Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Sałanty, pow.telszewski, gub. kowieńska. W r. 1630 Mikołaj Passanowski wystawił tu kościół drewniany. Bisk. Melchior Siejsz utworzył parafję. Gdy kościół ten podupadł w 1724 r. wystawił Stanisław Wojno z ks. ógińskim nowy kościół drewniany.
Sałaty, m-ko nad rzeką Muszą w pow. poniewieskim, około 700 mieszkańców. Kościół parafjalny.
Sarkanie, folwark nad jeż. Cyrma, pow. rzeżycki, g. Witebska, gm. Rezenmujża. Posiada kość. par. pod wezw. Kiepok. Poczęcia N. P. M. W pierwszej połowie XVII w. należały do Dunin-Balaszków. W r. 1650 należały do J. Weyss al. Weysenhoffa. Rozpadły się później i różne przechodziły koleje. Obecnie należą do Świerzbińskich i mają 586 dziesięcin przestrzeni dworskiej.
Saudyniki, nr-ko i majętność w powiecie szawelskim, gub. kowieńskiej, nad Dubisą położone, własność rodziny Stauiewiczów, o w. trzy od miasta Kielm. Przez Dubisę jest tu most drewniany na palach na drodze, wiodącej z Cytowian do Kielm. Kościół filjalny.
Serniki, wieś i okolica szlach., nad rz. Stabla, dopł. Styrii, pow. piński, gub. mińska, w 3 okr. poi. stolińskim, gm. Radezysk. Kazimierz Jagiellończyk oddaje Serniki niejakiemu Olizarowi Szytowiczowi. W pbcząlku XVI w. należały do Wrelatyckich później do Domanowiczów. Niewiadomo kiedy w Sernikach osiadła szlachta, pochodzi ona z Mazowsza. Mieszkają tu rodziny: Machnowiczów, Sernickich, Paluchowiczów, Dubinów i inne. Przyjęli wyznanie wschodnie, zajmują się rolnictwem, flisactwem, rybołówstwem i ciesielstwem. Język ludowy z przymieszka wielu słów polskich. Okolica szlachecka, znajdująca się na prawym brzegu Stubły ma 222 osad i 1356 mk. Cerkiew p. w. św. Dymitra. Wieś na lewym brzegu Stubły, ma 50 os. pełnonadziaławych.
Serofin, wieś i probostwo katolickie w powiecie ihumeńskim, gubernji mińskiej, gmina Omelno, stacja i poczta Marjina Horka. Libawo-Romeńskiej dr. żel. Kościół fundacji Janiszewskich, z roku 1462, dekanatu ihomeńskiego ma około 2000 wiernych, ulegał długie lata defraudacji księży renegatów, dziś prawowiernie obsadzony wywiera wpływ zbawczy na lud, odwykły od chwały Bożej.
Siady, m-ko w pow. telszewskim, gub. kowieńskiej, nad rzeką Wardawą, była własność rodziny Gadonów. Ostatni właściciel Aloizy G., szef szwadronu, w roku 31 zesłany na Syberję, miasteczko 1 majątek zabrany na skarb. Syn Alojzego Ludomił zuany w szerokich kołach długoletni sekretarz emigracji 63-go roku. Zmarł w roku 1907 w Krakowie. Miasteczko posiada 2 kościoły, szkołę, szpital rządowy, pocztę, telegraf, urzędy ziemskiego naczelnika, asesora, leśniczego, sędziego śledczego i zarząd gminny.
Siechniewicze, wieś i dobra na lewym brzegu rz. Wieniec, pow. prużański, gub. grodzieńska w 2 okr. poi., gm. Rewitycze. Kościół par. katolicki pod wezw. Opieki N. M. P. Dobra rodzime Kościuszków, gdzie Tadeusz po powrocie z Ameryki gospodarował.
Sidra, m-ko i dobra nad rz. Srdrą, lewym dopł. Biebrzy, pow. sokolski, gub. grodzieńska, w l okr. poi., gm. Makowlany. 110 domów, przeważnie drewnianych, 920 mieszk., zarząd miejski, zarząd gminny, cerkiew, kościół katolicki. Targi c'o niedzielę. st. pocztowa. Ludność trudni się rolnictwem, drobnym przemysłem. Parafja prawosławna liczy 153 wiernych, parafja katolicka 2224 wiernych. Należała do ks. Radziwiłłów, później drogą wina przeszła w dom Gasztoldów, następnie przechodziła do Naruszewiczów, kn. Hołowczyńskich, Wołłowiczów, Potockich, Szczuków. Po Szczukach powróciła do, Potockich. W r. 1816 uległy eksdywizji i nabyte zostały na licytacji przez Rajmunda Rembielińsklego.
Siebież, m. pow. w gub. Witebsk. Powiat siebieski graniczy od północy z gub. pskowską, od wschodu z pow. uewelskim, od południa z połockim i drysieńskim, od zachodu zaś z lueyńskim. Zajmuje przestrzeń 3320.8 wiorst kwadratowych.
Powiat obfituje w jeziora, które zajmują na ogół przestrzeń 136,8 wiorst kw. Ważniejsze z nich: Siebieskie, Osono, Biaim, Nieczeroco, Ołbito, Osyń, Swibło, Niewiedro, Jassy i Jezierzyszcze. Siebież położony jest na dość wyniosłym półwyspie, okolonym z trzech stron wodami jeziora Siebieskiego, o trzy wiorsty szosą, od stacji tejże nazwy kolei Moskiewsko-Windawskiej, w odległości 214 w. od Witebska. W XVII wieku był tu zamek warowny, broniący północnych kresów Rzeczypospolitej. Obecnie Siebież posiada kościół parafjaluy murowany p. w. Sw. Trójcy, fundowany w r. 1649 przez ks. Krzysztofa Radziwiłła.
Sielec, m-ko i dobra nad rz. Jasiołdą, pow. pruźański, gub. grodzieńska, w l okr. pol., gm. Sielec. 2836 w. k. Zarząd 1-go okr. polic, dla 6 gmin, zarząd gminny, cerkiew, kaplicę katol, szkoła ludowa, szpital. Należały do Anny Kiszczyn, następnie do Krzysztofa Sadowskiego, później do Radziwiłłów. W roku 1859 własność hr. Zamoyskiej. W roku 1879 nabyte zostały przez Polcsa. Dobra mają 7000 dz. 2 gorzelnie, 2 cegielnie, browar.
Sieliszcze, m-ko położone w pow. lepelskim, gub. witebskiej, nad jeziorem wielkiem tegoż imienia i dwór. Miasteczkom posiada kościół duży murowany po Bernardynach-zakonników, przy trakcie małym od 1'ołocka wiorst 50, od m. Lepią tylró. Miasteczka całe przeważnie zamieiszkałe przez mularzy chrześcijan katolików, którzy na zarobek latem idą do Rygi, Petersb., Moskwy, są gorhwemi katolikami, przed 63 rokiem zwykle w czasie Bożego Narodzenia chodzili po dworach z betlejemską kolendą, przedstawiając Narodzenie Pańskie i śpiewając chórem nabożne pieśni po polsku, umieją czytać i modlą się na książkach, teraz zabroniono chodzić z kolenilą i ten tak niewinny zwyczaj zgasł zupełnie.
Siemiatycze, m-ko na prawym brzegu rzeki Kamionki, pow. bielski, gub. grodzieńskiej, w 4 okr. poi., gm. Siemiatycze, grodzieńskiej gub. Zarząd poi., zarząd gminny, cerkiew, kościół katoL, ewang., synagogę, dwa razy w tygodniu targi, 2 jarm. fabr. tytoniu i sukna, 5.634 mk. W początku XV w. Siemiatycze należały do Kmitów, przechodziły kolejno do Sudymoutowiczów, Łęczyńskich, Szydłowskich, wracają do łęczyńskich, następnie do Radziwiłłów, potem przeszły do Sapiehów. Michal Sapieha w r. 1725 r. wystawił klasztor i wzniósł kościół. W r. 1753 jako wiano za Anną Sapieżanką, dostały się ks. Jabłonowskieinu. Anna założyła drukarnię, bibijotekę, gabinet hist. naturalnej, zbiory star., wiele fabryk. Po śmierci Anny Jabłonowskiej dostały się Mejznerowi, a następnie drogą wiana gen. Fenshave, w ręku spadkob. którego obecnie się znajdują. W 1803 r. cesarz Aleksander I zakupił zbiory pałacu siemiatyckiego.
Siemieżewo, m-ko nad rz. Morocz, pow. słucki, gub. mińska, w l okr. pol. starobińskim, gm. Kijewicze. Do 1874 r. m-ko należało do ordynacji kleckiej, odtąd do nieświeskiej. Cerkiew, wzniesiona przez Radziwiłłów w 1720 r. Język białoruski z przymieszką słów polskich. Dobrobyt. W m-ku rozwinięte żebractwo, zorganizowane w stowarzyszenie, obecnie nie istniejące, po wsiach jednak jeszcze bakałarze uczą starodawnych modłówigry nalirze żebraczej. Istnieje też cech krawców wieśniaczych. Szkoła ludowa.
Siemkow, od Mińska Litewskiego o mil 3, dawna rezydencja ostatniego wojewody mińskiego Adama Chmary, dziś Chełchowskich. Do niedawna zawierała masę pamiątek krajowych, bibijotekę l archiwum, prawie wszystko rozsprzedano na licytacji, lecz zostału starodawne archiwum godne badań historyków miejscowości, ze względu naznaczenie rodziny Chmarów w swoim czasie.
Sienno, m. pow. gub. mohylowskiej. Powiat sieński, albo sienneński zajmuje północ.-zachodnią część gubernji i graniczy na północy z pow. lepelskim i witebskim, na wschodzie z orszańskim, na południe z mohylowskim, na zachodzie zaś z borysowskim gub. mińskiej. Powiat ma rozległości 4333,8 wiorst kw. W południowej części powiatu przechodzi dział wodny pomiędzy dorzeczem Dźwiny i Dniepru. Gleba piasczysto-gliniasta, mało urodzajna. Przeważna część powiatu należy do dorzecza Dźwiny Zach., która na granicy 27 w. stanowi granicę powiatu od gub. witebskiej. Z dopływów jej ważniejsze: Łuczesa z Obolem. Południową część zraszają dopływy Dniepru: Druć i Bóbr, biorące w powiecie początek. W powiecie znajduje się 122 jezior, z których ważniejsze: Łukomiskie, Zeryńskie, Sielawa albo Długie i Sieńskie. Pow. sieński jest najbardziej bagnistym z powiatów gub. mohylowskiej.
Sienno leży nad jeziorem tej nazwy, przy ujściu do malej rzeczki, 147 3/4 w. od Mohylewa, a 60 od Witebska, Ludność wynosi około 3,700 osób płci obojej. Kościół paraf, św. Trójcy, bardzo obszerny, został wzniesiony przez małż. Kurczów w 1509 a następnie przebudowali ks. Ogińscy. Sienno zawsze stanowi własność prywatną i ostatnio należało do Pusłowskich, a dziś do Szebeków.
Sierhiejewicze, dobra i wieś w pow. ihumeńskim, gub. mińskiej nad dużem jeziorem zwanem Mucha, niegdyś dziedzictwo Zaranków, Prozorów, z kolei Bukatych, Lipskich i Jelskich. W wieku XVIII upamiętnione pobytem dłuższym ostatniego posła Rzeczypospolitej do Angiji Franciszka Bukatego, który ożeniony z Barbarą Prozorówną, wojewodzianką Witebska, wziął Sierhiejewicze w posagu.
Sierocin, m-ko u zbiegu rz. Czernicy z Budowieścią, pow. potocki, gub. Witebska. Cerkiew pod wezw. Narodzenia N. M. P., wzniesiona w 1669 r. przez Hrebnickich. Stanisław August Poniatowski nadał Sierocinowi w 176 roku prawo magdeburskie. Obecnie własność Renuttów.
Siewież jeż., w płn.-wschodnej części pow. dyneburskiego, gub. wilebska, do 8 w. długie, a do 4 w. szer., ma 17 w. kw. rozległości. Do 2 sąż. głębokie, dno ma gimiasto-piasczyste. Od strony płn.-wschodniej uchodzą do jeż. dwa ruczaje, od strony zach. wypływa rzeka Dobna, prawy dopływ Dźwiny, do której uchodzi pod Liwenhofem. W niewielkiej ilości szczupaki, karasie, okonie i inne ryby.
Sieniucha rz., albo. Sina, rzeka w gub. witebskiej i pskowskiej, lewy dopływ rzeki Wielkiej. Wypływa w pow. drysieńskim z błota przylegającego do jeż. Oswiejskiego, płynie w kierunku płn.-sch. przez pow. siebieski i lucyński. Ogólna długość biegu wynosi około 150 w. Dno w granicach gub. witebskiej ma wszędzie ilaste, grzęskie. Spławna. Oprócz kilku drobniejszych przybiera rz. Pleśnicę.
Skidel, m-ko nad Skidelką, pow. grodzieński, gub. grodzieńska. Około 2000 mieszkańców. Zarząd gminny, gorzelnia, browar. Cerkiew paraf, fil. i cmentarna. Wchodził niegdyś w skład dóbr ekonomji grodzieńskiej, następnie własność ks. Czetwertyńskich.
Skina, fabryka papieru w majątku Smolańce, gub. witeb., pow. lepelskiego, gmina Smolaniecka. Siła wodna 150 koni na rzece Olszance. Maszyn parowych stale czynnych 3 z nich największa 500 (pięćset) koni siły, cztery kotły z udoskonaleniem (wentylator, przegrzewacze i t. p.) Produkcja roczna przeszło 200 tyś. pudów papieru różnych gatunków. Robotników stale zajętych około 500 przeważnie z miejscowej ludności. Najbliższai stacja pocztowo-telegraf. w Czasznikach o 3 wiorsty. Od Lepla 33 wiorsty. Fabryka połączona telefonicznie z Iwańskiem, gdzie główny zarząd.
Skirstymoń, m-ko rząd. nad Niemnem, pow. rosieński, gub. kowieńska, gm. Jurburg. Kościół katol. paraf, pod wezwaniem św. Jerzego, wzniesiony w 1636 r. przez Władysława IV. Parafja katol., dekanatu wielońskiego, kaplica na folw. Zamek. Pierwotnie dobra Skirstymoń należały do ekonomji stołu królewskiego, następnie przemienione na starostwo, były w 1771 r.. w posiadaniu Medekszy. Przechowują się w S. szczątki zamku krzyżackiego, około 600 mk.
Skandwile, nad rzeką Anczą, przy szosie z Rygi do Tylży, o 28 wiorst od Taurog. Kościół katolicki. Kościół luterański. Co tydzień wielkie targi. Tow. spożywcze i kółko rolnicze.
Skiemiany, wieś kościelna, zw. m-kiem, w pow. wiłk. gub. kow. o 39 w. od Wiłkomierza, ludność wynosi około 300 osób płci obojej. Filjalny kościół drewn. pod wezw. N.M.P., należący niegdyś do ks. Augustjanów w Widziniszkaah. Dobra tej nazwy stanowią własność rodziny Maleckich.
Skobielewski obóz, jest to wojskowe miasto, w pow. nowogródzkim, mińskiej gub., zimową porą zamarłe, latem wysoce ożywione z miijonowemi zabudowaniami, na przestrzeni 6 wiorst. O 5 wiorst od stacji Leśna kolei Moskiewsko-Brzeskiej, przy szosie ze Słonima do Baranowicz na połowie drogi. Wszyscy oficerowie 4-ch pułków piechoty j dwa brygad artylerji pobudowali tu swoje letoie mieszkania w sosnowym losie, dokąd na lato się zjeżdżają rodziny i krewni na kurację. Miejscowość w nadzwyczaj zdrowotnych warunkach. Do kościoła najbliższego 17 wiorst do Nowej Myszy.
Skoki, wieś i dobra nad rz. Leśną w pow. brzeskim; gub. grodzieńskiej położone, do gm. Motykuły, o 10 i pół wiorsty od Brześcia. Tu w r. 1757 urodził się znany poeta i pisarz Juljan Ursyn Niemcewicz.
Skopiszki, m-ko nad jeż. Mitowo, pow. jezioroski, gub. kowieńska. około 600 mieszkańców; dwa kościoły katolickie, synagoga, koszary wojskowe, zarząd gminny, szkołę wiejską, targi tygodniowe. W części należy do hr. Choiseulów, reszta do rządu. Kościół paraf., pod wezw. św. 'Trójcy, wzniesiony w r. 1752. Parafja kotolicka dek. abelskiogo. Na cmentarzu kaplica murowana pod wezw. św. Wawrzyńca. Uprawa lnu.
Skorule, wieś kościelna zw. miasteczkiem i folwark, na lewym brzegu Wilji, pow. kowieński, gub. kowieńska, kościół par. katolicki pod wezw. św. Anny. Pierwotny fundusz na tutejsze probostwo uczyniony w 1522 r. Obecny kościół w stylu gotyckim, wymurowany został w 1662 r. przez Andrzeja Skorulskiego. Parafja katol., dekanatu kow., zwana Skorule-Janowo, ma 2 filje, w Janowie i Kulwie. Gleba piasczysta, ludność białoruska. Dziś własność Siemaszków.
Skryhałów, m-ko i dobra na prawym brzegu Prypeci, pow. mozyrski, gub. mińska. Niegdyś królewszczyzna, następnie własność Kmitów, Muszko w, Donhoffów, Czartoryskich, Petroneli Chełchowskiej, rodziny Oskierków, hr. Murdelio; w r. 1874 nabyte przez ryskiego kupca Karola Szepellera. Około 1300 mieszkańców. Cerkiew pod wezw. św. Mikołaja, drewniana, fundacji Kazimierza Oskierki. Do niedawna była tu kaplica katol. W okolicy dużo kurhanów i okopisk przed historycznych.
Sławkowicze, wieś i dobra, pow. bobrujski, gub. mińska, gm. Laskowicze, par. katol. Hłusk. wieś ma 63 os. pełnonadziałowych; cerkiew z r. 1796 pod wezw. św. Koźmy i Damiana. Dobra dość dawne dziedzictwo Reytanów, 2465 dz., młyny, gorzelnie; grunta lekkie, łąk błotnych i wiele.
Słobódka, m-ko położone nad jeziorem Niedrowo w powiecie jeziorowskim 700 mieszkańców, najbliższa poczta Brasław 10 w., najbliższa stacja kolei Kresławka 30 w. W miasteczku znajdują się: zarząd gminny słobódzki, kościół parafialny| Zawierski (nazwa od pobliskiego dworu Zawierz) nowy zbudowany w stylu romańskim 1905 roku. Szkoła 2 klasowa męska, szkoła początkowa żeńska. Ludność białoruska katolicka (w kowieńskiej gubernji jedyna parafja czysto białoruska bez przymieszki litwinów). W parafji jest wiele jezior, z których gtówniejsze są: Snuda, Strusta, Wołoso, Niedrowo, Wojsa. Przepływa rzeka Drujka, wpadająca do Dźwiny przy m. Urui.
Słonim, m. pow. gub. grodzieńskiej, po obu brzegach Szczary, przy ujściu do niej Issy i przy kolei Baranowicze-Białystok w odległości 166 wiorst od Grodna. Początek miasta ginie w pomroce odległych wieków. Około r. 1290, Moatwiut, najstarszy syn Gedymina,, otrzymawszy od ojca dzielnicę w Karczewie i Słonimie, w nim założył stolicę swego księstwa. Około r. 1500 Słonim został miastem powiat. województwa nowogródzkiego. Najbardziej się podniosło miasto w drogiej połowie XVIII wieku, kiedy Michał Ogiński, hetman w. lit., otrzymawszy starostwo słonimskie, osiadł tu z licznym dworem. Po ostatnim rozbiorze Rzplitej, Słonim w 1795 r. pozostał miastem głównem gub. słonimskiej, utworzonej w części województw: nowogródzk., trockiego i brzeskiego i składającej się z powiatów: słonimskiego, nowogródzkiego, lidzkiego, grodzieńskiego, wołkowyskiego. W r. 1802 Słonim wschodzi w skład gub. grodzieńskiej. Kościół parafjalny murowany pod wezwaniem Św. Andrzeja stanął w r. 1775 kosztem i staraniem ks. ks. Ancuty i biskupa Giedroycia. Prócz parafialnego jest w Słonimie kościół pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia N.M.P. przyb. klasz. Bernardynek, założony w r. 1645 przez Aleksandra Judyckiego. Ludność w r. 1907 wynosiła 20.384 osób płci obójej.
Rozwój miasta w ciągu ostatniego dziesięciolecia jest wyjątkowo znaczny, a nawet i wygląd zewnętrzny stał się okazalszym. Są tu następujące zakłady szkolne i instytucje społeczne: prywatna szkoła realna, prywatne progimnazjum żeńskie, Tow. Dobroczynności i T-stwo pom. ubog. żydom.
Słowieńsk, m-ko na lewym brzegu Berezyny Niemnowej, pow. oszmiański, gub. wileńska, okolica lesista i żyzna; posiada cerkiew parafjalną drewnianą, szkołę ludową. Własność Michała hr. Chreptowicza. W końcu XVII w. Słowieńsk należał do Zahorskich. następnie do Szaniawskich, później do Joachima Chreptowicza, obecnie we władaniu ostatniego potomka tego rodu Michała hr. Chreptowicza-Buteniewa, bezdzietnego.
Słuck, miasto pow. gub. mińskiej. Słuck, u latopisców ruskich Sluczesk, niegdyś stolica księstwa słuckiego, od r. 1795 miasto powiatowe gub. mińskiej, leży na prawym brzegu Słucza, przy dawnej szosie moskiewsko-brzeskiej, w okolicy równej, bezleśnej, żyznej i obfitującej w łąki, w odległości 204 w. od Mińska. Najbliższe stacje kolejowe znajdują się o 114 w. w Horodziei (linja Moskwa-Brześć) i o 84 w. w Lachowiczach (linja Wilno-Równe). Rzeka Słucz przepływa o l wiorstę na wschód od miasta, które natomiast przecina kanał, od rzeki przeprowadzony i dość obfity w wodę. Miasto składa się z trzech części: Starego miasta, Nowego Miasta, zwanego także Trojczany i przedmieścia Ostrów. Jest jeszcze część miasta zwana Skoliszcze, zasiedlona wyłącznie przez żydów. Początek Słucka nie jest znany i sięga prawdopodobnie czasów przedhistorycz. Pierwszą wzmiankę o Słucku znajdujemy w latopisach ruskich pod r. 1116, gdy spalony został przez ks. mińskiego Hleba. W XIII wieku Stuck przeszedł; prawdopodobnie pod panowanie Litwy, podobnie
jak Nowogródek i Zasław. Przez dłuższy czas Słuck stanowił dziedzictwo książąt Olelkowiczów, a po wygaśnięciu tego rodu wraz z ręką księżniczki Zofji dostał się ks. Januszowi Radziwiłłowi i stał się odtąd gniazdem kalwinizmu w tych stronach. Janusz Radziwiłł w 1617 r. założył tu zbór kalwiński, a Krysztof Radziwiłł urządził w 1625 r. szkołę i seminarjum tegoż wyznania. Bogusław Radziwiłł również otaczał Słuck swą opieką i przy nim miasto znacznie się rozrosło. Najbardziej jednak przyczynił się do dobrobytu miasta Hieronim Radziwiłł, w początku XVIII w. jemu to zawdzięcza Słuck słynną fabrykę pasów. Uchwałą sejmową Słuck w r. 1778 stał się głównem miastem nowoutworzonego powiatu słucko-rzeczyckiego. Powiat ten przetrwał do r. 1793, poczem Słuck przeszedł pod panowanie rosyjskie. Do r. 1845 Słuck był własnością ks. Ludwika Wittgenstejna, od którego je rząd wykupił.
Obecnie (w r. 1907) Słuck liczy 15.618 mieszkańców, posiada gimnazjum męskie, dwie pensje żeńskie, kościół po-bernardynski, 6 cerkwi prawosławnych, starożytny monaster w Trojczanach, dwa zbory kalwińskie i synagogę. Niebrak również instytucji społecznych, jak T-wo Rolnicze, T-wo Dobroczynności, wzajemnego kredytu i t. p. Przemysł fabryczny rozwinięty jest słabo.
Natomiast mieszkańcy Słucka cieszą się już zdawna ustaloną opnią w kwestji ogrodnictwa i sadownictwa. Ogrodów w Słucku jest b. dużo, a gruszka "Słucczanka" nie należy do najgorszych.
Słucz rz., rzeka, lewy dopływ Prypeci, zaczyna się na płn. krańcu pow. słuckiego, w bagnach, sięgających granicy pow. ihumeńskiego, zwanych Wierch-Stucz. Spław na Słuczu zaczyna się w obrębie pow. mozyrskiego od miejsca połączenia się Słucza z rz. Morocz. Długość biegu wywynosi 145 w. Ryb i raków obfitość wielka.
Smiłowicze, m-ko i duże dobrgi gubernja mińska, powiat ihumeński, od Mińska wiorst 40. Niegdyś rodziny Kieźgajłów, z kolei Ogińskich i Moniuszków, dziś przez wiano Wańkowiczów. kościół po-Misjonarski od r. 1864 przerobiony na cerkiew, zawiera groby Ogińskich i Moniuszków. Pałac ma dużo pamiątek i dzieł sztuki, poczta w miejscu. Parafja katolicka Ihumeń.
Smolańce, dobra i wieś w pow. lepelskim, gmina Smolańce, dobra mają 6000 dziesięcin ziemi i składają się z folwarków Smolańce, Michałów, Zosin, Kohanowicze, Choraków, Katorsze, Sierebóg, oraz paru mniejszych zaścianków. W gminie Smolanieckiej jest 5,688 mieszkańców, w obręb jej wchodzą oprócz klucza Smolańskiego folwark kościelny Szołkowszczyzna (należy do parafji Bieszenkowskiej) i 20 wiosek. Dobrobyt wśród ludu znacznie się tu podniósł w ostatnich lat dziesiątku, zwłaszcza we wsiach bliżej leżących do fabr. papieru "Skina", zatrudniającej około 500 robotników. Fabryka ta produkuje rocznie przeszło 200 tysięcy pudów papieru i (miesięcznie od 16.000 do 20.000). Najbliższa stacja pocztowa w Czasznikach o 2 wiorsty, najbliższa stacja kolejowa: Łowsza (Rygo-Orłowskiej drogi) i Krupka lub Bóbr (Moskiewsko-Brzeskiej). Smolańce pamiętne bitwą 1812 roku w odwrotnym pochodzie armji Napoleońskiej, wówczas to od połowy października, aż do pierwszych dni listopada przeciągały tędy wojska, paląc wsie i dwory okoliczne. Dnia 2 listopada 1812 r. bitwa wrzała w samym dworze, przyczem spalono pałac i wszystkie niemal zabudowania, na placu boju zostało około 5.000 poległych. Smolańce były atynencją hrabstwa Czasznickiego i wraz z Czasznikami zostały nabyte przez Michała Wołodkowicza starostę chojnieńskiego, obec są własnością jego prawnuka Wincentego Wołodkowicza. Jest tu wzorowa gorzelnia, młyn wodny na Łukomce, oraz wyżej wspomniana papiernia, z oddziałem w Wiszkowiczach.
Smolewicze, m-ko i dobra po radziwiłłowskie nad rz. Plissą pow. borysowski, gub. mińska; około 1500 mieszkańców, szkoła wiejska, szpital, browar. W XVI w. Smolewicze należały do Konstantego Ostrogskiego, później do Radziwiłłów, następnie do Wittgensteinów, wreszcie zostały sprzedane. Ks, Konstanty Ostrogski fundował tu w 1507 r. cerkiew pod wezw. św. Mikołaja. W ostatnich czasach w Smolewiczach wzniesiono nową cerkiew, od niej zależy siedm kaplic. Dobra mają 31.648 dziesięcin, młyny, karczmy, gorzelnie. Chrześcijanie trudnią się rolnictwem.
Smolhów, folwark mały przy granicy powiatu słuckiego i bobrujskiego, w gubernji mińskiej, w którym się urodził 17 września 1822 bard Litwy Ludwik Kondratowicz (Władysław Syrokomla); widok Smolhowa jest, w albumie Ordy.
Smorgonie, rn-ko skarbowe przy zbiegu rz. Okieny z Gierwiatką, pow. oszmiański, gub. wileńskiej około 7000 mieszkańców. Posiada dwie cerkwie pod wezw. Przemienienia Pańskiego, z muru wzniesioną w 1840 r. i pod wezw. św. Michała, dwie kaplice drewniane. Zarząd policyjny i gminny, komisja włość., sąd pokoju, inkwirent sądowy, trzy doroczne jarmarki, młyny leśne, garbarnie. Dawniej był tu kościół paraf, katol., dekanatu oszmiańskiego, pod wezw. św. Trójcy, wzniesiony w 1553 r., z kaplicami w Zalesi u i Cyrynie. Par. prawosŁ Przemienienia i św. Michała. W XVI w. dziedzictwo Zenowiczów, z których Krysztof założył tu zbór kalwiński, przez syna jego oddany katolikom. Własność Radziwiłłów, Karola hr. Przezdzieckiego, po 1870 r. skarbowa. W 1708 r. bawił tu Karol XII i tu pożegnał się z nim Stanisław Leszczyński, udając się do Malborga.
Snudy jeż., w pow. jezioroskim, gub. kowieńskiej, dług. 6 w., szer. do 5 w., ma 22 w. kw.; 8 wysp. Od południa łączy się z jeziorem Strusty i przez rz. Drujkę zlewa swe wody do Dźwiny.
Sobakińce, wieś i dwór, powiatu lidzkiego, gub. wił.. Lida w. 50, stać. kol. Pet.-Warsz. Marcinkańce w. 28. Niegdyś własność skarbu w. ks. lit. znana pod mianem Zabłocić, którą r. 1540 dzierżawił pan Szymko Mackiewicz, ciwun wileński. Po nim nadana około r. 1550 Michałowi Sobakinowi, zbiegowi z Moskwy, od nazwiska którego otrzymała dzisiejszą swą denominację. We wsi cerkiew od bardzo dawnych czasów istniejąca, na nowo wybudowana roku 1865. W niej dzwonz napisem słowiańskim r. 1506 i niemniej starożytny obraz M. B. za cudowny uznawany. Na obrazie ciekawe votum srebrne króla Stanisława Leszczyńskiego roku 1705. Król Jan III Sobieski r. 1676 nadał dla wsi Sobakinskiej prawo magdeburskie, co August III r. 1755 konfirmował. Dwór ze wsią Sob. r. 1826 należał doHofmanów i posiadały razem dym. i dusz męzk. 63 i żeń. 49. R. 1866 wieś liczyła mieszkańców 116, r. 1882-178, obecnie 163. Wieś ma ziemi 134 dz. Dwór ziemi dz. 346 należy do p. Szalewicza.
We wsi zarząd gminny od r. 1866 i szkoła ludowa od roku 1868. Ludność okoliczna-czarnorusini, być może jedyni potomkowie jadźwingów. W pobliżu Sob. starożytne cmętarzyska, zwiedzane przez p. Szukiewicza i Woltera.
Sokółka, m-ko pow. w gub. grodzieńskiej. położone nad rzeką Sokółką przy kolei Petersburg-Warszawa, leży w odległości 37 wiorst od Grodna (przy trakcie białostockim). Była to pierwotnie wieś koronna, należąca do ekonomji grodzieńskiej, mieszkańcy której obowiązani byli do hodowania sokołów. W ostatniej ćwierci XVIII wieku Antoni Tyzenhauz, podskarbi litewski, osadził tu rzemieślników, zabu dował pięknie rynek i wyniósł osadę do godności miasteczka. Po trzecim rozbiorze Rzplitej, Sokółka wraz z całą zachodnią częścią dzisiejszej gub. grodzieńskiej dostała się Prusom i pozostawała pod ich władzą do pokoju Tylżyckiego. Po przyłączeniu do Rosji obwodu białostockiego w r. 1808, Sokółka przeznaczoną została na miasto powiatowe. Kościół parafjalny pod wezwaniem św. Antoniego, wzniesiony został pierwotnie z drzewa w r. 1565 przez Zygmunta Augusta. W r. 1779 kościół ten spłonął i dopiero w r. 1848 proboszcz miejscowy ks. Kryszczun wymurował dość okazałą i przestronną świątynię.
Miasto w r. 1907 liczyło zaledwie 5239 mieszkańców. Prócz paru szkółek elementarnych, posiada jedynie pensję 4-o klasową prywatną żeńską.
Soleczniki M., m-ko nad Wisińczą, pow. wileński. Zarząd gminny, szkółka miejska, kościół katolicki drewniany pod wezw. św. Jerzego. Dobra mają 148 dz. ziemi uprawnej i 586 dz. lasu. Własność Chodkiewiczów, potem Mianowskich, w posiadaniu których do dziś pozostają.
Soleczniki W., m-ko i dobra nad rzeką Solczą, pow. wileński, gm. Soleczniki. Około 600 mieszk. Huta szklana, młyn na Solczy i gorzelnia. Kościół par. katolicki drewniany , stacja pocztowa, kaplica protestancka. Kościół kat. pod wezw. św. piotra apostoła, założony w XIV w. Parafja katolicka dek. raduńskiego. Filja w Solecznikach Małych, kaplica w Montwiłowszczyznie. Dobra mają 291 dzies. ziemi uprawnej i 2730 dzies. lasu. Własność niegdyś Hiebowiczów, następnie Chodkiewiczów, dziś Wagnerów.
Sołoki, m-ko nad jeż. Łodzie, pow. jezioroski, gub. kowieńska, około 1300 mieszkańców. Kościół katol. pod wezw. św, Piotra i Pawła. Na cmentarzu grzebalnym kaplica Ukrzyź. J. Chr. Filja w Duksztaczu i Wojaszyszkach, kaplice w Ligunach, Narunach i Wardzinkienach. W okolicach miasteczka liczne okopy, które lud uważa za szwedzkie kurhany.
Sołomerecze, dobra w pow. miń., niegdyś udzielne księstwo. Był tu monaster fundacji książąt Sołomereckich. Z dawnych inwentarzów widać, że było tu spore miasteczko. Grunta urodzajne. Lasy przeważnie jodłowe. Dawne dziedzictwo Wołodkowiczów.
Soły, dwór i parafja, kow. gub., witkom, pow. Na wyspie ślicznego jeziora leży wspaniały majątek hr. Przezdzieckiego i ładny kościół. Niedaleko jest duża Solska puszcza, w której zachowały się w wielkiej ilości dzikie zwierzęta. Na wyspie w majątku wspaniały park. Od stacji Poniemunia 12 wiorst.
Soły, m-ko, dobra i dwór na lewym brzegu Oszmianki, pow. oszmiański, gub. wileńska, 16 w. od Oszmiany a 67 od Wilna. st. koi. żel. libawo-romeńskiej t. n. Zarząd gminny, stacja pocztowa i telegraf, szkoła ludowa, około 500 mieszk. Paraf. kościół drewniany pod wezw. N. P. M. Różańcowej i kilka kaplic. Dobra stanowią własność rodziny Żylińskich.
W pobliżu są drugie Soły, własność gen. Iwanowa; jest to jedno z najbardziej postępowych gospodarstw na Litwie, przy olbrzymim nakładzie urządzone.
Sorok-Tatary, okolica szlach., na wzgórzu nad rz. Waką, pow. trocki, gm. Międzyrzecze, okr. wiejski Skorbuciany. Odwieczna osada tatarska, jedna z dość licznych, założonych w swoim czasie przez wielk. księcia Witolda.
Soź rz., w gub. smoleńskiej i. mohylowskiej, lewy dopływ Dniepru. Bierze początek w połudn. części pow. smoleńskiego, na gub. mohylowską przypada 460 w. Głębokość waha się pomiędzy 5 i 20 st. Szybkość biegu od 400 do 600 sąż. na godzinę.
Spiahła, folw. i wieś zwana miasteczkiem, pow. święciański, gub. wileńska. Cerkiew paraf, drewn. pod wezw. Wniebowzięcia N.M. P. szkoła ludowa. W 1761 r. własność Andrzeja Zienkowicza, następnie Sulistrowskich, dziś Boczkowskich.
Średnik, m-koi dwór, w gub. kow. Niemnem, gdzie weń wpada Dubissa. W pobliżu przechodzi szosa wiodąca do Jurborga, idąca równolegle do Niemna i nad jego brzegiem. Skutkiem położenia swego u zbiegu Dubissy z Niemnem, miasteczko stale bywa narażone na wylewy. Niemal corocznie wody podrywają część dość niskich brzegów i tworzą obszerne mielizny. Dwór należy do Zylińskich i ma prześlicznie urządzony i obszerny ogród. Na Dubiósie most drewniany i przewóz promem. Na drugiem, porzuconem jej korycie leży zarosła dziś łoziną jałowa przestrzeń i niegdyś wyspa znana nawet w kronikach pod mianem Salin, na której odbywały się sprawy Witolda i Jagiełły z krzyżaka mi, a więc w latach 1382, 1383 i później 1396, 1398, wreszcie w r. 1404, kiedy tu zjechał ze świetnym dworem Konrad v. Jungingen. Miasteczko obecnie, posiada ludność przeważnie żydowską. Przystań statków parowych na Niemnie. W r. 1829, skutkiem niezwykle silnego wylewu Dubissy kościół i plebanja wraz ze wszystkiemi budowlami runęły do rzeki.
Dzieje wspominają, iż tu w Średniku była niegdyś główna świątynia litewska za czasów pogańskich, Romnołve, która tu się przeniosła z Prus skutkiem prześladowania Krzyżaków. Na górze zaś przy dworze była tu niegdyś warowna czatownia żmudzka, którą Krzyżacy zwali Bisseną.
W. Stachów, wieś na prawym brz. Berezyny, przy ujściu do niej rzeki Brodni, pow. borysowski, gub. mińska. Ma 33 osad.
Staniewo, dobra w pow. trockim gub. wileńskiej położone, o 5 w. od żyzmor, przy wielkim gościńcu z Wilna do Kowna. Własność p. Bol. Jasieńskiego.
Stańków, wieś z zarządem gminnym i dobra nad le poboczny m biegiem dopł. Uszy, pow. miński, gub. mińska. Cerkiew paraf, pod wezw. św. Michała, wzniesiona w 1858 r. przez Emeryka Czapskiego. Filja p. w. św. Anny z 1815 r. w Krysowie. Szkółka gminna, szkoła, szpital. Własność niegdyś ks. Radziwiłłów, jako wiano przeszły w dom Czapskich. Hr. Emeryk Czapski zbudował piękny pałac. Biblioteka. Zbiory numizmatyczne, ońarowane do Krakowa. Zbiór sztychów, cennych malowideł. Przy pałacu także kaplica dworska, murowana (parafji kojdanowskiej) przy której zawsze mieszkał Kapłan. Doskonałe gospodarstwo rolne. Gorzelnia, starannie urządzone lasy.
Stare Sioło, dobra w pow. mińskim, gmina Stare sioło. Jest ty dużo zaścianków szlacheckich, o które od lat kilku idzie spór właścicieli z dzierżawcami. Są tu dwa młyny, tartak, a dawniej była też huta szklana. Ongi dobra były własnością Radziwiłłów,. od których przeszły do Wołodkowiczów i dotąd pozostają w ich władaniu.
Starobin, m-ko nad rzeką Słuczem pow. słucki, gub. mińska. Cerkiew parafjalna pod wezw. św. Mikołaja. Ludności około 800 mieszkańców. Dobra niegdyś własność ks. słuckich OlelkowiczóW, następnie ks. Radziwiłłów, Wittgensteinów, sprzedane w r. 1893 pod przymusem.
Stokliszki, m-ko rządowe nad rzeką Wierzchnią, pow. trocki, gub. wilenń. Posiada, kościół paraf. katolicki, kaplicę na cmentarzu. Pierwotny kościół, pod wezw, św. Trójcy, wzniósł Zygmunt III,. w r. 1776 zbudował nowy kościół, posiada on 6 ołtarzy. O 3 w. od m-ka znajdują się 3 źródła. mineralne, obecnie zaniedbane. Własność Barbary Radziwiłłówny. Józefa Bouffała, następnie Minejki, Feliksa Malinowskiego, Wacława Matuszewicza. Po ostatnim rozbiorze stały się własnością skarbu.
Stolarowszczyzna, gubernja witebska, pow. rzeżycki, kościół pod wezw. św. Trójcy. Majątek należał do Sokołowskich, obecnie ks. Radziwiłłów.
Stolin, m-ko nad Horyniero, pow. piński, gub. mińska, o 67 wiorst od Pińska. Cerkiew pod wezw. św. Trójcy. Miasteczko starożytne, należało do liczby miast t. zw. pohoryńskich.
Stołpce, in-ko rządowe przy ujściu Odcedy do Niemna, pow. miński, gub. mińska, o 70 w. od Mińska, 4000 mieszkańców. Cerkiew pod wezw. św. Anny, kościół katolicki, szpital, szkoła, fabryka zapałek, warsztaty budowy łodzi i wicińł Ważniejsza przystań na Niemnie. Produkta wywozu: zboże, drzewo, smoła, terpentyna. Miejscowość równa, lasu mało, grunta urodzajne. Ostatnimi posiadaczami Stołpców byli ks. Czartery scy.
Stradecz, dobra, pow. brzeski, gub. grodzieńska, gm. Domaczow o 20 w. od Brześcia.
Stracza, dobra nad rz. t. n. w pow. święciańskim, gub. wileńskiej. Z przepysznym lasem (przed 10 laty), gorzelnią i t. d. oraz kilku folwarkami i młynami, uległy w r. 1906 zupełnej rozprzedaży częściami, skutkiem marnotrawstwa ostatnich posiadaczy.Tylko część dóbr tych dostała się w ręce polskie.
Strzeszyn, m-ko na prawym brzegu Dniepru, pow. rohaczewski, gub. mohylowska, o 39 w. od Rohaczewa, około 1600 mieszk. Cerkiew murowana, zarząd gminny, szkoła, przystań na Dnieprze. Własność Jafimowicza.
Studzieniec, m-ko nad rzeką Żadanką, pow. czerykowski, gub. mohylowska. Około 2000 mieszkańców. Cerkiew parafjalna i cmentarz., zarząd gminny, olejarnie.
Własność Tereszczenki.
Studzienka, miejscowość historyczna w powiecie borysowskim gub. mińskiej, głośna przeprawą Napoleona I w roku 1812. Opis u Tyszkiewicza Eustachego w księdze "Opisanie powiatu borysowskiego".
Stwiga rz.. w pow. mozyrskim, gub. mińska, prawy dopływ Prypeci, bierze początek w pow. owruckim. Długość biegu 120 w. Rybołówstwo znaczne.
Stwołowicze, m-ko nad rzeką Szczarą, pow. nowogródzki, gub. mińska, o 42 w. od Nowogródka Około 1000 mieszk., cerkiew, kościół katedralny, dwa jarmarki, szkółka miejska. Pierwotnie Stwołowicze własność w ks. litewskich, następnie Radziwiłłów.
Stworzańskie góry. w pow. wiłkomierskim, gub. kow., o wiorst 5 od Wilkomierza. Najwyższy punkt w pow. a może i gubernji. oraz kilka gór sypauynh t. zw. pilkalni, opiewanych w poezjach litewskich Baranowskiego. Ze szczytu góry ma się naokół prześliczny widok na kraj ten malowniczy i gęsto zaludniony a dostatni.
Styr rz., w gub. mińskiej, prawy dopływ Prypeci. Bierze początek w płn.-wsch. kącie Galicji, w pobliżu źródeł Bugu Zach. i Seretu. Ogólna di ugość wynosi do 478 w., z tego wypada na pow. piński 100 w. Szer. w gub. mińskiej wynosi od 20 do 40 sąż.. głęb. od 10 do 20 st.
Subocz, m-ko rząd. nad rz. Wieszyntą, pow. wiłkomierski, gub. kowieńska, o 60 w. od Wiłkomierza około 650 mieszk., zarząd gminny, szkoła, młyn. Kościół par. kat. pod w. św. Trójcy murowany. Filja w Korsakiszkach pod wezw. Serca Jezusa, drew. dawniej; Subocz starostwo niegrodowe, następnie własność Antoniego Ludwika Dusiatskiego Rudominy, Jana Ludwika de Broel Plater, Leona Borowskiego.
Subotniki, m-ko nad Gawią, pow. oszmiański, gub. wileńska, o 44 w. od Oszmiany. Około 400 mieszk. Zarząd gminny, szkoła, młyn, brow. Kościół parafjalny murowany pod wezw. Jerzego, flija w Łazdunach. Własność Umiastowskich, obecnie hr. Jan Milewskiej.
Suchary, m-ko nad rz. Restą, pow. czauski, gub. mohylowska, o 25 w. Czaus. Około 850 mieszk. Cerkiew drew. Własność Listowskich. Za czasów Rzplitej wchodziły w skład starostwa mohylowskiego.
Suchowola, m-ko na lewym brzegu rzeki Olszanki, pow. sokolski, gub. grodzieńska, 49 w. od Grodna. Kościół paraf, pod wezw. św. Piotra i Pawła. Około 3,000 mieszkańców.
Supraśl, m-ko nad rz. Supraślą, pow. białostocki, gub. grodzieńska, o 16 w. od Białegostoku. Około 3,500 mieszkańców. Kościół kat. filjalny, kość. ewang., fabryki kortów. Kościół katolicki pod wezw. św. Trójcy. Miasteczko powstało pomiędzy 1824 a 1834 roku. Monaster praw. Błahowieszczeński.
Suraź, m-ko nadetatowe, pow.witebski, gub. Witebska, dawniej m-to pow. gub. witebskiej, po obu brzegach rz. Dźwiny, w odl. o 41. w. od Witebska. Około 1900 mieszk., szkoła powiatowa, szkoła lud,. 2 cerkwie drewniane. Miasto założone zostało w 1564-5 r. x polecenia Zygmunta Augusta, pobudką założenia był cel strategiczny; dla ściągnięcia osadników Zygmunt August nadał miastu różne przywileje. W 1866 r. Suraź zamieniony został na m-to nadetatowe.
Suraź, m-ko nad Narwią, pow, białostocki, gub. grodzieńska, o 30 w. od Białegostoku, około 1,500 mieszk. 3 cerkwie. Kościół paraf, kat. pod wezw. Bożego Ciała, wzniesiony w 1744 roku, zgorzał w 1872 r., dwa kościoły kat., filja w Uchowie. Przy ostatnim rozbiorze Rzplitej w 1795 r. dostał się Prusom, a na mocy pokoju tylżyckiego przeszedł pod panowanie Rosji.
Surwiliszki, miasteczko nad Niewiażą, pow. kowieński. Kościół parafjalny drewniany zbudowany około roku 1640 przez biskupa Tyszkiewicza. O wiorstę od Surwiliszek doskonale zachowane okopy wojsk polskich przeciwko Szwedom z czasów Augusta II. Urząd gminny, szkoła ludowa litewska, 15 wiorst od Kiejdau.
Suwieki, wieś i dobra, pow. jezioroski, gubernja kowieńska, o 16 w. od Nowoaleksandrowska. Niegdyś rozległe dobra Zarańków, następnie Nacewiczów, a później Józefa Kosski.
Susza, za czasów Batorego forteca, obecnie majątek i wioska, ostatnia na półwyspie nad jeziorem tejże nazwy. Podanie głosi, że obecny półwysep był wyspą i że za czasów Batorego podczas bitwy przesmyk został zaspany trupami, przez co utworzył się półwysep, inne podanie głosi, że podczas przejścia francuzów przesmyk zasypany piaskiem, zniesionym w butach. Koło wioski są kopce. Zamek stał na tem miejscu, gdzie obecnie znajdują się zabudowania majątkowe, niedawno zostały odkopa ne wypadkiem murowane piwnice. Susza leży w powiecie lepelskim, gub. Witebsk., przy trakcie wiodącym z Ułły do Kamienia. Przed 3 laty istniał na jeziorze Suszańskim prom, przywilej na dochód z promu był wydany przez Augusta III. Obecnie wybudowano tam most.
Syłgudyszki, stacjia kolei żelaznej podjazdowej Swięciańskiej i majątek tejże nazwy, należący do Bolesława Jałowieckiego.
Syłgudyszki należą do najstarszych osad ludzkich na Litwie, bo sięgają kamiennego wieku; tu właśnie znaleziono bardzo wiele narzędzi kamiennych, które były oddane za czasów ś. p. Eustachego Tyszkiewicza do muzeum w Wilnie. W pobliżu Syłgudyszek wiele starych mogił (kurhanów); są wysokie sypane góry (grodziska, pilkalnie). Na ogół jest to miejscowość pod względem archeologicznym bardzo interesująca.
W pobliżu leży jezioro Jesiata, którego brzegi wyniosłe należą do najbardziej malowniczych miejscowości na Litwie. Jezioro Jesiata jest lodowcowej formacji, bardzo głębokie, bo dosięga 27 sążni głębokości. Długość jeziora stanowi 3 mile, a wspólnie z zatoką Gatona ma obwouii około 8 mil. Jesiata ma wygląd wspaniałej, szerokiej rzeki formy wężykowatej, skąd wypływa rzeka Kiewna, wpadająca do rzeki Żejmiany, a ta ostama do Wilji. Jesiata, Kiewna i Żejmiana stanowią jeden spławlo Wilji i Niemna, kędy spławiają się w ciągu całego lata liczne tratwy.
Swiadoście, m-ko i dobra nad jeż. Ołowsza, powiat wiłkomierski, gub. kowieńska, o 59 w. od Wiłkomierza, około 1,000 mk. Urząd gminny, szkółka wiejska, kościół kat. paraf, pod wezw. św. Michała Archan., drewn. kaplica N. M. P. w Ołotach. Niegdyś własność Leona Borowskiego, obecnie rodziny hr. Morykonich.
Świadoście (lit. Swedasai), miasteczko w pow. wiłkomierskim, 1600 mieszkańców. Kościół parafjaluy.
Świbło jeż., pow. siebieski, gub. Witebska, 14 w. kw. powierzchni, największa dł. 7, szer. zaś 4 w., głęb. dochodzi do 7 sąż. Północny brzeg zarosły lasami. Rybne. Dno przy brzegach piaszczyste, dalej ilaste.
Święciany, m. pow. w gub. wileńskiej, odległe od Wilna o 72 wiorsty, od st.t.n. kolei Petersburg-Warszawa o 11,5 wiorst, od stacji kolejki podjazdowej o l wiorstę. Święci any należą do najdawniejszych osad litewskich, jakkolwiek rok założenia jest nieznany. W XVI wieku były w posiadaniu Gasztoldów. Po przyłączeniu do Rosji weszły w skład gub. litewskiej jako miasto główne powiatu zawilejskiego. Do roku 1737 należały do admirała Czyczagowa, następnie zostały zakupione przez skarb. Kościół murowany pod wezwaniem Wszystkich świętych, założony został podobno przez Witolda. Był wielokrotnie przebudowywany i restaurowany. Miasto niema większego znaczenia pod względem handlowym i przemysłowym. W r. 1907 posiadało ludności 6,528 osób.
W małych ramach życia miejscowego pewien ruch wywołuje mieszczący się tu zarząd kolei podjazdowej, zaś cały zasób energji społecznej tymczasowo się ograniczana rozwijaniu działalności Tow. opieki nad dom pracy w Swięcianach. Dwie szkółki elementarne.
Święta rz., pow. jezioroski i wiłkomierski, gub. kowieńska, prawy doplyw Wilji. Wypływa z jeż. Szwentis, w par. sołeckiej. Dług. biegu w pow. jezioroskim wynosi około 50, w wiłkomierskim zaś przeszło 150 w., szer. od 20 do-25 sąź., przy ujściu zaś do 40 sąź., głęb. od 3 do 8 st. Dno piaszczyste, brzegi urwiste.
Świerżeń, m-ko i dobra niegdyś radziwiłłowskie na lewym brzegu Niemna przy ujściu rz. Zacieroźy, w pow. borys., gub. mińskiej położone. Od tego miejsca Niemen staje się żeglownym. Od st. Stopce kol. żel. Moskwa-Brześć 3 w., od m-ka Stołpce 2 w., od Mińska 78 w. od Miru 18 w. Niespełna tysiąc ludności handlowej, w 5/6 żydowskiej. Niegdyś cerkiew Bazyijanów fund. radziwiłłowskiej wraz z klasztorem, dziś prawosławna. Przy klasztorze był nowicjat z seminarjum. Klasztor ten skasowano w 1833 roku. W cerkwi jest obraz N. M. P. uważany dotychczas przez lud za cudowny i chętnych pielgrzymów ściągający. Kościół parafjalny katolicki murowany, zarząd gminny, poczta. Pierwsza przystań rzeczna na Niemnie.
Świerżeń, m-ko i dobra nad rz. Rakutiną w pow. rohaczew., gub. mohylowskiej położone, o 22 w. od Rohaczewa, o wiorstę od ujścia rzeczułki do Dniepru. W miasteczku cerkiew, niegdyś kościół parafialny, wzniesiony przez Sulistrowskiego dziedzica. Dobra stanowią własność rodziny Erdmanów. W m-ku szkoła ludowa, młyn wodny. W pobliżu miasteczka ku Dnieprowi, na gruntach włościańskich były liczne kurhany (obecnie zaorane), w których różne zabytki z epoki kamiennej. Zaś o w. 8, pod wsią Judycze, znajduje się okop ziemny zajmujący przestrzeń 9 dziesięcin a pokryty lasem.
Świerżeń, (miń. gub.). Miasteczko i dobra radziwiłłowskie, do ordynacji Nieśwróskiej, nad Niemnem w powiecie mińskim, gubernji mińskiej, o 3 wiorsty od stacji Siołpce Moskiewsko-Brzeskiej drogi żelaznej. Kościół parafialny, murowany, z XVI stolecia fundacji radziwiłłowskiej, ma flije w Prusinowie i Horodcu, wiernych przeszło 6,000. Gmina w miejscu.
Świr jeż., w pow. święciańskim, gub. wileńska, 13 V2 w. dług., 17.5 w. kw. powierzchni, rybne, przeciętna głęb. 7 mt.
Świsłocz, m-ko i wielkie dobra na prawym brzegu Berezyny dnieprowej, przy ujściu do niej rzeki Świsłoczy. Około 1,200 mieszkańców. Ważna, przystań. Warsztaty wyrobu lekkich łodzi. Cerkiew paraf, pod wezw. św. Mikołaja, kościół kat. drewn. st. poczt, i telegr. Własność Niezabytowskich herbu Lubicz.
Świsłocz, m-ko i dobra nad rz. Świsłoczą, pow. wołkowyski, g. grodzieńska, o 80 w. od Grodna, 2,000 mieszk. Seminarjum nauczycielskie, szkoła, lecznica, apteka, cerkiew, kościół paraf. katolicki pod wezw. św. Trójcy W 1806 r. Wincenty. Tyszkiewieź założył gimnazium akademickie, w którem przez 2 lata kształcił się J. Ign. Kraszewski; obecnie w murach gimnaz. mieści się seminarjum nauczycieli wiejskich.
Świsłocz rz., w gub. grodzieńskiej, lewy dopływ Niemna. Bierze początek z błota pod m-kiem Świstoczą. Długa około 110 w., szer. w górnym biegu od l,5 do 6 sąż., w dolnym od 5 do 8, a przy ujściu do 12 sąż.. głęb. od 2-2,5 stóp, bieg bystry, brzegi niskie i często błotniste. Niezdatna do żeglugi.
Switeź jeż., w pow. nowogrodzkim, gubernja mińska. Kształtu okrągłego, zajmuje 8 włók 9 mr, i 150 mr. przestrzeni. Brzegi obrosłe lasami. Własność niegdyś Niezibytowskich, obecnie należy do kilku właścicieli. O jeziorze wiele podań ludowych.
Swojatycze, m-ko i dobra nad rz. Wiedźmą, pow. nowogródzki, gub. mińska. Niegdyś własność Obuchowiczów, obecnie hr. Czapskich. Cerkiew pod wezw. św. Mikołaja. Dawniej kościół katolicki, obecnie kaplica cment. par. Darewo.
Sworotwa, dobra i obszerna wieś nad rzeką t. n. w pow. nowogródzkim, g. mińskiej. Wspaniała rezydencja z pałacem niegdyś Judyckich, później Niezabytowskich, dziś hr. Potockiej. Cerkiew parafialna murowana fundacji Niezabytowskich. szkoła cerkiewna parafialna. Kaplica cmentarna katolicka. Obszar dóbr przeszło 100 włók. W dużych cieplarniach przy pałacu jest hodowanych wiele rzadkich roślin. Od stacji Mołczadź dwie mile.
Szadow, miasto nadetatowe nad rz. Niewduwą, na pognuilczu pow. szawelskiego i poniewieskiego, gub. kowieńska, 170,5 w. od Kowna. Rzeka Niewduwą dzieli m-ko na 2 nierówne połowy, z których mniejsza należy do pow. ponie włoskiego, większ i zaś do pow. szawelskiego. Cerkiew praw., kościół kat. mur., 50 sklepów, szkoła, st. pocz., tel. i dr. żel. Kościół kat. pod wezw. ś w. Krzyża. W 1766 r. starostwo szadowskie posiadał Jerzy Dettlof hr. Fleming, następnie ks. Kazimierz Poniatowski, w 1798 r. własność szad o wskiego oby w. Roppa.
Szack, m-ko i dobra nad rzeką Szaczą, pow. ihumeński. gub. mińska, 9 mil od Mińska. Cerkiew, filje w Wedkatach i w Stobodzie. Okolica oblituje w wapno, glinę. Staruźytna osada, historja Szack.z wiąże się z dziejami Nieświeża. Archiwum szackie znajduje się w Zamościu u p. A. Jelskiego.
Szajkuny, dwór należy do p. Edwardza Swolkienia obszar 5000 dziesięcin, lasu 3000 dziesięcin, wzorowe leśne gospodarstwo. Powiat święciański. st. kolejowa Podbrodzie 28 wiorst, st. Łyntupy 12, poczta Michał iszki 15 wiorst, kościół parafialny Kluszczany 3 wiorsty. W majątku zwraca uwagę wspaniała kaplica.
Szarkowszczyzna, dwa m-ka i fol. i na obudwu brzegach Dzisienki, pow. dzisnieński, gub. wileńska a) Sz. - Nowa ma około 650 mieszkańców, st. poczt., cerkiew par. pod wezw. Niepokalanego Poczęcia N. M. P., b) Sz.-Stara ma około 220 mieszk., szkołę ludową, cerkiew pod wezwaniem Wniebowzięcia N. M. P. M-ko Nowa Sz. od 1802 r. jest własnością Fiedorowiczów, Stara Sz. i folwark Boguckich.
Szatejki, majętność Wł. hr. Broel-Platera, w gub. kow., w pow. telszewskim. Stacja kolejowa Prekuin Libawsko - Romeńskiej drogi o wiorst 57. Odległość od miasta pocztowego Libawy wiorst 91, od granicy pruskiej wiorst 30. Rzeka Minia o wiorst 6. Kościół gotycki murowany na miejscu, fundacji Platerów. Szątrja, jedna z wyższych gór na Żmujdzi, w odległości 3 wiorst od m-ka Łuknik. O górze tej krąży śród miejscowej ludności mnóstwo legend, nie pozbawionych fantazji i poezji.
Szaty, m-ko nad rz. Abelą, pow. wiłkomierski, gub. kowieńska. Około 1,000 mieszkańców. Przytułek, tow. wkładowe - zaliczkowe, zarząd gminny, apteka. Kościół par. pod wezw. św. Trójcy murowany. Grunt żyzny. Własność Montwiłłów. W czerwcu odbywa się znany szeroko jarmark na konie.
Szawkiany, m-ko i dobra nad rz. Szoną, pow. szawelski, gub. kowieńska, o 33 w. od Szawel. Urząd gminny, szkoła, st. poczt. Kościół par. pod wezw. świętej Trójcy. Filja w Warpucianach, pod wezw. św. Antoniego. Własność dawniej Szemiottów, później Górskich.
Szawle (żmudzkie Szawlej), m. pow. w gub. kowieńskiej, odległe od Kowna o 171 wiorst, położone jest przy kolei Libawo-Romeńskiej, na prawym brzegu jeziora Szawelskiego, przerżnięte ruczajem Rudawka. Kiedy miasto zostało założone - niewiadome. Od r. 1579 Szawle były naczelnem miastem rozległej ekonomji królewskiej, która podług lustracji z r. 1619 miała 8,446 włók i 27 morgów przestrzeni. Tyzenhauz, podskarbi nadworny litewski, objąwszy w zarząd ekouomje królewskie na Litwie, wprowadził do szawelskiej między 1770 a 1780 r. nowe porządki i podniósł wogóle Szawle, którym przybyło wielu mieszkańców domów. Po przyłączeniu do Rosji ekonomja szawciska została nadana hr. Zubowowi. Dziś jest to spore miasto, nader ruchliwe, szczególniej pod względem handlowym. Posiada kościół parafjalny pod wezwaniem Św. Piotra i Pawła, wzniesiony z muru w r. 1625. Dwa gimnazja: męskie i żeńskie. Ludność w roku 1907 wynosiła 17.689 osób płci obojej. Miasto również jest o wiele porządniej zabudowanem od innych oraz posiada sporo większych zakładów przemysłowych, jako to: ogromny młyn z jagielnikami, gorzelnie, rektyfikację, browar, garbarnie i t. p. Ź instytucji społecznych, tu lepiej niż gdzieindziej rozwijających się, zasługują na uwagę: Oddział Kow. Tow. Roln., Tow. Wz. Kredytu, Szaw. Tow. Spożywcze, Warz. Opieki nad biednymi, Stów. do wspierania bied. żydów i inne.
Szawry, wieś i dwór w pow. lidzkim, gub. wileńskiej, gm. raduń, 36 w. od Lidy i 16 od Ejszyszek. Stare dziedzictw: Narbuttów. Tu urodził się: umarł Teodor Narbutt (1784 -1864), znany dziejopis Liwy. Widok dworu w Szawrach znajduje się w znanym Albumie Napol. Ordy.
Szczara rz., w gub. mińskiej i grodzieńskiej, lewy dopł. Niemna. Początek bierze z błotu. jeziora Kołdyczewo, w pow. nowogródzkim. Ujście za wsią Mosty, naprzeciwko wsi Nowosiółki. Dług. biegu 350 w., na gub. mińską przypada 86 w. Żegluga utrudniona.
Szczorsy, wieś l dobra nad Niemnem, pow. nowogródzki, gub. mińska, o 3 mile od Nowogródka, własność rodziny Litawor Chreptowiczów, herbu Odrowąź. Cerkiew paraf, murowana pod w. św. Dymitra. W Szczorsach przebywali często uczeni i inne osoby, między innemi Stanisław August, Joachim Lelewel, Adam Mickiewicz, Syrokomla i inni. Wyborne gospodarstwo. Obecnie stanowią własność rodziny hr. Butenjewych-Creptowiczów.
Szczuczyn, m-ko i dwór, pow lidz. nad rzeką Turja, Lida w. 493/4, st. kol. Mikoł.-Rożanka w. 6. W początku w. XV posiadłość Piotra Lelusza wojew. trockiego. Około r. 1500 przechodzi w dom ks. Radziwiłłów, potem razem z Iszczołnad Dowojnow i Limontow. W XIX w. Józefowiczów-Hiebickich, po których de-Campo-Scipionow. Od początku w. XIX ks. Druckich-Lubeckich.
Kościół parafjalny założony r. 1436. Przy nim r. 1726 Scipionowie fundują kollegiuro pijarskie, jedne z najlepszych na Litwie; zreformowane przez Kom. Edukac. na gimnazjum 3-ch klas. R. 1742 Teresa Scipionowa zakłada zgromadzenie sióstr miłosierdzia i szpital. Na mocy przywileju króla Augusta III d. 18 majci r. 1761 m-ko otrzymało prawo magdeburskie, targi parmarki. R. 1832 Klasz. Prijrów
i instytucje dobroczcyne skasowano, a r. 1833 natomiast otworzono szkołę parafjalną 2-ch klasow. R. 1865 założono cerkiew na miejscu zburzonej kaplicy rz.-k., kościół parafjalny murowany wzniesiony przez ks. Ksawerego Druckiego-Lubeckiego r. 1826-1829.
M-ko r. 1860 liczyło mieszkańców 570, r. 1897-1738, obecnie 3815. Zarząd mieszczański (1875), gmina (1861), stan, sędzia śledczy, poczta, telegraf, szpital wiejski, straż ogniowa Targi i jarmarki.
Szklance, (gub. wileńska, powiat wilejski), m-ko i dwór, na ziemiach których bierze początek śród źródlisk leśnych Wilja "naszych strumieni rodzica". Znaną jest powszechnie legenda o Witji i Sciop-Kamiemu, koło którego ukazuje się tu pierwsze źródło. Stąd już Wilja, zbierając po drodze strumienie z błot powiatu borysowskiego, płynie na zachód i dopiero o wiorst 10 od Szklańców ma brzegi już ustalone. Tworzy staw we wsi Wilejka-Dziewicza i tu, przy młynie, znajduje się pierwszy most na Wilji.
Szemetowszczyzna. Nazwa ta obejmuje miasteczko, folwark i dobra, leżące nad rzeką Szemetówka. w pow. święciańskim. Szemetowszczyzua niegdyś należała do możnego rodu Szemettów; następnie dostała się po nich Adamowi Boskiemu, podkomorzemu oszmiańskiemu, który zmarł bezdzietnie. Wobec tego, majątek w r. 1597 przeszedł na własność siostry Adama Boskiego, Katarzyny Szwykowskiej.
W r. 1638 nabyli Szemetowsczyzne małżonkowie Przeździec cy; po nich odziedziczył ją Mikołaj Przeździecki, kasztelan nowogródzki, który dobra te oddał w wianie córce swej, wojewodzinie mińskiej, Krzysztofowej Zenowiczowej. Tą samą drogą przeszła dalej Szemetowszczyzna najpierw w ręce Sulistrowskich, a potem Skirmuntów, mianowicie marszałka Aleksandra Skirmunta, ożenionego z Konstancją Sulistrowską. Po Konstantym Skirmuncie, który wdzięcznie zapisał się w pamięci mieszkańców Szemetowszczyzny przez utworzenie spółki zaliczkowowkładowej, dobra te odziedziczył Bolesław Skirmunt.
W Szemetowszczyźnie przyszedł na świat ks. Kazimierz Skirmunt, prałat domowy Ojca sw., consultor Kongregacji Propagandy i nadzwyczajnych spraw Kościoła. Ksiądz prałat stale mieszka w Paryżu.
Szepielewicze, m-ko nad rzeką Ośliwką, pow. mohylowski, gub. mohylowska, o 56 w. od Mohyiowa. Około 700 mieszkańców, gorzelnia, młyn, cerkiew paraf. drewniana. Własność Hołoszczapowych.
Szereszów, m-ko nad Lśną, pow. prużański, gub. grodzieńska, 168 w. od Grodna. Około 10.000 mieszkańców. Zarząd gminny, zarząd miejski, st. poczt. Cerkiow parafjatna murowana., kaplica praw. na cmentarzu, kościół katedralny murowany pod wezw. św. Trójcy. W Szereszowie spoczywają zwłoki ojca Józefa Ign. Kraszewskiego. W r. 1766 r. własność Flemingów, następnie ks. Czartoryskich.
Szeszuwa rz., pow. rossieński, g. kowieńska, lewy dopływ Jury. Bierze początek z bagien szynoławskich. Długa do 63 w., szer. od 5 do 15 sąź., głęb. od l do 7 st. Dno piaszczyste, brzegi strome, latem spławna.
Szetejnie, gub. kow., majątek p.p. Kunattów, dwór nad Niewiaźą, 14 wiorst od Kiejtlan. Fabryka wyrobów wełnianych, słomianych oraz ubiorów w stylu zakopiańskim. Do fabrykacji używanym jest jedynie robotnik miejscowy oraz materjały surowe krajowe.
Szkudy, m-ko przy ujściu Luby do Bartowa, pow. telszewski, gub. kowieńska, 63 wiorst od Telsz. Około 7 50 mieszkańców. Szkoła, gorzelnia, garbarnia, zarząd gminny, kościół kat. par. pod wezw. św. Trójcy, murowany. Kościół ewan.-augsburski. Własność Chodkiewiczów, następnie Sapiehów.
Szkłów, m-ko na prawym brzegu Dniepru, pow. mohylowski, gub. mohylow., o 32 w. od Mohylewa. Zarząd gminny, st. poczt., biuro sędziego pokoju, szkoła lud., dwie apteki, przystań na Dnieprze, warsztaty tkackie, młyny, około 2,500 mieszkańców, 5 cerkwi, kaplica praw. murowana, kościół kat. pod wezw. św. Piotra i Pawła. W 1535 r. spalony przez wojewodę ruskiego Wasyla Szujskiego. W 1619 r. Aleks. Chodkiewicz założył klasztor Dominikanów z bogatą bibijoteką. Następnie własność Sieniawskich, ks. Czartoryskich. W 1778 r. własność gen. Zorycza. Obecnie należy do Wojejkowych.
Szumiacze, m-ko nadrz. Szumiaczką, pow. klimowicki, gub. mohylowska. Około 5,000 mieszkańców, 2 cerkwie, zarząd gminny, szk. lud., apteka, garbarnie. Dawniej własność Hołyńskich, następnie Krasnopolskich.
Szumsk, m-ko, pow. wileński, gub. wileńska, o 28 w. od Wilna, około 130 mieszkańców, zarząd gminny, szkółka, cerkiew paraf. Własność Szumskich, Laskowiczów, dziś gen. Łabuńcewa.
Szuszwa rz., gub. kowieńska, pr. dopływ Niewiaży. Bierze początek w pow. szawelskim. Długość do 120 w., szer. w pow. szawelskim do 8 sążni, w kowieńskim do 15 sąż., głęb. od 1,5 do 2 sąź. Bieg powolny.
Szweksznie, m-ko nad rz. Szwekszną, pow. rosieński, gub. kowieńska, o 112 w. od Rossień. Około 1050 mieszkańców. Zarząd gminny, szkółka, st. poczt., kościół cwang., kościół kat. pod wezw. św; Jakóba, drewniany. Szweksznie należały niegdyś do Mikołaja Kieżgajły, następnie do Grothusów, obecnie własność hr. Platerów.