Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Hajna, star. osada nad rzeką t. n. w gub. mińskiej, pow. borysowskim, 50 wiorst od Borysowa, w okolicy pięknej, górzystej położona. Kościół parafjalny, fundowany pierwotnie przez Jagiełłę, {jeden z siedmiu), wspaniale z muru wzniesiony w r. 1788 pod wezw. N. M. P., po r. 1865 został zamieniony na cerkiew. Miasteczko liczy okoto 550 mieszkańców, ma zarząd gminny. W Hajnie urodził się w r. 1793 / ojca. księdza unickiego, znakomity prof. i uczony, Ignacy Szydłowski, jeden z założycieli "Szubrawców" wileńskich, znany w dziennikarstwie współczesne m (około r. 1820) wileńskiem pod pseudonimem "Gulbi".
Hajnówka, wieś w pow. prużańskim, gub. grodzieńskiej położona. Leży w obrębie kolosalnej puszczy Białowieskiej i jest stacją krańcową kolei podjazdowej tu wiodącej. Od Pruźany 68 w. Pod wsią znajduje się kurhan zw. "Batorjewa hora". Śród puszczy, o wiorstę od drogi z Hajnówki do Białowieży, stoją 2 kopce po 5 arsz. wysokości.
Hancewicze, dobra, osada przykolejowa i stacja kolei Poleskich i nad r z. Cną w pow. słuckim, gub. mińskiej położona. W r. 1907 właściciel robił starania o przemianowanie osady na miasteczko i nic nie wskórał. Obszar dóbr przeszło 10 tyś. i dziesięcin, własność St. hr. Czapskiego. W pobliżu stacji "kolei jest duża huta szklana znacznych przemysłowców p. p. Stolle i Krajcwskiego, doskonale prosperująca.
Hanuszyszki, m-ko i dobra w pow. trockim, gub. wileńskiej, o 28 w. od Trok położone nad jeziorem Samawa. Murowany kościół parałjalny św. Filipa i Jakóba, wzniesiony przez obyw. Szetkiewieża w r. 1829; zarząd gminny, szkółka wiejska, stacja pocztowa; ludności około 250 osób. Staroż. to osada litewska, niegdyś własność Naruszewiczów, Chódkiewiczów i Szetkiewiczów, obecnie własność hr. Otsufjewych.
Hanuta, m-ko i dobra w pow. święć., gub. wileń., przy ujściu rz. Naroczy do Wilji, o 2 mile od Wojstomia i Wilejki, o 3 od Smorgoń i 7 od Oszmiany. Dobra niegdyś stanowiły własność senatora Kleofasa Ogińskiego, potem siostry jego, Józefy Łopacińskiej, a wreszcie Rzewuskich, w których ręku i obecnie zostają. Obszar dóbr 5,500 dziesięcin (z których 3 tyś. dz.lasu leży po drugiej stronie Wilji niż w pow. wilcjskim). Dawniej był kościół pod wezw. św. Anny i cerkiew unicka (dziś prawosławna); nieco później kościół obrócono na cerkiew, gdy stara runęła. Pałac wspaniały rezydencjalny.
Hermaniszki, m-ko i dobra w pow. oszm., gub. wileń., na rz. Żyżmą położone, o 4 w. od Woronowa. Parałfjany kościół drewniany pod wezw. św. Trójcy, fund. W r. 1686 przez biskupa wił. Brzostowskiego. Miasteczko liczy około 200 mieszk., dobra należą. do bar. Leforta.
Hermanowicze (Nowe), m-ko i dobra w pow. dzisieńskim, gub. wileń., o 36 w. od Dzisny, liczy zaledwie stu z czeraś mieszkańców. Duże dobra, położone poobu stronach rz. Dzisienki, o 6 mil od Dzisny, o 10 od Połocka, stanowiły niegdyś własność Sapiehów, następnie Hyizenów. W r. 1782 nabył je Ignacy Zrini-Szyryn, w rękach następców którego dobra, już podzielone na kilka części, pozostają aż dotychczas. Ogólna przestrzeń dóbr około 10 tyś. dz. ziemi. bardzo urodzajnej. Parafjalny murowany kościół pod wezw. Przemienienia Pańskiego i za rzeką Dzisienką murowana kaplica św. Piotra i Pawła. Godnein jest uwagi, iż cała obszerna parał] a czysto katolicka składa się z ludności, zamieszkałej w dobrach, należących do Szyrynów, oraz wioskach.
Hłusk, staroż. m-ko w pow. bobrujskmi, gub. mińskiej, nad rz. Ptyczem, z prawego brzegu, o w. 43 od Bobrujska i 220 od Mińska. Zarząd gminny, urząd policyjny, szkoła ludowa. Kościół parafjalny i kaplica cmentarna. Niegdyś dziedzictwo ks.
Holszańskich i Połubińskich. Był tu niegdyś murowany klasztor Bernardynów, lecz został skasow. \v r. 1832. Ludność miasteczka przeważnie żydowska trudni się handlem bydła oraz fabrykowaniem specjalnej herbaty t. zw. hłuskiej, domieszając do zwykłej ziela suchego, podobnego z pozoru do herbaty. Ludność wynosi przeszło 3 tyś. głów. Tuż przy miasteczku dwór, obszaru oivoto 1,300 dziesięcin, własność rodziny Brzozowskich.
Hoduciszki, m-ko w pow. święciańskim, gub. wileń., nad rz. Komajką. o 28 wiorst od Święcian i 112 w. od Wilna. Zarząd gminny, st. pocztowa, szkółka ełemantarna. Parafialny kościół murowany pod tyt. Bożego Ciała. Ludność m-ka wynosi 2,100 osób płci obojej. M-ko i dobra były niegdyś własnością Kiszków, następnie kapituły wileńskiej. Obecnie są własnością skarbu.
Holszany, m-ko w pow. oszmiańskim, gub., wileńskiej, nad rz. Łustą lub Żygianką (dopł. Berezyny) o w. 18 od Oszmiany, 93 w. od Wilna. Zarząd gminy, sąd pokoju, szkótka elementarna, st. pocztowa, cerkiew parafjalna. Ludność m-ka wynosi przeszło 3 tyś. osób płci obojej; chrześcijanie trudnią się wyrobem wełnianych rękawiczek, pończoch i kaftanów, zw. holszańskismi. Browar piwny i 4 garbarnie. Stara rezydencja ks. Algimuntowiczów Holszanskich, a ich murowana siedziba na górze sypanej o yj mili od miasteczka. Dziś z niej ani śladu. Sapiehowie następnie wznieśli tu zamek, który w części jest zamieszkały dotąd, a w części zostaje w ruinie. Paweł Sapieha w r. 1618 fundował tu ogromny kościół mur. w stylu romańskim i osadził przy nim Franciszkanów. Następnie, po kasacie klasztoru, ginach został przerobiony na koszary wojskowe. W kościele tutejszym jest granitowy sarkofag jednego z Sapiehów z 3 żonami. W r. 1642 w Holszanach odbyła się pierwsza eksdywizja dóbr na rzecz wierzycieli, przy Sapiehach pozostała tylko potowa całej majętności z rezydencją. Ostatnio dobra wraz z miasteczkiem pozostawały w rękach Korsaków i zostały sprzednne pod przymusem Gorbuniewowi, w którego orki Jagminowej ręku pozostają one dotychczas.
Hołdów, dwór i wieś, powiatu lidzkiego, od Lidy wiorst 25, st. koi. Mikoł. Skrybo wo w. 10. Dawniej Ołdow i Oldow, dobra w XVI w. do ks. Wiśnio wieckich należące, którzy wyprzedadają je w r. 1581 Tryznom. Po Tryznach H. r. 1718 przechodzi do Franc. Węckowicza, a po tym ostatnim jako wiano, r. 1762 w dom Skarbków Ważyńskich. Aleksander Tryzna roku 1633 fundował' tu przy cerkwi od dawna będącej, klasztor obrządku wschodniego, który po kilku najazdach, kłótniach i długich mitręgach, w r. 1747 ostatecznie zabrany na Bazyljanów. W cerkwi paraf. starożytny obraz M. B. w stylu bizantyjskim. Dobra H. dzies. 668. Wieś Hołdów dzies. 262, mieszkańców 276. Wyłącznie uprawa roli.
Hołowczyce, duże dobra poleskie w powiecie rzeczyckiin. gubernji mińskiej, niegdyś możnej rodzny Oskierków, skonfiskowane dostały się jenerałowi Siwersowi, od którego w 1-ej połowie wieka XIX odkupili Horwatfcowie, w ręku których pozostają dotąd. Piękny paląc murowany, wzniesiony przez llorwattów zawiera pamiątki; tudzież kaplica kitolicka, przy której byt w młodości swej kapelanem przykładnym głośny ks. Ferdynand Sęczykowski, tak smutnie potem zapisany w hisfcorji, jako apostata upadty.
Hołowczyn, m-ko i dobra nad Wabiczem, dopływem Druci, w pow. i gub. mohylow., własność niegdyś Hołowczyńskich, potem Stuszków. Pierwsi fundowali tu zbór kalwiński, który drudzy przerobili na kościół i osadzili przy nim Dominikanów. Obecnie oba gmachy w ruinach, zaś dobra zostają w posiadaniu rodziny Wojzbunów.
Homel, m-o powiat, w g. mohyiowskiej. Powiat homelski graniczy z rohiczewskim, gub. czernihowską i mińską i zajmuje przestrzeń 4719 wiorst kw. Soź przepływa przez caly powiat od północy na południe, dzieląc go na dwie prawie równie części. Pod Łojowem, na samej granicy powiatu z gub. mińską i czernihowską, Soź wpada do Dniepru. Dniepr stanowi zachodnią granicę powiatu homelskiego i rzeczyckiego gub. mińskiej. Inne pomniejsze rzeki są: Ipuć, Choropuć, Uć, Uża i t. d. Z powodu położenia swego nad Dnieprem i Soźem, pow. homelski należy do najbardziej przemysłowych i handlowych w gub. mohylowskiej. Grunta są niezłe, żytnie p3 większej części. Lasy wycięte niemal doszczętnie. Ludność odmiennie nieco wygląda, aniżeli w innych powiatach co do stroju i języka. Język białoruski posiada znaczną przymieszkę wyrazów małoruskich. Prócz białorusinów, polaków i żydów, jest tu dość znaczna liczba staroobrzędowców. Siedzibą ich jest Wietka nad Dnieprem. Znaczną część powiatu zajmują dobra Paskiewiczów. Zaznaczyć tu wypada należącą do nich papiernię w Dobruszu, jako jedną z większych i doskonale urządzonych w catem państwie.
Homeł położony jest nad Sożem, na prawym brzegu, przy dwóch linjach kolejowych: Libawa - Romny i Brześć -Briańsk, w odległości 161 w. od Mohylewa i 181 w. od Mińska. Po Mohylewie Homel jest największem miastem w gubernji i, według ostatniego spisu ludności, liczył 36,775 mieszkańców. Ładnie zabudowany, posiada wspaniały pałac Paskiewiczów, w którym się przechowują bogate zbiory historyczne. W pięknym parku stoi pomnik ks. Józefa Poniatowskiego, dłuta Thorwaldsena, zakupiony ze składek pięcio-groszowych i przeznaczony dla Warszawy, a darowany ks. Paskiewiczowi przez cesarza Mikołaja I po zajęciu Warszawy w roku 1831. Za czasów Rzeczpospolitej Homel był stolicą jednego z największych starostw i ostatnio był w ręku kanclerza ks. Michała Czartorystuego. Opłacano z niego kwarty 20752 złp., a hyberny 3960.
Z instytucji społecznych godne są zanotowania: Syndykat rolniczy, Tow. Wz. Kred., Hoincl. fil. Wił. Bank. Handl., Filja Bank.
Północn., Bank Miejski i Spotka miejska Spożywcza. Zakłady naukowe istnieją: gimnazjum rządowe męskie i żeńskie, 2 gimnazja prywatne męskie, szkoła handlowa męska 7-klasowa, żeńskie prywatne progimnazjum i szkoła techniczna kolejowa.
Horka, dobra ziemskie i wieś w po w. słonimskim, gub. grodzieńskiej, położone w górzystej, leśnej miejscowości, zwanej Szwajcarją pow. słoni mskiego. Własność rodziny Niezabytowskich. Przy pałacu kaplica, niegdyś unicka, brania wzniesiona z głazów i krynica w parku. Do tego jest przywiązana żyjąca tu legenda objawień Ś w. Jerzego. Tu urodził się Krzysztof Zawisza, wojewoda miński, autor znanych pamiętników. Do stacji Nowogródek wiorst 20.
Horki, m-ko powiatowe w gub. mohylowskiej. Powiat horecki ma przestrzeni 2487 w. k w. Grunta są dość urodzajne i są przeważnie w posiadaniu w części włościan, a w części skarbu. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 3 okręgi policyjne'(s tan y), których kancelarje mieszczą się: I-go okręgu-w Kopysiu, II-go - w Dubrownie i fll-go - w Ladach, oraz 12 gmin, podzielonych na 4 rewiry ziemskie.
Miasto powiatowe Horki nad rzeczką Kopyłką, niedaleko Proni, do r. IŚ64 posiadało większe znaczenie, gdyż był tu instytut rolniczy, a przy nim szkoły, rolnicza i taksatorów. Po powstaniu, 63 r. instytut i zbiory przeniesione do Petersburga, w Horkach zaś zostały tylko szkoły: rolnicza i miernicza. Oprócz Horck w powiecie znajduje się miasto Kopyś, niegdyś stolica powiatu kopyskiego, za czasów Rzeczypospolitej m. Horki wraz z Horami w pobliżu leźącemi.st.inowito ogromny klucz hory-horecki, co zostało w nazwie miasta powiatowego aż do dnia dzisiejszego. Klucz ten był posiadany kolejno przez ks. Druckich, Horskich, ks. Sapiehów i Sołłohubów, zaś w końcu, w. XIX stał się własnością rządu rosyjskiego. Z dóbr prywatnych niemal jedynemi w powiecie są dobra ks. Lubomirskich.
Horodec, rn-Ro w pow. kobryńskim, gub. grodź., między Kobryniem i Antopolem, ma st. poczt. Ludność wynosi 1,500 głów. Był tu niegdyś parafjalny kościół z trzema kaplicami w Antopulu, Korsa i Łasku, lecz został zamknięty po r. 1867. Od Horodca bierze nazwę kanał, łączący Pinę z Muchawcem i zwany horodeckim albo brzeskim.
Horodek, m. pow. w gub. witebskiej. Powiat horodecki graniczy na północ z ncwelskim, na wschód z wieliskim, na południe z witebskim i na zachód z połockim. Zajmuje przestrzeń 3186,1 wiorst kw. Powierzchnia gruntu wogóle równa z niewielkiemi wyniosłościami, z nich ważniejsze mają nazwę Łaszkowo i Gniłowo, z których biorą początek dwie większe rzeki: Obol i Łować. Horodek (urz. Gorodok) położony jest przy kolei Petersburg-Złobin, ów. 37 od Witebska. nad rz. Horożanką, przy szosie kijowsko-petersburskiej. Za miastem są ślady okopów, świadczących, iż było tu niegdyś miejsce obronne, w historji jednak niema o tem wzmianki. Fabry ka potuźu i siedm garbarni. Ludność wynosi około 5,800 głów płci obojej. Ludność katolicka zarówno w mieście samem, jak i w powiecie jesfc bardzo nieliczna.
Horodno, dobra w pow. lidzkim, gub. wileńskiej, w odległości od Wilna 70 w.; od Lidy 24 w.; od Ejszyszek 12 w. i od Zyrmun przy trakcie z Wilna do Nowogródka i Słonima 10 w. Niegdyś własność ks. Radziwiłłowej, następnie Ludwika Tyszykiewicza, ożenionego z siostrzenicą Stan. Augusta. Przepyszna magnacka rezydencja (choć drewniana). Po śmierci Tyszk. Horodno przeszło na własn. Aleksandrowej hr. Potockiej, następnie Maurycego Potockiego i w końcu Augusta, po śmierci którego w 1907 r. dobra puszczono na wyprzedaż częściami. Dobra te ogółem liczą obszaru 23200 dz., w tem dwa klucze i 15 większych folwarków. Parafjalny kościół murowany w Ossowej, fundowany przez Ludwika i Konstancję z hr.Tyszkiewiczów.
Horodyszcze, m. i dobra w pow.nowogródz., gub. mińskiej, o milę od Zaosia, miejsca urodź. (?) Ad. Mickiewicza. 4 m. od Nowogródka i 6 m. od Nieświeża. Majętność do r. 1831 była własnością hr. Lud w. Paca, ostatniego potomka tej rodziny. Piękna i żyzna okolica, nad rz. Serweczem. Był tu niegdyś paraf, kościół murowany, zabrany w r. 1864 na cerkiew, obok tego druga cerkiew, przerobiona z niegdyś unickiej. Miasteczko na górze, dwór z pięknym parkiem za rzeką, w parka stawy niegdyś, kanały i młyny. O pól wiorsty za miastem jest miejscowość, zw. Horodok, wysoka góra sypana śród nizin, oczywiście t. zw. sławiańskie niegdyś horodyszcze. Miasteczko dziś rządowe. Ma zarządy: gminny i policyjny, szkółkę wiejską, szpital i przeszło tysiąc mieszkańców.
Horodziec, m-ko z folwarkami, w pow. rohaczewskim, gub. mohyl., ma zarządy policyjny i gminny, szkołę wiejską i cerkiew parafjalną. Około 350 mieszkańców. Miasteczko liczy trzech właścicieli: Araszkiewicza, Sykstela i Wł. Sianożpcckiego, który jest właścicielem dworu.
Horodziej, wieś i dobra w pow. nowogródzkim, gub. mińskiej położona, w. 5 od st. tejże nazwy na kolei Moskwa-Brześć, przy trakcie pocztowym z Nieświeża do Nowogródka. Żyzna gleba i wyborne gospodarstwo rolnohodowlane; niegdyś własność Brochockich, dziś Feldmanów, obszaru około 1000 dz. W Horodziejn wyrabiają się owe słynne sery szwajcarskie, znane nawet na rynkach Petersburga i Warszawy pod marką "sera Brochockiego". Tu również jest wyborne bydło czystej krwi rasy szwajcarskiej oraz wysoko rozwinięte ogrodnictwo i sadownictwo.
Stacja kolei tejże nazwy jest dziś już nader ważnym punktem handlowym i dość liczną osadą przykolejową. Wielu zamieszkuje tu zamożnych kupców zbożowych, komisjonerów i agentów.
Horwal, starożytne m-ko i duże dobra w pow. rzeczyckim, gub. witebskiej, w pobliżu ujścia Berezyny do Dniepru, z prawej
1,300 słów, która prowadzi ożywiony handel głównie na wodzie, stąd więc z mieszczan wielu trudni się flisactwem. Trakt pocztowy z Bobrujska do Ezeczycy. Niegdyś własność wielkich ks. lit., następnie królewszczyzna, która od r. 1835 pozostaje już stale w ręku Ghołodowskich. Obszar dóbr wynosi około 27 tyś. dziesięcin i należą one do wybitniejszych w Mińszczyźnie. Cerkiew paraf., zarząd gminny, szkółka i szpital gminny. Gospodarka dóbr wiele pozostawia do życzenia.
Hory, m-ko nad rz. Bystra w pow.czauskim, gubernji mohylowskiej, 53 w. od Czaus, ma ludności około 1700 głów Cerkiew paraf. drewniana, zarząd gminny, szkółka elementarna i młyn.
Horyń rz., prawy dopływ Prypeci, bierze swój początek w południowej Galicji (w Austrj i), przebiega prześliczne zrazu górzyste, później nizinne "okolice, tworząc śliczne brzegi i wiele stawów po drodze na ogromnej przestrzeni około 800 wiorst. Uchodzi do Prypeci dwoma odnogami: zachodnią Wieslicą (20 wiorst) i wschodnią Nieprawdą (28 w). Stary to szlak, zaznaczony mnóstwem nadbrzeżnych osad ludzkich i pełen pamiątek. Horyń obfituje w ryby zarówno pod względem różnorodności ich gatunków, jak i ilości. Rrzeką tą również idzie nader ożywiony spław do Prypeci zboża, materjałów leśnych i t. d.
Hrozów, m-ku i dobra w pow. słuckim, gub. mińskiej, przy drodze z Kopyta do Słucka. W r. 1863 był własnością Mierzej ewskich, następnie ks. Wittgensteina, obszaru około 600 dziesięcin. Niegdyś kościół parafjalny, dziś cerkiew. Zarząd gminny.
Hruszowa, wieś i dobra w pow. kobryńskim, gub. grodzieńskiej, o 28 w. od Kobrynia. Wieś ma cerkiew i zarząd gminny, a dobra, obszaru 1Ś45 dziesięcin, są własnością utalentowanej powieściopisarki Marji Rodziewiczówny.
Hruszówka, obszerne i w wysokiej kulturze rolniczo - przemysłowej będące dobra, położone w pow. słuckim, gub. mińskiej, w pobliżu Lachowicz. Tu mieszkał i umarł w sierpniu 1790 roku mąż nieśmiertelnej chwały w narodzie, Tadeusz Reyten. Dotychczas przechowują się tu po nim. różne pamiątki; istnieje nawet ów domek zakratowany, w którym nieszczęśliwy przebywał, pozostając w stanie obłąkania. Dobra mają obszaru około 1200 dz., dużą gorzelnię, młyn, serowarnię i t. d.
Hruzdowo, m-ko w pow. oszmiań., gub. wileńskiej. Parafjalny kościół drewniany Wniebowzięcia N. M. P., fundowany przez ks.Ogińskiego w r. 1773 i cmentarna kaplica.
Hryczyn, jest to olbrzymia przestrzeń błot, pokrytych trawą, tylko z przegów bogato porosła wierzbołozu, wewnątrz zaś całkowicie wolna od krzów i skarlałych drzew. Dla tego też lud okoliczny zowie te przestrzeń "Hałoje Bałoto". Mierzy ona przeszło 50 tyś. dziesięcin i leży na granicy dwóch schodzących się tu powiatów: pińskiego i mozyrskiego. Corocznie w lecię setki kosiarzy stacza tu bój na skrajach błot o obfite nader pokosy, lecz nawet w lata najsuchsze niepodobna nigdy dotrzeć aż do środka. Jedynie w zimie, gdy spadną śniegi, Hryczyn staje się przystępnym dla ludzi.
Hrynkiszki, m-ko i dobra nad Szuszwą, w pow. i gub. kowieńskiej, przy gościńcu z Bejsagoły do Rosień, o 12 w. od pierwszej i 37 w. od drugich. Parafjalny kościół do połowy murowany założony, w r. 1618 przez Białłozora. Młyn, cegielnia, na św. Jerzy znany jarmak na konie. Ludności około 2,700 dusz płci obojej. Dobra obszaru 150 włók od XV wieku nieprzerwanie pozostają w ręku Białłozor-Montwidów. Tu w r. 1827 urodził się słynny chirurg i profesor uniwersytetu warszaw., Polkarp Girsztowt, przedwcześnie zmarły w roku 1877 z ręki zbrodniczej.
Hubin, dobra, pow. lepeiski, gub. witeb., tamże kościół parafjalny fundacji Pakoszów. W 1661 r. Piotra i Krzysztofa Stabrowskich, którzy sprzedają je Pakoszom. Przy kościele byt klasztor franciszkański. Jest tu fabryka masy drzewnej i tektury, gorzelnia, młyn. Własność Kazimierza Siellawy.