Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Pacunele, miast-ko i ogromna "okolica" szlachecka, przezwana stolicą Landy, o których wspomina "Ogniem i mieczem" H. Sienkiewicza; w pow. szawelskim, gub. kowieńskiej, nad rz. Gordówką, posiadają drewniany kościół pod w^zw. św, Jana, w którym są obchodzone dwa doroczne festy na ś-ty Jan (24 czerwca), słynny ze zjazdu przepięknych laudanek i na św. Marcin (mniejszy zjazd), po których nazajutrz odbywają się kiermasze na konie. W Pacunelach jest szkoła ludowa, skład apteczny i niezbędne: piwiarnia i monopol.
Palemona góra, jest to jedna z największych na Litwie gór sypanych stożkowego kształtu t. zw. pilkalni. Leży na lewym brzegu Dubissy, przy jej ujściu do Niemna pod średnikiem w pow.rosień., gub. kowieńskiej. U stóp jej na porzuconem łożysku Dubissy rozciąga się niewielka wyspa, zwana w dziejach pod mianem Salin. W podaniach ludowych wiele krąży baśni o powstaniu tej góry i jej przeznaczeniu. Zdaje się atoli, że najsłuszniej będzie uważać ją za warownię strażniczą, którą ludność wznosiła przed wiekami, dla ochrony przed nagłem najściem chytrych i łupieżczych krzyżaków, które to najścia zazwyczaj posuwały się brzegami Niemna.
Parycze, m-ko i dobra w pow. bobrujskim, gub. mińskiej nad rz. Berezyną położone, przy gościńcu z Bobrujska do Rzeczycy, o 45 w. od Bobrujska. Zarząd gminny i policyjny. Ludności około 2400 osób. Parafjalna cerkiew pod wezw. św. Ducha, szpital gminny i kilka drobniejszych zakładów przemysłowych. W pobliżu m-ka przystań handlowa na rz. Berezynie. Niegdyś było to starostwo, po ostatnim rozbiorze darowane senatorowi adm. Puszczynowi. Jest tu pensja żeńska na 25 panien,
fundacji właścicielki, oraz szkoła gminna dla chłopców i dziewcząt. Dobra obszaru 545 włók, mają gorzelnię, młyny i t. d.
Paule, dobra l wieś pow. lepelskiego nad jeziorem tejże nazwy, połączonym z rzeką Ullanką vel Ułłą. Jest tu duża gorzelaia i rektyfikacja, eksploatacja torfu i t. p. Kaplica filjałna parafji Hubińskiej ze staroźytnemi obrazami. Własność Kazimierza Siellawy. Ongi dobra te były własn. Radziwiłłów, w 1550 r. sprzedane Półjanowskim, od nich przeszły w spadku do książąt Druckich-Sokolińskich. a w końcu nabyte przez Siellawów w 1722 r. Niedaleko dworu nad rzeką jest starożytne pogańskie cmentarzysko, składające się z kilkunastu kurhanów. Obszar ziemi użytecznej 939 dzies., lasu 210 dzies., nieużytków 54 dziesięcin.
Pawłów, wieś i dobra nad rz. Mereczanką w pow. i gub. wileńskiej, o 28 w. od Wilna w pięknej miejscowości. Jest to najdawniejszy, lubo nieco dziwacznie pomyślany, ślad urządzenia zupełnie autonomicznej i zamkniętej w sobie włości. Kanonik wileński, Paweł Brzostowski nabył Pawłów, udarował włościan ziemią i wolnością oraz urządził małą rzeczpospolitą. Lecz już w r. 1794, zmuszony do opuszczenia kraju, zbył dobra Moszyńskiemu, który znów sprzedał hr. Choiseul Gouffier. Obecnie Pawłów stanowi własność rędziny Kobylińskich.
Pelikany, wieś kościelna w pow. jezioroskim. Kościół paraf, nowy wzniesiony w r. 1903.
Petryków, prastare m-ko i dobra na lewym, wyniosłym brzegu Prypeci w pow. mozyrskim, g. mińskiej. Zarząd gminny i policyjny, o 62 w. od Mozyrza i 10 w. od st. t. n. kolei Poleskiej. Ludności przeszło 3,600 osób. Siedziba władcy jadźwingów, następnie kniaziów Olelkowiczów, w w. XVII dostała się w posiadanie rodziny Chodkiewiczów, w ręku której pozostają aż dotąd. Dwa słynne kiermasze: 20 lipca na św. Eijasza i l października. Parafjalny kościół drewniany pod wezw. Zwiastowania N. M. P. Cerkiew paratjalna pounicka, obok tego dwie inne (jedna w siole przy miasteczku). Szkoła gminna. Śród mieszczan dużo rozkolników rosyjskich. Mieszczanie petrykowscy słyną jako handlarze i przedsiębiorcy.
Piaseczno, staroż. m-ko i dobra nad Niemnem, w pobliżu ujścia Łoszy i Usy, w pow. ihumeńskim, o 8 w. od m. Mohylno. Ludność m-ka przeszło 1000 osób, cerkiew parafjalna p. w. Opieki N. M. P. i druga na cmentarzu. Dobra należą obecnie do rodziny Jodków, do dominium w dobrach. Zaniemeo, na drugiej stronie Niemna. Piaseczno znane w Mińszczyźnie z procesu odwiecznego mieszczan z właścicielem dóbr. Zagospodarowane są dobra bardzo dobrze.
Piaseczno, wieś i znaczne dobra nad rz. Jasiołdą w pow. pińskim, gub. mińskiej. Dobra obszaru 8549 dz. do niedawna stanowiły własność hr. Pusłowskich. Przed laty był tu kościół katolicki filjalny. Gleba lekka piasczysta, lecz o kulturę rolną łatwo wobec bogactwa łąk dobrych.
Piaseczno, wieś i dwór w po w. nowogródzkim, gub. mińskiej, nad dopływem rz. Uszy, przy gościńcu z Mira, do Nowogródka. Atynencja dóbr w Mirze.
Piaski, m-ko i dobra w pow. wołkowyskim, gub. grodź. Dobra stanowią własność rodziny lir. Krasickich.
Pikiele, małe m-ko w pow. telszewskim, gub. kow., o 50 w. od Telsz. Parafialny kościół św. Trójcy, drewniany i kaplica cmentarna.
Pińsk, m. pow. w gub. mińskiej. Pińsk położony jest nad rzeką Piną w odległości 254 w. od Mińska, przy linjach kolejowych Brześć-Briansk i Wilno-Równe. Należy do bardzo starożytnych grodów Rusi litewskiej. Nestor pierwszy raz wspomina o nim pod rokiem 1007. Długi czas Pińsk i Turów stanowiły jedną dzielnicę książęcą przyczem Pińsk nieraz się oddzielał od Turówa, osobną stanowiąc całość w XIV wieku. Gedymin przyłączył Pińsk razem ,z Kijowem i całym obszarem poł.-zachodnim do swych posiadłości. Księstwo pińskie jednak, chociaż na odmienych warunkach, istniało jeszcze z górą dwa wieki. W roku 1523 Pińsk z przyległościami przez Zygmunta I podarowany został królowej Bonie. Stefan Batory nadał miastu prawo magdeburskie oraz przywilej na jarmarki i kontrakty. Po trzecim rozbiorze Rzplitej utworzono w Pińsku djecezję katolicką, która jednak trwała zaledwie do roku 1798. Najdawniejszym kościołem w Pińsku i jednym z najdawniejszych na Litwie jest kościół po-franciszkański, fundowany w r. 1396 przez Zygmunta Kiejstutowicza. Najdawniejszą. w Pińsku również jest cerkiew soborna św. Teodora, której założenie podanie miejscowe odnosi do czasów Włodzimierza Wielkiego. Mieszkańców w r. 1907 liczono w Pińsku-34756.
Z zakładów naukowych istnieją tu: 7-klasowa szkoła realna, gimnazjum żeńskie prywatne, 6-klasowe gimnazjum męskie i żydowskie, 7-klasowe gimnazjum żeńskie prywatne. Z instytucji społecznych zaś: Pińskie Tow. Rolnicze, Poleskie T-wo Wz. Kredytu dla ziemian i T-wo Wzaj. Kredytu. Pińsk jest miastem dość znacznem, robiącem poważne obroty handlowe. W porcie jego ciągle, zwłaszcza na wiosnę, przewija się sporo statków parowych, berlinek, szahalci i dumbasów. Od lat już kilkunastu ziemianin O'Brien de Lassy założył tu fabrykę statków i łodzi parowych. Fabryka ta róźnemi kolejami powodzenia trwa aż do dzisiaj: wiele drobniejszych statków parowych na Prypeci, Niemnie, Wilji i kanałach pochodzi z tych właśnie warsztatów. Pośród nieruchomości miejskich godnym jest uwagi "dom Skirmuntów", zdawna na Pińszczyźnie osiadłej rodziny. Jest tu mnóstwo pamiątek rodzinnych oraz archiwum i zbiory.
Plembory (inaczej Plauenburg), majętność pięknie zabudowana nad Dubissą w pow.rosień., gub. kowieńskiej, własność Dowgirdów. Przewóz na rzece i młyn. Mała mieścina obok, która stanowi jakby przedmieście Ejragoły, w pobliżu na lewym brzegu i Dubissy położonej.
Plemborg był prastarą osadą żmudzką, następnie był zamkiem obronnym krzyżackim, założonym przez W. Mistrza Henryka v.Plauen.
Plissa, m-ko i dwór nad jeziorem t. n. w pow. dzisieńskim, gub. wileńskiej, o 55 w. od Dzisny i 28 w. od Głębokiego. Ludności około 800 osób. Cerkiew parafjalua, zarząd gminny, szkółka elementarna, młyn wodny, fabryka sukna. Dwór stanowi własność Despot-Zenowiczów.
Pleszczenice, miejscowość historyczna z czasów przejścia armji Napoleona I-go w roku 1812. O czem dużo szczegółów w książce Eustachego hr. Tyszkiewicza. "Opis powiatu Bory sów skiego".
Plusy, sioło nad jeziorem tejże nazwy w powiecie nowoaleksandrowskim, 120 mieszkańców, najbliższa poczta Krasław 12 w., najbliższa stacja kolei Krasławka 16 w., w siole znajduje się katolicki kościół filialny (parafji brasławskiej) nowy, zbudowany 1907 r. Ludność dawniej przeważnie litewska, lecz obecnie białoruska (zrusczona). Szkoła początkowa.
Płotele, m-ko w pow. telszewskim, gub. kowieńskiej, położone nad jeziorem t. n., o w. 35 od Telsz. Ludności około 460 osób, stacja poczt, telegraficzna, szkoła, Paratjalny kościół drewniany pod wezw. śśw. Piotra i Pawła, wzniesiony pierwotnie przez Zygmunta Aug. w r. 1564. W ostatnich chwilach Iteplitej. Płorele jako starostwo pozostawały w ręku Ogińskich.
Jezioro Płotelskie ma długości 6,5 w. i szerokości do 3 w., mierzy około 16 w. obwodu. Na środku jeziora jest mała wysepka, na której niegdyś była odwieczna warownia. Ślady mostu na palach na dnie jeziora pozostały aż do dziś dnia. Rybołóstwo w jeziorze przynosi do 500 rb. rocznie.
Płotnica, duża okolica szlachecka nad rz. Płotnica, dopływem Prypiątki, w pow. pińskim, gub. mińskiej przy kolei ź. Poleskiej i gościńcu z Pińska do Dawidgródka. Parafjalna cerkiew pod wezw. Opieki N. M. P., niegdyś słynna z cudownego obrazu Bogarodzicy, którego dziś niema. Zarząd gminny i policyjny. Odległość od Pińska wynosi 6 mil. Niegdyś dobra były własnością Skirmuntów, dziś stanowią własność szlachty drobnej o wybitnym i swoistym charakterze.
Płungiany, m-ko i dobra nad rz. Bobrungą, prawym dopływem rz. Minii, w pow. telszewskim, gub. kowieńskiej, o 28 w. od Telsz. Zarząd gminny i policyjny, sąd pokoju, szkoła gminna, apteka, stacja pocztowo - telegraficzna. Ludność wynosi przeszło 4 tyś. osób płci obojej, młyn wodny, cegielnia, gorzelnia, browar. Parafialny kościół pod wezw. św. Jana, drewniany i kaplica cmentarna W. W. Ś. Ś. Dobra stanowią własność spadkobierców zmarłego w r. 1905 Mich. ks. Ogińskiego.
Pocieczoło, wieś w powiecie ihumeńskim, kędy niegdyś znakomity filantrop Dominik Moniuszko założył głośną szkołę ludową systemu Lankastra. Szkoła ta zwiniętą została około roku 1838.
Poczajewicze, obszerne dobra i wieś w powiecie sieńskim, gub. mohylowskiej, na pograniczu lepelsk., własność hr. Chreptowicza Butenjewa. Jest tu gorzelnią, młyn wodny na rzece Łukomce (patrz Łukomka). We wsi cerkiew, były kościółek. W okolicy dużo kurhanów. Ongi własność książąt Łukomskich, potem jezuitów, nadane hrabiemu Chreptowiczowi. Do dóbr należą folw. Łusznowicze, Hańkowicze, Oksieńce i Chrabrowo.
Poczepowo, małe m-ko nad rz. Sworotwą w pow. nowogrodzkim, gub. mińskiej, o 3 m. od Nowogródka. Około 300 mieszkańców. Cerkiew pounicka fundacji Korsaków z r. 1770, szkółka gminna i zarząd.
Podbirźe, m-ko w pow. poniewieskim. gub. kowieńskiej, nad rz. Totołą i Jodupką. Po dziesięcioletniej pracy, w r. 1908 ukończono tu nowy murowany kościół z dwiema wieżami, w stylu gotyckim, widoczny z daleka, który został poświęcony przez ks. Rymkiewicza, kanonika z Birż, w obecności licznych tłumów wiernych.
Kościół pod wezw. św. Trójcy posiada filję w Sostach i kaplice w Smilgach i Downianach.
Podbrodzie, m-ko przy ujściu rz. Dubinki do Żejiniany, na granicy pow. wił. i święciańskiego, w gub. wileńskiej położone, p 45 w. od Wilna i 28 w. od Święcian. O l w. od m-ka leży st. kol. ż. Petersburg - Warszawa. Część m-ka należy do dom. Orniany hr. Tyszkiewicza, część zaś, oddzielona rz. Dubinką, niegdyś Łappowska, do rządu. Most na rzece Dubince. M-ko silnie się rozrasta i zabudowuje. Z Wilna na lato zjeżdża tu corocznie sporo osób na miłe letnisko w willach, rozrzuconych po lesie sosnowym.
Podbrzezie, m-ko nad pot. Dawle w pow. i gub. wileńskiej, o 29 w. na północ od Wilna. Ludność m-ka wynosi około 1,300 mieszkańców. Cerkiew parafjalna, przerobiona z kościoła i kaplicy, zarząd gminny i szkółka. Kościół katolicki istniał tu od 1484 roku.
Podoresie, wieś i dobra u źródeł rz. Oresy w pow. borysowskim, gub. mińskiej, do gm. Hłusk. Cerkiewka. Dobra, niegdyś dziedzictwo ks. Olelkowiczów, a następnie Radziwiłłów, zostały sprzedane po śmierci ks. Wittgensteina przez ks. Hoheniohe.
Dobra wynosiły około 4 tyś. dziesięcin obszaru.
Podubisie Bazyijańskie, p. szaw., gub. kowieńska, kościół i klasztor, po skasowaniu unitów w 1832 r., oddane duchowieństwu prawosławnemu; z kościoła powstała cerkiew. Bazyijanów osadzili tu bracia Bej narowie, a trudnili się oni wychowaniem młodzieży szlacheckiej; już w ostatnich latach szkoła podubiska została podniesiona do rzędu szkół średnich 6-oklasowych i była szkołą powiatową szawelską i cieszyła sią olbrzymią na owe czasy (około 300) frekwencją uczniów. Dzisiejsze miasteczko składa się z cerkwi i kilkunastu domostw wraz ze sklepem monopolowym. Martwota wieje tu z każdego kąta, lud miejscowy wszakżenie przestaje nazywać tego Podubisia, Bazyijańskiem.
Podubisie Górskich, niegdyś przy szosie z Taurog do Szawel nad Dubissą, w pow. szaw., gub. kowieńskiej. Młyn wodny ca rzece. Prześliczna pozycja do koła dworu, dziś własność Pl. hr. Zubowa.
Podubisie Grużewskich, dwór w miejscu, gdzie rzeka Kroźenta wpada do Dubissy. Dobra te zdawna, bo od końca szesnastego wieku, pozostają w rękach jednej rodziny, są dostatnio zagospodarowane. Młyn wodny i folusz.
Podubisie Hryniewiczowskie, w pow. szaw., gub. kowieńskiej, dwór, dziś własność Jeleńskich, nad Dubissą. O wiorst 5 stąd, przy karczmie Szedwidzie, zostały przerwane roboty przy kanale Windawskim. Zostały resztki płyt granitowych oraz ruiny pieców wapiennych.
Podubisie Iwanowskich, na prawym brzegu Dubissy, pięknie zabudowana majętność z zakładami rolno-przemysłowemi, ze ślicznym ogrodem, schodzącym ku brzegom rzeki. Most na rzece z drzewa, bez pali, ładnie zbudowany. Porządna austerja nad Dubissą, gdzie jeszcze do dziś chętnie zjeżdżają chorzy, a żeby używać kąpieli ciepłych siarczano-źelazistych w urządzonych łazienkach oraz zimnych pod silnie bijącym prądem wody źródlanej przy specjalnie w tym celu urządzonym upuście
Podubisie rządowe, po konfiskacie dóbr tych dostało się rodzime Staniewiczów, p. rosieński, g. kowieńskiej. Miasteczko ślicznie położone, w pobliżu góra zw. Waltornia. Posiadłość dziś pozostaje w ręku rosyjskiem i robi wrażenie ruiny.
Pohoreło, tożsame co "Ostrowlany", pow. lepelski, gub. witebskiej, niegdyś rozdrobione na kilka folwarków, leżących między Boczejkowcm, a Kamieniem. Ongi należały te dobra do Łuszczyków, potem Stabrowskich, Łyskowskich wreszcie Żabów.
Pohost, m-ko i dobra w powiecie słuckim, gub. mińskiej, położone nad rz. Słuczem. Ludność m-ka do 700 osób. Cerkiew parafjalna pod wezw. św. Jana Chrzciciela, szkółka gminna i zarząd. Dobra obszaru przeszło 5 tyś. dziesięcin, należały do Radziwiłłów, potem do ks. Wittgensteina, wreszcie uległy losowi innych dóbr po jego śmierci i zostały sprzedane. Młyn i ogromna gorzelnia.
Pohost N., m-ko w pow. dzisieńskim, o 56 w. od Dzisny i 210 od Wilna, w gub. wił. położone. Ludności około 500 osób. 2 cerkwie, zarząd gminny, szkółka. Paratjalny kościół drewniany pod wezw. św. Trójcy, wzniesiony został w r. 1593 kosztem ks. Leona Sapiehy; kaplica w Szarkowszczyźnie.
Pohost, starożytna osada, obecnie m-ko i dobra w pow. ihumeńskim, gub. mińskiej, nad rz. Klewicą, dopływem Berezyny, położona o 52 w. od Ihumenia, przy drodze z Ihumenia do Mohylowa. Mieszkańców około 1500 osób, trudniących się handlem i drobnym przemysłem. Parafjalna .cerkiew pounicka, zarząd gminny, szkółka. Za czasów Rzplitej'było to starostwo. Obecnie dobra te stanowią własność rodziny hr. Potockich.
Pohost Zahorodny, starożytna osada i m-ko, oraz duże dobra w pow. pińskim, gub. mińskiej. Stare dziedzictwo ks. Lubeckich. Zarząd gminny i policyjny, szkółka, cerkiew pounicka, p. wezw. Opieki N. M. P. Ludność wynosi do 550 osób. Dobra mają 10,840 dziesięcin w glebie lekkiej, lecz urodzajnej, przy znacznym stosunku lasów.
Pohost Zarzeczny, m-ko stare i dobra nad odnogami rz. Styru, w pobliżu ujścia jej do Prypeci, w pow. pińskim, gub. mińskiej, o 42 w. od pińska położone. Ludność około 400 osób, cerkiew. Dobra mają obszaru 3037 dziesięcin i stanowią własność
rodziny Cierpickich.
Pohost, jezioro w pow. pińskim, gub. mińskiej, długości 7 w. i szerokości od do 2 w. Od strony zachodniej przybiera rz. Wiślicę, od wschodu zaś daje odpływ, który o 1.5 w. niżej łączy się z rz. Bobryk, a przez nią z Prypecią. Na zachodnim krańcu jeziora leży duża wieś Nozoy Dwór, a na brzegu północnym starożytne m-ko Pokost Zahorodny. Cała okolica wraz z jeziorem należy do ks. Lubeckich, okolica bardzo malowhicza.
Pohulanka, prześliczny folwark nad rz. Dźwiną o 7 w. od Dyneburga (Dźwińska), własność Zyberk-Platerów z Krasławia, w pow. dyneburskim, gub. witebskiej. Obecnie jest murowany zakład kąpielowy i uzdrowisko, z wszelkim komfortem i wygodami urządzone. Zakład kumysowy. Mnóstwo prześlicznych zakątków spacerowych w borach sosnowych i na brzegu Dźwiny.
Poniewieź, powiatowe miasto gub. kowieńskiej, na lewym brzegu r.Niewiaży. Ludność 12968 osób. Poniewieź, jako znaczna osada powiatu upitskiego, znanym jest od roku 1554, z pobytu sądów ziemskich i powiatowych, a jako miasto stołeczne powiatu posiadał murowany spichrz od roku 1614 dla archiwów sądowych, który przetrwał do dziś i liczy się najstarszą budowlą w mieście, lecz archiwa ręką zbójecką w niewiadome strony rosproszone zostały. W roku 1795 przeszedł pod panowanie Rosji, jako powiatowe miasto gubernji wileńskiej, w grudniu 1842 wcielony do gub. kowieńskiej.
Przedmieścia Poniewieża: Mikołajewo, Piaski, Farma, Stary Poniewieź, Banhof i Płukf, terytorjalnie i liczbą ludności wyrównywają miastu, lecz administracyjnie z miastem nie są związane i należą do gminy pniowskiej.
Świątynie: sobór prawosławny murowany z kamienia, przerobiony w 1847 r. z kościoła pijarskiego, kaplica cmentarna drewniana, zbudowana w 1890 r. na miejscu kaplicy uczniowskiej, nadto nieliczni prawosławni mają kaplice w seminarjum nauczycielskim i w gmachu więziennym. Staroobrzędowcy wznieśli w 1907 r. drewnianą kaplicę. Kościół katolicki dla parafji, liczącej przeszło 13,000 dusz, wymurowany został w r. 1877 staraniem ks. Chodorowicza na przedmieściu Mikołajewo, na miejscu starego drewnianego, zbudowanego w r. 1782 staraniem kanonika kapituły wileńskiej Mikołaja Tyszkiewicza. W roku 1908 założone zostały fundamenta pod budowę nowego kościoła w samem mieście. Kościół luterański drewniany, wzniesiony w roku 1843 staraniem barona Roppa z Szadowa. Izraelici mają l murowaną synagogę i 12 domów modlitwy. Karaici drewnianą synagogę. Klasztor Pijarski, wzniesiony w XVII st., został skonfiskowany w 1832 r. i obrócony na koszary rządowe.
Komunikacja: szerokotorową Libawo-Romenską i wąskotorową Poniewiesko-Święciańską linjami koleji żelaznych miasto Poniewież jest połączonem ze światem cywilizowanym. Rzeka Niewiaźa po niżej miasta liczy się spławną, lecz nie wyzyskiwaną z powodu dużej ilości na niej tam młyńskich. Dróg dla komunikacji podjazdowej bitych (szos) niema, drogi podjazdowe, pozostające pod opieką ziemskich komitetów, pozostawiają wiele do życzenia. Telegrafem miasto złączone oprócz linji przy kolejowych ze wszystkiemi miasteczkami powiatu. Sieć związków telefonicznych łączy miasto również z miasteczkami, dobrami ziemian i sięga do Rygi, Dorpatu, Mitawy, Szawel i innych punktów. Sieć miejska telefoniczna na urządzeniu. Miasto podzielone na prawidłowe kwartały 32 ulicami brukowanemi, z nich główniejsze: Dworzańska, Remigolska, Wiłkomierska, Szadowska. Ulice i place oświetlają się naftowemi lampami "Waszyngton".
Już w końcu XVII stulecia kongregacja Pijarów utrzymywała sześcioklasową szkołę przy klasztorze, przeistoczoną w 1834 roku w pięcioklasową- miejską, a w 1858 r. w gimnazjum, które po r. 1863 zostało zwinięte, W gmachu gimnazjum w 1872 roku otworzono seminarjum nauczycielskie bez prawa wstapienia do niej dla ludności rdzennie miejscowej, od roku 1906 do seminarjum mają wstęp litwiul za każdorazowem zezwoleniem ministra oświaty.
Szkoła realna powstała w 1882 roku za staraniem b. marszałka Pawła Puzyny. Okazały gmach wzniesiono w 1884 r. kosztem 70,000 r. przeważnie z ofiar ziemian. Obecnie Id. VII, uczą. 438. Żeńskie gimnazjum otwarte w r. 1907, i trzy progimnazja żeńskie z r. 1907. Szkoła 4 klasowa męska z r. 1908. Elementarnych szkół: męskich 6, żeńskich 2, koedukacyjnych l, prywatnych koedukacyjnych: towarzystw dobroczynności 2, i nadto: żydowskie, 2 klasowa l i chederów 18. Bibijoteka bezpłatna katolickiego Towarzystwa dobroczynności powstała w r. 1907. Księgarni 4. Sal teatralnych prywatnych 2. Litewskie dramatyczno-śpiewaczetowarz. "Ajdas".
Instytucje społeczne: państwowych kas oszczędności 2, Towarzystwo Wzajemnego Kredytu od roku 1881 (obecnie członków 598, obrót za rok 1907-21,193,325 r.), Towarzystwo Wkładowo-Zaliczkowe z r. 1907.
Fabryki: drożdżowa, gorzelnia, rektyfikcja, browar piwny, tabaczne 2, młynów parowych 5, wodnych l, wiatraków 2, skład monopolowy pierwszorzędny l, monopolówek 4.
Dom ratuszowy, rzeźnia, młyn parowy, 5 budowli dla wygód wojska i 42,5 dziesięcin ziemi.
Z tej ostatniej przestrzeni 20,5 dziesięcin pod ulicami, placami i ogrodami dla publicznego użytku, pozostałe-czynszownicy.
Handel zbożem, lnem i siemieniem Inianem spoczywa wyłącznie w ręku izraelitów. Na niektóre gałęzie handlu ceny reguluje Spółka Spożywcza, posiadająca sklepy t. z. uniwersalne. Powiat poniewieski produkuje pszenicę niezrównaną. Drzewo w obrobieniu (szlipery) idzie do Libawy koleją i za morze. Przemysł w zastoju, są rękodzielnicze warstaty: blacharskie, szewckie, stolarskie, tokarskie i inne dla potrzeb lokalnych.
Pojoście, dobra ziemskie, położone u ujścia Josty do Niewiaźy, o 4 wiorsty od Poniewieża, w pow. poniewieskim, .gub. kowieńskiej (dawniejsza ziemia upieką, województwo trockie), nazwę swą oczywiście od rzeki Josły wzięła. Folwarki: Pojościec, Dębów, Kurhanów, Trakinów, Taruszki i Podgaje. Postępowe gospodarstwo z bydłem holenderskiem. Lasy dwoma kolejami przecięte. Młyn na Niewiaźy. Malownicza siedziba z parkiem starym. Dwa mosty i kaplica, od której niedaleko miejsce, gdzie Gąsiewski potykał się ze Szwedami. Baliński wymienia stare dęby i kurhany Pojosckie. Dobra te r. 1500 należały do Budkiewiczów,
Aleksander Meysztowicz, pierwszy yice-prezes kowieńskiego towarzystwa rolniczego, ożeniony z Zofją hrab. Korwin-Kossakowską z Woytkuszek, jest obecnym właścicielem Pojościa.
Oprócz wyżej opisanego Pojościa były jeszcze dwa Pojościa w górnym biegu Josły położone, z których jedno było ongi własnością generała artylerji Romera. I jedno i drugie w znacznej części rozparcelowane zostały.
Pokrój, m-ko nad rx. Kroją, w pow. poniewieskim, gub. kowieńskiej, o 45 w. od Poniewieża. Ludności około 750 osób. Parafialny kościół pod wezw. św. Jana Chrzciciela, drewniany; szkoła początkowa, st. poczt., przytułek, młyn wodny, wiatrak, tartaki i t. p.
Polany, wieś i dobra dziedziczne w pow. oszmiańskim, gub. wileńskiej położone, w nieco wyniosłej i suchej miejscowości. Miejsce urodzenia i siedziba wiejska znanego poety i publicysty Czesława Jankowskiego. Obszar dóbr dziś już wynosi tylko około 900 dziesięcin. Do Oszmiany jest wiorst siedm.
Połany, m-ko w pow. szawelskim, gub. kowieńskiej. Około 300 os. ludności. Kościół drewniany filjałny pod wezw. Opatrzności Boskiej, w nim słynne dwa odpusty coroczne na św. Annę i na św. Marcina, na które bardzo licznie zbiera się szlachta zagonowa z okolic.
Poławeń, miasteczko nad rzeką Ławeną w pow. wiłkomierskim, 200 mieszkańców. Kościół parafjalny, -niegdyś klasztor ks. Dominikanów.
Połąga, m-ko i dobra, położone na piasczystem i płytkiem wybrzeżu Bałtyku, od r. 1819 zaliczone do gub. kurlandzkiej (pow. grobiński), zaś przedtem w całej swej przeszłości należące do dziejów Litwy i Żmudzi. Połąga miała swą piękną przeszłość jako port, dziś atoli utraciła to znaczenie skutkiem zmiany płytkości morza. Wraz z dobrami od r. 1775 na mocy konstytucji sejmowej Połąga stała się własnością prywatną ks. bisk. Ignacego Massalskiego wzamian za jego hrabstwo Lachowickie wraz z m-kiem Lachowicze (gub. mińska). Ludność miasta składa się w znaczne, części z litwinów z małą domieszką łotyszów. Parafjalny kościół pod wezw. Wniebowziecia N. M. P. i kaplica św. Jerzego na górze Biruty, kędy była niegdyś prastara świątynia pogańska i gdzie zostały pogrzebane zwłoki niegdyś kapłanki tej świątyni, Birnty, a następnie ukochanej żony bojownika Litwy, Kiejstuta. Lud czci aż dotąd jej sławę, której wspomnienie przechowuje w pełnych poezji podaniach i pieśniach. Góra Biruty wraz z kaplicą położona śród pięknego lasu sosnowego, dziś jest objęta parkiem rezydencji właściciela Połągi. Od Massalskiego Połąga przeszła jako wiano jego siostrzenicy ks. de Ligne w dom Winc. Potockiego, zaś następnie w ręce rodziny Tyszkiewiczów i dotąd u nich nieprzerwanie pozostaje. Ludność m-ka wynosi niespełna 3 tyś. głów płci obój ej, trudni się rybactwem i wyrobem drobiazgów z bursztynu, który tu licznie morze na piasczysty brzeg wyrzuca. Większe ożywienie ma m-ko w lecie, gdyż Połąga już od dość dawna cieszy się opinją miłego i cichego uzdrowiska z kąpielami morskiemi. Jest tu urządzony kurhaus oraz wszelkie urządzenia pomocnicze w obszernym i przepysznie utrzymanym parku właściciela. Połąga leży o mil 12 drogą bitą od Libawy, o mil trzy od pruskiej Kłajpedy, o 4 wiorsty od granicy pruskiej i o wiorst 11 od Kretyngi. Dobra obejmują obszar 8700 dziesięcin.
Połock, miasto powiatowe gub. witebskiej, położone jest na prawym wyiosłym brzegu Dźwiny; przy ujściu do niej rzeki Połosty, przy dw.uch linjach kolejowych Ryga-Smoleńsk i Siedlce-Bołogoje, w odległości 94 wiorst i od Witebska. Jest to jedno z najdawniejszych miast na Rusi Zachodniej, niegdyś stolica księstwa, które przy 'końcu XII-go wieku stało się udzielnem księstwem rodu panującego na Litwie.. Dzieje miasta sięgają odległej starożytności. Pierwszą wzmiankę o niem spotykamy w latopisie Nestora pod 862 r., w którym Ruryk nadał je jednemu z mężów swej drużyny. Przy objęciu rządów Litwy przez Witolda, Połock przestał być księstwem hołdowniczem, i przyłączony do państwa litewskiego, otrzymał starostów czyli namiestników. Stefan Batory założył tu w r. 1580 kolegjum jezuitów z kościołem, który oni następnie wspaniale ozdobili. Połock za czasów Rzplitej był naj znaczniejszem miastem na Białej Rusi zarówno ze względu na mieszczące się w nim liczne kościoły i klasztory katolickie oraz unickie, jak z powodu obszernego handlu z Rygą, Gdańskiem i Rosją. Wspaniałe gmachy jezuickie, dominikańskie, franciszkańskie, bernardyńskie i bazylijskie dodawały niezwykłego blasku starożytnemu grodowi, który przy pierwszym podziale Rzplitej w r. 1772 przeszedł pod panowanie rosyjskie i niebawem został miastem głównem gubernji pskowskiej.
W r. 1777 utworzono osobną gubernję połocką, złożoną z 11 powiatów, wobec czego Połock w ciągu lat 19 pozostawał miastem gubernjalnem. W roku 1796, gdy przez połączenie gubernji połockiej i mohylowskiej utworzono z nich jedną już tylko gubernję białoruską, Połock został w niej miastem powiatowem. Takiem samem miastem pozostał Połock i przy utworzeniu w r. 1802 gubernji witebskiej, w której obrębie znajduje się dotychczas. W r. 1812 Połock ucierpiał znacznie od francuzów, jak to opiewa, nieestetyczny pomnik, wzniesiony w r. 1850 na rynku połockim dla uwiecznienia chwały poległych tam wojsk rosyjskich, walczących przeciw oddziałom marszałków OudinoYa i St. Cyr'a.
W styczniu 1812 r. wyszedł ukaz Aleksandra I do synodu, w którym ten monarcha wyniósł kolegjum jezuickie w Połocku na stopień Akademji, z nadaniem jej przywilejów uniwersyteckich. Dzieliła się ta Akademja na 3 fakultety: pierwszy obejmował jeżyki; drugi nauki wyzwolone, filozoficzne i inne umiejętności "naturalne i cywilne", trzeci fakultet obejmował teologję. Pod zarządem Akademji pozostawało sześć gimnazjów jezuickich (w Połocku, Witebsku, Orszy, Mścisławiu. Mohylowie i Dyneburgu). Krótkie istnienie Akademji połockiej nie pozwoliło tej instytucji naukowej rozwinąć swych sił w zupełności. Dnia 15 marca 1820 roku wyszedł ukaz, który wydalał jezuitów z państwa rosyjskiego, a równocześnie kasował akademję i wszystkie szkoły jezuickie. Po zamknięciu akademji połockiej zbiory jej naukowe i drukarnię oddano ks. pijarom, którzy do r. 1833 utrzymywali w Połocku rodzaj liceum, po którego zniesieniu w murach po-jezuickich ulokowano korpus kadecki, istniejący do dziś dnia.
Obecnie są tu zakłady naukowa: rządowe gimnazjum żeńskie, prywatna pensja czteroklasowa żeńska, seminarjum nauczycielskie, korpus kadetów. Zaś z instytucji społecznych następujące: Potocki Oddział Wit. T-wa Rolniczego, Tow. Wzajemn. Kredytu, T-wo Pożyczkowo-oszczędnościowe, Bank Miejski i straż ochotnicza.
Piotrowicze, dobra w pow. bobrujskim, gub. mińskiej, nad rz. Piotrówką, położona o w. 12 od Hłuska. Kięgdyś własność Duszkiewiczów, od r. zaś 1875 p. Myszenkowa. Obszar dóbr 234: włóki. Od r. 1885 jest tu urządzona wcale dobra szkoła ogrodniczo-rzemieślnicza, w której uczniowie mają możność praktykować w pięknym ogrodzie pomologicznym właściciela jego w Chmielnikach i wzorowej fermie. Kurs nauki w szkole 5-cioletni. Oplata roczna wynosi 80 rubli.
Połoneczka, m-ko, wieś i dobra, nad rz. Dzwieją, lewy dopływ Uszy, w pow. nowogródzkim gub. mińskiej, położone o w. 59,5 od Nowogródka. Parafjalny kościół pod wezw. św. Jerzego drewniany. Dobra obszaru 1900 dziesięcin mają piękną rezydencję z dużym parkiem, własność rodziny ks. Radziwiłłów. W pałacu jest wiele cennych zbiorów sztuki oraz pamiątek.
Pompiany, m-ko nad rz. Istrą, w pow. poniewieskim, gub. kowieńskiej, 23 w. od Poniewieźa. Ludność liczy około 2000 osób płci obojej. Zarząd gminny, szkółka.
Ponary, piękne dobra z prześlicznym parkiem nad lewym brzegiem Wilji w pow. trockim, g. wileńskiej położone. Od st. kol. ż. Jewje (Anastasjewskaja) 6 wiorst, od Trok 12 w. Dobra te stanowiły niegdyś własność Gutakowskich, potem Roemerów, obecnie należą do p. Ew. l-o voto hr. Lubienieckiej, 2-o voto Gostomskiej.
Ponary, folwark i ddbra skarbowe na lewym brzegu Wilji, o 5 i pół w. od Wilna. Była to niegdyś własność biskupów wileńskich. Młyn wodny. W lasach tamtejszych śród zarosłych lasem gór Ponarskich wznosi się kaplica, przynależąca do kościoła W. W. Ś.S. w Wilnie. Tu w r. 1831 wojska polsko-litewskie, dowodzone przez gen. Chłapowskiego i Giełguda, dn. 19 czerwca zostały ciężko pobite przez przeważające siły rosyjskie.
Ponedel, m-ko i dobra nad rzeką Oposzczą, w pow. jezioroskim, gub. kowieńskiej, o, 94 w. od Jezioros. Zarząd gminny i policyjny, szkoła ludowa. Parafjalny kościół murowany pod wezw. N. M. P., wzniesiony w r. 1665 kosztem Gedeona Rajeckiego. Około 500 osób płci obojej stanowi nawpół rolniczą ludność m-ka. Dobra stanowią własność rodziny Kościałkowskich i liczą obszaru 2466 dziesięcin.
Poniemuń, m-ko nad rz. Niemenkiem, pow. jezioroskim, gub. kowieńskiej położone, o 86 w. od Jezioros. Zarząd gminny, szkoła ludowa. Parafialny kościół pod wezw. św. Trójcy fundacji Kościałkowskich. Ludność m-ka wynosi około 300 dusz. Folwark z m-kiem należą do dom. Czadosy, rodziny Komarów.
Poniemunek, m-ko i dobra nad rz. Niemenkiem, w pow. jezioroskim, gub. kowieńskiej, o 65 w. od Jezioros. Parafjalny kościół drewniany, pod wezw. św. Józefa, wzniesiony w 1792 r. przez parafjan. W pobliżu m-ka st. kol. Lib.-Romeń., na odnodze od Radziwiliszek do Kałkun. Ludność m-ka wynosi około 230 osób płci obojej. Dobra należą do rodziny Komorowskich.
Popiel, m-ko i dobra nad rzeką Powieją, w pow. jezioroskim; g. kowieńskiej, o 3 mile od Rirż i 100 w. od Jezioros. Ludność wynosi około 130 osób. Parafjalny kościół drewniany pod wezw. N. M. P. i zbór kalwiński murowany. Dobra należą do rodziny Kościałkowskich. Okolica ta słynie z produkcji dobrego lnu.
Popielany, m-ko rządowe nad rz. Wentą w pow. szawelskim, gub. kowieńskiej, o 43 w. od Szawel. Przeszło 400 osób ludności. Parafjalny kościół pod wezw. św. Ducha drewniany, wzniesiony w r. 1490 przez Jana Olbrachta i kaplica N. M. P. Zarząd gminny i policyjny, szkoła, st. dr. ż. Libawo-Romeńskiej. W pobliżu m-ka wznosi się nieznacznie góra Popielańska, w której znajduje się mnóstwo skamieniałości, wybornie zachowanych. Góra ta należy do grupy formacji jurajskiej.
Poporcie, m-ko rządowe nad rz. Żyżmorką, o 4 w. od ujścia jej do Wilji, w pow. trockim, gub. wileńskiej, o 10 w. od Żośli, 30 od Trok o i 51 od Wilna. Kościół parafialny skasowany, pozostała tylko kaplica cmentarna. Był tu niegdyś i klasztor oo. Dominikanów, fundowany w roku 1649 przez Stanisława Bejnarta. Mury poklasztorne w ciągu ostatnich lat kilkunastu były sprzedawane na rozbiórkę.
Porozów, m-ko w pow. wołkowyskim, gub. grodzieńskiej, nad rz. Rosią położone, o 20 wiorst od Łyskowa, 28 w. od Grodna. Ludności przeszło 1700 osób płci obój ej. Śród chrześcijan kwitnie garncarstwo. Parafjalny kościół pod wezw. św. Michała murowany, z cudownym obrazem św. Antoniego Padewskiego. Jest tu także i cerkiew parafjalna.
Porzecze, duża wieś z zarządem gminnym i dobra nad Jasiołdą, w pow. pińskim, gub. mińskiej położone, o 28 w. od Pińska, stare dziedzictwo rodziny Skirmuntów. We wsi stacja pocztowo-telegraficzna, szkoła gminna i cerkiew parafjalna pod wezw. Narodzenia N. M. P., ludności przeszło 3 tyś. dusz płci obojej, zamożnej, zatru dnionej rolnictwem i flisactwem. Dobra należą do liczby niewielu doskonale urządzonych na obszarze przeszło 5 tyś. dziesięcin. Największa w gub. gorzelnia, jedyna w kraju i dobrze idąca fabryka sukna z własną plantacją drapacza sukienniczego (Dipsacus). Była tu również i cukrownia, lecz zgorzała doszczętnie w r. 1879 i już nie została odbudowana. Po za tem na wysokiej stopie jest tu postawione ogrodnictwo i hodowla bydła czystej, krwi. Obecnie dobra stanowią własność p. Aleks. Skirmunta i skupiają w sobie szeroką a wszechstronną działalność obywatela ziemianina w większej posiadłości ziemskiej.
Porzecze, wieś kościelna i obszerne dobra, w pow. dzisieńskim, gub. wileńskiej, o 43 wiorst od Dzisny i 255 w. od Wilna, przy trakcie z Dzisny do Głębokiego. Dobra obszaru 1474: dz. stanowią zdawna już własność rodziny Szyrynów. Cerkiew parafjalna i kaplica katolicka murowana, do parafji w Łużkach.
Posin, gub. Witebska, pow. lucyński. Kościół pod wezwaniem św. Dominika i św. Józefa przypór mina z budowy kościół w Agłonie; założony w 1694 r. przez biskupa Korwin-Popławskiego.
Pośpieszka, niewielka posiadłość przedmiejska (około 80 dziesięcin) za przedmieściem Antokolskiem m. Wilna. Własność p. Bron. Ogińskiego. Ładne położenie na lewym brzegu Wilji, stary i młody park, bliskość miasta i lasu czynią tę miejscowość ulubionem miejscem pobytu dla letników wileńskich oraz wszelkich wycieczek zbiorowych. Między innemi w r. 1897 odbyła się tu pierwsza zabawa zbiorowa w wigiiję św. Jana, jako wianki i sobótki. Miejsce zabawy, prześliczna dolina, położona między lasem p. Ogińskiego i przestrzenią miejską odtąd została przezwana Doliną Sobótek. W Pośpieszce od lat niepamiętnych bywała zawsze i jest obecnie restauracja zamiejska, dokąd chętnie odbywa wycieczki wesołe towarzystwo.
Postawy, m-ko w powiecie dziśnieńskim, gub. wileńskiej, liczące z górą 3000 mieszkańców, było niegdyś własnością hr. Tyzenhauzów i drogą spadku przeszło do rodziny hr. Przezdzieckich; obecnym dziedzicem jest Józef hr. Przezdziecki. Do podskarbiego Tyzenhauza nie wiele mamy wiadomości o Postawach: on pierwszy starają się podnieść przemysł na Litwie, naturalnie dbał o swoją rezydencję, starając się, aby przodowała innym, o ile, w owe czasy było to możebnem. Stanęły tu więc fabryki płócien, których "postawy" rozchodziły się po całej Litwie i od których sama nazwa miasteczka pochodzi. O parę wiorst od Postaw, na długości wiorst 20, ciągnie się linia jezior, niektórzy przypisują nazwę Postaw dawnej osadzie, położonej po stawy (równo stawów). Może to być prawdziwsze, gdyż wiele miejscowości na Litwie i Białorusi otrzymywało nazwę od rzek lub jezior, nad brzegami których się wznosiły, jak naprzykład: Po-kiewna, Po-rzecze, Po-niewieź i t. p. Była w Postawach niegdyś fabryka kapeluszy, papiernia i wyrób skór; rzemieślnicy, zajmujący się tym przemysłem, zamieszkiwali całą dzielnicę miasteczka, noszącą dotychczas nazwę "garbarni". Obecnie Postawy posiadają: kościół parafialny w stylu gotyckim, wzniesiony w 1898 roku kosztem hr. Przezdzieckich na miejscu byłego starego drewnianego po-Franciszkańskiego kościoła, 2 cerkwie prawosławne, sklep stowarzyszenia spożywczego "Wygoda"-uraz z górą 40 sklepów, należących do żydów, szkołę 2-klasową ministerialną, gmach oficerskiej kawaleryjskiej szkoły w Petersburgu i zjeżdżającej tu corocznie na dwa miesiące, zarząd gminny, stację pocztową i telegraficzną, aptekę i dwóch lekarzy, stację kolei, podjazdowej swięciańskiej, gorzelnię browar, stanowią kwaterę ziemskiego naczelnika i ochotniczą straż ogniową.
Lud przeważnie białoruski, gdyż Postawy stanowią punkt przejściowy Litwy do Białorusi; należały uprzednio do gubernji mińskiej, potem jednak zostały przyłączone do gubernji wileńskiej. O wiorst kilka znajdowały się jeszcze przed niedawnemi czasy kopce, wzniesione, jak mówią, za czasów cesarzowej Katarzyny II, jako stanowiące granicę między Litwą i Białorusią. O wiorst trzy od miasteczka, po za małą rzeczułką Dumblą, zaczyna się język litewski, którym mówią mieszkańcy aż ku Wilnu, odległemu stąd o mil ośmnaście: od owej granicznej rzeczułki, w samych Postawach i dalej na wschód, ku powiatowemu miastu Dziśnie, język ludowy jest polski i białoruski.
Głównym punktem miasteczka jest obszerny plac, w pośrodku którego wznoszą się murowane kramy, rodzaj karawańseraju.Z każdej strony placu wycliodzi po jednej ulicy; od jednej z nich oddziela się niewielka ulica, Jurydyką zwana; nazwa jej pochodzi od byłego tu niegdyś sądu, członkowie którego tę ulicę zamieszkiwali.
Poszawsze, dwór w pięknej okolicy pow. szawelskiego, gub. kowieńskiej, nad rzeką Szawszą, dopływem Dubissy położony. Przed stu laty było tu kolegjum jezuickie, zaś przed 50 kilku kościół jeszcze piękny murowany. Po kasacie Jezuitów kościół poszedł w ruinę, zaś cegłę darował ówczesny właściciel Poszawsza na budowę gimnazjum w Szawlach. Dobra Poszawsze wraz z sąsiedniemi fiordami stanowiły w r. 63 własność rodziny Witkiewiczów, zostały skonfiskowane. Był tu szpital dla chorych i kalek pod opieką właścicielki, która następnie została zesłana na Syberję, do Irkucka. Z pośród czterech synów i pięciu córek tej szlachetnej matrony, syn Stanisław w Zakopanem jest znanym artystą malarzem i literatem, a Ignacy zasłużonym działaczem społecznym i mecenasem w Mińsku.
Poswol, m-ko, gub. kowieńska, powiat poniewieski, leży przy ujściu rzeki Swoli, od której nazwę bierze, do rzeki Ławeny, wpadającej do Muszy, a także przy wielkim z Poniewieża do Birż prowadzącym gościńcu, którego odnoga w Poswolu zwraca się na Kurlandję, mianowicie Mitawę, Bausk. Ludności ma parę tysięcy, mniejsza część włościan katolików, posiadających ziemie w rękach żydów. Handel dosyć ożywiony produktami miejscowemi, zbożem, lnem, od wiosny do jesieni targi na konie. Katolicki kościół murowany, prawosławna cerkiewka drewniana, filja cerkwi w Birżach, apteka, lekarz stały, prystaw, poczta, telegraf, telefoniczne połączenie z Rygą. Najbliższa stacja kolei Libawo-Rom., Poniewieź w odległości 38 wiorst. Nad brzegiem Ławeny źródła siarczane, eksploatowane nader pierwotnie, dosyć jednak skuteczne. Frekwencja kąpielników mała, z racji braku odpowiednich wygód, oraz utrudnionej komunikacjize stacją. W odległości 17 w. od Poswola, przy gościńcu z Poswola do Mitawy i Banska leży mała mieścina Konstanty nów vel Waszki (z litewskiego vaśkas-wosk, okolica obfitowała kiedyś w pszczoły), posiadająca pokaźną murowaną świątynię, wzniesioną na miejscu starego drewnianego kościółka, usilnem staraniem miejscowego proboszcza oraz okolicznych ziemian, z dobrowolnych ofiar, w czasie największych represji naszego kościoła za Kochanowa. Konstantynów vel Waszki istnieje też bardzo dawno, jak o tem świadczy przywilej na targi tej mieścinie nadany i własnoręcznie podpisany przez Augusta II-go Sasa, prawdopodobnie za jego bytności w Birżach, a znajdujący się u właściciela Konstantynowa.
Poszuszwie, m-ko pow. szawelskiego, gub. kowieńskiej, przy rzece Szuszwie, posiada bardzo stary murowany kościół parafjalny (pu-kalwiński), szkołę ludową z nauczycielem litwinem. W Poszuszwie długi czas był zarząd gminy kirjanowskiej, przeniesiony z wioski Legieć, przez byłych pośredników przezwany "Kirjanowo", lecz dziś, ze skasowaniem tej gminy, część jej zaliczoną została do skiemskiej w Bejsagole, a druga część do szawlańskiej i nazwa jej upadła. W pobliżu miasteczka leży majątek tejże nazwy w pięknej miejscowości, nad rzeczką Szuszwą, należący do p. Burby. W pobliżu, z drugiej strony miasteczka tegoż, w bardzo pięknej pozycji leży majątek Wiktoryn p. Derbela.
Pousłow, majątek w pow. ponie| wioski m, nad rzeką Ustoją. W XVI wieku należało pół jego do Moczygębów, a druga połowa do Pusłowsklch, których kaplica l tu była. Obecnie należy Felicjai na Rossochackiego. Dobra Pousłów składają się z samego fundum i trzech większych folwarków: Sowogol, Jasnogórka i Zausłoj, oraz kilka mdiejszych i miasteczka Anciszki.
Pousłow połączony jest telefonem z Poniewieżem, do którego jest 31 wiorsta, od stacji kolejowej Kiejdany 27 wiorst.
Pożajście, niegdyś klasztor Karnedułów z prześlicznym kościołem, dziś monaster prawosławny z cerkwią, położony na prawym brzegu Niemna, na wyniosłem wzgórzu, śród. pięknego lasu i przed laty starannie utrzymywanego parku. Klasztor i kościół były zbudowane w latach 1662 -1674 przez Krzysztofa Paca i żonę jego Elżbietę, z domu hr. de Maiły. Trudno dziś sobie wyobrazić, jak wielkie były koszta takich budowli w epoce ówczesnej. Kościół jest zbudowany z granitu i wyłożony wewnątrz kosztownemi marmurami włoskiemi, czerwonemi i czarnemi, to też suma wydanych przez Paca 8 mil. złotych ówczesnych nie wydaje się przesadzoną; obok tego cały materjał surowy z lasów, tysiące robotnika z ludu poddaóczego, furmanki i t. p. wszystko to także szło darem z olbrzymich dóbr Paca. W kościele są groby rodzinne fundatorów i trojga ich dzieci oraz kilkorga sług.
Podwórzec klasztorny jest b. duży i wspaniale obudowany mu.rami naokół. Były tu nawet obszerne apartamenta gościnne dla przyjęcia samego kolatora i wielu innych gości dostojnych. W ogrodzie zaś były zbudowane oddzielne domki murowane dla zakonników. Przy klasztorze jest folwark; obok tego zaś szczodrobliwy fundator nadał klasztorowi wieczyste nadania w postaci licznych dóbr. Klasztor został skasowany w r. 1832 i następnie przemieniony w monaster. Cudowny obraz Matki Boskiej pozostaje w moaasterze do dziś dnia i jest bardzo czczony przez pobożny lud katolicki. W olbrzymich murach poklasztornych panuje opuszczenie i pustka; dziewięciu zakonników i nieco służby niższej je zaludnia.
Prele, m-ko i wieś nad rz. Prelką w pow. dyneburskim, gub. witebskiej, niedaleko Ruszony położona. W pobliżu m-ka piękny stylowy pałac, rezydencja właściciela dóbr, hr. Borcha. Kościół parafjalny murowany pod wezw. N. M. P. Szkaplernej, wzniesiony ostatnio z kamienia łupanego i poświęcony w r. 1886. Ludność m-ka wynosi przeszło 1200 osób płci obój ej.
Presma, gub. Witebska, pow. rzeźycki. Kościół parafjalny pod wezw. App. Szymona i Judy w 1781 r., fundowany przez Fr. Sokołowskiego w 1856 r., przęz Sołtanów odbudowany, na nowo murowany. Własność obecnie Wład. Sołtana.
Promsza, rzeka w pow. nowogródzkim i słonimskim, prawy dopływ Mołczadzi, bierze początek we wzgórzystej okolicy wsi Koszelewo.
Pronia, rzeka w gub. mohylowskiej, prawy dopływ Soża. Bierze początek w pow. horeckim z błot w pobliżu wsi Antipeńki i pod m. Propojskiem uchodzi do Soźa. Długość jej biegu wynosi około 150 w., przy najwyższej szerokości 10 - 15 sążni. Spław zaczyna się w pow. czauskim od wsi Pueck.
Propojsk, schludne miasteczko przy szosie Moskiewsko - Warszawskiej, wśród trzech rzek: Soźa, Proni i Basi, w odległości 55 wiorst od Bychowa. Szpital ziemski. Przemysł powroźuiczy.
Fabryka kafli. Niegdyś (przed 18-20 laty) znany handel leśny. Szkoła ministerialna i szkoła (żeńska) cerkiewno - parafjalna. Stacja statków parowych na Soźu (kursa Propojsk - Homel). Ludność żydowska odznacza się chęcią do kształcenia się. Poczta i telegraf. Urząd gminny.
W końcu w. XVIII nadany przez Katarzynę II ks. Aleksandr. Golicynowi, który podejmował tę cesarzową podczas jej podróży na południe w roku 1787. Później przeszedł do rąk Beckendorffów, dziś własność p. Aleksandra Muromcowa.
Niegdyś istniała tu pensja dla panien z rodu szlacheckiego. Między 1830 -- 1840 r. przeniesiono go do Pippenbergu pod, Mohylewem, a stamtąd w r. 1865 do Mohylewa i jednocześnie przekształcono na gimnazjum żeńskie.
Prużana, m. pow. w g. grodzieńskiej, położone jest po obu brzegach rzeki Muchawca, powstającej ze zlewu dwu rzeczuczułek: Muchy i Wica, łączących się przy samem ujściu i dzielącej miasto na dwie równe części, z których większa leży na prawym brzegu Muchawca. Prużana znajduje się w odległości, 189 wiorst od Grodna i 14 wiorst od stacji Liniewo kolei Moskwa - Brześć. W dziejach występuje Prużana w drugiej połowie XV wieku, gdy ks. Iwan Semenowicz Kobryński usiłował założyć tu miasto. Po ostatnim rozbiorze Rzplitej, Katarzyna II dobra prużańskie darowała generałowi Rumiancewowi, który wkrótce je częściami rozprzedał. Kościół kat. murowany, pod wezwaniem ś. ś. Wacława i Zygmunta, wzniesiony został (na miejscu dawnego z r. 1522) w r. 1881 i konsekrowany przez biskupa Hryaiewieckiego. Ludność w r. 1907 wynosiła 9184 osób płci obojej.
Z instytucji społecznych istnieją tu: Prużańskie T-stwo Dobrocz., Straż Ogniowa Ochotnicza i Zarząd puszczy Białowieskiej.
Prypeć, rzeka poleska, prawy dopływ Dniepru, do którego uchodzi pod m. Czarnobylem. Prypeć bierze początek w pow. włodzimierskim, gub. wołyńskiej w pobliżu m. Szacka i powstaje z kilkunastu błotnistych ruczajów i jezior. Na przestrzeni biegu swego wielokrotnie dzieli się na kilka odnóg, ginie więc koryto główne, a nawet zatraca się sama nazwa. Przybiera mnóstwo dopływów, rzek i strumieni, a obok tego tworzy cały szereg kotlin-jezior w pobliżu swego koryta. Długość biegu wynosi przeszło 770 wiorst, z czego przypada na gąb. mińską, 550 wiorst. W czasie rozlewów wiosennych szerokość Prypeci dochodzi w niektórych miejscach do 15 w;, przy bardzo nieznacznym spadku wód i znacznej głębokości. Koryto błotniste, rzeka bardzo rybna. Olbrzymi spław materiałów surowych i komunikacja parowcami.
Przebrodzie, m-ko w pow. dzisieńskim, gub. wileńskiej, położone nad dwoma jeziorami, Prsębrodzie i Ostryno, przy gościńcu z Drui do Pohosta, o 52 w. od Dzisny. Ludność m-ka około 420 osób płci obojej. Cerkiew parafjalna drewniana, szkółkła elementarna. Jezioro Przebrodzie ma 8 w. długości i 3 w. szerokości.
Przełaje, wieś zw. m-kiem i dobra rządowe, położone nad rz. Mereczanką w pow. trockim, gub. wileńskiej, o 9 w. od Oran i 63 w. od Trok. Ludność wynosi około 900 osób. Drewniana kaplica cmentarna. Za czasów Rzplitej starostwo niegrodowe, ostatnio w rękach Brzostowskich.
Przydrujsk, m-ko w pow. drysieńskim, gub. witebskiej, na prawym brzegu Dźwiny, wprost m-ka Drui położone, o 35 w. od Dryssy. Ludność m-ka wynosi 900 osób płci obojej. Zarząd gminny i policyjny. Parafialny kościół murowany pod wezw. Wniebowzięcia N. M. P., wzniesiony w r. 1760 przez Karola Karpia; cerkiew św.- Mikołaja pounicka. Dobra stanowią własność rodziny Miłoszów.
Przyjaźń, majątek szambelana papieskiego p. Kamieńskiego; w pobliżu piękny kościół murowany, kosztem kolatora wzniesiony. W odległości 3 w. od st. Ignalino koi. żel. Warsz.-Peters.
Przyłuki, obszerne dobra nad rz. Ptyczem, .pow. i gub. mińskiej, o 20 wiór. od Mińska położone, przy wielkiej drodze do Stańkowa. Niegdyś własność słynnego Osztorpa, od r. zaś 1872 rodziny, hr. Czapskich. Piękna rezydencja i dobra w wysokiej kulturze. Pałac i inne budowle mają mnóstwo kunsztownych ozdób. W granicach dóbr tych przy wsi i folw. Wołeskiewicze jest kościół parafjalny. Obecnie właścicielem Przyłuk jest Jerzy hr. Czapski, doskonały rolnik i administrator.
Ptycz rz., lewy dopływ Prypeci; na przestrzeni 363 wiorst przepływa powiaty: miński, ihumeński, bobrujski i mozyrski. Bierze źródło w powiecie mińskim w okolicy wsi i folw. Norejki, stanowiącej najwyższy punkt rozdziału wód, spływających bądź to do Bałtyku, bądź też do morza Czarnego. Uchodzi do Prypeci, w okolicy wsi Bahrymowicze, gdzie jest zatoka Prypeci, jezioro Zapiesoczno. Ptycz jest bardzo rybny, obfituje w wydry, oraz w niektórych miejscach dotąd można tu jeszcze spotkać bobry. Ważna to arterja spławna.
Puchowicze, m-ko i dobra nad rz. Swisłoczą, przy ujściu do niej Gitewki, w pow. humeńskim, gub. mińskiej położone, o 32 w. od Ihumenia i 8 w. od st. dr. żel. Libawo-Romeń. Marjino-Horka. Cerkiew, zarząd gminny i policyjny, szkoła elementarna. Ludność miast-ka około 1,500 osób. Niegdyś dziedzictwo Sulistrowskich, obecnie dobra należą do rodziny Wańkokowiczów. Mieszkańcy Puchowicz słyną ze swych wyrobów drewnianych.
Punie, m-ko nad Niemnem i Puniałą; w pow. trockim, gub. wileńskiej położone, o 10 w. od Butrymańc, 64 w. od Trok i 87 w. od Wilna. Ludność m-ka wynosi przeszło 1,500 osób płci obojej. Parafjalny kościół murowany pod wezw. św. Jakóba i kaplica cmentarna. Za Rzplitej Punie zrazu należały do dóbr królewskich, potem stały się starostwem, które ostatnio znajdowało się w rękach Brzostowskich. Niegdyś był tu zamek obronny zw. przez krzyżaków Pillenen.
Pustyń, duże dobra w pow. dryssieńskim, gub. witebskiej, o 27 wiorst od Dryssy. Obszar dóbr wynosi 4,168 dziesięcin. Parafjalny kościół drewniany pod wezw. Przemienienia Pańskiego fundacji Platerów. Własność niegdyś Sapiehów, obecnie rodziny hr. Platerów.
Puszą, pow. rzeźycki, gub Witebska. Kościół pod wezwaniem św. Trójcy w 1743 r. przez Jana Szadurskiego wzniesiony. Własność Leona Szadurskiego.
Puszołaty, miasteczko, położone w powiecie poniewieskim, gubernji kowieńskiej, o parę wiorst odległe od rzeki ławeny. Niegdyś rozległy dwór, należący do hr. Załuskich, których dobra po 1831 roku zostały skonfiskowane. Obecnie miasteczko liczy koło 2,000 ludności, posiada kościół parafjalny i gminę (Mołdoczańską). Od Poniewieźa jest odległe o wiorst 25; od miast. Johaniszkiel o 12.
Pyłda, pow. lucyński, gub. Witebska. Kościół pod wezw. Ukrzyżowanego Zbawiciela, fundowany w 1765 r. przez Jana Hylzena (wojewodę).
Pyszno, wieś i dobra w pow. lepelskim, gub. witebskiej, o 15 wiorst. Cerkiew parafjalna pod wezw. Wniebowstąpienia Pańskiego, murowana, wzniesiona przez Kaszyca, kaplica katolicka do paraf, w Leplu. Dobra obszaru 2037 dz. stanowią obecnie własność rodziny Szczyttów.