędziego śledczego, ziemskiego naczelnika i kantor notarjalny, policyjny rewir (stanowoj pristaw), zarząd mieszczsmski, pocztowa, telegraficzna i telefoniczna stacye, koedukacyjna 4 klasowa szkoła miejska, dwuklasowa szkolą ludowa, cerkiewno-prychodskaja szkoła, 4 chedery, księgarnia, lecznica na 16 łóżek, 3 doktorów, apteka, 2 składy apteczne, 2 hotele, herbaciarnia, spółka spożywcza, wolna straż ochotnicza, browar piwny, parowy młyn, 5 wiatraków, fabryka izolatorów telefonicznych, garbarnia. Ulice i plac targowy brukowane. Rzeki i jeziora obfitują w ryby i raki, podług podań ryba wynurza się z podziemi, ciągnących się na Poswol, o 28 wiorst odległy. Okolice o glebie żyznej, w południowej stronie, bogatej w gipsowe, alabastrowe i skaliste pokłady, dotąd dla braku odpowiedniej komunikacji nie eksploatowane, Gipsowe pokłady co rok dają zawały do 20 sążni głębokie (przypuszczalne są podziemne olbrzymie groty), to zupełnie suche, tu z wodą słodką, przepełnioną rybami, to z siarczaną (Smordenie), używaną do kąpieli leczniczych.
Błonie (Błoń), gub. mińska, pow. Ihumenski. Dobra i wieś nad Swisłoczą o milę od stacji Marina-Górka Libawo-Romeńskiej dr. ź. niegdyś rodziny polskiej Osowskich obecnie baronów-Osmołowskiuh (rosjan). Znany Jezui ta ks. Józet Baka, fundował tu w wieku XVII rezydencję i misję zakonną. Kościół w roku 1748 drewniany, do dziś dnia paratjalny.
Bóbr, m-ko nad rzeką tejże nazwy w pow. sieńskim, gub. mohylowskiej, przy gościńcu z Borysowa do Orszy, o w. 100 od Órszy. Własność rządowa. Parafialny kościół katolicki murowany, fundowany przez Ign. Ogińskiego w r. 1760, pod wezwaniem Imienia N. M. P. Mieszkańców około 1400, w dwóch trzecich żydów. Prawo magdeburskie było nadane przez Augusta III w r. 1762 mieszkańcom.
Bobrujsk, rn. powiatowe gub. mińskiej. Powiat bobrujski graniczy od północy z ihumeńskim, od wschodu z gub. mohylowską, od południa z pow. rzeczyckim i mozyrskim, od zachodu ze słuckim i ma 10721 wiorst kw. obszaru. Powierzchnia gruntu, równa, błotnista i lesista. Berezyna dzieli powiat na dwie części nierówne. W części zachodniej płynie też rzeka Ptycz, a wszelkie wody bieżące w powiecie są dopływami, bądź Berezyuy, bądź Ptyczą. Jezior w powiecie około 30, a największe z nich jezioro Wieczory. Część południowa nosi wszelkie cechy Polesia, ku północy trafiają się przestrzenie piasku; wogóle piasczystemi są brzegi Berezyny. Ludność w r. 1907 wynosiła (oprócz Bobrujska) 280.141 osób.
Bobrujsk położony jest na prawym brzegu Berezyny, przy ujściu Bobrujki, przy kolei Libawa-Romny w odległości 139 w. od Mińska i 110 wiorst od Mohylowa. Początki Bobrujska sięgają zaledwie XVI wieku. W r. 1795 Bobrujsk zaliczony został do rzędu miast powiatowych gub. mińskiej. Twierdza, założona tu w r. 1810, ma podrzędne znaczenie strategiczne i obecnie stanowi skład materjałów artyleryjskich. Kościół parafialny pod wezwaniem św. Piotra i Pawła, murowany, wzniesiony został w r. 1615, przez starostę Piotra Tryznę, obecnie został pięknie odnowiony. W r. 1907 miasto liczyło 3932 mieszkańców.
Jest tu gimnazjum męskie rządowe i żeńskie oraz prywatne gimnazjum męskie i prywatne progimnaum żeńskie. Skutkiem niezbyt dawnych jeszcze przenosin samego miasta, z powodu fortecy na nową siedzibę (do nowego miasta) Bobrujsk z powierzchowności ma wygląd niemal miasta amerykańskiego. Jest nader rozległy, i ma ulice wytkuięte pod sznur i szerokie, lecz jednocześnie jest pozbawiony bruków. Dwa duże i malownicze przedmieścia, Mińskie i Słuckie, jeszcze się przyczyniają do ogromu miasta.
Bobryk, dwór i wieś, nad rzeką tegoż imienia, w pow. pińskim, gub. mińskiej położone. Własność rodziny Bortnowskich. Gościniec pocztowy z Nieświeża do Pińska, w odległości 19 w. Od m-ka Cnotynicz. Dobra obejmują głównie lasy i łąki błotniste obszaru 6670 dziesięcin.
Bobty, m-ko rządowe, nad Niewiażą na lewym brzegu położone, w pow. i gub. Kowieńskiej przy gościńcu, niegdyś pocztowym z Szawel, przez Kiejdany do Kowna, o 4 mile od Kowna, a o 3 mile od Kiejdan Bobty stanowią punkt na Niewiaży z pierwszą przystanią dla statków parowych, które tu kursują w górę Niewiaży od Niemna. Parafjalny kościół św. Piotra i Pawła, murowany. Mieszkańców około 1300.
Bobynicze, m-ko pow. lepelskiego, gub. witebskiej w odległości 8 wiorst od stacji "Zahacie" Bołogoje-Sirdleckicj k. ź., miasteczko niewielkie, ludność mieszana, w okolicy bardzo wieli drobnych folwarków i zaścianków, należących przeważnie do polskiej płachty. Spalona cerkiew, nowa nie buduje się, zarząd gminny, okolica oczekuje odkrycia rządowej poczty w miasteczku.
Boćki, m-ko w pow. bielskim, gub. grodzieńskiej, 17 w. od Bielska, nad rz. Nurem, założone w wieku XVI przez Jana Sapiehę, następnie przeszło do Branickich, a wreszcie do hr. Potockich. Parafjalny kościół katolicki Św. Józefa i Antoniego z Padwy, murowany. Ludności biednej około 1400 głów. Względną sławę zawdzięczają Boćki niegdyś tu uprawianym wyrobom rymarskim nahajów lub harapów (boćkowce "monitory boćkowskie").
Boczejkowo, m-ko nad rzeką Ullanką położone, przy trakcie pocztowym z Lepią do Witebska, należy razem z majątkiem tegoż imienia do rodziny Ciochanowickich. Ludność przeważnie żydowska, trudni się drobnym handlem i rzemiosłem. Zarząd gminny i szkoła elementarna. Poczta i telegraf. Gorzelnia w majątku, młyn parowy i przewóz na. rzece. Przy drodze kaplica.
Bohdanów, dobra prywatne i miasteczko, w pow. oszm., gub. wił., o 6 wiorst od Wiszniewa położone, o dwie wiorsty od st. Wojgiany koi. ż. Siedlce-Bołogoje. W miasteczku kościół filjalny do paratji w Holszanach. Dwór wraz z atynencjami stanowi dziedzictwo i siedzibę znanego artysty malarza, Ferdynanda Ruszczyca, niedawnego dyrektora szkoły sztuk pięknych w Warszawie i Krakowie.
Bohdany, dwór w pow. szawelskim, gub. kowieńskiej, o wiorst cztery od miasteczka Bejsagoly. W rękach właściciela, p. St. Baniewicza, znajduje się znaczny zbiór dokumentów starożytnych (począwszy od w. XV), przywilejów królewskich, książek, map i monet.
Bohiń jeż., w pow. Dziśnieńskim gub. wileńskiej, z wsią na brzegu tejże nazwy. Wieś ta niegdyś należała do znanej z piękności na dworze St. Augusta hr. Manuzzi (ur. Jadwigi Strutyńskiej). W następstwie wieś przeszła we władanie literata ówczesnego, Juljusza Strutyńskiego, pisującego pod pseudonimem Berlicza Sasa, w końcu została nabytą przez rodzinę Platerów. Kaplica filjaloa do parafji w Raźnie Jezioro Bohiń mierzy 6 w. długości i 3 szerokości.
Bohusławiszki, m-ko w pow. i gub. wileńskiej, zaledwie 300 mieszkańców liczące, o w. 5 od Giełwan położone. Murowany kościół parafialny pod wezw. Sw. Krzyża, fundowany w r. 1787 przez obywatela Ignacego Szwykowskiego.
Bordzie, dobra prywatne w pow. rosieńskim, gub. kowieńskiej, niegdyś własność Djonizego Paszkiewicza, poety i folklorysty litewskiego. W ogrodzie stał tu sławny dąb, batblis, wspominany przez Mickiewicza. Dziś własność rodziny Wolmerów. Dębu już niema, lecz ze szczątków jego jakoby się dotąd przechowuje zrobiona altana-muzeum.
Borejkowszczyzna, niewielki był to folwarczek za życia Wł. Syrokomli, który mu wynaleźli przyjaciele, jako cichy a malowniczy wiejski zakątek. Należy do klucza Niemieżańskiego dóbr Ben. hr. Tyszkiewicza z Czerwonego Dworu (gub. kowieńska). Za Syrokomli liczył 2 i pół włóki roli i łąk oraz 2 poddanych, dziś-o włók. Leży przy trakcie oszmiariskini, na 14 wiórscie wprawo od gościńca z Wilna. Od śmierci "Lirnika" folwark stale pozostaje w rękach pp. Narkiewiczów, dzierżawców, którzy są z prawdziwą czcią dla pamięci zasłużonego poety. W r. 1897 grono wielbicieli talentu Syrokomli wzniosło tu, w Borejkowszczyznie, swoim kosztem stół pamiątkowy z granitu z odpowiednim napisem. Przechowuje się. również w ogrodzie oryginalny stół z kamienia młyńskiego, przy którym, jak niesie tradycja, Syrokomla rad siadywał i pracował w cieniu gruszy.
Borkowszczyzna jeż, pow. lepelskiego, witebskiej gub., przy trakcie z Połocka do Lepią, nie daleko miasteczka Uszacza. Jezioro posiada mineralne źródło, siarczano-źelaziste; w latach 30 wieku XIX był tu zakład kuracyjny, dziś jeszcze są ruiny drewnianych łazienek i domu. Jezioro ma brzegi wyniosłe, pokryte lasem glastym.
Borówka, miejscowość i źródło w pow. lepelskim; woda tego źródła posiadać ma własności lecznicze, w obec czego umieszczono tam ikonę i zbudowano cerkiew, dokąd corocznie w dzień św. Piotra i Pawła odbywają się procesje, gromadzące pielgrzymów i kaleki. Lasy okoliczne należą do dóbr Babcze-Przesiekich.
Boruny, m-ko w pow. oszm., gub. wileńskiej, o 3 mile od Oszmhiny i 10 od Wilna, nad rz. Żylawką położone. Niegdyś piękny kościół murowany, z cud. obr. N. M. P., następnie zamieciony na cerkiew. Znany klasztor Bazyljanów, a przy nim szkoły, które kształciły wielu zasłużonych następnie ludzi na Litwie i Białejrusi, jako to: dwaj Chodźkowie, Ignacy i Leonard, Ant. Edw. Odyniec i in. Tu był czas jakiś profesorem znany uczony Wyrwicz.
W pobliżu kościoła jest mała kaplica z cudowną figurą Pana Jezusa i ona to wystarczać musi pobożnym katolikom. Dziś jest mała i uboga mieścina, której nie ożywia nawet i to, iż leży przy dość znacznym gościńcu z
Wołożyna do Oszmiany.
Borysów, m. pow. gub. mińskiej. Pow. borysowski zajmuje północny kraniec gub. mińskiej i graniczy z gub. wileńską, witebska mohylowską oraz powiatami: ihumeńskim i mińskim. Obszar powiatu wynosi 8,904,a wiorst kw. Powierzchnia gruntu w powiecie jest wyniosła: tutaj przypada, rozgraniczenie wód Niemna i Berezyny, które pod wsią Daleszkowice sięga 945 stóp nad p. m. Na tem wyniesieniu glebę stanowi czarnoziein z piaskiem i gliną. Wschodnia a miejscami i północna część powiatu pokryte są lasami i błotami; część zachodnia, górzysta, niewiele ma lasów. Główna rzeka-Berezyna, która ma w powiecie 14-cie dopływów z prawej strony i 13 z lewej. Prócz nich w powiecie borysowskim mają swoje źródła, Klewa i Wilja - dopływy Niemna, Ilja, Dźwinosa - dopływy Wilji, Omniszewa i Esa. . Jezior liczą 30, najważniejsze z nich Pławię, Bereszta i Lepelskie. Głównie kwitnie w pow. borysowskim przemysł leśny. W r. 1907 ludność wynosiła 266288 osób. Z miasteczek zasługują na wyróżnienie Dokszyce - będące w początku XIX wieku głównem miastem pow. dokszyckiego, dziś już nie istniejącego (4,229 mieszkańców) oraz Łohojsk, własność hrab. Tyszkiewiczów.
Borysów położony iest na lewym brzegu rzeki Berezyny, niedaleko od ujścia do niej rzeki Schy, o pięć wiorst od st. kolejowej "Borysów" na linji Brześć-Moskwa. Od Mińska odległy jest o 140 wiorst. Miejscowość, w której miasto zbudowane, jest płaska i pochyła ku Berezynie; na północ tylko wznoszą się lekkie wzgórza zasłaniające miasto. Kościół murowany pod wezwaniem Wniebowzięcia N. M. P. wzniesiony został w początku XIX wieku. Miasto jest dosyć starożytne i posiadało zamek warowny na wyspie rzeki Berezyny, gdzie dziś się wznosi wiezienie. W r. 1812, podczas wkroczenia Napoleona do Rosji, przez Borysów przechodziły wojska francuskie i Borysów był ogłuszony głównem miastem departamentu borysowskiego. Podczas odwrotu Napoleona z Moskwy, Borysów był widownią zaciętej bitwy pomiędzy gen. Dąbrowskim i Czyczagowem. W r. 1907 Borysów liczył 18.055 mieszkańców.
Borysów jest ważną przystanią na rzece Berezynie, i prowadzi dość ożywiony handel z południem, wysyłając Berezyną i Dnieprem głównie znaczne transporty matcrJałów leśnych na sumę 3 mil. rubli rocznie. Dwa stałe i dość znaczne jarmarki, noworoczny przez dni ośm i w piątek dziesiątego tygodnia po Wielkiejnocy.
Brahiń, m-ko w pow. rzeczyckim, gub. mińskiej, o 75 w. od Rzeczycy i 352 od Mińska, przydrodze z Łojowa do Czarnobyla. Ludność około 3200 osób; zarząd gminny i policyjny. Dwie cerkwie prawosławne, przerobione z kościołów niegdyś bazyijańskich, przy klasztorach męskim i żeńskim. Starożytne to miasto wraz z ogromnemi dobrami było zrazu własnością książęcą, następnie zaś przeszło w ręce ks. Wiśnicwieckich. Okolice odznaczają się wyburneini gruntami. Dobra Brahiń należą do rodziny Rokickich.
Bransk, miastu nadetal, w pow. ielskim, gub. grodzieńskiej, na rawym, wyniosłym brzegu rz.Kurca przy b. trakcie handlowym z Grannego do Bielska, iorst 22 do Bielska, 130 odGrodna. Ludności przeszło 7 tysięcy osób. Parafjaloy kościół urowany pod wezw. Wniebowzięcia N. P. Marji. Miasto b.stare; był tu niegdyś zamek książęcy na sztucznej górze nad Nurcem. K. 1493 Aleksander,w. ks. lit., nadał miastu prawo magdeburskie. Po upadku Rzeczypospolitej Brańsk był miastem pow. do r. 1807. Duża garbarnia, młyn, tkalnia i t. p.
Brasław, m-ko rządowe m pow. jezioroskim, gub. kowieńskiej, nad jeziorem Dryświalą i rz. Nowiatą, o w. 58 od Jezioros położone. Niegdyś miasto powiatowe. Kościół parafjaluy N. M. P. murowany, fundowany przez w. ks. lit. Aleksandra, około roku 1500. Za czasów Rzeczyposp. starożytna ta osada była stolicą obszernego starostwa grodowego i płaiciła kwarty 8 968 złp.
Brażola (Gaiwe) największe z kilku jezior, które otaczają m. Troki dokoła i zwą się jeż. Trockiemi. Wody jezior odznaczają się przedziwną przezroczystocią, co pozwala w dzień pogodny i słoneczny widzieć dno jeziora na znacznej głębokości. Zaś ruiny zamku odwiecznego na wyspie, widok na miasto i jego okolice, oraz na rezydencję w Zatroczu i na drobniejsze wysepki, daje oku nader wdzięczny obraz. Ryby z tego jeziora odznaczają się różnorodnością i wybornym smakiem; sielawy trockie znane są przecie szeroko po za Litwą. Lecz gospodarstwo rybne jest beznadziejnie rabunkowe. Długość jeziora wynosi 6 w. i szerokość 2 w., a głębokość dochodzi do 25 sążni.
Przekopanie kanału z jeziora Brażola do jeziora Lantwarowskiego (dokonane przed 50-ciu laty przez hr. Józefa Tyszkiewicza) obniżyło wody jeziora niemal na cały sążeń.Prawo rybołóstwa we wszystkich jeziorach Trockich stanowi własność miasta Trok. Gdy jednak ludność miasta jest bardzo niezamożna, trudno oczekiwać, ażeby się zdobyto na zaprowadzenie porządnej hodowli ryb w jeziorach, a to właśnie mogłoby być w przyszłości źródłem bardzo pewnego dochodu.
Brześć-Lit. M. pow. gub. grodzieńskiej. Powiat .brzeski zajmuje zachodnią część gub. grodzieńskiej. Powierzchnia powiatu wynosi 4299,7 wiorst kw. czyli 447885 dziesięcin. W roku 1908 liczono w powiecie (z wyjątkiem Brześcia) 187,010 mieszkańców.
Brześć -Litewski, zwany tak dla odróżnienia od Brześcia Kujawskiego, leży nad Bugiem, przy ujściu rzeki Muchawca i Szlajerki, o 203 wiorsty od Grodna i 200 w. od Warszawy, przy zbiegu 6 linji kolejowych. Jest to miasto nie tylko wybitne pod względem strategicznym i ekonomicznym, ale zarazem jedno z nader starożytnych w kraju. Było tu rozgraniczenie plemienia Bużan, zajmującego obydwa brzegi Bugu, od jego źródeł i Jaćwieży, siedzącej poniżej w stronę Narwi. Była tu niewątpliwie wczasach zamierzchłych osada lub nawet gród obronny. Następnie Brześć stał się przedmiotem ciągłych walk pomiędzy książętami ruskimi i polskimi. Ostatecznie objęli go w posiadanie kniaziowie wołyńscy. W początku XIV wieku Brze'ć przeszedł pod panowanie Litwy. Witold przyłożył się bardzo do podniesienią tego miasta. Polożony na pograniczu Polski i W. ks. Litewskiego, Brześć był często miejscem wzajemnych obrad obu narodów, a jednocześnie wzrastał w znaczenie. Zygmunt I i Zygmunt August obdarzają miasto przywilejami, lecz najbardziej się przyczynił do pomyślności miasta Mikołaj Radziwiłł Czarny. Jako gorliwy kalwin, założyl on tu zbór kalwiński i wyborną drukarnię, z której w r. 1563 wyszła słynna bibija Radziwiłłowska. Za czasów Zygmunta III wpływ jezuitów dał się wznosic jeden za drugim wspaniałe w Brześciu. Poczęły się wznosic jeden za drugim wspaniałe klasztory: Bernardynów, Jezuitów, Trynitarzy. Kolegjum jezuickie ze szkołami wzniósł tu sławny Lew Sapieha, kanclerz litewski.
Rozgłosu historycznego nabył Brześć najbardziej dzięki odbytym w jego murach trzech synodach duchowieństwa greckiego w latach 1590, 1594 i 1596, których skutkiem była pamiętna unja dwóch obrzędów, wschod niego i zachodniego, znaniego pod imieniem unji brzeskiej. Dla utwierdzenia tej unji metropolita Rudzki założył tu w r. 1629 klasztor Bazyijanów. Za Jana Kazimierza, po wojnach szwedzkich powstały tu nowe klaztory: Bernardynek, Brygitek i Dominikanów. Za czasów Rzplitej, Brześć stanowił w hjerarchji łacińskiej sufraganję biskupstwa łuckiego, w greckiej zaś biskupstwa włodzimierskiego. Ukaz z r. 1797 ustanowił djecezję brzeską, unicką, która przetrwała do r. 1839. Brześć był stolicą obszernego województwa brzesko-litewskiego.
W r.1831 przetworzono Brześć na pierwszorzędną fortecę. Powstała ona na miejscu dawnego miasta, na prawym brzegu Muchawca. Kościół i klasztor Bernardynów i Bernardynek przerobiono na korpus kadetów, Augustjanów-na kancelarię inżynieićw fortecznych, Trynitarzy, Brygitek, Jezuitów i Bazyijanów na rozmaite inne ubikacje forteczne. Kościół famy, trzy cerkwie unickie, klasztor prawosławny i kościół kalwiński zostały zupełnie zniszczone. Pozostał tylko były kościół Dominikański, jako jedyny ślad dawnego Brześcia, przeznaczony odtąd na farę. Po takiem przekształceniu na twierdzę starego Brześcia, o ćwierć mili od niego powstało nowe przedmieście Kobryńskie, z drugiej zaś strony przedmieście Wołyńskie.
Nowe miasto ulegało kilkakrotnym pożarom, ale po każdej klęsce odbudowywało się szybko. Dzięki swemu położeniu, jako stacji węzłowej sześciu linji kolejowych oraz jako punktu, łączącego komunikację wodną Wisły z Dnieprem, Brześć pod względem handlowym zajmuje jedno z pierwszych miejsc w kraju. Jednocześnie rozwija się przemysł. Fabryk i zakładów przemysłowych liczono tu w r. 1907-78, zatrudniających około 600 robotników, z produkcją roczną 354.720 rubli. Ludność w roku 1907 wynosiła 46.181 osób płci obójej.
Z zakładów naukowych istnieją tu: gimnazja rządowe, męskie i żeńskie, tudzież dwa progimnazjum żeńskie sześcio i pięcioklasowe. Z instytucji społecznych: Tow. Dobroczynności, Tow. Wz.Kred., Mosk. Bank Międzynarodowy, Brzeskie Tow. Rolnicze.
W. Brzostowica, m-ko w pow. I gub. grodzieńskiej, o w. 56 od Grodna, o 30 od Sokółki, przy b. trakcie handlowym z Grodna do Swisłoczy. Około 3 tyś. ludności. Niegdyś własność Chodkiewiczów, potem Mniszchów, dziś należy do rodziny hr. Kossakowskich. Dwie cerkwie murowane. z których jedna przerobiona po r. 1866 z kościoła, (tu się przechowywało serce Jana Karola Chodkicwicza). W pobliżu są dobra Brzostowica Mała, należące do rodziny Sołtanów.
Bubie, majętność bogata hr. D.Zubowa na 14-ej wiorście od Szawel do Taurog, jest tu most wspaniały na Dubisie, murowany z głazów ciosanego granitu, oraz młyn wodny na rzece. Wzorowe gospodarstwo leśne i folwarczne.
Budsław, miasteczko kościelne w pow. wilejskim, gub. wileńskiej, z ludnością polsko-żydowską, świeżo złączone szosą z jednej strony ze stacją Budsław dr. ż. Bołogoje-Siedleckiej, a z drugiej szosą z mias. Dołhinowem; dalej kolej projektuje się przez miasto. Krajsk do Mińska Litewskiego.
Bujnowicze, wieś i ogromne dobra, iście poleskie, nad rzeką Płotnicą (dopływ Prypeci) w pow. mozyrskim gub.mińskiej. Miejscowość śród puszcz niemal dziewiczych i błot przez 3/4 roku nie do przebycia; nadzwyczaj mało zaludniona. Zarząd gminny. Dobra obszaru około 50 tyś.dziesięcin, należą do p. Bołotowa.
Bujwidziszki, dobra, o milę od Wilna na północo-wschód położone, niegdyś własność marszałka Łappy, dziś p. Buturlina. W ostatnich czasach założony duży sad owocowy i gospodarstwo rybne w stawach naturalnych i sztucznych.
Bujwidy (Bujwidze), m-ko w pow. i gub. wileńskiej, na lewym brzegu Wilji, o wiorst 24 od Wilna.Parafjalny kościół drewniany św. Jerzego, w r. 1785 przez kolatora Radziszewskiego fundowany. Około 350 mieszkańców.
Butrymańce, m-ko i dobra w pow. trockim, gub. wileńskiej, od Trok w. 54, od Wilna 115. Kościół parafjalny drewniany (w projekcie murowany), pod wezw. Zbawiciela. Ludności około 3000 osób. Własność Józ. lir. TyszKiewicza.
Nowy-Bychów, miasteczko, a właściwie dość duża wieś ze znaczną domieszką ludności żydowskiej, trudniącej się drobnym handlem. Szkoły; cerkiewno-parafjalne, elementarna, nauczycielska. NowyBychów w w. XVI należał do Chodkiewiczów, w w. XVII stał tam zbór kalwiński, zbudowany przez jednego z Chodkiewiczów. Później należał do Sapiehów i był miejscem obronnem. Dziś własność Emanuela Bułhaka. W r. 1654 zdobyty przez Iwana Zołotorenko, który stąd czynił wycieczki i napady na Bychów Stary. W r. 1812 miejsce przeprawy przez Dniepr wojsk ks. Bagratjona. 1825 w podróży do Taganrogu nocował ta u Sapiehy Cesarz Aleksander I. .Wówczas to Sapieha usypał na łąkach dnieprzańskich wysoką groblę, na resztkach której spoczywa grobla dzisiejsza (zbudowana w r. 1905). Odległość od Bychowa 21 w. Stacja statków na Dnieprze. Urząd gminny.
Stary-Bychów, miasto powiatowe, gub. mohyl., 7513 mieszkańców (3758 mężcz. i 3755 kob., Podług wyznań: prawosławnych 3744, żydów 3684, katolików 84, protestant l.) na wysoko wzniesionym brzegu Dniepru. Miasto niegdyś obronne. Stary zamek Sapiehów (dziś własność min. wojny), przy którym zachowały się dwie baszty. Stare też mury poklasztorne (dziś własność paraf. katol.), synagoga XIII w. Posiada kościół katol. i 2 cerkwie praw. Dekanat rohaczewsko - bychowski. Szkoła miejska 3-klasowa z sześcioletnim kursem, niższa szkoła rzemieślnicza, szkoła elementarna dla chłopców i takaż dla dziewcząt wydziału ministerjum oświaty, takież dwie szkoły cerkiewno-parafjalne. Szpital ziemski. Stacja kolejowa odnogi Witebsk-Żłobin (kolej Rygo-Orłowska). Stacja statków parowych. Zarząd miejski t. z. "uproszczony" (starosta miejski i "pełnomocnicy", władzę sądową sprawuje naczelnik ziemski). Pod względem ekonomiczno-handlowym miasto z każdym rokiem chyli się do upadku. Ludność w znacznej części włościańska., rolnicza. 1,25 godz. jazdy koleją od Mohylewa.
Bychów (Stary) znany od XIV wieku. Jest o nim wzmianka w akcie o wstąpieniu Świdrygiełły na tron litewski. W roku 1568 darował, go Zygmunt-August Jan. Hieron. Chodkiewiczowi, w czasach późniejszych przeszedł na własność Sapiehów. W r. 1620 ufortyfikowany przez Karola Chodkicwicza według wymagań wiedzy ówczesnej, poczem był uważany za jedną z najsilniejszych twierdź Białej Rusi. W r. 1648 kozacy kilka razy silili się opanować Bychów, lecz byli odparci dzięki komendantowi Sosnowskicmii i waleczności mieszkańców. Miasto pograniczne według ugody Zborowskiej (1649). W r. 1656 długo, lecz bez skutku oblegał go Żołotorenko, gdyż mieszkańcy; pomni postępków Z. w Homlu, nie zaufali jego obietnicom, za co Jan Kazimierz aktem z dn. 31 maja 1655 r. uwolnił Bychów od podatków na lat dwadzieścia. W r. 1659 w ciągu 30 tygodni oblegany i wreszcie dzięki zdradzie niektórych mieszkańców zdobyty przez wojewodów: Dołiloriikiego, Łobanowa i Żnujewa, w r. 1660 znów wrócił do Rzplitej. Wyniszczony przez nieustanna wojny został znowu uwolniony od podatków przez Sejm z r. 1676 na lat dziesięć.Szarpany i wydzierany z rąk do rąk w czasie wojen w pierwszych latach XVIII w.; nie mógł Bychów osiągnąć ekonomicznego rozkwitu i jako miasteczko, został wcielony do Rosji w r. 1772. W r. następnym został miastem powiatowem, jakiem z przerwą 1796--1802 r. jest dotąd. W r. 1830 na mory konfiskaty przeszedł z rąk Sapiehów na własność państwa.
Siady wałów fortecznych istnieją dotąd. Zachowało się też dziesięć armat: sześć z nich spoczywa przed b. zamkiem, a cztery formują słupki u wejścia do dawnych budynków klasztornych; a dziś parafjalnych. Przed ćwierć wiekiem istniały jeszcze typowe bramy, później rozebrane i roz ciągnięte przez mieszkańców na rozmaity użytek.
Bystrzyca, m-ko w pow. wilejskim gub. wileńskiej, na lewym brzegu Wilji, 38 w. od Wilna, 14 od Wornian. Niegdyś kościół murowany, fund. w r. 1523 przez Zygmunta I, w r. 1865 został przerobiony na cerkiew. Odwieczna osada litewska. Zarząd gminny, szkoła elementarna.
Byteń, m-ko w pow, słonimskim, gąb. grodzieńskiej, nad rz. Szczarą śród lasów położone, o 28 w. od Słonima i o 20 od Żyrowic. Niegdyś gniazdo Tryznów. Był tu równieź klasztor Bazyljariów z bogatem nadaniem dóbr, ale później dobra Byteń z folwarkami podskarbi Antoni Tyzenhauz w drodze procesu Bazyljarióm odebrał. Cerkiew prawosławna. Ludności około 2500 dusz. Zarząd policyjny i przystań na rzece.