Папярэдняя старонка: Мемуары

Рагуля Барыс. Беларускае студэнцтва на чужыне 


Аўтар: Рагуля Барыс,
Дадана: 03-07-2012,
Крыніца: Беларускае студэнцтва на чужыне / Рэдактар Лявон Юрэвіч, Лёндан (Канада) - Нью-Ёрк, 1996. - (Бібліятэка Бацькаўшчыны, кн. 10).



Колькі слоў на пачатку

Чаму я ўзяў на сябе абавязак напісаць успаміны пра беларускае студэнцтва на эміграцыі? Ня так даўно я меў гутарку адносна гісторыі беларускага студэнцтва ў Лювэне з доктарам Янкам Запруднікам, адным з актыўных студэнтаў таго пэрыяду. Ён мне шчыра сказаў, што да сёньня ня ведае, як мы трапілі ў Лювэн, як мы знайшлі гэтае мейсца і хто нам дапамог. Я зазначыў, што Кастусь Мерляк у сваіх успамінах прыгадаў пра Лювэн, але, ня ведаючы дэталяў, падаў фальшывую інфармацыю, прадстаўляючы Лювэн як тварэньне вуніяцкай царквы. Янка Запруднік адказаў мне, што нічога дзіўнага ў гэтым няма, бо нават тагачасныя студэнты таксама мала ведаюць, як усё было ў сапраўднасьці. Тады-ж ён мне параіў напісаць успаміны пра Лювэн, каб засьведчыць праўду аб важным этапе ў гісторыі беларускага студэнцтва на Чужыне.

Даволі цяжка пісаць пра падзеі, што адбыліся 50 гадоў назад. Няма архіваў, прыходзіцца абапірацца на кволую людскую памяць. Ёсьць вялікая небясьпека, што аўтар можа паграшыць суб'ектыўнасьцю. Аляксей Арэшка мне піша: "Твае ўспаміны больш падобныя да аўтабіяграфіі, але гісторыя творыцца адзінкамі, і вельмі цяжка адзьдзяліць асабістае ад гістарычных фактаў". Таму я зьвярнуўся да ўсіх былых студэнтаў Марбургу ды Лювэну з просьбай даслаць свае ўспаміны. Былыя лювэнцы з разуменьнем і спагадай паставіліся да майго намеру.

"Часта гэтак бывае, што неабходную, патрэбную кнігу-ўспаміны пачынае адна асоба, якая вядзе гэтую працу да канца. У ходзе працы аўтар ўсьведамляе, што ягоны высілак станецца вартасьнейшым, больш грамадскім, узбагачаны ня толькі асабістымі дэталямі, але і ўспамінамі іншых саўдзельнікаў падзеяў, адначасьнікаў, сяброў. І гэткай працай-успамінам ёсьць задуманая й запачаткаваная Барысам Рагулем кніга пра беларускіх студэнтаў у паваеннай Эўропе, дапоўненая іншымі былымі студэнтамі. З прыемнасьцю раблю і я свой уклад - успамін аб далёкіх студэнцкіх часох".(З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

Васіль Шчэцька зь вялікай ахвотаю адгукнуўся на маю просьбу дапамагчы больш дакладна ўзнавіць гісторыю беларускага студэнцтва ў Лювэне й пераслаў свае запісы пэрыяду 1950-1954 гадоў. У кнізе максымальна выкарыстаны ягоныя занатоўкі. Між іншым, Васіль якраз і ёсьць адзін з так званай "Дванаццаткі". Ён цяпер жыве ў Злучаных Штатах Амэрыкі і па-ранейшаму вельмі актыўны ў грамадскай дзейнасьці. Ягоныя зацемкі найбольш дакладна адлюстроўваюць жыцьцё й дзейнасьць студэнтаў Лювэну.

На маю просьбу адгукнуліся іншыя былыя студэнты ня толькі Марбургу і Лювэну - Аляксей Арэшка, Раіса Жук-Грышкевіч, Янка Жучка, Анатоль Занковіч, Янка Запруднік, Зора і Вітаўт Кіпелі, Лаўрын Клыбік, Мікола Латушкін, Уладзімер Набагез, Міхаіл Наўмовіч, Вітаўт Рамук, Язэп Сажыц, Зоя Смаршчок-Жалязоўская, Івонка і Янка Сурвіллы, Віктар Сянькевіч, Лявон Трусэвіч, Павал Урбан, Міхаіл Швэдзюк.

Вялікі ім усім дзякуй!

Я хачу пазьбегнуць памылак іншых, што ў сваіх ўспамінах расказваюць пра мінулае так, быццам-бы яны, аўтары ўспамінаў, вызначалі ход падзеяў. Я перакананы, што, калі-б ня было мяне, нехта іншы выканаў-бы маю ролю. Магчыма, у іншай форме, але канчатковы вынік быў-бы той самы. Мне пашчасьціла апынуцца ў адпаведным мейсцы, у адпаведны час, пры адпаведных спрыяльных абставінах ды спаткаць адпаведных людзей. Мне ўдалося выкарыстаць гэтыя акалічнасьці, каб асягнуць сваю мэту быць лекарам і пры гэтым дапамагчы іншым.

Барыс Рагуля
Студзень 1996 году


Марбург

Хіба варта пачаць ад Скарыны, які здабыў асьвету на Чужыне ды вярнуўся на Бацькаўшчыну, каб ёй служыць набытымі ведамі? Ці ад беларускіх студэнтаў ў Празе, што здабывалі там асьвету, каб далей служыць свайму народу? Сярод іх былі і такія волаты, як Аляксандар Орса ды яго жонка Натальля, якія далі нам, малодшаму пакаленьню, ня толькі асьвету, але і любоў да свайго, беларускага, адданасьць свайму народу ды, што найважнейшае, - гонар звацца Беларусам. Наш у бальшыні сялянскі народ ведаў значэньне навукі ды аддаваў апошняе, каб сын ці дачка маглі здабыць асьвету.

У Заходняй Беларусі польскі акупацыйны ўрад ня быў зацікаўлены, каб беларусы вучыліся, а ва Ўсходняй Беларусі, пад савецкай акупацыяй, пасьля кароткай адлігі наступіў пэрыяд жорсткай русыфікацыі... Праўда, да навукі быў доступ, але адначасна калечылі беларускую душу. Напрыклад, у чыста беларускім Наваградку, дзе мы амаль ня чулі расейскае мовы, сёньня пануе выключна расейскае слова...

Пасьляваенны лёс беларускай моладзі быў вельмі цяжкі, але цяга да навукі не аслабла.

Я ад дзіцяці лятуціў быць лекарам. Ня ведаю, чаму. Ці таму, што мой бацька быў лекарам? Я яго ня помню: ён памёр падчас эпідэміі тыфусу, калі мне было толькі два гады. Ці таму, што мама працавала сястрой у шпіталі, і я, там жывучы, надыхаўся шпітальнай атмасфэрай? Ці нешта іншае, для мяне незразумелае? Але мяне ніколі не пакідала думка быць лекарам.

Я паступіў на мэдычны факультэт у Вільні ў 1938 годзе, і паводле тагачаснага права меў вызваленьне ад вайсковай службы аж да заканчэньня студыяў. Палякі-ж забралі мяне ў армію перад наступам немцаў пад пагрозай вайсковага суда.

Не пакінуў я думкі стаць лекарам, і калі быў у нямецкім палоне і калі даведаўся, што Заходняя Беларусь далучана да БССР. Мы атрымалі зьвесткі, што пасля так званага "вызваленьня" Заходняй Беларусі адкрыўся доступ да навукі і шмат моладзі пайшло ва ўнівэрсытэты. У гэтым часе прыехалі да нас у лягер беларусы з бэрлінскага камітэту. Гэта былі беларускія патрыёты, якія хацелі паінфармаваць нас аб сапраўдным становішчы на Беларусі. Мы, аднак, не паверылі. Яны заахвочвалі нас застацца ў Нямеччыне на працы не ваеннапалоннымі, а вольнымі людзьмі. Калі я запытаў, ці будзе магчымасьць вучыцца, я не атрымаў станоўчага адказу. Мы палічылі іх калябарантамі, што пазьней аказалася несправядлівым асудам. Яны гаварылі праўду аб становішчы на Беларусі, але гэта гучала так нерэальна, што мы ім не паверылі.

Я вырашыў уцячы з палону, каб пачаць вучыцца. Першы раз ўцёк зь лягеру Шталяг 1-а недалёка ад Кёнігсбэргу зімой 1940 году пры саракаградусным марозе. На пяты дзень злавілі. Вывезьлі на захад - у Бохольт, Шталяг 7-а. Там спробы ўцячы ў Галяндыю не ўдаліся, бо немцы 10 травеня акупавалі яе. Перавезьлі ў лягер Гэрман фон Зальца каля Торуня і адтуль мне нарэшце ўдалося ўцячы.

Дзесь на пачатку жнівеня я ды яшчэ пяць беларусаў высьлізнулі зь лягеру. Гэтым разам у цывільнай адзежы. Уцякаць у цывільнай адзежы было небясьпечна, бо, калі зловяць, расстрэльваюць як шпіёнаў. Немцы ў той час прытрымліваліся Жэнеўскай канвэнцыі і, калі лавілі ў вайсковай форме, каралі даволі лёгка - 2 дні безь яды ды прымусовыя заняткі некалькі гадзінаў на дзень.

Гэтым разам туга па доме перамагла пагрозу сьмерці. У цывільнай адзежы нам даволі лёгка было перайсьці Польшчу й дабрацца да савецкай граніцы. Тут палякі нас папярэдзілі, што граніца закрытая, перабежчыкаў ловяць і кудысьці высылаюць. Не хацелася верыць, але ўсё-ж мы прынялі меры перасьцярогі ды па ўсіх вайсковых правілах перайшлі граніцу.

На сьвітаньні зайшлі на першы хутар. Спалоханы гаспадар запытаў, хто мы. Калі я сказаў, што мы ўцяклі зь нямецкага палону, дык ён кінуў: "Дурні... Вяртайцеся назад ды прыйдзіце зь немцамі нас вызваліць". Гэта ашаламіла мяне. Я прыпомніў, што тое самае гаварыў мне Чэслаў Ханяўка, калі ўгаворваў застацца ў Нямеччыне. Але ўжо позна. Павароту няма.

Спробы паступіць ва ўнівэрсытэт у Львове, дзе ўжо вучыліся Янка Гутар і Язэп Сажыч, не ўдаліся, бо было запозна. Я зрабіў памылку, вярнуўшыся дахаты ў Любчу, дзе атрымаў працу выкладчыка нямецкай мовы ды гімнастыкі. У школе вучылі выключна на расейскай мове, і калі я запытаў дырэктара, чаму гэта так - тут-жа ніхто не гаворыць па-расейску за выняткам праваслаўнага сьвятара, былога царскага афіцэра, ён абурыўся:

- Вы что - националист?

- Так, - адказаў я, - за палякамі мы змагаліся, каб мець свае школы, ды вось пасьля вызваленьня зноў чужыя.

Гутарка на гэтым скончылася, а празь месяц мяне арыштавалі. "Амэрыканка", сьледства, абвінавачваньні, прысуд "тройкі" НКВД на сьмерць з правам прасіць у Сталіна ласкі замяніць сьмяротны вырак на 25 гадоў турмы й канцлягеру...

Потым шлях у калёне зьняволеных на Чэрвень... Нямецкі наступ... Свабода... Зварот дадому... Тубэркулёз... Тры гады акупацыі...

І ўвесь гэты час імкненьне да навукі мяне не пакідала. Грамадская, палітычная ды вайсковая дзейнасьць ня зьменшылі маёй цягі да ведаў, не адбілі жаданьня асягнуць мэту - быць лекарам.

Пасьля капітуляцыі Нямеччыны вялікая колькасьць беларускай моладзі зь сярэдняй асьветай апынулася на абшарах заходняй Нямеччыны. Маленькая група наваградчан асела ў Заалфельд, Цюрынгія. Як успамінае Зоя Смаршчок-Жалязоўская, першымі трапілі туды Галіна Цішэўская з Наваградка, мая аднаклясьніца па гімназіі, і Лёня (прозьвішча забылася). Галя дапамагла ўладкавацца там таксама Зіне Зайко зь Менску, якая хавалася перад прымусовым вывазам у Савецкі Саюз, паколькі была савецкай грамадзянкай. Пазьней туды прыехала Зоя Жалязоўская. Галіна Цішэўская была вельмі здольная і энэргічная дзяўчына. Дзякуючы яе кантактам зь немкай, якая працавала на біржы працы, яна дапамагла ўсім беларусам. Усьлед прыехала сям'я Мазураў - Вара, Таня і Юрка - і Запольскія. Галіна ўсіх уладкавала на працу. Сюды-ж трапіла і Людміла Рагуля.

Мы зь Язэпам Сажычам пасьля капітуляцыі Германіі апынуліся ў паўночна-ўсходняй Нямеччыне. Мы ведалі, дзе шукаць нашую радню, і нягледзячы на небясьпекі ды цяжкасьці, дайшлі да Заалфэльд, дзе я нарэшце знайшоў сваю жонку Людмілу, а ён - сваю нарачоную Вару Мазуру.

Праз кароткі час, аднак, мы даведаліся, што Цюрынгія будзе аддадзена пад савецкую акупацыйную зону. Незадоўга перад нашым прыходам у Заалфэльд савецкія агэнты спрабавалі заахвоціць людзей перайсьці пад іхнюю апеку ў савецкі лягер. Але гэта ім не ўдалося, і мы цэлай групай скрытна пакінулі Заалфэльд і пераехалі ў Гюнфэльд, які апынуўся каля дзесяці кілямэтраў на захад ад дэмаркацыйнай лініі.

1945 год, хутка пасьля капітуляцыі Нямеччыны, аказаўся трагічным годам для ўцекачоў з былога Савецкага Саюзу. На канфэрэнцыі ў Ялце саюзьнікі паабяцалі Сталіну адаслаць назад у Савецкі Саюз усіх савецкіх падданых, якія апынуліся на тэрыторыі, акупаванай Злучанымі Штатамі, Англіяй і Францыяй. Толькі шмат пазьней выявілася ўся крымінальнасьць гэтага дагавору. Бэртрам Д. Волф у сваім уступе да кнігі Julius'a Epseina "Operation Keelhaul. The Story of forsed repatriation" піша: "Я спаткаў аўтара ў 40-х гадох, калі ён дасьледваў злачынствы ўраду Савецкага Саюзу ў дачыненьні да польскіх палонных афіцэраў. Сяньня ўжо ведама, што Гарбачоў прызнаў урад Савецкага Саюзу адказным за гэты крымінальны акт. А ў той час афіцыйныя ўлады саюзьнікаў намагаліся перашкодзіць расьсьледваньню апэрацыі "Keelhaul". Аўтар кнігі знайшоў усе патрэбныя дакумэнты".

Жаданьне саюзьнікаў задавольніць Сталіна было настолькі моцнае, што яны адступіліся ад самых асноўных гуманітарных прынцыпаў, гвалтам змушаючы людзей вяртацца назад у краіну, дзе парушаліся ўсе правы чалавека. Слова "Keelhaul" узята са старога карнага кодэксу марскога флоту, у прыватнасьці піратаў, дзе каралі матросаў, прывязваючы гужы да абедзьвух рук і цягаючы пакаранага па-за караблём з аднаго боку на другі. У бальшыні выпадкаў матрос паміраў задоўга да канца прызначанага часу пакараньня. Амэрыканскія ды брытанскія жаўнеры і афіцэры плакалі, бачачы, як тысячы людзей рэзалі сабе вены, кідаліся пад цягнік, каб толькі пазьбегнуць рэпатрыяцыі.

Такое злачынства было зроблена не фашыстамі ці бальшавікамі, а заходнімі дэмакрацыямі, якія змагаліся супраць гітлераўскай агрэсыі ў імя абароны правоў чалавека. Гэтых правоў яны пазбавілі былых грамадзянаў Савецкага Саюзу. Калі амэрыканскія палонныя вярталіся дамоў як героі, дык савецкія - чынілі самагубства, каб не вяртацца дамоў. Гэтая крывавая пляма застанецца на сумленьні заходніх дэмакратыяў хіба назаўсёды.

Правіла абавязковай рэпатрыяцыі было перагледжана толькі прэзыдэнтам Труманам, а пазьней, на пачатку карэйскай вайны, адменена прэзыдэнтам Эйзэнхаўэрам.

Асаблівая небясьпека пагражала былым грамадзянам Савецкага Саюзу. Калі хто мог, падрабляў паперы, што ён - польскі падданы, і гэта часта ратавала ад рэпатрыяцыі. Вось і нашая група была ў вялікай небясьпецы. Мы дапамагалі савецкім падданым вырабляць польскія дакумэнты. Адным зь іх быў ведамы маскоўскі спартсмэн Каламацкі, якога мы прыкрывалі аж да часу ягонага выезду ў Злучаныя Штаты Амэрыкі.

Саветы занялі Цюрынгію праз два дні пасьля таго, як мы яе пакінулі. У Гюнфэльдзе нас прынялі вельмі ветліва. Нам далі двухпавярховы дом як часовае памяшканьне для перасяленцаў, жанчыны атрымалі працу пры амэрыканскім войску, і такім чынам праблема выжываньня была вырашаная.

Хто-ж там апынуўся? Язэп Сажыч і Вара, зь якой ён ажаніўся яшчэ ў Заалфэльдзе, Таня і Юрка Мазуры, Зоя Жалязоўская, Оля (прозьвішча забыўся), Галя Цішэўская, Зіна Зайко, Каламацкі, былы футбаліст з маскоўскага "Дынама", яго жонка Людміла й сын Жэня. Больш нікога не магу прыпомніць.

Там мы нажылі аўтаманіль і думалі заняцца гандлем (спэкуляцыяй), але ні я, ні хто з нас ня выказаў ніякіх здольнасьцей да спэкуляцыі, і гэтае прадпрыемства амаль не закончылася трагэдыяй. Аднаго дня амэрыканец папрасіў мяне завезьці яго на пагранічны амэрыканскі пункт. Ён запрапанаваў мне 10 пачак "Камэлю". На чорным рынку гэтыя цыгарэты мелі вялікую цану. Пэўне-ж, я згадзіўся, ня ведаючы добра, дзе гэты пункт знаходзіцца. Вязу яго ды бачу савецкіх пагранічнікаў. На маё пытаньне, дзе той амэрыканскі пост знаходзіцца, ён мне адказвае, што зараз-жа за савецкім, і ён гарантуе маю бясьпеку. Я паехаў. Савецкі пагранічнік махнуў рукой, і мы рушылі далей. Амэрыканец даў мне цыгарэты і прапанаваў вяртацца назад, бо ён павінен застацца на пасту. Я спрабаваў яму растлумачыць, што савецкія пагранічнікі могуць мяне затрымаць. "Ня бойся, скажы, што ты мяне перавёз". Павярнуўся ды пайшоў.

Вяртаюся назад. Кашуля прыліпля да цела не таму, што было горача, а ад страху - як я міну савецкі пост. Пад'язджаю бліжэй і бачу: там стаіць амэрыканскі грузавік, а савецкі пагранічнік пераглядае нейкія паперы... Направа савецкая будка, налева вузкая дарожка. Мамэнт роздуму, я націснуў на пэдаль, крутануў налева і нейкім цудам праехаў. Грымнулі два стрэлы. Ня чуў, як крычалі "стой!". Амаль бяз памяці даехаў да нашага лягеру і на гэтым закончыў гандлярскую кар'еру.

У Гюнфэльдзе мы завязалі досыць добрыя адносіны з амэрыканскай камэндатурай. Аднаго дня камэндант заклікаў мяне на гутарку. Пасьля пытаньня, ці задаволены мы побытам у лягеры ДП, ён перайшоў на палітычныя тэмы.

- Чаму вы не вяртаецеся дамоў? - запытаў ён мяне.

- Капітан, ці ведаеце вы аб сытуацыі ў Савецкім Саюзе?

- Так, я ведаю. Цяпер там пры ўладзе камуністычная партыя, але хутка наступяць выбары. Вы не задаволены цяперашнім станам рэчаў. Можаце спадзявацца, што пры выбарах народ выкажа сваю волю і Сталіна заменіць нехта іншы або іншая партыя пяройме ўладу.

Я ня знаў, што адказаць на гэта. Ён так блага ведаў сапраўдную сытуацыю, што ніякія мае аргумэнты не маглі яго пераканаць. Ён глядзеў на Савецкі Саюз праз амэрыканскія акуляры. Тады я і не падазраваў, што гэта быў пачатак перадачы нас у рукі Саветаў.

У Гюнфэльдзе-ж мы мелі добрага прыяцеля амэрыканца Маршала, па паходжаньні беларускага гэбрая, які закахаўся ў Галю Цішэўскую й пад сакрэтам папярэдзіў нас, што амэрыканцы зьбіраюцца перадаць нас савецкім уладам. За суткі мы сабраліся і, нікому нічога не гаворачы, пакінулі Гюнфэльд і пераехалі ў Марбург.

Марбург - цудоўны старажытны горад. На гары замчышча з адзінаццатага стагодзьдзя. Вузкія ды крутыя вуліцы. Горад расьцягнуўся над рэчкай Лягн. Марбург славіцца сваім Філіпс Унівэрсытэтам, закладзеным у 1527 годзе. Ён вядомы выбітнымі навукоўцамі сусьветнай славы. Між імі шэсьць лаўрэатаў Нобелеўскай прэміі. Тут у ХVІІІ вучыўся ведамы расейскі вучоны Ламаносаў. У 1912 годзе тут студыяваў выдатны расейскі пісьменьнік Барыс Пастарнак. Між славутымі нямецкімі вучонымі былі Эміль фон Берынг, Карл Браўн, Отто Ганн, Робэрт Бунсэм і браты Грымм. У гэтым горадзе пахаваны маршал фон Гіндэнбург, астанкі якога перавезьлі з Усходняй Прусыі ў Марбург у 1944 годзе й пахавалі ў касьцёле сьв. Елізаветы. Гэты прыгожы гатыцкага стылю храм, высьвечаны ў 1283 годзе, застаўся бязь ніякіх зьменаў ад таго часу. Марбург мала пацярпеў ад сусьветнай вайны.

Здавалася, што ўвесь горад прасякнуты ўнівэрсытэцкім духам. Ён напамінаў Вільню, горад, дзе першы раз я пачынаў вучыцца на доктара. У Марбургу я даведаўся, што акадэмічны год пачынаецца 15-га верасьня. Здавалася, што лёс закінуў мяне сюды, каб споўніць мае мары.

Хутка ўладкаваліся на прыватных кватэрах, і я адразу пайшоў ва ўнівэрсытэт да дэкана мэдычнага факультэту прафэсара Бэннінггофа, аўтара вядомай працы па функцыянальнай анатоміі. Яго вельмі добра зналі ня толькі ў акадэмічных колах Нямеччыны, але таксама ў Францыі і Англіі. Ягоны кабінет разьмяшчаўся ў анатамічным інстытуце. Я зайшоў у будынак ды пачуў пах фармаліну. Сэрца пачало біцца хутчэй. Я - у мэдычнай школе! Здавалася, што мае лятуценьні быць лекарам ўжо так блізка да рэальнасьці... Нібы праз сон, чую, як нехта мяне пытае:

- Што вы тут робіце? Вучэбны год яшчэ не пачаўся.

- Я, я я... шукаю... Дзе тут кабінет дэкана мэдычнага факультэту?

- А вось тут, - адказвае мне, магчыма, стораж або нейкі іншы работнік. - Вунь там ягоная сакратарка, яна вас накіруе да прафэсара. Ён вельмі добры чалавек.

Заходжу ў невялічкі пакой. За сталом сядзіць жанчына. Відаць, ёй ужо за 50. Сьветлыя валасы зьвязаныя проста ў пучок. Шэрыя вочы здаліся вельмі халоднымі.

- Ці вы замовілі на сёньня спатканьне з дэканам? Ён вельмі заняты чалавек.

- Не, - вінавата адказаў я, - але мне вельмі важна пабачыць яго. Разумееце, я - уцякач зь Беларусі. Нікога тут ня ведаю. Вельмі хачу вучыцца і буду вельмі ўдзячны, калі вы мне паможаце пабачыць прафэсара.

Я заўважыў, што пагляд жанчыны памякчэў, калі яна пачула, адкуль я.

- Мой сын быў на ўсходнім фронце і яшчэ не вярнуўся.

Настала хвіліна маўчаньня. Я доўга ня мог нічога сказаць ды нарэшце заўважыў:

- Можа, у палоне? Можа, яшчэ вернецца...

Яна падняла на мяне вочы, у іх былі сьлёзы.

- Яму толькі 18 гадоў. Забралі ў армію ў апошнія месяцы, і ніякай весткі ад яго.

Я адчуў, што яна памякчэла ды ўжо прыемным голасам зьвярнулася да мяне:

- Сядайце. Я зараз запытаю, ці зможа прафэсар вас сёньня прыняць.

Я сеў, але мне здавалася, што пада мною вострыя цьвікі. Я ўстаў ды пачаў нэрвова хадзіць. Думалася, што яна ніколі ня вернецца.

Раптам адчыняюцца дзьверы, і бачу - выходзіць за сакратаркай мужчына сталага веку, гадоў 55-60. Хуткім, энэргічным крокам падышоў да мяне, працягнуў руку ды вельмі ветліва павітаўся. Ягоныя карыя вочы акінулі мяне паглядам, і мне здалося, што ён хоча мяне ацаніць, пакуль я скажу сам нешта пра сябе.

- Калі ласка, заходзьце, - ветліва паказаў мне рукою напрамак ягонага кабінету.

Ён меў на сабе белы халат і, як мне падалося, таксама пахнуў фармалінам. Прафэсар паказаў мне на крэсла, а сам сеў за дубовым сталом. За ім па сьценцы - паліцы з кніжкамі, на стале мікраскоп, шмат нейкіх папераў.

На мамэнт я разгубіўся і даволі нязграбна ўсаджваўся ў крэсьле. Мяне апанаваў ня страх перад прафэсарам, а страх перад няведамым вынікам гэтага спатканьня.

- Якая мэта вашае візыты?

- Хачу вучыцца. Хачу паступіць на мэдычны факультэт. Хачу быць лекарам...

- Хто вы? Адкуль? Раскажыце пра сябе, - лагодна і зацікаўлена зьвярнуўся да мяне прафэсар.

Тут я ўжо схамянуўся.

- Я беларус. Уцякач ад бальшавікоў. Зь першых дзён акупацыі Беларусі нямецкімі войскамі мы віталі нямецкую армію як вызвольнікаў ад камунізму. Нашыя палітыкі ведалі немцаў у Польшчы. Між іншым, я з Заходняй Беларусі, якая была пад польскай акупацыяй.

- Вы кажаце: акупацыяй? - перапыніў ён мяне.

- Так, пад акупацыяй польскай тады, калі Ўсходняя Беларусь была пад акупацыяй савецкай. Ніводная з гэтых акупацыяў ня была нам прыязнай. І вось, калі, згодна дагавору нямецкага ўраду з савецкім, Чырвоная армія заняла Заходнюю Беларусь і мой край апынуўся пад бязьлітасным сучасным Чынгіс-Ханам, нашыя палітыкі, а між імі і мой дзядзька - беларускі сэнатар у польскім сойме, глядзелі на Нямеччыну, як прадстаўніцу заходняй культуры, і чакалі ратунку ад яе.

Я адчуў, што прафэсар зацікавіўся маім расказам. Гэта дадало мне адвагі гаварыць больш свабодна. Я стараўся ацаніць яго як чалавека. Хто ён? Нямецкі патрыёт? Нацыст? Не выглядаў на нацыста.

- Калі ласка, прадаўжайце, - папрасіў ён мяне. - Мы пачалі супрацоўнічаць зь немцамі, верачы, што яны дадуць нам пэўную форму дзяржаўнай незалежнасьці, каб больш эфэктыўна змагацца з камунізмам.

- Вашыя спадзяваньні не апраўдаліся, - перапыніў ён мяне, - і таму мы прайгралі вайну.

- Так,- адказаў я, - і мы апынуліся між молатам і кавадлам. Спачатку нямецкая армія была даволі прыязная, але, калі кіраваць пачалі партыйныя органы, сытуацыя пагоршылася, але нам выхаду ня было, і таму мы сёньня тут.

Я адчуваў, што закрануў нейкую чулую струнку ў ягонай душы. Ягоныя вочы больш прыязна глядзелі на мяне. Паўзу, якая мне здалася векам, перарваў прафэсар ці то пытаньнем, ці проста сьцьверджаньнем:

- Дык вы пакінулі ўсё...

- Так, спадар прафэсар, усё: родны край, сем'і, увесь набытак - з надзеяй, што некалі вернемся на сваю Бацькаўшчыну, вольную ад камуністычнай агрэсыі. Мы апынуліся тут з надзеяй здабыць асьвету, каб больш эфэктыўна змагацца з ворагам ня толькі нашым, але і ўсёй людскасьці.

Я глядзеў яму ў вочы і, здаецца, бачыў спрыяльны адказ.

- Я вас прымаю на факультэт мэдыцыны. Можаце зараз ісьці да рэгістратара й запісацца на першы курс студыяў.

Я ня помню сваёй рэакцыі. Мой першы імпульс быў абняць яго, як бацьку. Я думаю, што ён адчуў гэта, бо на яго твары засьвяцілася сапраўды бацькоўская ўсьмешка.

- Ну што-ж, жадаю вам посьпехаў і, хто ведае, можа, павароту на бацькаўшчыну...

- Так, прафэсар. Я Вам шчыра дзякую, але я тут не адзін. Нас тут больш ёсьць зь сярэдняй адукацыяй, і мы ўсе хацелі-б вучыцца.

- Усе на мэдыцыну? Колькі-ж вас тут усіх?

- Блізу 15, але ня ўсе мяркуюць паступіць на мэдыцыну, магчыма, толькі 7 або 8, а рэшта - на іншыя факультэты.

- Добра, дайце мне сьпіс кандыдатаў перад канцом верасьня, і я зраблю ўсё магчымае, каб вам дапамагчы.

Я ня памятаю, ці разьвітаўся з прафэсарам. Я бег дахаты, да маёй Людмілкі з радаснай весткай.

- Я прыняты на мэдыцыну, - закрычаў я такім голасам, што гаспадыня выйшла запытацца, ці ня здарылася чаго.

- Нічога ня здарылася, - адказаў я. - Мяне прынялі на мэдыцыну.

Прыпомніўся мне той мамэнт, калі я вярнуўся зь Вільні і з такой-жа радасьцю паведаміў сваёй Маме, што прыняты на мэдычны факультэт.

Я схапіў Люду ў абдымкі ды танцаваў амаль бяз памяці...

Пасьля пайшоў да Язэпа Сажыча з добрай весткай. Зараз-жа пачалі плянаваць, як знайсьці кандыдатаў. У першую чаргу, Язэп выбраўся на поўнач шукаць нашага старога сябра Валодзю Набагеза. Недзе знайшлі Толіка Бразоўскага, Міхася Жыліка, Міхася Сокала. Паведамілі лягеры ў Міхэльсдорфе і Остэргафэне. Адтуль прыехалі Арэшка й Жытко. У Марбургу далучыўся да нас Лызлаў, які быў вельмі адзінокі, ён страціў нагу ў часе вайны. Гэта быў вельмі інтэлігентны сын расейскага эмігранта ў Парыжы. Ён хутка ўключыўся ў нашую групу ды пазьней шмат нам дапамог пры арганізацыі хору. Ён быў вельмі добры піяніст і акампанаваў нашаму хору на піяніне. Далучыліся да нас Зоя Жалязоўская ды яшчэ адна дзяўчына, якая лічыла сябе беларускай. Юрка Мазура, яго сястра Таня ды Вара, Язэпава жонка, дапоўнілі нашую групу. Пазьней таксама на мэдыцыну прыехаў Гайдзель. З лягеру Ватэнштэт - Раіса Жукоўская. У сваім лісьце пра вучобу і жыцьцё ў Марбургу яна расказвае:

"У лягер Ватэнштэт (ангельская зона), у нашую зь сястрой Валяй кватэру, прыйшоў малады чалавек, колішні афіцэр беларускай арміі - Барыс Рагуля. Ён расказаў, што на ўнівэрсытэце ў Марбургу, горадзе амэрыканскае зоны, на наступны сэмэстар ёсьць 30 мейсцаў для беларускіх студэнтаў. Намаўляў нас ехаць і паступаць на студыі. Без намоваў мяне аж разносіць. Яшчэ пакуль трапіла я ў беларускі лягер, езьдзіла ў Гамбург і Гетынген, старалася дастацца на ўнівэрсытэт, каб прадаўжаць раней распачатыя студыі дантыстыкі. Усюды прымалі мяне ветліва і ўсюды ветліва мне адказвалі, што няма мейсца. З вайны вяртаюцца, казалі мне, маладыя людзі, якіх у першую чаргу трэба прыняць на факультэт дантыстыкі. Я ўжо была і страціла надзею на працяг студыяў. І тут мне кажуць, што на Філіпс Унівэрсытэце ў Марбургу ёсьць магчымасьць вучыцца! Я гатова ехаць хоць сёньня!

Без адвалокі, як і трэба было, я напісала заяву і атрымала паведамленьне, што прынятая на факультэт дантыстыкі Марбургскага Ўнівэрсытэту. Толькі ехаць! Але й тут ня так проста. Гэта-ж іншая зона. Трэба мець адпаведныя дакумэнты, якіх я ня маю і якія чамусьці ня так лёгка атрымаць. Ды ахвота горш няволі. А маладым - мора па калені, акіяны - па косткі. Еду ў Марбург - амэрыканскую зону - і са страхам Божым і чужым дакумэнтам пераходжу граніцу.

У Марбургу я і яшчэ дзьве сяброўкі прыйшлі на кватэру маладога жанімства Барыса й Людкі Рагуляў. Барыс як Барыс, а Людка - як салавейка, пяе такім прыгожым голасам і з такім пачуцьцём! Ад Барыса, ведаем, залежыць шмат у чым наш лёс у Марбургу. Пераначавалі мы ў Рагуляў, але-ж дзесьці трэба жыць... У паваеннай разьбітай, разбомбленай Нямеччыне знайсьці ня толькі памяшканьне, але й пакойчык - немагчыма. І зноў трэба Барысу нас ратаваць.

Ужо няма ў жывых ані малодшых, ані старэйшых спадарстваў Каптуровічаў, што жылі ў марбургскім бараку. Старэйшыя Каптуровічы займалі адзін пакой, а малодшыя - другі. У бараку была яшчэ маленькая кухня і прахадны пакой, зь якога ішлося або на кухню, або на двор. Вось-жа гэты прахадны пакой Барысу трэба было атрымаць, каб пасяліць у ім тры новапрыбылыя ў Марбург студэнткі. Барыс для нас заняўся шантажом. Малодшы Каптуровіч хацеў паступіць на ўнівэрсытэт і студыяваць музыку. Барыс яму кажа: "Уладкую цябе на ўнівэрсытэт, калі ўступіш прахадны пакой для студэнтак". - "Колькі студэнтак?" -"Пабачым, адна ці дзьве...". Нажаль, забылася імя спадара Каптуровіча. Ён запісаўся на ўнівэрсытэт, а мы - Оля Пазьняк (цяпер Сяднёва), Шура Брылеўская, празь некаторы час Нюра і я - сталі жыць у прахадным пакоі, былі задаволеныя і шчасьлівыя.

На сьвеце бывае так, што адна асоба робіць шмат дабра для другіх, а тыя другія ў суматосе жыцьця, у кніжках, лябараторыях і экзаменах ды розных сваіх іншых бесперапынных клопатах і турботах неяк забываюць, перастаюць заўважаць, усьведамляць зробленае ім кімсьці дабро. Проста не даацэньваюць, быццам-бы гэта ім належылася, каб нехта ім памагаў. Гэткія няўвагі ў нас часта бываюць у адносінах да нашых дабрачынцаў і перадусім у адносінах да нашага Творцы, які пасылае нам, як сваіх пасланцоў, дабрачынцаў. Верце гэтаму або й ня верце, а даўгое жыцьцё мяне ў гэтым пераканала.

Думаючы пра гэта незадоўга да канца студыяў, села й напісала Барысу Рагулю ў Лювэн ліст прызнаньня і ўдзячнасьці (тады ўжо Барыс Рагуля і многія нашы сябры вучыліся ў Бэльгіі), бо-ж сапраўды, дзякуючы яму, у 1946 годзе я была прынята на Філіпс Унівэрсытэт у Марбургу. Гэта дало мне магчымасьць закончыць факультэт дантыстыкі. Я шчыра ўдзячная доктару Барысу Рагулю й па-сёнья.

У Марбургу была студэнцкая арганізацыя, старшыня - той-жа Барыс Рагуля. На сяброўскай інаўгурацыйнай бяседзе сабралася за сталамі, застаўленымі сьціплымі, прыгатаванымі сяброўкамі, прысмакамі, мусіць, трыццаць асобаў. Трыццаць беларусаў удалося Барысу Рагулю ўладкаваць на той сэмэстр ва ўнівэрсытэт. Шмат сябровак і сяброў былі мне незнаёмыя. Большасьць прыехала зь Мюнхэну. Мне, сьціплай і нясьмелай, давялося сказаць некалькі слоў, выразіць задавальненьне й падзяку тым, хто паспрыяў, каб апынулася я на гэтай бяседзе як студэнтка Марбургскага Ўнівэрсытэту. Пасьля сяброўкі мне казалі, што я зашмат гаварыла.

З дапамогай сяброў я прыпісалася ў беларускі лягер ДП, што каля Марбургу, і даставала там прадукты на пражыцьцё. Кукурузнай манкай, зь якой варылі кашку, мы пераважна й жывіліся. Атрымала я і ўнівэрсытэцкую легітымацыю - дакумэнт, зь якім магла пераязджаць граніцу ў ангельскую зону.

У Марбургу пачалася навука, шмат трэба было вучыцца і ўпяршыню прымаць пацыэнтаў, лячыць зубы. Усё гэта было ані проста, ані лёгка. Але пасьля заняткаў бегла адвесьці душу праз усю цэнтральную вуліцу, па якой хадзіў трамвай, на другі яе канец да Рагуляў або трошачку далей да Зойкі Жалязоўскае (з Зояй я найбольш сябравала). Дружыла я таксама з Вандай Чарнэцкай (цяпер Махнач), якая студыявала мэдыцыну. Калісь Ванда была сяброўкай Беларускага Студэнцкага Саюзу ў Вільні і дружыла з маёй сястрой Валяй. Часта мы хадзілі разам зь ёю на выклады паталёгіі, а пасьля здавалі экзамены.

Ці на той самай вуліцы, ці на іншай жылі Юзік і Вара Сажычы, Валодзя Набагез. Валодзя студыяваў, як і Барыс Рагуля ды Юзік Сажыч, мэдыцыну, быў прыстойным хлапцом і падабаўся дзяўчатам, але пра гэта лепш гаварыць ня будзем. Былі Таня і Юрка Мазуры, Лёня Вініцкі, Аляксей Арэшка, Язэп Арцюх і многа іншых..." (З успамінаў Раісы Жук-Грышкевіч)

Уладзімер Набагез прыслаў сьпіс тых, хто паступіў на мэдычны факультэт:

А. Бразоўскі У. Набагез
М. Сокал Ю. Лызлаў
П. Гайдзель з жонкаю Ірэнай Л. Стагановіч
В. Чарнэцкая А. Арэхва
Б. Рагуля У. Рабцэвіч
Я. Сажыч Л. Вініцкі
М. Жылік

на дантыстыку:
У. Красоўскі, Л. Трусэвіч, Р. Жукоўская

на фармацыю:
Л. Рагуля, З. Жалязоўская, Н. Юрэвіч, О. Пазьняк, О. Левановіч, Ш. Брылеўская.

Пачаўся наш першы акадэмічны год. Нельга тут апісаць майго энтузіязму да навукі. Аглядаючыся на пражытыя гады, усё больш пераконваюся, што я заўсёды быў апантаны мэдыцынай ды навукай наагул. Я лічыў: каб змагацца з бальшавізмам, нам перш за ўсё патрэбныя кадры ў розных галінах навукі.

Пад канец верасьня 1945 году заехаў у Марбург па дарозе зь беларускага лягеру ў Ватэнштэце спадар Стась Станкевіч. Ён спыніўся ў мяне. Пасьля кароткага прывітаньня раптоўна заявіў:

- Барыс, ты мусіш кідаць навуку ды пераехаць у лягер Остэргафэн, каб заняцца арганізацыяй беларускіх лягераў.

Я на мамэнт анямеў.

- Кідаць навуку ды ехаць у лягер? Я, мусіць, дрэнна чую цябе, Стась. Ці ты ўяўляеш, што гаворыш? Навука - гэта аснова нашага нацыянальнага адраджэньня. У нас хопіць людзей на арганізацыйную работу, але ў нас не хапае кандыдатаў на ўнівэрсытэт. Я сем гадоў чакаў на такую нагоду. Думка пра вучобу ніколі мяне не пакідала нават у найгоршых абставінах майго жыцьця, а цяпер ты мне кажаш яе адкінуць?

- Гэта ня толькі мая ідэя, - адказаў ён. - Гэта пастанова нашага нацыянальнага актыву, і ад іхняга імя я загадваю табе неадкладна пераязджаць у лягер.

Наступіла прыкрае маўчаньне. Людміла спалоханымі вачыма глядзела на мяне, чакаючы майго адказу.

- Не, Стась! Станоўча - не! Я застаюся ў Марбургу, каб прадоўжыць сваю адукацыю і дапамагчы маім маладым землякам здабываць асьвету.

- Дык ты ігнаруеш загад?

- Так, ігнарую, бо лічу гэты загад неразумным і нясвоечасовым. Перадай гэтаму актыву, што дурных загадаў я ня выконваю і на гэтую тэму больш не хачу дыскутаваць.

На гэтым нашая гутарка закончылася. Стась панура сядзеў і доўга маўчаў. Гэтае маўчаньне перарвалася, калі Люда запрасіла нас на пачастунак. У нас было дзьве бульбіны ды крыху маргарыны.

- Гэта ўсё, што вы маеце?

- Не, мы яшчэ маем эрзац-каву, - заявіла Людміла.

Стась моўчкі пачаў калупацца ў сваім клумку.

- Я тут маю сёе-тое зь лягеру, - і дастаў кілбасу ды бутэльку самагонкі.

Пасьля першай чаркі атмасфэра крыху праясьнілася, а пасьля другой мы пачуліся зноў сябрамі. Пасля трэцяй Стась пагадзіўся, што навука важнейшая за лягеры, ды абяцаў растлумачыць сытуацыю нашаму актыву.

Побыт у Марбургу быў даволі цяжкі. Амэрыканскія акупацыйныя ўлады не давалі дапамогі тым, хто ня жыў у лягеры. UNRRA таксама адмовілася дапамагаць тым, хто жыў па-за лягерам. Усе нашыя захады перад UNRRA ня мелі ніякіх пазытыўных вынікаў. Такім чынам, студэнты, як і рэшта мясцовага насельніцтва, мусілі задаволіцца скупымі нямецкімі харчовымі карткамі. У хуткім часе нашым дзяўчатам пашчасьціла атрымаць працу пры амэрыканскай кухні за ежу, бязь ніякай аплаты, і тайком яны маглі вынесьці яду, каб падкарміць нас, мужчын. Цяжка яны працавалі, але я ніколі не пачуў нараканьня ад Людмілы. Яна шкадавала толькі аднаго, што не магла вучыцца.

Дзесьці ў канцы кастрычніка пачалі мы думаць, каб стварыць студэнцкую арганізацыю. І гэтая думка хутка была рэалізаваная. 4 лістапада 1945 году на кватэры Валодзі Набагеза мы заклалі Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ў Марбургу. Пачалі шукаць аднадумцаў у іншых асяродках. Адзін з такіх асяродкаў быў у Мюнхэне, дзе аказаўся і Міхась Рагуля, які закончыў там інжынэрны факультэт. Недалёка ад Марбургу разьмяшчаўся вялікі лягер ДП Аллендорф, дзе знайшлася даволі вялікая група беларусаў. Там я пазнаёміўся зь сем'ямі Кажураў і Дубягаў. Нас спаткалі, як сваіх родных, і часта падкормлівалі маладых студэнтаў.

Беларускія студэнцкія арганізацыі ў другой палове 40-х гадоў у Заходняй Нямеччыне паўставалі амаль спантанічна: усюды, дзе апынуліся нашыя студэнты, засноўваліся гурткі-арганізацыі. Гэтак пры Рэгенсбургскім Унівэрсытэце Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне паўстала ў верасьні 1947 году. У верасьні таго-ж 1947 году было заснаванае Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ў горадзе Карлсруэ. Восеньню 1947 году паўстала таксама Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне пры ўнівэрсытэце Фрайбургу[1] .

У 1948 годзе было заснаванае Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне пры ўнівэрсытэце ў горадзе Цюбінгене. У лісьце да мяне Вітаўт Кіпель падае гэткую інфармацыю пра беларускіх студэнтаў на Цюбінгенскім Унівэрсытэце.

"У красавіку 1948 году, праз пару дзён па выпускным вечары 3-яе матуры Беларускае Гімназіі імя Янкі Купалы ў Баварыі, дырэктар гімназіі доктар Орса паклікаў мяне ў настаўніцкую ды сказаў, што ёсьць магчымасьць паступіць на Цюбінгенскі Ўнівэрсытэт, хоць для дырэктара і ня было ясным, як і хто гэта аформіць. Мяне дырэктар проста спытаў:

- Ну, а ты паедзеш?

- Ясна, што паеду, - адказаў я.

Тады ён сказаў, што пагутарыць і зь іншымі выпускнікамі. Пасьля доўгіх перамоваў згадзіліся ехаць у Цюбінген чатыры абітурыенты: Вітаўт Кіпель, Зора Савёнак, Оля Харытончык і Галіна Ганчарэнка.

Але ня ўсё ішло так гладка! Горад Цюбінген знаходзіўся ў французскай акупацыйнай зоне, а мы жылі ў зоне амэрыканскай. Дазволу на пераезд у іншую зону акупацыйныя ўлады не давалі, а вызначаныя межы ахоўваліся як нямецкімі, так і саюзьніцкімі вартавымі. Таму мяжу трэба было пераходзіць нелягальна. Гэтак мы, даехаўшы да апошняе чыгуначнае станцыі на амэрыканскім баку (здаецца, гарадок Гэрэнбэрг), зьлезьлі зь цягніка і вечарком пешкі пайшлі празь мяжу ў французскую зону.

Ісьці трэба было кілямэтраў 8-10 да першае станцыі ў зоне французскай. Ісьці было нявыгодна: мы мелі ладне рэчаў, ішлі напрасткі празь лясочкі й кустарнічкі, а ў гэты час - месяц красавік - зямля ў той мясцовасьці мокрая й чарнюшчая. Мы здорава ўпэцкаліся, было цяжкавата, асабліва цягнуць рэчы, бо адна з нашых сябровак мела не пляцак, а вялізарную валізку! Але з прыгодамі - той-сёй паваліўся, добра, што мінулі пагранічнікаў, - прыйшлі мы ў французскую зону ды вырашылі пехатой дабірацца да Цюбінгену (яшчэ кілямэтраў 6-8), бо баяліся, што можа быць праверка ў цягніку.

Праз гадзінаў 12-15 пасьля таго, як мы вылезлі зь цягніка ў амэрыканскай зоне, дабраліся да Цюбінгену. Прыйшлі на кватэру спадарства Гэльвігаў, адрас якіх атрымалі ад доктара Орсы. Хутка на той-жа кватэры мы сустрэліся і з прадстаўнікамі арганізацыі, якая мелася ўладкаваць нас на ўнівэрсытэт. Выявілася, што гэтая арганізацыя - польская, але ўся квота не запоўнена палякамі, дык кіраўнікі згаджаюцца дапусьціць праз сваю арганізацыю на ўнівэрсытэт і нас, як былых грамадзянаў Польшчы. Ведама, што ў той час афіцыйна мы ўсе былі запісаныя як польскія грамадзяне, каб пазьбегнуць выдачы ў Савецкі Саюз. Адразу-ж зь мейсца я й мае сяброўкі заявілі, што раз гэтая арганізацыя польская, мы ў яе ўступаць ня будзем - мы не палякі. Гэткая нашая заява выклікала буру гневу - пасыпаліся эпітэты "савецяжы", "кацапы", "пятая калёна"..., папрокі, што мы не паважаем аказанага нам даверу. Не прамінулі сказаць, што, калі мы ня ўступім у гэтую арганізацыю, не атрымаем і паёк ад Палёніі, а паколькі мы з амэрыканскай зоны - нелягальныя, дык нас могуць і арыштаваць. Але мы ні на якія пагрозы не зьвярнулі ўвагі, выйшлі з хаты ды пайшлі на вакзал, які ад гэтага часу стаўся нашым домам (хоць трэба было добра лавіраваць, каб не пападацца на вочы паліцыі). Вырашылі, што раз мы ў Цюбінгене, дык паспрабуем неяк уладкоўвацца самі.

Праз дзень-другі пайшлі ў рэгістрацыйны адзьдзел унівэрсытэту, дзе нам сказалі, што нямецкая адміністрацыя нічога ня можа вырашыць адносна студэнтаў-чужынцаў, а з гэтай справай трэба зьвяртацца ў ваенную адміністрацыю. Сустрэўшыся зь некаторымі мясцовымі беларусамі, мы выказалі свой намер пайсьці да французскіх ваенных уладаў і паспрабаваць атрымаць дазвол на запіс ва ўнівэрсытэт. Землякі палічылі нас за вар'ятаў: "Калі вы пойдзеце да французаў, вас усіх адразу арыштуюць і вывезуць у савецкую зону", - так нас застрашылі нашыя суродзічы. Ясна, што сытуацыя была няцікавая: мы ня мелі ні памяшканьня, ні харчоў, ні адпаведных дакумэнтаў. І тым ня менш, мы зь дзяўчатамі вырашылі паспрабаваць шчасьця.

Ведаючы, куды зьвяртацца, мы паказвалі вартавым пры будынку ваеннай адміністрацыі скаўцкія легітымацыі, якія выдаваліся Інтэрнацыянальным Скаўцкім Бюро для ўсяе Заходняе Нямеччыны. Пайшлі мы, Вітаўт Кіпель і Галіна Ганчарэнка, да палкоўніка Дзю Банэ (а можа, Дзю Манэ) і выказалі нашую справу. Той выслухаў нас спакойна, сказаў, што справа няпростая, мы для яго - нелягальныя чужынцы і павінны быць адразу выдаленыя з французскай зоны, але, паколькі мы хочам вучыцца ва ўнівэрсытэце, ён нам дазволіць сустрэцца з вышэйшым начальствам.

Празь дзень, гэтым разам ужо я сам адзін (дзяўчаты вырашылі, што ім будзе лягчэй нешта рабіць, калі-б мяне затрымалі!) пайшоў да француза-палкоўніка, які наглядаў за сыстэмай вышэйшае адукацыі ў французскай зоне (нажаль, забыў ягонае прозьвішча). Палкоўнік сустрэў мяне ветліва, адразу спытаў, на якой мове будзем гаварыць (у маім моўным багажы ў той час была толькі адна нямецкая мова з заходніх моваў), і я пачаў сваё апавяданьне. Я расказаў яму пра Беларусь, паказаў кнігу Энгельгарда (гэтую кнігу я гадоў пяць вазіў у сваім плецаку), вытлумачыў, чаму мы не вяртаемся на бацькаўшчыну (адно зь першых ягоных пытаньняў да мяне было - ці ўсё-ж я ня думаю вярнуцца ў Савецкі Саюз?), ды асабліва падкрэсьліў, што нам важна здабыць асьвету на Захадзе і служыць Беларусі.

Гэтаксама, вёў я, нам, беларусам, патрэбныя свае арганізацыі, а таму, у выпадку нашае рэгістрацыі на ўнівэрсытэце, мы хацелі-б мець беларускую студэнцкую арганізацыю. Гэтыя мае словы як-бы ўзарвалі палкоўніка. Ён рэзка павярнуўся, ускінуўся ды разьюшана выпаліў: "Што гэта вы сабе думаеце! Нелягальныя грамадзяне ў французскай зоне просяць зарэгістравацца на ўнівэрсытэт ды яшчэ - проста нахабства - хочуць стварыць новую арганізацыю. Гэта нячувана!" - крычаў палкоўнік. Я-ж спакойна яму паясьніў, што ня лічу нахабствам, калі нечага прашу. "Вы мне проста можаце адмовіць, аднак я яшчэ раз хачу падкрэсьліць, што раблю гэта з нацыянальнага абавязку, а не для задавальненьня асабістых патрэбаў". Пачуўшы мой спакойны тон, палкоўнік, здалося мне, неяк суцішыўся. У маёй-жа галаве думкі скакалі, як у калейдаскопе: "Што рабіць, калі ён зараз пакліча варту й мяне арыштуюць?! Уцякаць няма куды, я - у памяшканьні ваеннай адміністрацыі". Асабліва я напужаўся, калі палкоўнік, ня кажучы мне ні слова, зьняў тэлефонную трубку, глянуў на мяне ды пачаў набіраць нейкі нумар. "Ну, думаю, хана...". Відаць, мой твар выказваў вялізарнае занепакаеньне, бо палкоўнік зрабіў нейкі адчэпна-заспакаяльны жэст - маўляў, ладна, сядзі...

І тое, што ён пачаў гаварыць у тэлефон, ашаламіла мяне. Я не хацеў верыць сваім вушам. Палкоўнік некаму сказаў, каб мяне прынялі і выканалі маю просьбу. Дарэчы, гутарка палкоўніка зь некім адбывалася таксама па-нямецку. Я быў на дзясятым небе. Хацелася сардэчна паціснуць гэтаму французу руку, але я сядзеў, не адважваючыся нічога сказаць. Павесіўшы трубку, палкоўнік растлумачыў мне, што ён гаварыў з канцылярыяй віцэ-рэктара, сказаў, каб я туды адразу ішоў - нашая просьба будзе задаволеная. Ён нават не дазволіў мне выказаць словы ўдзячнасьці, перабіў мяне і заўважыў, што ён адступіў ад правіла, бо яму здалося, што я гаварыў шчыра. Ён, сапраўды, мог у гэтым не сумнявацца. І мая гутарка, і паводзіны ўсіх нас - Галіны, Зоры, Олі - кіраваліся толькі адным - быць карыснымі беларускай справе. І ўсё, што мы рабілі, было шчырае.

Далейшы ход падзеяў быў просты (праўда, я на хвілінку завагаўся: ці знайсьці на станцыі дзяўчат і сказаць ім навіну, ці ісьці адразу ў канцылярыю віцэ-рэктара?). Вырашыў, што скажу пазьней, залагодзіўшы ўсе справы. Я прыйшоў да віцэ-рэктара, запісаў нашыя прозьвішчы, запоўніў патрэбныя анкеты і падаўся на вакзал шукаць дзяўчат. Празь некалькі дзён на галоўнай адміністрацыйнай дошцы зьявілася паведамленьне, што пры ўнівэрсытэце зарэгістраваная новая арганізацыя - Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне. Былі таксама аформленыя нашыя ўнівэрсытэцкія дакумэнты, і для нашага найбольшага задаваленьня (да нейкай ступені зьдзіўленьня) у нашых "аўсвайсах" (мы іх і цяпер захоўваем) нават нашая дзяржаўная прыналежнасьць была запісаная як "вайсрутэнішэ" - беларуская! Гэтак мы пачалі студэнцкае жыцьцё.

Мы бралі ўдзел у колькіх міжнародных студэнцкіх імпрэзах-вечарох, я ад нашае групы быў на зьезьдзе ў Марбургу (канец травеня 1948 году), а пазьней, восеньню 1948 году, паколькі мы дзейнічалі як самастойная арганізацыя, дамагліся ад унівэрсытэту памяшканьня для служэньня беларускіх праваслаўных службаў айцом Сьцяпанам Войтанкам. К таму часу разам з намі ўжо былі Валодзя Жыромскі, Янка (Яніна) Калюцік і іншыя студэнты. У канцылярыі мне сказалі, што ёсьць яшчэ адна студэнтка-беларуска - Надзя Юрэвіч.

Навука ў Цюбінгене стаяла вельмі высака: мы наведвалі лекцыі фізыкі ў прафэсара Косэля, аднаго з бацькоў актэтнай тэорыі структуры ядра, хімію выкладаў прафэсар Віціг, выдатны нямецкі хімік, слухалі іншых, ня менш знакамітых навукоўцаў.

Нашую дзейнасьць спараліжавала грашовая рэформа, хоць я і прабыў на ўнівэрсытэце да красавіка 1949 году, а дзяўчаты павыязджалі раней. Наступным нашым студэнцкім этапам - на даўжэйшыя гады - стаўся ўнівэрсытэт у Лювэне".(З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

Вернемся зноў у Марбург. Жыцьцё нашае пачало наладжвацца. Студэнты грызьлі навуку: засвойвалі тэорыю, набывалі практычныя веды. "Хачу ўспомніць, - расказвае Ўладзімер Набагез, - наш пабыт у Трайзе, дзе мы стажыраваліся ў шпіталі для мэнтальна хворых як санітары. Гэтага вымагала мэдычная школа перад допускам на клінічныя сэмэстры. Шмат хто выракся мэдыцыны пасьля шасьцітыднёвай практыкі. Там, у шпіталі, быў доктар Малецкі, вялікі беларускі патрыёта, які дапамог нам уладкавацца на працу і апякаў нас. Нам вельмі імпанавала, калі пацыэнты зьвярталіся да нас Черр Доктор".(З успамінаў Уладзімера Набагеза)

"Прыпамінаецца Вялікдзень, - піша Раіса Жук-Грышкевіч. - Мы, дзяўчаты ад Каптуровічаў, далучыліся да іншых, каб ад самае раніцы да вечара хадзіць валачобнікамі ў адведзіны да нашых сяброў. Вельмі прыемныя былі адведзіны ў Сажычаў. Вара - добрая гаспадыня і напякла на сьвята ўсякіх пірагоў, бабак, мяса - усё як трэба на Вялікдзень. І ейны вялікодны стол, накрыты белым абрусам, застаўлены смачнай ежай, выглядаў прыгожа і як-бы запрашаў студэнтаў частавацца. Але доўга гасьцяваць у аднэй хаце нельга, бо трэба-ж і іншых адведаць. І абавязкова зь пяяньнем валачобных песень. Хай-бы Валодзя Набагез сьпісаў словы ўсіх валачобных песень, якія памятае, бо тады ён найбольш іх ведаў і сьпяваў, а за ім ужо й мы падцягвалі". (З успамінаў Раісы Жук-Грышкевіч)

З часам узьнікла неабходнасьць вырашыць і рэлігійныя справы. Асабіста я гэтым мала цікавіўся. Мая сувязь з царквой перарвалася даволі рана, на адзінаццатым годзе жыцьця. Я быў царкоўным прыслужнікам, і мая бабуля бачыла ў гэтым нейкую божую ласку ды ўяўляла ўнука сьвятаром. На Вялікдзень людзі давалі сьвятару што каму Бог пашле, ды аказалася, што аднаго разу ўсе прынесьлі толькі яйкі. Калі сьвятар убачыў, што, акрамя яечак, амаль нічога ня было, вельмі ўзлаваўся:

- Што-ж, гэтыя хамы не маглі шынкі ці кілбасы прынесьці! - закрычаў ён, зразумела, па-расейску, бо "хамскай мовай" ён не гаварыў.

Нешта, як нажом, укалола мяне ў грудзі. Мае-ж бабка і дзед таксама давалі на царкву. Дык і яны хамы, і я хам... Многа трэба было часу, каб пра гэта забыцца, але забыцца я ня мог. Аднаго дня, калі я падаваў сьвятару кадзіла, ён мне зрабіў нейкую заўвагу, а я паспрабаваў апраўдацца. У адказ пачуў:

- Перестань говорить со мною хамским языком да смотри, как лучше выполнять свои обязанности!

Тут ужо ён мяне дапёк. Праз два тыдні меўся быць фэст у Любчанскай царкве на сьвятога Ільлю. Чакалі япіскапа і шмат сьвятароў. Пры такіх нагодах службы заўсёды былі вельмі ўрачыстыя. Вось для мяне здарыўся ўдалы выпадак адыграцца на маім сьвятяры. Я сабраў усіх прыслужнікаў, а нас там было чатырох, ды расказаў ім аб маім інцыдэньце са сьвятаром.

- Ці "хамы" могуць служыць пры такіх урачыстасьцях, - запытаў я іх. - Мы для нашага сьвятара - беларускія хамы. Помніце, каб ніхто з вас не зьявіўся ў царкву на службу. Няхай бяз "хамаў" абыходзяцца.

Двое хлапцоў пагадзіліся адразу, адзін маўчаў, а чацьвёрты кажа, што гэта, можа, будзе грэх. Я стараўся пераканаць, што тут нічога грэшнага няма й мы ня можам дазволіць, каб нас абражалі. Калі-ж мой сябра паспрабаваў упірацца, дык я проста прыгразіў, што паб'ю яго, калі ён зьявіцца ў царкву.

Вось і першы страйк. Ніводзін з прыслужнікаў не зьявіўся ў царкву. Я пайшоў туды, каб паглядзець, што там адбываецца.

- Где эти хамы? - нэрваваўся сьвятар.

Хамы ня прыйшлі. Плян удаўся. Цяжка апісаць маю радасьць... На другі дзень сьвятар прыйшоў да нас у хату. Я папярэдне расказаў Маме пра ўсё, як было. Калі сьвятар разгневаным голасам, трасучы пальцам перад маміным тварам, дамагаўся майго пакараньня, мая Мама спакойна адказала:

- Я думаю, што Богу, мабыць, ня зусім даспадобы, каб хамы Яму прыслужвалі. Караць я сына ня буду, гэта ягоная справа, ці ён надалей захоча вам прыслужваць.

На гэтым закончылася гутарка і адначасова мая сувязь з царквой. Мне шкада было толькі маёй бабкі. Яна крыжам ляжала ў царкве, просячы Бога дараваць мой грэх. Відаць, мой Бог паслухаў ейных малітваў ды меў мяне ў сваёй апецы.

Мусіць, ад таго часу для мяне мой Бог ня месьціцца ні ў якім храме. Мой Бог жыве над Нёманам, у Налібоцкай пушчы, на лугох ды сярод зорак. Так яно ўжо і асталося аж да пахілых гадоў майго жыцьця.

Выпадкова я сустрэў прафэсара, які выкладаў тэалёгію. Калі ён даведаўся, што ў Марбургу ёсьць праваслаўныя студэнты, ён запрапанаваў адпраўляць для іх праваслаўныя службы. Унівэрсытэт адпусціў нам адну залю, і мы хадзілі амаль кожную нядзелю на царкоўныя службы. Аднак праваслаўны сьвятар у Аллендорфе даведаўся аб гэтым і заявіў, што гэта грэх, што лютэранскі сьвятар ня мае права служыць праваслаўных службаў і што ён сам арганізуе праваслаўныя службы ў Марбургу. Гэтым я ўжо не займаўся. Арганізаваўся прыход. Каптуровіч, якога мы спаткалі тут, з маленькай групы студэнтаў зрабіў царкоўны хор і стаўся ягоным дырыжорам. А Юрка Мазура, таленавіты музыкант і нават кампазытар, зрабіў яшчэ сьвецкі хор, дадаў танцавальную групу ды ўславіў свой каляктыў частымі выездамі ў лягеры ДП, дзе паднімаў нацыянальны беларускі дух. Марбургскія студэнты пачалі выязджаць на гастролі ў розныя лягеры з канцэртамі народнай музыкі й танцаў. Гэта мела вялізарны ўплыў на беларускіх эмігрантаў, якія віталі нашых студэнтаў з адкрытымі сэрцамі ды часта ўзнагароджвалі іх дадатковым правіянтам. Сухары, маргарын, а часам папяросы дапамагалі студэнтам у цяжкой матэрыяльнай сытуацыі.

Набліжаліся Каляды. Але на пусты жывот і Каляды - малая пацеха. Валодзя Набагез прыпомніў, як мы паехалі на поўнач купіць селядцоў. Якая-ж куцьця безь селядцоў? Вось тут Валодзевы ўспаміны з нашага падарожжа.

"Сьнежань 1945. Перш падаліся ў Гамбург - меліся заехаць у Ротэнбург забраць пішучую машынку з маёй старой кватэры, а тады праз Брэмэн падацца ў Брэмэнгафэн, дзе селядцы прадаваліся даволі танна. Нам трэба было сысьці ў Ротэнбургу, але цягнік быў хуткі і там не затрымліваўся. Далі адзін пачак цыгарэтаў машыністу, і ён дастаткова звольніў ход, каб мы маглі выскачыць у Ротэнбургу. Спыніліся ў нашых землякоў - Алеся Салаўя, Барыса Рамановіча, Андрэя Шацукевіча. Назаўтра, забраўшы мой пляцак зь пішучай машынкай, пайшлі на станцыю ды, набыўшы білеты, паехалі ў Брэмэнгафэн.

У Брэмэне перасадка. Мелі гадзіну часу ды вырашылі паглядзець горад. Нас тут-жа затрымала нямецкая паліцыя як спэкулянтаў і хацела канфіскаваць машынку. Мы пратэставалі й дамагліся, каб нас завезьлі ў амэрыканскую вайсковую паліцыю. Там начальнікам быў маёр Мураўскі, польскага паходжаньня, які трохі кумекаў па-польску. Сымпатычны дзядзька, ён перагледзеў нашыя студэнцкія пасьведчаньні ды, сказаўшы некалькі слоў па-польску, адпусьціў нас і загадаў нямецкай паліцыі больш нас не чапаць. Мы ўсё-ж не пакінулі плянаў купіць селядцоў. Якая-ж будзе куцьця безь селядцоў? Далейшае падарожжа прайшло спакойна. У Брэмэнгафэне купілі так жаданых прысмакаў ды вярнуліся ў Марбург.

Шумна сьвяткавалі куцьцю на маёй кватэры зь селядцамі ды алендорфскай самагонкай. Весела расказвалі аб нашых прыгодах, крыху прыўкрасіўшы для большай цікавасьці, але факт ёсьць фактам, што "шнэльцуг" затрымаўся ў чыстым полі, каб мы маглі зь яго зьлезьці.

А што да пішучай машынкі, дык яна верна служыла нашым студэнтам у Марбургу, а пасьля, зь пераробленым шрыфтам, - у Лювэне. Яна й цяпер у мяне, чакае на дастойнае мейсца ў музэі, як доказ, што на ёй пісалі гісторыю беларускага студэнцтва на Чужыне". (З успамінаў Уладзімера Набагеза)

Людміла хацела таксама пайсьці вучыцца, але ў міжчасе зацяжарыла, і навука часова адышла на другі плян. Я зноў паспрабаваў заняцца спэкуляцыяй, каб трохі паправіць наш побыт, але ў мяне нічога ня выходзіла. Мая спэкуляцыя заканчвалася, у лепшым выпадку, здабыткам торбы яблыкаў ці бульбы. На пачатку сьнежаня 1945 году я выбраўся яшчэ раз паспрабаваць шчасьця ў гандлі, але справа закончылася аўтамабільнай аварыяй, і я вярнуўся да мае Людмілкі пакалечаны ды абвязаны бінтамі. Гэты выпадак вельмі цяжка падзейнічаў на яе і, магчыма, быў прычынай бяды. Перад самым Новым Годам, 31 сьнежаня, у Людмілы пачаліся болі, і а першай гадзіне - перапыніў ён мяне.

- Так, пад акупацыяй польскай тады, калі Ўсходняя Беларусь была пад акупацыяй савецкай. Ніводная з гэтых акупацыяў ня была нам прыязнай. І вось, калі, згодна дагавору нямецкага ўраду з савецкім, Чырвоная армія заняла Заходнюю Беларусь і мой край апынуўся пад бязьлітасным сучасным Чынгіс-Ханам, нашыя палітыкі, а між імі і мой дзядзька - беларускі сэнатар у польскім сойме, глядзелі на Нямеччыну, як прадстаўніцу заходняй культуры, і чакалі ратунку ад яе.

Я адчуў, што прафэсар зацікавіўся маім расказам. Гэта дадало мне адвагі гаварыць больш свабодна. Я стараўся ацаніць яго як чалавека. Хто ён? Нямецкі патрыёт? Нацыст? Не выглядаў на нацыста.

- Калі ласка, прадаўжайце, - папрасіў ён мяне. - Мы пачалі супрацоўнічаць зь немцамі, верачы, што яны дадуць нам пэўную форму дзяржаўнай незалежнасьці, каб больш эфэктыўна змагацца з камунізмам.

- Вашыя спадзяваньні не апраўдаліся, - перапыніў ён мяне, - і таму мы прайгралі вайну.

- Так,- адказаў я, - і мы апынуліся між молатам і кавадлам. Спачатку нямецкая армія была даволі прыязная, але, калі кіраваць пачалі партыйныя органы, сытуацыя пагоршылася, але нам выхаду ня было, і таму мы сёньня тут.

Я адчуваў, што закрануў нейкую чулую струнку ў ягонай душы. Ягоныя вочы больш прыязна глядзелі на мяне. Паўзу, якая мне здалася векам, перарваў прафэсар ці то пытаньнем, ці проста сьцьверджаньнем:

- Дык вы пакінулі ўсё...

- Так, спадар прафэсар, усё: родны край, сем'і, увесь набытак - з надзеяй, што некалі вернемся на сваю Бацькаўшчыну, вольную ад камуністычнай агрэсыі. Мы апынуліся тут з надзеяй здабыць асьвету, каб больш эфэктыўна змагацца з ворагам ня толькі нашым, але і ўсёй людскасьці.

Я глядзеў яму ў вочы і, здаецца, бачыў спрыяльны адказ.

- Я вас прымаю на факультэт мэдыцыны. Можаце зараз ісьці да рэгістратара й запісацца на першы курс студыяў.

Я ня помню сваёй рэакцыі. Мой першы імпульс быў абняць яго, як бацьку. Я думаю, што ён адчуў гэта, бо на яго твары засьвяцілася сапраўды бацькоўская ўсьмешка.

- Ну што-ж, жадаю вам посьпехаў і, хто ведае, можа, павароту на бацькаўшчыну...

- Так, прафэсар. Я Вам шчыра дзякую, але я тут не адзін. Нас тут больш ёсьць зь сярэдняй адукацыяй, і мы ўсе хацелі-б вучыцца.

- Усе на мэдыцыну? Колькі-ж вас тут усіх?

- Блізу 15, але ня ўсе мяркуюць паступіць на мэдыцыну, магчыма, толькі 7 або 8, а рэшта - на іншыя факультэты.

- Добра, дайце мне сьпіс кандыдатаў перад канцом верасьня, і я зраблю ўсё магчымае, каб вам дапамагчы.

Я ня памятаю, ці разьвітаўся з прафэсарам. Я бег дахаты, да маёй Людмілкі з радаснай весткай.

- Я прыняты на мэдыцыну, - закрычаў я такім голасам, што гаспадыня выйшла запытацца, ці ня здарылася чаго.

- Нічога ня здарылася, - адказаў я. - Мяне прынялі на мэдыцыну.

Прыпомніўся мне той мамэнт, калі я вярнуўся зь Вільні і з такой-жа радасьцю паведаміў сваёй Маме, што прыняты на мэдычны факультэт.

Я схапіў Люду ў абдымкі ды танцаваў амаль бяз памяці...

Пасьля пайшоў да Язэпа Сажыча з добрай весткай. Зараз-жа пачалі плянаваць, як знайсьці кандыдатаў. У першую чаргу, Язэп выбраўся на поўнач шукаць нашага старога сябра Валодзю Набагеза. Недзе знайшлі Толіка Бразоўскага, Міхася Жыліка, Міхася Сокала. Паведамілі лягеры ў Міхэльсдорфе і Остэргафэне. Адтуль прыехалі Арэшка й Жытко. У Марбургу далучыўся да нас Лызлаў, які быў вельмі адзінокі, ён страціў нагу ў часе вайны. Гэта быў вельмі інтэлігентны сын расейскага эмігранта ў Парыжы. Ён хутка ўключыўся ў нашую групу ды пазьней шмат нам дапамог пры арганізацыі хору. Ён быў вельмі добры піяніст і акампанаваў нашаму хору на піяніне. Далучыліся да нас Зоя Жалязоўская ды яшчэ адна дзяўчына, якая лічыла сябе беларускай. Юрка Мазура, яго сястра Таня ды Вара, Язэпава жонка, дапоўнілі нашую групу. Пазьней таксама на мэдыцыну прыехаў Гайдзель. З лягеру Ватэнштэт - Раіса Жукоўская. У сваім лісьце пра вучобу і жыцьцё ў Марбургу яна расказвае:

"У лягер Ватэнштэт (ангельская зона), у нашую зь сястрой Валяй кватэру, прыйшоў малады чалавек, колішні афіцэр беларускай арміі - Барыс Рагуля. Ён расказаў, што на ўнівэрсытэце ў Марбургу, горадзе амэрыканскае зоны, на наступны сэмэстар ёсьць 30 мейсцаў для беларускіх студэнтаў. Намаўляў нас ехаць і паступаць на студыі. Без намоваў мяне аж разносіць. Яшчэ пакуль трапіла я ў беларускі лягер, езьдзіла ў Гамбург і Гетынген, старалася дастацца на ўнівэрсытэт, каб прадаўжаць раней распачатыя студыі дантыстыкі. Усюды прымалі мяне ветліва і ўсюды ветліва мне адказвалі, што няма мейсца. З вайны вяртаюцца, казалі мне, маладыя людзі, якіх у першую чаргу трэба прыняць на факультэт дантыстыкі. Я ўжо была і страціла надзею на працяг студыяў. І тут мне кажуць, што на Філіпс Унівэрсытэце ў Марбургу ёсьць магчымасьць вучыцца! Я гатова ехаць хоць сёньня!

Без адвалокі, як і трэба было, я напісала заяву і атрымала паведамленьне, што прынятая на факультэт дантыстыкі Марбургскага Ўнівэрсытэту. Толькі ехаць! Але й тут ня так проста. Гэта-ж іншая зона. Трэба мець адпаведныя дакумэнты, якіх я ня маю і якія чамусьці ня так лёгка атрымаць. Ды ахвота горш няволі. А маладым - мора па калені, акіяны - па косткі. Еду ў Марбург - амэрыканскую зону - і са страхам Божым і чужым дакумэнтам пераходжу граніцу.

У Марбургу я і яшчэ дзьве сяброўкі прыйшлі на кватэру маладога жанімства Барыса й Людкі Рагуляў. Барыс як Барыс, а Людка - як салавейка, пяе такім прыгожым голасам і з такім пачуцьцём! Ад Барыса, ведаем, залежыць шмат у чым наш лёс у Марбургу. Пераначавалі мы ў Рагуляў, але-ж дзесьці трэба жыць... У паваеннай разьбітай, разбомбленай Нямеччыне знайсьці ня толькі памяшканьне, але й пакойчык - немагчыма. І зноў трэба Барысу нас ратаваць.

Ужо няма ў жывых ані малодшых, ані старэйшых спадарстваў Каптуровічаў, што жылі ў марбургскім бараку. Старэйшыя Каптуровічы займалі адзін пакой, а малодшыя - другі. У бараку была яшчэ маленькая кухня і прахадны пакой, зь якога ішлося або на кухню, або на двор. Вось-жа гэты прахадны пакой Барысу трэба было атрымаць, каб пасяліць у ім тры новапрыбылыя ў Марбург студэнткі. Барыс для нас заняўся шантажом. Малодшы Каптуровіч хацеў паступіць на ўнівэрсытэт і студыяваць музыку. Барыс яму кажа: "Уладкую цябе на ўнівэрсытэт, калі ўступіш прахадны пакой для студэнтак". - "Колькі студэнтак?" -"Пабачым, адна ці дзьве...". Нажаль, забылася імя спадара Каптуровіча. Ён запісаўся на ўнівэрсытэт, а мы - Оля Пазьняк (цяпер Сяднёва), Шура Брылеўская, празь некаторы час Нюра і я - сталі жыць у прахадным пакоі, былі задаволеныя і шчасьлівыя.

На сьвеце бывае так, што адна асоба робіць шмат дабра для другіх, а тыя другія ў суматосе жыцьця, у кніжках, лябараторыях і экзаменах ды розных сваіх іншых бесперапынных клопатах і турботах неяк забываюць, перастаюць заўважаць, усьведамляць зробленае ім кімсьці дабро. Проста не даацэньваюць, быццам-бы гэта ім належылася, каб нехта ім памагаў. Гэткія няўвагі ў нас часта бываюць у адносінах да нашых дабрачынцаў і перадусім у адносінах да нашага Творцы, які пасылае нам, як сваіх пасланцоў, дабрачынцаў. Верце гэтаму або й ня верце, а даўгое жыцьцё мяне ў гэтым пераканала.

Думаючы пра гэта незадоўга да канца студыяў, села й напісала Барысу Рагулю ў Лювэн ліст прызнаньня і ўдзячнасьці (тады ўжо Барыс Рагуля і многія нашы сябры вучыліся ў Бэльгіі), бо-ж сапраўды, дзякуючы яму, у 1946 годзе я была прынята на Філіпс Унівэрсытэт у Марбургу. Гэта дало мне магчымасьць закончыць факультэт дантыстыкі. Я шчыра ўдзячная доктару Барысу Рагулю й па-сёнья.

У Марбургу была студэнцкая арганізацыя, старшыня - той-жа Барыс Рагуля. На сяброўскай інаўгурацыйнай бяседзе сабралася за сталамі, застаўленымі сьціплымі, прыгатаванымі сяброўкамі, прысмакамі, мусіць, трыццаць асобаў. Трыццаць беларусаў удалося Барысу Рагулю ўладкаваць на той сэмэстр ва ўнівэрсытэт. Шмат сябровак і сяброў былі мне незнаёмыя. Большасьць прыехала зь Мюнхэну. Мне, сьціплай і нясьмелай, давялося сказаць некалькі слоў, выразіць задавальненьне й падзяку тым, хто паспрыяў, каб апынулася я на гэтай бяседзе як студэнтка Марбургскага Ўнівэрсытэту. Пасьля сяброўкі мне казалі, што я зашмат гаварыла.

З дапамогай сяброў я прыпісалася ў беларускі лягер ДП, што каля Марбургу, і даставала там прадукты на пражыцьцё. Кукурузнай манкай, зь якой варылі кашку, мы пераважна й жывіліся. Атрымала я і ўнівэрсытэцкую легітымацыю - дакумэнт, зь якім магла пераязджаць граніцу ў ангельскую зону.

У Марбургу пачалася навука, шмат трэба было вучыцца і ўпяршыню прымаць пацыэнтаў, лячыць зубы. Усё гэта было ані проста, ані лёгка. Але пасьля заняткаў бегла адвесьці душу праз усю цэнтральную вуліцу, па якой хадзіў трамвай, на другі яе канец да Рагуляў або трошачку далей да Зойкі Жалязоўскае (з Зояй я найбольш сябравала). Дружыла я таксама з Вандай Чарнэцкай (цяпер Махнач), якая студыявала мэдыцыну. Калісь Ванда была сяброўкай Беларускага Студэнцкага Саюзу ў Вільні і дружыла з маёй сястрой Валяй. Часта мы хадзілі разам зь ёю на выклады паталёгіі, а пасьля здавалі экзамены.

Ці на той самай вуліцы, ці на іншай жылі Юзік і Вара Сажычы, Валодзя Набагез. Валодзя студыяваў, як і Барыс Рагуля ды Юзік Сажыч, мэдыцыну, быў прыстойным хлапцом і падабаўся дзяўчатам, але пра гэта лепш гаварыць ня будзем. Былі Таня і Юрка Мазуры, Лёня Вініцкі, Аляксей Арэшка, Язэп Арцюх і многа іншых..." (З успамінаў Раісы Жук-Грышкевіч)

Уладзімер Набагез прыслаў сьпіс тых, хто паступіў на мэдычны факультэт:

А. Бразоўскі У. Набагез
М. Сокал Ю. Лызлаў
П. Гайдзель з жонкаю Ірэнай Л. Стагановіч
В. Чарнэцкая А. Арэхва
Б. Рагуля У. Рабцэвіч
Я. Сажыч Л. Вініцкі
М. Жылік

на дантыстыку:
У. Красоўскі, Л. Трусэвіч, Р. Жукоўская

на фармацыю:
Л. Рагуля, З. Жалязоўская, Н. Юрэвіч, О. Пазьняк, О. Левановіч, Ш. Брылеўская.

Пачаўся наш першы акадэмічны год. Нельга тут апісаць майго энтузіязму да навукі. Аглядаючыся на пражытыя гады, усё больш пераконваюся, што я заўсёды быў апантаны мэдыцынай ды навукай наагул. Я лічыў: каб змагацца з бальшавізмам, нам перш за ўсё патрэбныя кадры ў розных галінах навукі.

Пад канец верасьня 1945 году заехаў у Марбург па дарозе зь беларускага лягеру ў Ватэнштэце спадар Стась Станкевіч. Ён спыніўся ў мяне. Пасьля кароткага прывітаньня раптоўна заявіў:

- Барыс, ты мусіш кідаць навуку ды пераехаць у лягер Остэргафэн, каб заняцца арганізацыяй беларускіх лягераў.

Я на мамэнт анямеў.

- Кідаць навуку ды ехаць у лягер? Я, мусіць, дрэнна чую цябе, Стась. Ці ты ўяўляеш, што гаворыш? Навука - гэта аснова нашага нацыянальнага адраджэньня. У нас хопіць людзей на арганізацыйную работу, але ў нас не хапае кандыдатаў на ўнівэрсытэт. Я сем гадоў чакаў на такую нагоду. Думка пра вучобу ніколі мяне не пакідала нават у найгоршых абставінах майго жыцьця, а цяпер ты мне кажаш яе адкінуць?

- Гэта ня толькі мая ідэя, - адказаў ён. - Гэта пастанова нашага нацыянальнага актыву, і ад іхняга імя я загадваю табе неадкладна пераязджаць у лягер.

Наступіла прыкрае маўчаньне. Людміла спалоханымі вачыма глядзела на мяне, чакаючы майго адказу.

- Не, Стась! Станоўча - не! Я застаюся ў Марбургу, каб прадоўжыць сваю адукацыю і дапамагчы маім маладым землякам здабываць асьвету.

- Дык ты ігнаруеш загад?

- Так, ігнарую, бо лічу гэты загад неразумным і нясвоечасовым. Перадай гэтаму актыву, што дурных загадаў я ня выконваю і на гэтую тэму больш не хачу дыскутаваць.

На гэтым нашая гутарка закончылася. Стась панура сядзеў і доўга маўчаў. Гэтае маўчаньне перарвалася, калі Люда запрасіла нас на пачастунак. У нас было дзьве бульбіны ды крыху маргарыны.

- Гэта ўсё, што вы маеце?

- Не, мы яшчэ маем эрзац-каву, - заявіла Людміла.

Стась моўчкі пачаў калупацца ў сваім клумку.

- Я тут маю сёе-тое зь лягеру, - і дастаў кілбасу ды бутэльку самагонкі.

Пасьля першай чаркі атмасфэра крыху праясьнілася, а пасьля другой мы пачуліся зноў сябрамі. Пасля трэцяй Стась пагадзіўся, што навука важнейшая за лягеры, ды абяцаў растлумачыць сытуацыю нашаму актыву.

Побыт у Марбургу быў даволі цяжкі. Амэрыканскія акупацыйныя ўлады не давалі дапамогі тым, хто ня жыў у лягеры. UNRRA таксама адмовілася дапамагаць тым, хто жыў па-за лягерам. Усе нашыя захады перад UNRRA ня мелі ніякіх пазытыўных вынікаў. Такім чынам, студэнты, як і рэшта мясцовага насельніцтва, мусілі задаволіцца скупымі нямецкімі харчовымі карткамі. У хуткім часе нашым дзяўчатам пашчасьціла атрымаць працу пры амэрыканскай кухні за ежу, бязь ніякай аплаты, і тайком яны маглі вынесьці яду, каб падкарміць нас, мужчын. Цяжка яны працавалі, але я ніколі не пачуў нараканьня ад Людмілы. Яна шкадавала толькі аднаго, што не магла вучыцца.

Дзесьці ў канцы кастрычніка пачалі мы думаць, каб стварыць студэнцкую арганізацыю. І гэтая думка хутка была рэалізаваная. 4 лістапада 1945 году на кватэры Валодзі Набагеза мы заклалі Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ў Марбургу. Пачалі шукаць аднадумцаў у іншых асяродках. Адзін з такіх асяродкаў быў у Мюнхэне, дзе аказаўся і Міхась Рагуля, які закончыў там інжынэрны факультэт. Недалёка ад Марбургу разьмяшчаўся вялікі лягер ДП Аллендорф, дзе знайшлася даволі вялікая група беларусаў. Там я пазнаёміўся зь сем'ямі Кажураў і Дубягаў. Нас спаткалі, як сваіх родных, і часта падкормлівалі маладых студэнтаў.

Беларускія студэнцкія арганізацыі ў другой палове 40-х гадоў у Заходняй Нямеччыне паўставалі амаль спантанічна: усюды, дзе апынуліся нашыя студэнты, засноўваліся гурткі-арганізацыі. Гэтак пры Рэгенсбургскім Унівэрсытэце Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне паўстала ў верасьні 1947 году. У верасьні таго-ж 1947 году было заснаванае Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ў горадзе Карлсруэ. Восеньню 1947 году паўстала таксама Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне пры ўнівэрсытэце Фрайбургу[1] .

У 1948 годзе было заснаванае Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне пры ўнівэрсытэце ў горадзе Цюбінгене. У лісьце да мяне Вітаўт Кіпель падае гэткую інфармацыю пра беларускіх студэнтаў на Цюбінгенскім Унівэрсытэце.

"У красавіку 1948 году, праз пару дзён па выпускным вечары 3-яе матуры Беларускае Гімназіі імя Янкі Купалы ў Баварыі, дырэктар гімназіі доктар Орса паклікаў мяне ў настаўніцкую ды сказаў, што ёсьць магчымасьць паступіць на Цюбінгенскі Ўнівэрсытэт, хоць для дырэктара і ня было ясным, як і хто гэта аформіць. Мяне дырэктар проста спытаў:

- Ну, а ты паедзеш?

- Ясна, што паеду, - адказаў я.

Тады ён сказаў, што пагутарыць і зь іншымі выпускнікамі. Пасьля доўгіх перамоваў згадзіліся ехаць у Цюбінген чатыры абітурыенты: Вітаўт Кіпель, Зора Савёнак, Оля Харытончык і Галіна Ганчарэнка.

Але ня ўсё ішло так гладка! Горад Цюбінген знаходзіўся ў французскай акупацыйнай зоне, а мы жылі ў зоне амэрыканскай. Дазволу на пераезд у іншую зону акупацыйныя ўлады не давалі, а вызначаныя межы ахоўваліся як нямецкімі, так і саюзьніцкімі вартавымі. Таму мяжу трэба было пераходзіць нелягальна. Гэтак мы, даехаўшы да апошняе чыгуначнае станцыі на амэрыканскім баку (здаецца, гарадок Гэрэнбэрг), зьлезьлі зь цягніка і вечарком пешкі пайшлі празь мяжу ў французскую зону.

Ісьці трэба было кілямэтраў 8-10 да першае станцыі ў зоне французскай. Ісьці было нявыгодна: мы мелі ладне рэчаў, ішлі напрасткі празь лясочкі й кустарнічкі, а ў гэты час - месяц красавік - зямля ў той мясцовасьці мокрая й чарнюшчая. Мы здорава ўпэцкаліся, было цяжкавата, асабліва цягнуць рэчы, бо адна з нашых сябровак мела не пляцак, а вялізарную валізку! Але з прыгодамі - той-сёй паваліўся, добра, што мінулі пагранічнікаў, - прыйшлі мы ў французскую зону ды вырашылі пехатой дабірацца да Цюбінгену (яшчэ кілямэтраў 6-8), бо баяліся, што можа быць праверка ў цягніку.

Праз гадзінаў 12-15 пасьля таго, як мы вылезлі зь цягніка ў амэрыканскай зоне, дабраліся да Цюбінгену. Прыйшлі на кватэру спадарства Гэльвігаў, адрас якіх атрымалі ад доктара Орсы. Хутка на той-жа кватэры мы сустрэліся і з прадстаўнікамі арганізацыі, якая мелася ўладкаваць нас на ўнівэрсытэт. Выявілася, што гэтая арганізацыя - польская, але ўся квота не запоўнена палякамі, дык кіраўнікі згаджаюцца дапусьціць праз сваю арганізацыю на ўнівэрсытэт і нас, як былых грамадзянаў Польшчы. Ведама, што ў той час афіцыйна мы ўсе былі запісаныя як польскія грамадзяне, каб пазьбегнуць выдачы ў Савецкі Саюз. Адразу-ж зь мейсца я й мае сяброўкі заявілі, што раз гэтая арганізацыя польская, мы ў яе ўступаць ня будзем - мы не палякі. Гэткая нашая заява выклікала буру гневу - пасыпаліся эпітэты "савецяжы", "кацапы", "пятая калёна"..., папрокі, што мы не паважаем аказанага нам даверу. Не прамінулі сказаць, што, калі мы ня ўступім у гэтую арганізацыю, не атрымаем і паёк ад Палёніі, а паколькі мы з амэрыканскай зоны - нелягальныя, дык нас могуць і арыштаваць. Але мы ні на якія пагрозы не зьвярнулі ўвагі, выйшлі з хаты ды пайшлі на вакзал, які ад гэтага часу стаўся нашым домам (хоць трэба было добра лавіраваць, каб не пападацца на вочы паліцыі). Вырашылі, што раз мы ў Цюбінгене, дык паспрабуем неяк уладкоўвацца самі.

Праз дзень-другі пайшлі ў рэгістрацыйны адзьдзел унівэрсытэту, дзе нам сказалі, што нямецкая адміністрацыя нічога ня можа вырашыць адносна студэнтаў-чужынцаў, а з гэтай справай трэба зьвяртацца ў ваенную адміністрацыю. Сустрэўшыся зь некаторымі мясцовымі беларусамі, мы выказалі свой намер пайсьці да французскіх ваенных уладаў і паспрабаваць атрымаць дазвол на запіс ва ўнівэрсытэт. Землякі палічылі нас за вар'ятаў: "Калі вы пойдзеце да французаў, вас усіх адразу арыштуюць і вывезуць у савецкую зону", - так нас застрашылі нашыя суродзічы. Ясна, што сытуацыя была няцікавая: мы ня мелі ні памяшканьня, ні харчоў, ні адпаведных дакумэнтаў. І тым ня менш, мы зь дзяўчатамі вырашылі паспрабаваць шчасьця.

Ведаючы, куды зьвяртацца, мы паказвалі вартавым пры будынку ваеннай адміністрацыі скаўцкія легітымацыі, якія выдаваліся Інтэрнацыянальным Скаўцкім Бюро для ўсяе Заходняе Нямеччыны. Пайшлі мы, Вітаўт Кіпель і Галіна Ганчарэнка, да палкоўніка Дзю Банэ (а можа, Дзю Манэ) і выказалі нашую справу. Той выслухаў нас спакойна, сказаў, што справа няпростая, мы для яго - нелягальныя чужынцы і павінны быць адразу выдаленыя з французскай зоны, але, паколькі мы хочам вучыцца ва ўнівэрсытэце, ён нам дазволіць сустрэцца з вышэйшым начальствам.

Празь дзень, гэтым разам ужо я сам адзін (дзяўчаты вырашылі, што ім будзе лягчэй нешта рабіць, калі-б мяне затрымалі!) пайшоў да француза-палкоўніка, які наглядаў за сыстэмай вышэйшае адукацыі ў французскай зоне (нажаль, забыў ягонае прозьвішча). Палкоўнік сустрэў мяне ветліва, адразу спытаў, на якой мове будзем гаварыць (у маім моўным багажы ў той час была толькі адна нямецкая мова з заходніх моваў), і я пачаў сваё апавяданьне. Я расказаў яму пра Беларусь, паказаў кнігу Энгельгарда (гэтую кнігу я гадоў пяць вазіў у сваім плецаку), вытлумачыў, чаму мы не вяртаемся на бацькаўшчыну (адно зь першых ягоных пытаньняў да мяне было - ці ўсё-ж я ня думаю вярнуцца ў Савецкі Саюз?), ды асабліва падкрэсьліў, што нам важна здабыць асьвету на Захадзе і служыць Беларусі.

Гэтаксама, вёў я, нам, беларусам, патрэбныя свае арганізацыі, а таму, у выпадку нашае рэгістрацыі на ўнівэрсытэце, мы хацелі-б мець беларускую студэнцкую арганізацыю. Гэтыя мае словы як-бы ўзарвалі палкоўніка. Ён рэзка павярнуўся, ускінуўся ды разьюшана выпаліў: "Што гэта вы сабе думаеце! Нелягальныя грамадзяне ў французскай зоне просяць зарэгістравацца на ўнівэрсытэт ды яшчэ - проста нахабства - хочуць стварыць новую арганізацыю. Гэта нячувана!" - крычаў палкоўнік. Я-ж спакойна яму паясьніў, што ня лічу нахабствам, калі нечага прашу. "Вы мне проста можаце адмовіць, аднак я яшчэ раз хачу падкрэсьліць, што раблю гэта з нацыянальнага абавязку, а не для задавальненьня асабістых патрэбаў". Пачуўшы мой спакойны тон, палкоўнік, здалося мне, неяк суцішыўся. У маёй-жа галаве думкі скакалі, як у калейдаскопе: "Што рабіць, калі ён зараз пакліча варту й мяне арыштуюць?! Уцякаць няма куды, я - у памяшканьні ваеннай адміністрацыі". Асабліва я напужаўся, калі палкоўнік, ня кажучы мне ні слова, зьняў тэлефонную трубку, глянуў на мяне ды пачаў набіраць нейкі нумар. "Ну, думаю, хана...". Відаць, мой твар выказваў вялізарнае занепакаеньне, бо палкоўнік зрабіў нейкі адчэпна-заспакаяльны жэст - маўляў, ладна, сядзі...

І тое, што ён пачаў гаварыць у тэлефон, ашаламіла мяне. Я не хацеў верыць сваім вушам. Палкоўнік некаму сказаў, каб мяне прынялі і выканалі маю просьбу. Дарэчы, гутарка палкоўніка зь некім адбывалася таксама па-нямецку. Я быў на дзясятым небе. Хацелася сардэчна паціснуць гэтаму французу руку, але я сядзеў, не адважваючыся нічога сказаць. Павесіўшы трубку, палкоўнік растлумачыў мне, што ён гаварыў з канцылярыяй віцэ-рэктара, сказаў, каб я туды адразу ішоў - нашая просьба будзе задаволеная. Ён нават не дазволіў мне выказаць словы ўдзячнасьці, перабіў мяне і заўважыў, што ён адступіў ад правіла, бо яму здалося, што я гаварыў шчыра. Ён, сапраўды, мог у гэтым не сумнявацца. І мая гутарка, і паводзіны ўсіх нас - Галіны, Зоры, Олі - кіраваліся толькі адным - быць карыснымі беларускай справе. І ўсё, што мы рабілі, было шчырае.

Далейшы ход падзеяў быў просты (праўда, я на хвілінку завагаўся: ці знайсьці на станцыі дзяўчат і сказаць ім навіну, ці ісьці адразу ў канцылярыю віцэ-рэктара?). Вырашыў, што скажу пазьней, залагодзіўшы ўсе справы. Я прыйшоў да віцэ-рэктара, запісаў нашыя прозьвішчы, запоўніў патрэбныя анкеты і падаўся на вакзал шукаць дзяўчат. Празь некалькі дзён на галоўнай адміністрацыйнай дошцы зьявілася паведамленьне, што пры ўнівэрсытэце зарэгістраваная новая арганізацыя - Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне. Былі таксама аформленыя нашыя ўнівэрсытэцкія дакумэнты, і для нашага найбольшага задаваленьня (да нейкай ступені зьдзіўленьня) у нашых "аўсвайсах" (мы іх і цяпер захоўваем) нават нашая дзяржаўная прыналежнасьць была запісаная як "вайсрутэнішэ" - беларуская! Гэтак мы пачалі студэнцкае жыцьцё.

Мы бралі ўдзел у колькіх міжнародных студэнцкіх імпрэзах-вечарох, я ад нашае групы быў на зьезьдзе ў Марбургу (канец травеня 1948 году), а пазьней, восеньню 1948 году, паколькі мы дзейнічалі як самастойная арганізацыя, дамагліся ад унівэрсытэту памяшканьня для служэньня беларускіх праваслаўных службаў айцом Сьцяпанам Войтанкам. К таму часу разам з намі ўжо былі Валодзя Жыромскі, Янка (Яніна) Калюцік і іншыя студэнты. У канцылярыі мне сказалі, што ёсьць яшчэ адна студэнтка-беларуска - Надзя Юрэвіч.

Навука ў Цюбінгене стаяла вельмі высака: мы наведвалі лекцыі фізыкі ў прафэсара Косэля, аднаго з бацькоў актэтнай тэорыі структуры ядра, хімію выкладаў прафэсар Віціг, выдатны нямецкі хімік, слухалі іншых, ня менш знакамітых навукоўцаў.

Нашую дзейнасьць спараліжавала грашовая рэформа, хоць я і прабыў на ўнівэрсытэце да красавіка 1949 году, а дзяўчаты павыязджалі раней. Наступным нашым студэнцкім этапам - на даўжэйшыя гады - стаўся ўнівэрсытэт у Лювэне".(З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

Вернемся зноў у Марбург. Жыцьцё нашае пачало наладжвацца. Студэнты грызьлі навуку: засвойвалі тэорыю, набывалі практычныя веды. "Хачу ўспомніць, - расказвае Ўладзімер Набагез, - наш пабыт у Трайзе, дзе мы стажыраваліся ў шпіталі для мэнтальна хворых як санітары. Гэтага вымагала мэдычная школа перад допускам на клінічныя сэмэстры. Шмат хто выракся мэдыцыны пасьля шасьцітыднёвай практыкі. Там, у шпіталі, быў доктар Малецкі, вялікі беларускі патрыёта, які дапамог нам уладкавацца на працу і апякаў нас. Нам вельмі імпанавала, калі пацыэнты зьвярталіся да нас Черр Доктор".(З успамінаў Уладзімера Набагеза)

"Прыпамінаецца Вялікдзень, - піша Раіса Жук-Грышкевіч. - Мы, дзяўчаты ад Каптуровічаў, далучыліся да іншых, каб ад самае раніцы да вечара хадзіць валачобнікамі ў адведзіны да нашых сяброў. Вельмі прыемныя былі адведзіны ў Сажычаў. Вара - добрая гаспадыня і напякла на сьвята ўсякіх пірагоў, бабак, мяса - усё як трэба на Вялікдзень. І ейны вялікодны стол, накрыты белым абрусам, застаўлены смачнай ежай, выглядаў прыгожа і як-бы запрашаў студэнтаў частавацца. Але доўга гасьцяваць у аднэй хаце нельга, бо трэба-ж і іншых адведаць. І абавязкова зь пяяньнем валачобных песень. Хай-бы Валодзя Набагез сьпісаў словы ўсіх валачобных песень, якія памятае, бо тады ён найбольш іх ведаў і сьпяваў, а за ім ужо й мы падцягвалі". (З успамінаў Раісы Жук-Грышкевіч)

З часам узьнікла неабходнасьць вырашыць і рэлігійныя справы. Асабіста я гэтым мала цікавіўся. Мая сувязь з царквой перарвалася даволі рана, на адзінаццатым годзе жыцьця. Я быў царкоўным прыслужнікам, і мая бабуля бачыла ў гэтым нейкую божую ласку ды ўяўляла ўнука сьвятаром. На Вялікдзень людзі давалі сьвятару што каму Бог пашле, ды аказалася, што аднаго разу ўсе прынесьлі толькі яйкі. Калі сьвятар убачыў, што, акрамя яечак, амаль нічога ня было, вельмі ўзлаваўся:

- Што-ж, гэтыя хамы не маглі шынкі ці кілбасы прынесьці! - закрычаў ён, зразумела, па-расейску, бо "хамскай мовай" ён не гаварыў.

Нешта, як нажом, укалола мяне ў грудзі. Мае-ж бабка і дзед таксама давалі на царкву. Дык і яны хамы, і я хам... Многа трэба было часу, каб пра гэта забыцца, але забыцца я ня мог. Аднаго дня, калі я падаваў сьвятару кадзіла, ён мне зрабіў нейкую заўвагу, а я паспрабаваў апраўдацца. У адказ пачуў:

- Перестань говорить со мною хамским языком да смотри, как лучше выполнять свои обязанности!

Тут ужо ён мяне дапёк. Праз два тыдні меўся быць фэст у Любчанскай царкве на сьвятога Ільлю. Чакалі япіскапа і шмат сьвятароў. Пры такіх нагодах службы заўсёды былі вельмі ўрачыстыя. Вось для мяне здарыўся ўдалы выпадак адыграцца на маім сьвятяры. Я сабраў усіх прыслужнікаў, а нас там было чатырох, ды расказаў ім аб маім інцыдэньце са сьвятаром.

- Ці "хамы" могуць служыць пры такіх урачыстасьцях, - запытаў я іх. - Мы для нашага сьвятара - беларускія хамы. Помніце, каб ніхто з вас не зьявіўся ў царкву на службу. Няхай бяз "хамаў" абыходзяцца.

Двое хлапцоў пагадзіліся адразу, адзін маўчаў, а чацьвёрты кажа, што гэта, можа, будзе грэх. Я стараўся пераканаць, што тут нічога грэшнага няма й мы ня можам дазволіць, каб нас абражалі. Калі-ж мой сябра паспрабаваў упірацца, дык я проста прыгразіў, што паб'ю яго, калі ён зьявіцца ў царкву.

Вось і першы страйк. Ніводзін з прыслужнікаў не зьявіўся ў царкву. Я пайшоў туды, каб паглядзець, што там адбываецца.

- Где эти хамы? - нэрваваўся сьвятар.

Хамы ня прыйшлі. Плян удаўся. Цяжка апісаць маю радасьць... На другі дзень сьвятар прыйшоў да нас у хату. Я папярэдне расказаў Маме пра ўсё, як было. Калі сьвятар разгневаным голасам, трасучы пальцам перад маміным тварам, дамагаўся майго пакараньня, мая Мама спакойна адказала:

- Я думаю, што Богу, мабыць, ня зусім даспадобы, каб хамы Яму прыслужвалі. Караць я сына ня буду, гэта ягоная справа, ці ён надалей захоча вам прыслужваць.

На гэтым закончылася гутарка і адначасова мая сувязь з царквой. Мне шкада было толькі маёй бабкі. Яна крыжам ляжала ў царкве, просячы Бога дараваць мой грэх. Відаць, мой Бог паслухаў ейных малітваў ды меў мяне ў сваёй апецы.

Мусіць, ад таго часу для мяне мой Бог ня месьціцца ні ў якім храме. Мой Бог жыве над Нёманам, у Налібоцкай пушчы, на лугох ды сярод зорак. Так яно ўжо і асталося аж да пахілых гадоў майго жыцьця.

Выпадкова я сустрэў прафэсара, які выкладаў тэалёгію. Калі ён даведаўся, што ў Марбургу ёсьць праваслаўныя студэнты, ён запрапанаваў адпраўляць для іх праваслаўныя службы. Унівэрсытэт адпусціў нам адну залю, і мы хадзілі амаль кожную нядзелю на царкоўныя службы. Аднак праваслаўны сьвятар у Аллендорфе даведаўся аб гэтым і заявіў, што гэта грэх, што лютэранскі сьвятар ня мае права служыць праваслаўных службаў і што ён сам арганізуе праваслаўныя службы ў Марбургу. Гэтым я ўжо не займаўся. Арганізаваўся прыход. Каптуровіч, якога мы спаткалі тут, з маленькай групы студэнтаў зрабіў царкоўны хор і стаўся ягоным дырыжорам. А Юрка Мазура, таленавіты музыкант і нават кампазытар, зрабіў яшчэ сьвецкі хор, дадаў танцавальную групу ды ўславіў свой каляктыў частымі выездамі ў лягеры ДП, дзе паднімаў нацыянальны беларускі дух. Марбургскія студэнты пачалі выязджаць на гастролі ў розныя лягеры з канцэртамі народнай музыкі й танцаў. Гэта мела вялізарны ўплыў на беларускіх эмігрантаў, якія віталі нашых студэнтаў з адкрытымі сэрцамі ды часта ўзнагароджвалі іх дадатковым правіянтам. Сухары, маргарын, а часам папяросы дапамагалі студэнтам у цяжкой матэрыяльнай сытуацыі.

Набліжаліся Каляды. Але на пусты жывот і Каляды - малая пацеха. Валодзя Набагез прыпомніў, як мы паехалі на поўнач купіць селядцоў. Якая-ж куцьця безь селядцоў? Вось тут Валодзевы ўспаміны з нашага падарожжа.

"Сьнежань 1945. Перш падаліся ў Гамбург - меліся заехаць у Ротэнбург забраць пішучую машынку з маёй старой кватэры, а тады праз Брэмэн падацца ў Брэмэнгафэн, дзе селядцы прадаваліся даволі танна. Нам трэба было сысьці ў Ротэнбургу, але цягнік быў хуткі і там не затрымліваўся. Далі адзін пачак цыгарэтаў машыністу, і ён дастаткова звольніў ход, каб мы маглі выскачыць у Ротэнбургу. Спыніліся ў нашых землякоў - Алеся Салаўя, Барыса Рамановіча, Андрэя Шацукевіча. Назаўтра, забраўшы мой пляцак зь пішучай машынкай, пайшлі на станцыю ды, набыўшы білеты, паехалі ў Брэмэнгафэн.

У Брэмэне перасадка. Мелі гадзіну часу ды вырашылі паглядзець горад. Нас тут-жа затрымала нямецкая паліцыя як спэкулянтаў і хацела канфіскаваць машынку. Мы пратэставалі й дамагліся, каб нас завезьлі ў амэрыканскую вайсковую паліцыю. Там начальнікам быў маёр Мураўскі, польскага паходжаньня, які трохі кумекаў па-польску. Сымпатычны дзядзька, ён перагледзеў нашыя студэнцкія пасьведчаньні ды, сказаўшы некалькі слоў па-польску, адпусьціў нас і загадаў нямецкай паліцыі больш нас не чапаць. Мы ўсё-ж не пакінулі плянаў купіць селядцоў. Якая-ж будзе куцьця безь селядцоў? Далейшае падарожжа прайшло спакойна. У Брэмэнгафэне купілі так жаданых прысмакаў ды вярнуліся ў Марбург.

Шумна сьвяткавалі куцьцю на маёй кватэры зь селядцамі ды алендорфскай самагонкай. Весела расказвалі аб нашых прыгодах, крыху прыўкрасіўшы для большай цікавасьці, але факт ёсьць фактам, што "шнэльцуг" затрымаўся ў чыстым полі, каб мы маглі зь яго зьлезьці.

А што да пішучай машынкі, дык яна верна служыла нашым студэнтам у Марбургу, а пасьля, зь пераробленым шрыфтам, - у Лювэне. Яна й цяпер у мяне, чакае на дастойнае мейсца ў музэі, як доказ, што на ёй пісалі гісторыю беларускага студэнцтва на Чужыне". (З успамінаў Уладзімера Набагеза)

Людміла хацела таксама пайсьці вучыцца, але ў міжчасе зацяжарыла, і навука часова адышла на другі плян. Я зноў паспрабаваў заняцца спэкуляцыяй, каб трохі паправіць наш побыт, але ў мяне нічога ня выходзіла. Мая спэкуляцыя заканчвалася, у лепшым выпадку, здабыткам торбы яблыкаў ці бульбы. На пачатку сьнежаня 1945 году я выбраўся яшчэ раз паспрабаваць шчасьця ў гандлі, але справа закончылася аўтамабільнай аварыяй, і я вярнуўся да мае Людмілкі пакалечаны ды абвязаны бінтамі. Гэты выпадак вельмі цяжка падзейнічаў на яе і, магчыма, быў прычынай бяды. Перад самым Новым Годам, 31 сьнежаня, у Людмілы пачаліся болі, і а першай гадзіне ночы мы страцілі нашага сына, які нарадзіўся на шостым месяцы цяжарнасьці. Доўга мы не маглі зьмірыцца са стратаю.

Неўзабаве пасьля гэтага даведаліся, што Люда можа паступіць на першы год фармацэўтычнага адзьдзяленьня. Сэмэстар пачынаўся ў канцы студзеня, і яна аддалася поўнасьцю навуцы. Гэта ў пэўнай ступені дапамагло ёй перанесьці страту. Людміла аказалася вельмі руплівай студэнткай, асабліва пасьпяхова ў яе ішла аналітычная хімія.

У 1946 годзе UNRRA зьмяніла сваю палітыку да студэнтаў і набыла студэнцкі дом, а таксама раз на тыдзень выдавала прадукты, па якія трэба было езьдзіць за 100 кілямэтраў. Гэта, аднак, значна палепшыла нашае матэрыяльнае становішча. Нашая група не перайшла жыць у студэнцкі дом, і мы засталіся на прыватных кватэрах.

З часам арганізавалі адзьдзел беларускіх ветэранаў і ўключыліся ў грамадскае жыцьцё беларускай эміграцыі. "У верасьні 1945 году спадар Радаслаў Астроўскі, прэзыдэнт Рады БЦР, склікаў сваіх бліжэйшых супрацоўнікаў на паседжаньне Рады ў Бад Кіссінген (Баварыя). Рагулю і мне было даручана прывезьці прэзыдэнта Радаслава Астроўскага, які ў той час жыў недалёка ад нас у ангельскай акупацыйнай ў лягеры Гэкстэр. Мне добра засталося ў памяці ўсяночнае паседжаньне ў замку Бад Кіссінген, дзе сп. Астроўскі заявіў: "Наша песьня сьпетая". Ён прапанаваў распусьціць Раду БЦР і працаваць пад шыльдаю БНР. Астроўскі тлумачыў гэта тым, што хаця БЦР і ейныя прыхільнікі былі і застаюцца беларускімі патрыётамі, адданымі ідэі незалежнасьці, аднак палітычная сытуацыя даволі нязручная, каб прадаўжаць палітычную дзейнасьць пад сьцягам БЦР. Ня было шмат дыскусыяў, амаль усе пагадзіліся з такой прапановай.

Тут я першы раз пазнаёміўся з ідэяй БНР, а потым даведаўся, што ў беларускіх лягерах зноў аднавілася ідэя БЦР і пачалася барацьба паміж так званымі Крывічамі й Зарубежнікамі на палітычнай і царкоўнай ніве. Я застаюся прыхільнікам БНР па палітычнай лінііі і прыхільнікам БАПЦ па царкоўнай лініі". (З успамінаў Язэпа Сажыча)

Якраз тады прыехаў з Парыжу Мікола Абрамчык. Ён атрымаў ад Васіля Захаркі тэстамэнт, у якім Васіль Захарка перадаў яму паўнамоцтвы прэзыдэнта Рады БНР як спадкаемцы і прадаўжальніка ідэяў Першага Усебеларускага Кангрэсу 1918 году. Другі Усебеларускі Кангрэс, які адбыўся 27 і 28 ліпеня 1944 году ў Менску пад гукі артылерыйскай кананады наступу савецкай арміі, не аб'явіў незалежнасьці, але пацьвердзіў пастановы Першага Кангрэсу, што было раўназначна, або, прынамсі, амаль раўназначна, абвяшчэньню незалежнасьці. Прызначэньне Абрамчыка прэзыдэнтам Рады БНР, якая была надзеленая паўнамоцтвамі абодвух Усебеларускіх Кангрэсаў, і роспуск БЦР былі даволі прыхільна сустрэты эміграцыяй. Хутка, аднак, спадар Астроўскі аб'явіў, што ён і надалей лічыць БЦР адзіным правамоцным нацыянальным прадстаўніцтвам. Многія з нас не маглі зразумець такога крутога павароту спадара Астроўскага. Ён ніколі так і ня змог растлумачыць сэнс такога палітычнага манэўру. Я адмовіўся ад супрацоўніцтва зь ім. Тады зяць Радаслава Астроўскага паклікаў мяне да сябе, пачаставаў добрай вячэрай ды пасьля чаркі зьвярнуўся да мяне:

- Барыс, дай слова, што захаваеш у сакрэце тое, што я табе зараз скажу.

- Абяцаю, - адказаў я.

- Пэўныя ангельскія колы зацікаўлены ў захаваньні БЦР як палітычнага прадстаўніцтва. Яны былі ў кантакце з Астроўскім. Я ня ведаю дэталяў, але, магчыма, аліянты (Allied Forcs - заходнія саюзьнікі) маюць намер супрацьстаяць савецкай экспансіі, і нам трэба быць гатовымі да такога павароту падзей.

- Я ня веру, што аліянты могуць так хутка зьмяніць свае пазыцыі, і больш таго - сумняваюся, што нехта мог гэта сур'ёзна запрапанаваць.

Сёньня я парушыў сваё слова, але ня думаю, што пасьля паўсотні гадоў могуць яшчэ быць нейкія таямніцы. Аднак рэтраспэктыўна я схільны паверыць, што нешта падобнае магло здарыцца.

Вось так і пачаўся палітычны падзел нашай эміграцыі. Бэцээраўцы і бэнээраўцы, а пазьней крывічы і зарубежнікі ды шмат іншых мянушак...

Адкуль пайшла назва "зарубежнікі"? Варта паясьніць. У 1945 ці на пачатку 1946 году япіскапы Беларускай Праваслаўнай Аўтакефальнай Царквы вырашылі далучыцца да расейскай зарубежнай царквы. Было, здаецца, пяць япіскапаў, але толькі двое - Апанас ды Філафей - лічылі сябе беларусамі й гаварылі па-беларуску. І мне здавалася, што ў іхняй душы захавалася любоў да беларускага народу. Радаслаў Астроўскі, прэзыдэнт Беларускай Цэнтральнай Рады, аднойчы сказаў мне:

- Ведаеш, Барыс, мне здаецца, што з нашых пяцёх япіскапаў адзін Апанас сапраўдны вернік ды, магчыма, захаваў беларускую душу.

Зь япіскапам Апанасам мне прыйшлося пазнаёміцца бліжэй, паколькі ён быў прызначаны ў Наваградак. Я зь ім часта сустракаўся, і ў мяне склалася ўражаньне пра яго, як чалавека аскэтычнага, адданага царкве і Богу. Усё-ж казаньні і ён гаварыў па-расейску. Відаць, усе царкоўнікі былі ўзгадаваныя ва ўпэўненасьці, што Бог разумее выключна расейскую мову. Зьвяртацца да Яго па-беларуску, "простай мовай", быццам-бы няпрыстойна. Стараславянская мова ў царкве была лацінай для маёй бабкі дый для мяне. Я ўпяршыню зразумеў праваслаўную службу, калі пачуў яе на французскай мове ў Бэльгіі. Пэўне-ж, ані я, ані беларуская моладзь, якая ў той час ужо ганарылася імем беларуса, не гарнуліся да чужой нам царквы.

Недзе на пачатку 1942 году япіскап Апанас запрасіў мяне да сябе. Адносіны між намі былі, сказаў-бы я, сяброўскія. Ён не чакаў ад мяне, каб я цалаваў яму руку ды прасіў благаславенства. Я адчуваў, што ён мяне паважае ды, магчыма, і любіць. Пасьля кароткай гутаркі ды шклянкі гарбаты ён запытаў:

- Барыс, скажы мне шчыра, чаму я ня бачу цябе ў царкве? Чаму нашыя студэнты сэмінарыі ня горнуцца да сваёй роднай царквы?

Я доўга маўчаў, гледзячы проста яму ў вочы. Перакананы, што ён знайшоў адказ яшчэ да маіх слоў - у маім паглядзе.

- Уладыка, - сказаў я, - царква ня родная - царква расейская, а гэтая моладзь гарыць беларускім духам і хоча бачыць царкву, якая задавольніць іхнія духовыя патрэбы. Вы-ж, Уладыка, беларус. Са мною гаворыце па-беларуску, але, як толькі адзенеце рызы, аўтаматычна пераходзіце на расейскую мову. Расейская царква, у маім паняцьці, ніколі ня была незалежнай ад Расейскай імпэрыі. Царква спрыяла русыфікацыі, царква дапамагала трымаць народ у цемнаце і перакананьні, што толькі праз расейскую царкву ды на расейскай мове можна наблізіцца да Бога.

Тут я расказаў япіскапу Апанасу пра мае дачыненьні з царквой у маладыя гады, што пакінулі незацёрты сьлед у маёй душы.

Ён доўга маўчаў. Відаць, я яго зачапіў.

- Барыс, я вас разумею. Але-ж вы Бога не адкідаеце?

- Уладыка, - адказаў я,- Бог ня мае нічога супольнага з царквой. У Яго не адна расейская царква. У Яго шмат цэркваў, дзе людзі хваляць Яго на розных мовах ды рознымі спосабамі. Калі-ж гаварыць аб хрысьціянскіх цэрквах, дык, Уладыка, мне здаецца, Вы забыліся Хрыстовы словы, зьвернутыя да апосталаў...

- Я ведаю, - перабіў мяне Уладыка. - Я ведаю, што вы хочаце сказаць. Інакш кажучы, вы думаеце, што моладзь будзе больш прыхільная да царквы, калі я перайду на беларускую мову?

- Я ня толькі думаю, Уладыка, але я перакананы, што ня толькі мне будзе прыемна пачуць вашае казаньне на роднай мове і што гэта прыцягне больш моладзі да царквы.

Я ня памятаю дэталяў далейшай гутаркі, але мы разьвіталіся, як сябры. У наступную нядзелю казаньне было па-беларуску, я сам пайшоў у царкву ды заахвоціў некалькіх студэнтаў пайсьці са мною. Праз пару месяцаў студэнты калёнамі ішлі ў царкву, апранутыя ў нацыянальнае беларускае адзеньне. Я пераканаўся, што нашае спатканьне дало добрыя вынікі.

Апошні раз я бачыўся зь япіскапам Апанасам у 1957 годзе ў Лёндане (Канада). Ён мяне наведаў, хацеў неяк апраўдаць свой адыход ад беларускай царквы. Мы рассталіся прыяцелямі, але я не адчуваў таго цяпла, як некалі ў Наваградку.

Япіскап Філафей жыў у Франкфурце, недалёка ад Марбургу. Нам, студэнтам, было балюча за адыход япіскапаў ад нашай царквы. Нягледзячы на тое, што зноў аднавілі аўтакефалію пасьля высьвячэньня інжынэра Тамашчыка на япіскапа Беларускай Аўтакефальнай Царквы, мы лічылі, што япіскапы Апанас і Філафей асабліва ўзмацнілі-б нашую царкву.

Мы склікалі сход студэнтаў, каб абгаварыць гэтую справу. Былі розныя меркаваньні. Адны вельмі востра рэагавалі на здраду япіскапаў, другія паставіліся абыякава. Бальшыня выказала думку, што не пашкодзіць пагаварыць зь япіскапамі, хоць надзеі амаль ніякай няма. Нам было ведама, што Расейская Зарубежная Царква даволі стабільная матэрыяльна і ў стане забясьпечыць патрэбы япіскапаў, тады як нашая эміграцыя слабая матэрыяльна і ня можа параўнацца з расейскай дыяспарай.

Сход прыняў рашэньне паслаць дэлегацыю на спатканьне зь япіскапам Філафеем. Гэты абавязак выпаў нам зь Міхасём Жылікам. Мы выслалі ліст з просьбай аўдыенцыі і хутка атрымалі адказ. На вызначаны дзень мы прыехалі ў Франкфурт. Зайшлі ў будынак кансысторыі, дзе нам паказалі кабінет япіскапа Філафея. У прыёмнай нас зь ветлівай усьмешкай спаткала, відаць, ягоная сакратарка, жанчына сярэдняга веку. Чорныя валасы з раньняй сівізнай, цёмныя вочы, высокія бровы, далікатна падмалёваныя вусны. Абціслы свэтар ня мог схаваць высокія грудзі\ тонкі, стройны стан і доўгія, прыгожыя ногі дапаўнялі вобраз. "Добры мае густ наш япіскап", - міжволі саграшыў я. Бачу, мой калега рааспусьціў губы ды слова ня можа сказаць.

- Калі ласка, сядайце, япіскап зараз вас прыме, - сказала яна на чыстай, прыгожай расейскай мове. Мы селі, разглядаючыся навокал, каб не паказаць нашага лішняга зацікаўленьня сакратаркай. Празь некалькі хвілінаў нас прыняў япіскап Філафей. Ён быў сярэдняга росту, з чорнай барадой ды густымі, добра дагледжанымі валасамі.

- Сядайце, калі ласка,- ветліва зьвярнуўся ён да нас. - Вы, напэўна, беларускія студэнты з Марбургу. Маеце ахвоту на каву?

Тут ён паклікаў сакратарку, і яна хутка прынесла пачастунак, між іншым, не "эрзац", а сапраўдную каву. Пасьля кароткай павярхоўнай гутаркі япіскап запытаў, зь якой справай мы завіталі.

- Уладыка,- пачаў я, - адыход нашых япіскапаў ад Беларускай Праваслаўнай Аўтакефальнай Царквы вельмі балюча адбіўся на нас, прадстаўнікох беларускай інтэлігенцыі. Але і шырэйшае грамадства таксама ня можа зразумець такога трагічнага кроку з боку нашых сьвятароў. Калі ў 1942 годзе была адноўленая Беларуская Праваслаўная Аўтакефальная Царква, вы ўсе ўключыліся ў яе і стараліся па меры сваіх магчымасьцей служыць нашаму народу. Чаму-ж цяпер, калі мы апынуліся у вольным сьвеце, Вы нас пакінулі?!

Ён не глядзеў мне ў вочы. Маўчаньне здалося занадта доўгім. Нарэшце ён адказаў:

- На Беларусі была іншая справа. Там былі масы, для якіх мы гатовы былі служыць. Да таго-ж, аўтакефалія была адноўленая ў часы нямецкай акупацыі, у ненармальных абставінах... На чужыне-ж апынулася толькі маленькая частка народу. Тут трэба аб'яднацца ўсім праваслаўным, каб супрацьстаяць камуністычнаму наступу на рэлігію, і ў гэтым выпадку драбленьне сілаў непажаданае. Зноў-такі, беларуская эміграцыя ня мае магчымасьцяў утрымліваць япіскапат.

Ён замаўчаў на хвіліну, і я змог заўважыць:

- Уладыка, будзьма шчырымі, гэты апошні фактар, здаецца мне, - асноўная прычына Вашага далучэньня да расейскай царквы.

- Не! - востра зарэагаваў ён і пасьля кароткага маўчаньня дадаў: - Гэта таксама трэба браць пад увагу ў эміграцыйных умовах. Ды зрэшты - факт дакананы, і мы вярнуцца ня можам.

Пасьля такіх слоў для мяне стала ясна: нашая візыта была дарэмная. Япіскап яшчэ шмат гаварыў пра каноны, пра ўсяленства царквы - рэчы для мяне мала зразумелыя. Бачачы, што сытуацыя становіцца лішне напружанай, пачалі разьвітвацца. Хацелася сказаць: "Уладыка, даражэнькі, усё гэта - рыторыка, а ў сапраўднасьці па хлеб вы пайшлі, а не за Богам. І калі вы далучаліся да Беларускай Праваслаўнай Аўтакефальнай Царквы на Беларусі, дык таксама пайшлі па хлеб"...

- Шчыра дзякую за візыту, Уладыка, - ветліва сказаў я, устаючы з крэсла. - Я перадам студэнтам нашую гутарку. Мне вельмі сумна. Я ўспамінаю мае добрыя адносіны зь япіскапам Апанасам у Наваградку, і мне асабліва цяжка прыняць, што і ён - Брутус - далучыўся да перабежчыкаў. Я веру, аднак, што гэты цяжкі ўдар Беларуская Праваслаўная Аўтакефальная Царква перажыве, і мы зможам забыцца аб вашым праступку.

Ніякія аргумэнты і не маглі зьмяніць рашэньне япіскапаў: усё зводзілася да таго, што беларусы ня могуць забясьпечыць іх матэрыяльна. І яны канчаткова пакінулі нас.

Я паінфармаваў сяброў аб гутарцы з япіскапам Філафеем. Гэта не аслабіла, а, наадварот, узмацніла нашае жаданьне дапамагчы беларускай царкве стаць на ногі і служыць верна свайму народу. Частка беларускай эміграцыі і надалей падтрымлівала гэтых япіскапаў, таму да яе і прыліпла мянушка зарубежнікаў.

Студэнты Марбургу ня прытрымліваліся выразна акрэсьленай палітычнай лініі, але больш хіліліся да бэнээраўцаў. "Аднак мы, - удакладняе Язэп Сажыч, - у гэтай крытычнай для беларускага адзінства сытуацыі намагаліся заняць нэйтральную пазыцыю, лічачы, што палітычны раскол ня меў сур'ёзных падстаў і толькі спрыяў воляй-няволяй нашым ворагам - камуністам, якія імкнуліся падарваць і зьнішчыць наш нацыянальна-вызваленчы рух". У 1947 мы вырашылі паспрабаваць аб'яднаць дзьве палітычныя групы і склікалі зьезд актыву абедзьвюх палітычных груповак у Марбургу. Унівэрсытэт адвёў прыгожую залю, і думалася, што ўжо адно гэта дапаможа ахаладзіць гарачыя галовы і дайсьці да нейкай згоды ці кампрамісу. Два дні дыскутавалі, здавалася, былі блізкія да паяднаньня, але на гэтым толькі і засталося. Разьехаліся дый надалей абкідалі адны адных балотам. Шкада, бо й там і тут былі шчырыя патрыёты, але ня мелі дасьведчаньня ў прынцыпах дэмакратыі, ня ўмелі шанаваць думкі апанентаў і падпарадкавацца выбранай бальшынёй управе аж да наступных выбараў. А ў нас было так: мяне ня выбралі старшынёй - я выходжу з арганізацыі і засноўваю новую партыю ці арганізацыю. Гэтае зьявішча было і ёсьць характэрнае дла ўсіх эміграцыяў, ня толькі беларускай.

Згуртаваньне Беларускіх Студэнтаў у Марбургу ня было адзінай студэнцкай арганізацыяй. У Баварыі, менавіта ў Мюнхэне ды Цюбінгене, таксама арганізаваліся беларускія студэнцкія асяродкі. Паўстала ідэя залажыць цэнтральную арганізацыю для каардынаваньня высілкаў у напрамку павялічэньня колькасьці беларускіх студэнтаў. Гэтая ідэя сталася надзённай, і ўжо 16 кастрычніка 1946 году быў скліканы зьезд беларускіх студэнцкіх арганізацыяў з мэтай стварэньня адзінага студэнцкага цэнтру. Так узьнікла Цэнтраля Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў на Чужыне (ЦБСА). Мэта арганізацыі - абарона правоў беларускіх студэнтаў, фінансавая дапамога пры паступленьні ва ўнівэрсытэты, наагул каардынацыя студэнцкага руху. Хутка наладзілі кантакты са студэнтамі ў Мюнхэне, Парыжы і Мадрыдзе. Мне выпаў гонар быць першым старшынёй ЦБСА.

Другі Кангрэс Цэнтралі Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў на Чужыне адбыўся ў Марбургу 2 лістапада 1947 году. Ён заснаваў Фонд дапамогі беларускім студэнтам, старшынёй яго быў выбраны Ўладзімер Набагез. Удзельнікі Кангрэсу зьвярнуліся да студэнтаў Злучаных Штатаў Амэрыкі з просьбай аб дапамозе, бо ў Нямеччыне падрыхтоўвалася грашовая рэформа, якая магла паставіць нас у вельмі цяжкое фінансавае становішча. Да гэтай пары, прадаўшы пачак амэрыканскіх цыгарэтаў, можна было аплаціць унівэрсытэт, а за другі - кватэру.

Чарговы Кангрэс Цэнтралі Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў на Чужыне адбыўся ўжо ў Лювэне 23 кастрычніка 1949 году. Мяне зноў перавыбралі старшынёй.

Карціну жыцьця студэнтаў у Марбургу дапаўняюць і пашыраюць лісты-ўспаміны маіх сяброў.

"Цяжка прыпомніць усё цікавае ды важнае, што адбылося ў Марбургу паміж 1946 і 1950 гадамі, - піша Лявон Трусэвіч. - Я прыехаў у Марбург у верасьні 1946 году пасьля заканчэньня Беларускай Гімназіі ў Міхэльсдорфе (Нямеччына, Баварыя). Па дарозе ў Марбург са мною здарылася вельмі няпрыемная рэч. У Франкфурце мяне арыштавала амэрыканская ваенная разьведка як савецкага шпіёна. Знайшлі пры мне два вялікія пачкі адбітай на рататары адозвы да беларусаў у лягерах, каб яны арганізоўвалі беларускія адзьдзелы і далучаліся да Беларускай Нацыянальнай Рады. Гэтую адозву напісалі Мікола Абрамчык і Стась Станкевіч і прасілі мяне перавезьці яе ў Марбург, каб адтуль рассылаць у розныя лягеры. У Франкфурце мяне зьнялі зь цягніка, скавалі ды пасадзілі ў турму. Там я праседзеў, скаваны, у адзіночцы, тры дні. Пасьля допытаў мяне вызвалілі, але адозвы затрымалі.

У Марбургу мяне спаткаў на станцыі Янка Жытко ды пасяліў у доме для ДП студэнтаў, якіх утрымоўвала UNRRA. Я жыў там, пакуль у 1947 годзе яго не закрылі. Пасьля перабраўся да нямецкай сям'і, дзе прабыў аж да канца маіх студыяў. Пачаў вывучаць хімію, а пазьней перайшоў на дантыстыку, якую закончыў у 1950 годзе. На дантыстыцы разам са мною студыявалі Раіса Жукоўская (цяпер Жук-Грышкевіч), Пётра Маркоўскі і Валодзя Красоўскі. У 1948 годзе прыехаў вывучаць мэдыцыну Лёва Стагановіч, якога я знаў яшчэ з Наваградка.

Нашае студэнцкае згуртаваньне ў Марбургу было вельмі актыўнае. Мы ўсе жылі дружна і памагалі адзін аднаму, нягледзячы на тое, што студэнцкі побыт быў вельмі цяжкі, асабліва пасьля грашовай рэформы 1948 году. Закончыўшы студыі, мы ўсе пераехалі ў іншыя краіны. Найбольш з нас апынулася ў ЗША.

На маю думку, жыцьцё ў Марбургу, нягледзячы на ўсе цяжкасьці, малыя веды нямецкай мовы і складаныя матэрыяльныя абставіны, было самым вясёлым і карысным часам у нашым маладым веку". (З успамінаў Лявона Трусэвіча)

"Жыць у Нямеччыне без аніякай матэрыяльнай падтрымкі было даволі цяжка. Нарэшце ў 1946 годзе, хоць і зь вялікімі складанасьцямі, пачала паступаць дапамога ад UNRRA. Мяне і Барыса Рагулю, як былых афіцэраў Беларускага войска, гэтай дапамогі пазбавілі. Польскія камбатанты, даведаўшыся, што мы былі таксама і польскімі афіцэрамі, пачалі прысылаць нам прадукты. Па прапанове Рагулі мы дзяліліся імі з усімі нашымі студэнтамі. Калі-ж нам настойліва пачалі прапаноўваць уступіць у арганізацыю польскіх студэнтаў, мы адмовіліся і ад польскай дапамогі.

Беларускія студэнты ў Марбургу былі вельмі актыўныя ня толькі ў навуцы, але таксама ў грамадскім, палітычным і рэлігійным жыцьці беларускай дыяспары. Я асабіста найбольш цікавіўся вайсковымі справамі ды заснаваў адзьдзел беларускіх вэтэранаў у Марбургу.

Хачу падкрэсьліць, што марбургскі пэрыяд ад 1945 да 1950 году быў хіба адным з найлепшых эпізодаў у маім жыцьці. Нягледзячы на матэрыяльныя цяжкасьці, жылі мы ўсе вельмі дружна ды весела, праводзілі частыя вечарынкі, танцы, хоць і на галодны жывот, - упрыгожвалі сваё жыцьцё. Сярод нас былі нават фанатычныя аматары брыджу (Бразоўскі, Сокал), гулялі да сьвітаньня і, не прыкархнуўшы да падушкі, ішлі на заняткі. Маладосьць дапамагала змагацца зь цяжкасьцямі жыцьця". (З успамінаў Язэпа Сажыча)

"Я з групаю студэнтаў Унівэрсытэту UNRRA ў Мюнхэне прыехаў у 1947 годзе ў Марбург на Філіпс Унівэрсытэт ажно на веснавы сэмэстар, гэта значыць, ужо на гатовае мейсца, - прыгадвае ў сваім лісьце Аляксей Арэшка. - Помню, у гэтай групе (зь Мюнхэну), акрамя мяне, былі Галіна Родзька, Оля Воўк-Левановіч, Надзя Юрэвіч. Не прыпамінаю, ці быў з намі Лявон Стагановіч.

Сьпярша ня мелі дзе жыць. І тады Оля, Надзя і я перакідваліся ў пустых, вялізарных і надта халодных кашарах Бісмарк Казэрнэ. Пасьля я неяк прымасьціўся ў кватэры Аркадзя Арэхвы, там, прынамсі, было цяплей. З харчаваньнем таксама было цяжка. Кожны дзень хадзіў у студэнцкую сталоўку на "залцкартофэль" ці інакш прыгатаваную бульбу. Да грашовай рэформы гэта было даступна. З курэньнем (я тады курыў, як турак) давалі сабе неяк рады, зьбіраючы па вуліцах бычкі.

Апрача студыяў, мы сьпявалі ў царкоўным і сьвецкім хоры. Кожную нядзелю хадзілі ў праваслаўную царкву, дзе сьвятар ў пропаведзях расказваў нам (пэўне-ж, па-расейску), як Бог стварыў неба й зямлю, а пасьля - Адама і Еву. Відаць, гэта было ўсё, што ён ведаў з рэлігіі. Каб утрымаць кантакт з нашымі землякамі ды каб прыдбаць крыху матэрыяльных сродкаў на пражыцьцё, хор выязджаў сяды-тады ў беларускія асяродкі, раскіданыя па амэрыканскай зоне. Сабраныя падчас "турнэ" маркі ды папяросы былі вялікаю падмогаю групе. Нашыя людзі ня скупіліся, каб падтрымаць сваіх студэнтаў. Ахвяраваныя грошы ды выменяныя цыгарэты ішлі ў Беларускі стыпэндыяльны фонд, які іх разьмяркоўваў па патрэбе. Умоваю для атрыманьня дапамогі была здача экзаменаў. Матэрыяльная падтрымка патрабавалася ўсім, за выключэньнем тых нямногіх, што мелі бацькоў.

Вось, Барыс, што я прыпамінаю з тых ужо так далёкіх, але прыемных маладых гадоў. Цяжка нам жылося, часта надакучаў голад. Помніш, як Янка Жытко варыў тую самую костку па некалькі разоў, а калі дзяўчаты запрашалі яго паабедаць, дык ён два разы адмовіўся (беларуская сьціпласьць!), а на трэці й не запрасілі?..

Аднак было нам весела. Не пакідалі нас энтузіязм, прага да жыцьця, жаданьне выбіцца - не патануць у шэрасьці дзён выгнаньніка. Ніколі ня зьнікала з твару ўсьмешка (хіба што толькі перад прафэсарам на экзаменах!).

Хоць кепска было з грашыма, аднак зрэдзь часу мелі недалёкія вандроўкі або большыя экскурсіі - нават у Баварскія Альпы. Як у той яшчэ віленскай студэнцкай песьні:

Як часамі сам адзін вечарамі мрою,
За ўспамінам мкне ўспамін ніткай залатою,
Ўспамінаю шчасьця дні на жыцьця прадвесьні,
І, здаецца, чую звон дарагое песьні:

Gaudeamus igitur,
Juvenes dum sumus!
Post jucundam juventutem,
Post molestam senectutem
Nos habebit humus...".
(З успамінаў Аляксея Арэшкі)

1948 год выдаўся вельмі цяжкі для нас. Грашовая рэформа была ўведзена, і мы апынуліся перад дылемай: шукаць спонсара або пакідаць вучыцца. Я зьвярнуўся да тагачаснага прэзыдэнта БНР Міколы Абрамчыка з просьбай дапамагчы. Спаткаліся мы ў Парыжы. Мікола Абрамчык расказаў: калі ён быў у Бэльгіі, то даведаўся, што пры Каталіцкім Унівэрсытэце вучыцца міжнародная група студэнтаў 45 розных нацыянальнасьцей і што яны атрымліваюць дапамогу ад унівэрсытэту. Займаецца імі нейкі айцец Жардэн. Разабрацца ў сытуацыі лепш, зразумела, на мейсцы, а для гэтага трэба нелягальна перайсьці ў Бэльгію.

Я вярнуўся ў Марбург, сабраў усіх студэнтаў і пераказаў нашую размову са спадаром Абрамчыкам. Доўгае маўчаньне... Хто пойдзе? Амаль усе павярнуліся ў мой бок. "Я-ж маю жонку! Ня хочацца мне яе пакідаць". Людміла спалоханымі вачыма глянула на мяне. Я ведаў, што яна думала: "Ты-ж абяцаў ніколі больш мяне не пакідаць". Я гэта добра памятаў, але што рабіць? Я маю вайсковы вопыт і нелягальна пераходзіў такія граніцы, дзе мог заплаціць жыцьцём. Тут-жа, калі зловяць, дык толькі тры месяцы турмы, і гэта ня будзе лічыцца крымінальным учынкам і не перашкодзіць вучыцца далей.

- Людміла, - перарваў я цяжкое маўчаньне, - калі я на гэта згаджуся, дык толькі з адной мэтай, каб ажыцьцявіць сваю мару стаць лекарам і забясьпечыць нам будучыню. Ніхто ня ведае, што нас чакае наперадзе. У нас дома казалі: "Хто не рызыкуе, у турме не сядзіць". Расейцы-ж кажуць: "Риск - благородное дело". Людмілка, апошні раз пакідаю цябе. Вайны няма, няма ніякай небясьпекі. Найгоршае, што можа здарыцца, гэта тры месяцы турмы, але-ж гэта - не савецкая турма...

Я ведаў, што Людміла згодзіцца, і не памыліўся. Рашэньне было прынята. Цяпер трэба добра падрыхтавацца. У Бэльгіі, у Льежы, жыў і працаваў ведамы мне беларускі патрыёт Рыжы-Рыскі. Я безадкладна зь ім зьвязаўся, і ён запэўніў мяне, што мы зможам у яго спыніцца і атрымаць работу на фабрыцы сталі. У такім выпадку мы ня будзем цяжарам для яго, а нават заробім грошай на пражыцьцё і дапамогу сем'ям у Нямеччыне. Гэта быў добры пачатак. Акадэмічны год заканчваўся ў чэрвені. Ліпень - спрыяльны час для пераходу граніцы.

Я пайшоў да майго прафэсара Бэннінггофа, зь якім у мяне склаліся цёплыя адносіны. Я да яго мог ісьці з любой праблемай, ведаючы, што ён дасьць шчырую параду. Прафэсар Бэннінггоф выслухаў мяне і падтрымаў:

- Тут, у нас, будучыні няма. Амэрыканцы забіраюць нашыя найлепшыя навуковыя сілы, і я баюся, што мы акажамся недзе далёка ззаду за іншымі краінамі. Я жадаю вам шчасьця. Не забывайцеся пра мяне, наведайце, калі здарыцца нагода...

1948 год быў таксама годам палітычнай нестабільнасьці. Савецкі Саюз аб'явіў блакаду Бэрліну. Яму косьцю ў горле стаў Заходні Бэрлін, які дэманстраваў відавочную розьніцу паміж камуністычнай эканомікай і капіталістычнай. Аб'явіўшы блакаду, Саветы думалі паставіць бэрлінцаў на калені. Неспадзяваная рэакцыя амэрыканцаў, якія арганізавалі "паветраны мост" для даставы паліва і прадуктаў двухмільённаму насельніцтву Заходняга Бэрліну, пераканала Саветы ў магутнасьці Захаду.

Блакада Бэрліну напалохала многіх. Страх перад савецкай інтэрвэнцыяй ахапіў усіх "дыпістаў". Сярод студэнтаў быў непакой. Бальшыня балтыйцаў кінула студыі ды эмігравала ў Канаду і Аўстралію. І наш Толя Бразоўскі пасьпешліва запісаўся на эміграцыю ў Аўстралію. Пачалася паніка, але нашая група ня страціла галавы і заставалася на мейсцы, чакаючы вынікаў пачатых захадаў у Бэльгіі. Беларусы стойка прадаўжалі студыі і ніколі пра гэта не пашкадавалі.

Была ў гэтым годзе і радасная навіна: Вара Сажыч нарадзіла дачушку. Язэп хадзіў пеўнем, нібы тое - выключна ягоная заслуга. Мы ўсе адчувалі сябе цёткамі ды дзядзькамі Лены.

Час ляцеў... Мы з Янкам Жучкам і Міхасём Жылікам пасьпелі падрыхтавацца, узялі падрабязныя мапы, компас, сабралі агульную інфармацыю пра граніцу. На першы пагляд здавалася, што заданьне будзе адносна лёгкае. Апошні дзень праводжу зь Людмілай. Забракла слоў, глядзім адзін аднаму ў вочы. Бачу любоў, страх, жаль ды, магчыма, закід.

- Для цябе, для нас гэта раблю. Мы хутка будзем разам ды ўжо ніколі не расстанемся...

На станцыі амаль усе студэнты. Паціскаем рукі, абдымаемся, разьвітваемся. Апошні пацалунак. "Бывай, Людмілка!". У вачох яе сьлёзы, а на вуснах лагодная ўсьмешка, здаецца, кажа мне:

- Ідзі і вяртайся. Я табе веру.

Вось гэтая ейная вера ў мяне - хіба найбольшая крыніца маёй энэргіі.

Сядаем у цягнік на Аахэн. Прападае з вачэй Марбург. Сядзім моўчкі. Сьціскаецца сэрца. Гэты горад стаўся мне такі блізкі! Тут споўніліся мае мары аб мэдыцыне. Тут я зноў адчуў сябе чалавекам. Што нас чакае заўтра?

1. Дадзеныя з архіву Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва (Нью-Ёрк).

Лювэн

Цягнік затрымаўся ў Аахэне, недалёка ад бэльгійскай граніцы. Міхась Жылік ня спыняўся гаварыць. Відаць, крыху нэрваваўся. Янка Жытко доўга маўчаў. Часам здавалася, што Міхасёва гутарка яго раздражняла.

- Што-ж цяпер? - запытаў Янка. - Ці маеш нейкі плян?

Было тры гадзіны папаўдні.

- Пойдзем у рэстаран, трэба нешта перакусіць, - сказаў я.- Паглядзім на мапу. Плян будзе. Магу цябе запэўніць, што заўтра будзем абедаць у Рыжага-Рыскага.

Я ня ведаю, ці я сам быў так упэўнены, але мае словы добра падзейнічалі як на Янку, так і на Міхася. У рэстаране заказалі "айнтоф" (нешта між зупай і кашай), які давалі бяз картачак. Пасьля выпілі па шклянцы "эрзац" кавы. Я выцягнуў мапу, добра разгледзеў дарогу да граніцы і намеціў маршрут, аддалены ад галоўных шляхоў. Мясцовасьць тут была вельмі выгодная для нелягальнага пераходу граніцы. Лес, ня надта густы, пагоркі ды пара тапаграфічных знакаў, якія можна добра пазнаць упоцемку. Набліжаўся час вячэры. Мы мелі крыху прадуктаў, якія захапілі ў дарогу. Пачынала шарэць. Пара ісьці. Гавару:

- Захоўвайцеся як найбольш нармалёва, не аглядайцеся і трымайцеся бліжэй да мяне.

Выехалі трамваем за горад. Адтуль пехатою, не сьпяшаючыся, у напрамку фэрмы, якая была блізка ад граніцы. Мінуўшы фэрму, я азірнуўся вакол, ці няма нямецкіх патрулёў. Нікога ня відаць. Хутка сышлі з дарогі ў лес і рушылі паўз ручайка, які паказваў дарогу да граніцы і далей - у Бэльгію. Граніца не такая, як савецкая, зусім не абазначаная. Я толькі ведаў, што наступныя два хутары ўжо на бэльгійскім баку. Мы заляглі ў кустох. Ужо добра сьцямнела, але чэрвеньскія ночы даволі відныя. Дзесьці праз пару гадзін прайшоў нямецкі патруль. Значыць, яны ходзяць нячаста. Мы пасунуліся бліжэй да граніцы. Прайшоў бэльгійскі патруль. Наперадзе, можа з кілямэтр, - два хутары. Хаты асьветленыя: гаспадары, відаць, дома. Напрамак добра бачны - нават компас не патрэбны. Кілямэтры праз два пагранічная станцыя. Мы мусім дайсьці да наступнай, бо тут могуць запытаць дакумэнты. Ужо даволі сьмела ідзём уздоўж чыгункі. Пад раніцу дабрылі да нейкага гарадка (не памятаю назову). Я вырашыў пачакаць, пакуль пачнецца рух, каб згубіцца сярод мясцовых пасажыраў. Падышлі да станцыі.

- Калі ласка, тры білеты ў Льеж!

Касір бяз ніякай падазронасьці ані пытаньняў даў тры білеты. Яшчэ раней мы атрымалі ад Рыскага бэльгійскія франкі, так што ўсё ішло вельмі гладка. Праз гадзіну падышоў цягнік у напрамку Льежу, і мы селі ў выгодным купэ. Ніхто не запытаўся дакумэнтаў ані зацікавіўся намі. Кожны пасажыр заняты сваімі думкамі. Якая розьніца з краінай сацыялізму, "где так вольно дышит человек"! Мы не адны былі чужынцы. Вакол чулася мова польская, украінская, нямецкая, і таму ніхто не зьвяртаў на нас увагі. Мы гутарылі між сабою па-беларуску і, прызнацца, не адчувалі сябе нелягальнымі.

У Льежы даволі хутка знайшлі адрас Рыжага-Рыскага. Ён мне быў ужо крыху ведамы з апавяданьняў людзей, якія яго спатыкалі раней: вельмі энэргічны, бескампрамісовы патрыёт, ідэяліст, поўны новых ідэяў, інтэлігентны, але даволі эксцэнтрычны. У той час яму здавалася, што ён хоча быць каталіцкім сьвятаром. Ён стараўся з дапамогай япіскапа Слосканса паступіць на тэалягічны факультэт у Лювэне. Рыжы-Рыскі быў сам каталік, але ніколі ня мог пагадзіцца з польскай тэорыяй, што беларускія каталікі павінны стацца палякамі. Ён хацеў высьвяціцца ў сьвятары, каб служыць Богу на роднай беларускай мове. Аднак яго не прынялі ў духоўную сэмінарыю ў Лювэне, і ён адрокся каталіцкай царквы ды арганізаваў сваю рэлігійную арганізацыю, стаўся там япіскапам ды выдаваў нейкія адмысловыя дыплёмы. Пазьней я бачыў яго часта: з малітоўнікам хадзіў па парку, як гэта рабілі каталіцкія сэмінарыстыя. У часы нямецкай акупацыі ён быў актыўным сябрам Беларускай Незалежніцкай Партыі (БНП). Тады гэтая партыя была нелягальная, і ягоны экспрэсіўны характар часта ставіў Рыжага ў небясьпечнае становішча - пад пагрозу быць выкрытым немцамі ды заплаціць галавой. Рыжы - гэта ягонае праўдзівае прозьвішча, у Бэльгіі ён дадаў - Рыскі.

Тымчасам ён спаткаў нас вельмі радасна, пачаставаў ды адразу прыступіў да плянаваньня нашага побыту ў Бэльгіі. На другі дзень завёў нас на фабрыку бляхі і тут-жа ўладкаваў на службу. Праца была даволі цяжкая. Нам, няпрывычным да аднастайнага, аўтаматычнага занятку, здавалася, што розум пераставаў функцыяваць. На фабрыцы я спаткаў маладога работніка, які не выглядаў на тыповага сталявара. Ягоныя рукі былі далікатныя, мова інакшая, чым другіх работнікаў. Хаця я мала разумеў па-французску, але адчуў, што ён не такі, як іншыя. Аднаго разу, калі мы палуднавалі за адным сталом у абедзенны перапынак, я, папрасіўшы прабачэньня, запытаў, як ён трапіў на фабрыку.

- А як ты сюды трапіў? - кінуў ён мне. - Ты-ж таксама не работнік...

Я яму расказаў, як мог, хто я, адкуль прыйшоў, што маю намер прадаўжаць студыі мэдыцыны ў Бэльгіі.

- А я каталіцкі сьвятар. Тут я пачуваю сябе бліжэй да Бога, чымся ў царкве, адпраўляю імшу і даю работнікам прычасьце. Мне забаранілі служыць, і мне пагражае экскамунікацыя, адлучэньне ад царквы. Мяне абвінавачваюць у камунізме, але я не камуніст. Тутэйшыя работнікі ня ходзяць у касьцёл, бо там яны чужыя. Тут я магу ім служыць.

Я адразу адчуў вялікую сымпатыю да гэтага маладога сьвятара. І я-ж так думаю: для майго Бога было-б цеснавата ў любой царкве. Гэты малады сьвятар здаўся сапраўдным хрысьціянінам, і, напэўна, быў бліжэй да Бога, чымся сам Папа Рымскі: я стаўся сьведкам кароткіх багаслужбаў у часе абедзенных перапынкаў, а таксама бачыў, як работнікі ішлі да яго прымаць прычасьце. Між намі завязалася цесная дружба. Я бачыў, што мы думаем амаль аднолькава. Ён дапамог мне і ў інтэнсыўнай працы над вывучэньнем французскае мовы. За пару тыдняў я ўжо даволі добра гутарыў зь ім па-французску.

Час мінаў хутка. Я пачаў націскаць на Рыжага-Рыскага, каб паехаць у Лювэн ды разгледзецца, якія там магчымасьці студыяў д ночы мы страцілі нашага сына, які нарадзіўся на шостым месяцы цяжарнасьці. Доўга мы не маглі зьмірыцца са стратаю.

Неўзабаве пасьля гэтага даведаліся, што Люда можа паступіць на першы год фармацэўтычнага адзьдзяленьня. Сэмэстар пачынаўся ў канцы студзеня, і яна аддалася поўнасьцю навуцы. Гэта ў пэўнай ступені дапамагло ёй перанесьці страту. Людміла аказалася вельмі руплівай студэнткай, асабліва пасьпяхова ў яе ішла аналітычная хімія.

У 1946 годзе UNRRA зьмяніла сваю палітыку да студэнтаў і набыла студэнцкі дом, а таксама раз на тыдзень выдавала прадукты, па якія трэба было езьдзіць за 100 кілямэтраў. Гэта, аднак, значна палепшыла нашае матэрыяльнае становішча. Нашая група не перайшла жыць у студэнцкі дом, і мы засталіся на прыватных кватэрах.

З часам арганізавалі адзьдзел беларускіх ветэранаў і ўключыліся ў грамадскае жыцьцё беларускай эміграцыі. "У верасьні 1945 году спадар Радаслаў Астроўскі, прэзыдэнт Рады БЦР, склікаў сваіх бліжэйшых супрацоўнікаў на паседжаньне Рады ў Бад Кіссінген (Баварыя). Рагулю і мне было даручана прывезьці прэзыдэнта Радаслава Астроўскага, які ў той час жыў недалёка ад нас у ангельскай акупацыйнай ў лягеры Гэкстэр. Мне добра засталося ў памяці ўсяночнае паседжаньне ў замку Бад Кіссінген, дзе сп. Астроўскі заявіў: "Наша песьня сьпетая". Ён прапанаваў распусьціць Раду БЦР і працаваць пад шыльдаю БНР. Астроўскі тлумачыў гэта тым, што хаця БЦР і ейныя прыхільнікі былі і застаюцца беларускімі патрыётамі, адданымі ідэі незалежнасьці, аднак палітычная сытуацыя даволі нязручная, каб прадаўжаць палітычную дзейнасьць пад сьцягам БЦР. Ня было шмат дыскусыяў, амаль усе пагадзіліся з такой прапановай.

Тут я першы раз пазнаёміўся з ідэяй БНР, а потым даведаўся, што ў беларускіх лягерах зноў аднавілася ідэя БЦР і пачалася барацьба паміж так званымі Крывічамі й Зарубежнікамі на палітычнай і царкоўнай ніве. Я застаюся прыхільнікам БНР па палітычнай лінііі і прыхільнікам БАПЦ па царкоўнай лініі". (З успамінаў Язэпа Сажыча)

Якраз тады прыехаў з Парыжу Мікола Абрамчык. Ён атрымаў ад Васіля Захаркі тэстамэнт, у якім Васіль Захарка перадаў яму паўнамоцтвы прэзыдэнта Рады БНР як спадкаемцы і прадаўжальніка ідэяў Першага Усебеларускага Кангрэсу 1918 году. Другі Усебеларускі Кангрэс, які адбыўся 27 і 28 ліпеня 1944 году ў Менску пад гукі артылерыйскай кананады наступу савецкай арміі, не аб'явіў незалежнасьці, але пацьвердзіў пастановы Першага Кангрэсу, што было раўназначна, або, прынамсі, амаль раўназначна, абвяшчэньню незалежнасьці. Прызначэньне Абрамчыка прэзыдэнтам Рады БНР, якая была надзеленая паўнамоцтвамі абодвух Усебеларускіх Кангрэсаў, і роспуск БЦР былі даволі прыхільна сустрэты эміграцыяй. Хутка, аднак, спадар Астроўскі аб'явіў, што ён і надалей лічыць БЦР адзіным правамоцным нацыянальным прадстаўніцтвам. Многія з нас не маглі зразумець такога крутога павароту спадара Астроўскага. Ён ніколі так і ня змог растлумачыць сэнс такога палітычнага манэўру. Я адмовіўся ад супрацоўніцтва зь ім. Тады зяць Радаслава Астроўскага паклікаў мяне да сябе, пачаставаў добрай вячэрай ды пасьля чаркі зьвярнуўся да мяне:

- Барыс, дай слова, што захаваеш у сакрэце тое, што я табе зараз скажу.

- Абяцаю, - адказаў я.

- Пэўныя ангельскія колы зацікаўлены ў захаваньні БЦР як палітычнага прадстаўніцтва. Яны былі ў кантакце з Астроўскім. Я ня ведаю дэталяў, але, магчыма, аліянты (Allied Forcs - заходнія саюзьнікі) маюць намер супрацьстаяць савецкай экспансіі, і нам трэба быць гатовымі да такога павароту падзей.

- Я ня веру, што аліянты могуць так хутка зьмяніць свае пазыцыі, і больш таго - сумняваюся, што нехта мог гэта сур'ёзна запрапанаваць.

Сёньня я парушыў сваё слова, але ня думаю, што пасьля паўсотні гадоў могуць яшчэ быць нейкія таямніцы. Аднак рэтраспэктыўна я схільны паверыць, што нешта падобнае магло здарыцца.

Вось так і пачаўся палітычны падзел нашай эміграцыі. Бэцээраўцы і бэнээраўцы, а пазьней крывічы і зарубежнікі ды шмат іншых мянушак...

Адкуль пайшла назва "зарубежнікі"? Варта паясьніць. У 1945 ці на пачатку 1946 году япіскапы Беларускай Праваслаўнай Аўтакефальнай Царквы вырашылі далучыцца да расейскай зарубежнай царквы. Было, здаецца, пяць япіскапаў, але толькі двое - Апанас ды Філафей - лічылі сябе беларусамі й гаварылі па-беларуску. І мне здавалася, што ў іхняй душы захавалася любоў да беларускага народу. Радаслаў Астроўскі, прэзыдэнт Беларускай Цэнтральнай Рады, аднойчы сказаў мне:

- Ведаеш, Барыс, мне здаецца, што з нашых пяцёх япіскапаў адзін Апанас сапраўдны вернік ды, магчыма, захаваў беларускую душу.

Зь япіскапам Апанасам мне прыйшлося пазнаёміцца бліжэй, паколькі ён быў прызначаны ў Наваградак. Я зь ім часта сустракаўся, і ў мяне склалася ўражаньне пра яго, як чалавека аскэтычнага, адданага царкве і Богу. Усё-ж казаньні і ён гаварыў па-расейску. Відаць, усе царкоўнікі былі ўзгадаваныя ва ўпэўненасьці, што Бог разумее выключна расейскую мову. Зьвяртацца да Яго па-беларуску, "простай мовай", быццам-бы няпрыстойна. Стараславянская мова ў царкве была лацінай для маёй бабкі дый для мяне. Я ўпяршыню зразумеў праваслаўную службу, калі пачуў яе на французскай мове ў Бэльгіі. Пэўне-ж, ані я, ані беларуская моладзь, якая ў той час ужо ганарылася імем беларуса, не гарнуліся да чужой нам царквы.

Недзе на пачатку 1942 году япіскап Апанас запрасіў мяне да сябе. Адносіны між намі былі, сказаў-бы я, сяброўскія. Ён не чакаў ад мяне, каб я цалаваў яму руку ды прасіў благаславенства. Я адчуваў, што ён мяне паважае ды, магчыма, і любіць. Пасьля кароткай гутаркі ды шклянкі гарбаты ён запытаў:

- Барыс, скажы мне шчыра, чаму я ня бачу цябе ў царкве? Чаму нашыя студэнты сэмінарыі ня горнуцца да сваёй роднай царквы?

Я доўга маўчаў, гледзячы проста яму ў вочы. Перакананы, што ён знайшоў адказ яшчэ да маіх слоў - у маім паглядзе.

- Уладыка, - сказаў я, - царква ня родная - царква расейская, а гэтая моладзь гарыць беларускім духам і хоча бачыць царкву, якая задавольніць іхнія духовыя патрэбы. Вы-ж, Уладыка, беларус. Са мною гаворыце па-беларуску, але, як толькі адзенеце рызы, аўтаматычна пераходзіце на расейскую мову. Расейская царква, у маім паняцьці, ніколі ня была незалежнай ад Расейскай імпэрыі. Царква спрыяла русыфікацыі, царква дапамагала трымаць народ у цемнаце і перакананьні, што толькі праз расейскую царкву ды на расейскай мове можна наблізіцца да Бога.

Тут я расказаў япіскапу Апанасу пра мае дачыненьні з царквой у маладыя гады, што пакінулі незацёрты сьлед у маёй душы.

Ён доўга маўчаў. Відаць, я яго зачапіў.

- Барыс, я вас разумею. Але-ж вы Бога не адкідаеце?

- Уладыка, - адказаў я,- Бог ня мае нічога супольнага з царквой. У Яго не адна расейская царква. У Яго шмат цэркваў, дзе людзі хваляць Яго на розных мовах ды рознымі спосабамі. Калі-ж гаварыць аб хрысьціянскіх цэрквах, дык, Уладыка, мне здаецца, Вы забыліся Хрыстовы словы, зьвернутыя да апосталаў...

- Я ведаю, - перабіў мяне Уладыка. - Я ведаю, што вы хочаце сказаць. Інакш кажучы, вы думаеце, што моладзь будзе больш прыхільная да царквы, калі я перайду на беларускую мову?

- Я ня толькі думаю, Уладыка, але я перакананы, што ня толькі мне будзе прыемна пачуць вашае казаньне на роднай мове і што гэта прыцягне больш моладзі да царквы.

Я ня памятаю дэталяў далейшай гутаркі, але мы разьвіталіся, як сябры. У наступную нядзелю казаньне было па-беларуску, я сам пайшоў у царкву ды заахвоціў некалькіх студэнтаў пайсьці са мною. Праз пару месяцаў студэнты калёнамі ішлі ў царкву, апранутыя ў нацыянальнае беларускае адзеньне. Я пераканаўся, што нашае спатканьне дало добрыя вынікі.

Апошні раз я бачыўся зь япіскапам Апанасам у 1957 годзе ў Лёндане (Канада). Ён мяне наведаў, хацеў неяк апраўдаць свой адыход ад беларускай царквы. Мы рассталіся прыяцелямі, але я не адчуваў таго цяпла, як некалі ў Наваградку.

Япіскап Філафей жыў у Франкфурце, недалёка ад Марбургу. Нам, студэнтам, было балюча за адыход япіскапаў ад нашай царквы. Нягледзячы на тое, што зноў аднавілі аўтакефалію пасьля высьвячэньня інжынэра Тамашчыка на япіскапа Беларускай Аўтакефальнай Царквы, мы лічылі, што япіскапы Апанас і Філафей асабліва ўзмацнілі-б нашую царкву.

Мы склікалі сход студэнтаў, каб абгаварыць гэтую справу. Былі розныя меркаваньні. Адны вельмі востра рэагавалі на здраду япіскапаў, другія паставіліся абыякава. Бальшыня выказала думку, што не пашкодзіць пагаварыць зь япіскапамі, хоць надзеі амаль ніякай няма. Нам было ведама, што Расейская Зарубежная Царква даволі стабільная матэрыяльна і ў стане забясьпечыць патрэбы япіскапаў, тады як нашая эміграцыя слабая матэрыяльна і ня можа параўнацца з расейскай дыяспарай.

Сход прыняў рашэньне паслаць дэлегацыю на спатканьне зь япіскапам Філафеем. Гэты абавязак выпаў нам зь Міхасём Жылікам. Мы выслалі ліст з просьбай аўдыенцыі і хутка атрымалі адказ. На вызначаны дзень мы прыехалі ў Франкфурт. Зайшлі ў будынак кансысторыі, дзе нам паказалі кабінет япіскапа Філафея. У прыёмнай нас зь ветлівай усьмешкай спаткала, відаць, ягоная сакратарка, жанчына сярэдняга веку. Чорныя валасы з раньняй сівізнай, цёмныя вочы, высокія бровы, далікатна падмалёваныя вусны. Абціслы свэтар ня мог схаваць высокія грудзі\ тонкі, стройны стан і доўгія, прыгожыя ногі дапаўнялі вобраз. "Добры мае густ наш япіскап", - міжволі саграшыў я. Бачу, мой калега рааспусьціў губы ды слова ня можа сказаць.

- Калі ласка, сядайце, япіскап зараз вас прыме, - сказала яна на чыстай, прыгожай расейскай мове. Мы селі, разглядаючыся навокал, каб не паказаць нашага лішняга зацікаўленьня сакратаркай. Празь некалькі хвілінаў нас прыняў япіскап Філафей. Ён быў сярэдняга росту, з чорнай барадой ды густымі, добра дагледжанымі валасамі.

- Сядайце, калі ласка,- ветліва зьвярнуўся ён да нас. - Вы, напэўна, беларускія студэнты з Марбургу. Маеце ахвоту на каву?

Тут ён паклікаў сакратарку, і яна хутка прынесла пачастунак, між іншым, не "эрзац", а сапраўдную каву. Пасьля кароткай павярхоўнай гутаркі япіскап запытаў, зь якой справай мы завіталі.

- Уладыка,- пачаў я, - адыход нашых япіскапаў ад Беларускай Праваслаўнай Аўтакефальнай Царквы вельмі балюча адбіўся на нас, прадстаўнікох беларускай інтэлігенцыі. Але і шырэйшае грамадства таксама ня можа зразумець такога трагічнага кроку з боку нашых сьвятароў. Калі ў 1942 годзе была адноўленая Беларуская Праваслаўная Аўтакефальная Царква, вы ўсе ўключыліся ў яе і стараліся па меры сваіх магчымасьцей служыць нашаму народу. Чаму-ж цяпер, калі мы апынуліся у вольным сьвеце, Вы нас пакінулі?!

Ён не глядзеў мне ў вочы. Маўчаньне здалося занадта доўгім. Нарэшце ён адказаў:

- На Беларусі была іншая справа. Там былі масы, для якіх мы гатовы былі служыць. Да таго-ж, аўтакефалія была адноўленая ў часы нямецкай акупацыі, у ненармальных абставінах... На чужыне-ж апынулася толькі маленькая частка народу. Тут трэба аб'яднацца ўсім праваслаўным, каб супрацьстаяць камуністычнаму наступу на рэлігію, і ў гэтым выпадку драбленьне сілаў непажаданае. Зноў-такі, беларуская эміграцыя ня мае магчымасьцяў утрымліваць япіскапат.

Ён замаўчаў на хвіліну, і я змог заўважыць:

- Уладыка, будзьма шчырымі, гэты апошні фактар, здаецца мне, - асноўная прычына Вашага далучэньня да расейскай царквы.

- Не! - востра зарэагаваў ён і пасьля кароткага маўчаньня дадаў: - Гэта таксама трэба браць пад увагу ў эміграцыйных умовах. Ды зрэшты - факт дакананы, і мы вярнуцца ня можам.

Пасьля такіх слоў для мяне стала ясна: нашая візыта была дарэмная. Япіскап яшчэ шмат гаварыў пра каноны, пра ўсяленства царквы - рэчы для мяне мала зразумелыя. Бачачы, што сытуацыя становіцца лішне напружанай, пачалі разьвітвацца. Хацелася сказаць: "Уладыка, даражэнькі, усё гэта - рыторыка, а ў сапраўднасьці па хлеб вы пайшлі, а не за Богам. І калі вы далучаліся да Беларускай Праваслаўнай Аўтакефальнай Царквы на Беларусі, дык таксама пайшлі па хлеб"...

- Шчыра дзякую за візыту, Уладыка, - ветліва сказаў я, устаючы з крэсла. - Я перадам студэнтам нашую гутарку. Мне вельмі сумна. Я ўспамінаю мае добрыя адносіны зь япіскапам Апанасам у Наваградку, і мне асабліва цяжка прыняць, што і ён - Брутус - далучыўся да перабежчыкаў. Я веру, аднак, што гэты цяжкі ўдар Беларуская Праваслаўная Аўтакефальная Царква перажыве, і мы зможам забыцца аб вашым праступку.

Ніякія аргумэнты і не маглі зьмяніць рашэньне япіскапаў: усё зводзілася да таго, што беларусы ня могуць забясьпечыць іх матэрыяльна. І яны канчаткова пакінулі нас.

Я паінфармаваў сяброў аб гутарцы з япіскапам Філафеем. Гэта не аслабіла, а, наадварот, узмацніла нашае жаданьне дапамагчы беларускай царкве стаць на ногі і служыць верна свайму народу. Частка беларускай эміграцыі і надалей падтрымлівала гэтых япіскапаў, таму да яе і прыліпла мянушка зарубежнікаў.

Студэнты Марбургу ня прытрымліваліся выразна акрэсьленай палітычнай лініі, але больш хіліліся да бэнээраўцаў. "Аднак мы, - удакладняе Язэп Сажыч, - у гэтай крытычнай для беларускага адзінства сытуацыі намагаліся заняць нэйтральную пазыцыю, лічачы, што палітычны раскол ня меў сур'ёзных падстаў і толькі спрыяў воляй-няволяй нашым ворагам - камуністам, якія імкнуліся падарваць і зьнішчыць наш нацыянальна-вызваленчы рух". У 1947 мы вырашылі паспрабаваць аб'яднаць дзьве палітычныя групы і склікалі зьезд актыву абедзьвюх палітычных груповак у Марбургу. Унівэрсытэт адвёў прыгожую залю, і думалася, што ўжо адно гэта дапаможа ахаладзіць гарачыя галовы і дайсьці да нейкай згоды ці кампрамісу. Два дні дыскутавалі, здавалася, былі блізкія да паяднаньня, але на гэтым толькі і засталося. Разьехаліся дый надалей абкідалі адны адных балотам. Шкада, бо й там і тут былі шчырыя патрыёты, але ня мелі дасьведчаньня ў прынцыпах дэмакратыі, ня ўмелі шанаваць думкі апанентаў і падпарадкавацца выбранай бальшынёй управе аж да наступных выбараў. А ў нас было так: мяне ня выбралі старшынёй - я выходжу з арганізацыі і засноўваю новую партыю ці арганізацыю. Гэтае зьявішча было і ёсьць характэрнае дла ўсіх эміграцыяў, ня толькі беларускай.

Згуртаваньне Беларускіх Студэнтаў у Марбургу ня было адзінай студэнцкай арганізацыяй. У Баварыі, менавіта ў Мюнхэне ды Цюбінгене, таксама арганізаваліся беларускія студэнцкія асяродкі. Паўстала ідэя залажыць цэнтральную арганізацыю для каардынаваньня высілкаў у напрамку павялічэньня колькасьці беларускіх студэнтаў. Гэтая ідэя сталася надзённай, і ўжо 16 кастрычніка 1946 году быў скліканы зьезд беларускіх студэнцкіх арганізацыяў з мэтай стварэньня адзінага студэнцкага цэнтру. Так узьнікла Цэнтраля Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў на Чужыне (ЦБСА). Мэта арганізацыі - абарона правоў беларускіх студэнтаў, фінансавая дапамога пры паступленьні ва ўнівэрсытэты, наагул каардынацыя студэнцкага руху. Хутка наладзілі кантакты са студэнтамі ў Мюнхэне, Парыжы і Мадрыдзе. Мне выпаў гонар быць першым старшынёй ЦБСА.

Другі Кангрэс Цэнтралі Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў на Чужыне адбыўся ў Марбургу 2 лістапада 1947 году. Ён заснаваў Фонд дапамогі беларускім студэнтам, старшынёй яго быў выбраны Ўладзімер Набагез. Удзельнікі Кангрэсу зьвярнуліся да студэнтаў Злучаных Штатаў Амэрыкі з просьбай аб дапамозе, бо ў Нямеччыне падрыхтоўвалася грашовая рэформа, якая магла паставіць нас у вельмі цяжкое фінансавае становішча. Да гэтай пары, прадаўшы пачак амэрыканскіх цыгарэтаў, можна было аплаціць унівэрсытэт, а за другі - кватэру.

Чарговы Кангрэс Цэнтралі Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў на Чужыне адбыўся ўжо ў Лювэне 23 кастрычніка 1949 году. Мяне зноў перавыбралі старшынёй.

Карціну жыцьця студэнтаў у Марбургу дапаўняюць і пашыраюць лісты-ўспаміны маіх сяброў.

"Цяжка прыпомніць усё цікавае ды важнае, што адбылося ў Марбургу паміж 1946 і 1950 гадамі, - піша Лявон Трусэвіч. - Я прыехаў у Марбург у верасьні 1946 году пасьля заканчэньня Беларускай Гімназіі ў Міхэльсдорфе (Нямеччына, Баварыя). Па дарозе ў Марбург са мною здарылася вельмі няпрыемная рэч. У Франкфурце мяне арыштавала амэрыканская ваенная разьведка як савецкага шпіёна. Знайшлі пры мне два вялікія пачкі адбітай на рататары адозвы да беларусаў у лягерах, каб яны арганізоўвалі беларускія адзьдзелы і далучаліся да Беларускай Нацыянальнай Рады. Гэтую адозву напісалі Мікола Абрамчык і Стась Станкевіч і прасілі мяне перавезьці яе ў Марбург, каб адтуль рассылаць у розныя лягеры. У Франкфурце мяне зьнялі зь цягніка, скавалі ды пасадзілі ў турму. Там я праседзеў, скаваны, у адзіночцы, тры дні. Пасьля допытаў мяне вызвалілі, але адозвы затрымалі.

У Марбургу мяне спаткаў на станцыі Янка Жытко ды пасяліў у доме для ДП студэнтаў, якіх утрымоўвала UNRRA. Я жыў там, пакуль у 1947 годзе яго не закрылі. Пасьля перабраўся да нямецкай сям'і, дзе прабыў аж да канца маіх студыяў. Пачаў вывучаць хімію, а пазьней перайшоў на дантыстыку, якую закончыў у 1950 годзе. На дантыстыцы разам са мною студыявалі Раіса Жукоўская (цяпер Жук-Грышкевіч), Пётра Маркоўскі і Валодзя Красоўскі. У 1948 годзе прыехаў вывучаць мэдыцыну Лёва Стагановіч, якога я знаў яшчэ з Наваградка.

Нашае студэнцкае згуртаваньне ў Марбургу было вельмі актыўнае. Мы ўсе жылі дружна і памагалі адзін аднаму, нягледзячы на тое, што студэнцкі побыт быў вельмі цяжкі, асабліва пасьля грашовай рэформы 1948 году. Закончыўшы студыі, мы ўсе пераехалі ў іншыя краіны. Найбольш з нас апынулася ў ЗША.

На маю думку, жыцьцё ў Марбургу, нягледзячы на ўсе цяжкасьці, малыя веды нямецкай мовы і складаныя матэрыяльныя абставіны, было самым вясёлым і карысным часам у нашым маладым веку". (З успамінаў Лявона Трусэвіча)

"Жыць у Нямеччыне без аніякай матэрыяльнай падтрымкі было даволі цяжка. Нарэшце ў 1946 годзе, хоць і зь вялікімі складанасьцямі, пачала паступаць дапамога ад UNRRA. Мяне і Барыса Рагулю, як былых афіцэраў Беларускага войска, гэтай дапамогі пазбавілі. Польскія камбатанты, даведаўшыся, што мы былі таксама і польскімі афіцэрамі, пачалі прысылаць нам прадукты. Па прапанове Рагулі мы дзяліліся імі з усімі нашымі студэнтамі. Калі-ж нам настойліва пачалі прапаноўваць уступіць у арганізацыю польскіх студэнтаў, мы адмовіліся і ад польскай дапамогі.

Беларускія студэнты ў Марбургу былі вельмі актыўныя ня толькі ў навуцы, але таксама ў грамадскім, палітычным і рэлігійным жыцьці беларускай дыяспары. Я асабіста найбольш цікавіўся вайсковымі справамі ды заснаваў адзьдзел беларускіх вэтэранаў у Марбургу.

Хачу падкрэсьліць, што марбургскі пэрыяд ад 1945 да 1950 году быў хіба адным з найлепшых эпізодаў у маім жыцьці. Нягледзячы на матэрыяльныя цяжкасьці, жылі мы ўсе вельмі дружна ды весела, праводзілі частыя вечарынкі, танцы, хоць і на галодны жывот, - упрыгожвалі сваё жыцьцё. Сярод нас былі нават фанатычныя аматары брыджу (Бразоўскі, Сокал), гулялі да сьвітаньня і, не прыкархнуўшы да падушкі, ішлі на заняткі. Маладосьць дапамагала змагацца зь цяжкасьцямі жыцьця". (З успамінаў Язэпа Сажыча)

"Я з групаю студэнтаў Унівэрсытэту UNRRA ў Мюнхэне прыехаў у 1947 годзе ў Марбург на Філіпс Унівэрсытэт ажно на веснавы сэмэстар, гэта значыць, ужо на гатовае мейсца, - прыгадвае ў сваім лісьце Аляксей Арэшка. - Помню, у гэтай групе (зь Мюнхэну), акрамя мяне, былі Галіна Родзька, Оля Воўк-Левановіч, Надзя Юрэвіч. Не прыпамінаю, ці быў з намі Лявон Стагановіч.

Сьпярша ня мелі дзе жыць. І тады Оля, Надзя і я перакідваліся ў пустых, вялізарных і надта халодных кашарах Бісмарк Казэрнэ. Пасьля я неяк прымасьціўся ў кватэры Аркадзя Арэхвы, там, прынамсі, было цяплей. З харчаваньнем таксама было цяжка. Кожны дзень хадзіў у студэнцкую сталоўку на "залцкартофэль" ці інакш прыгатаваную бульбу. Да грашовай рэформы гэта было даступна. З курэньнем (я тады курыў, як турак) давалі сабе неяк рады, зьбіраючы па вуліцах бычкі.

Апрача студыяў, мы сьпявалі ў царкоўным і сьвецкім хоры. Кожную нядзелю хадзілі ў праваслаўную царкву, дзе сьвятар ў пропаведзях расказваў нам (пэўне-ж, па-расейску), як Бог стварыў неба й зямлю, а пасьля - Адама і Еву. Відаць, гэта было ўсё, што ён ведаў з рэлігіі. Каб утрымаць кантакт з нашымі землякамі ды каб прыдбаць крыху матэрыяльных сродкаў на пражыцьцё, хор выязджаў сяды-тады ў беларускія асяродкі, раскіданыя па амэрыканскай зоне. Сабраныя падчас "турнэ" маркі ды папяросы былі вялікаю падмогаю групе. Нашыя людзі ня скупіліся, каб падтрымаць сваіх студэнтаў. Ахвяраваныя грошы ды выменяныя цыгарэты ішлі ў Беларускі стыпэндыяльны фонд, які іх разьмяркоўваў па патрэбе. Умоваю для атрыманьня дапамогі была здача экзаменаў. Матэрыяльная падтрымка патрабавалася ўсім, за выключэньнем тых нямногіх, што мелі бацькоў.

Вось, Барыс, што я прыпамінаю з тых ужо так далёкіх, але прыемных маладых гадоў. Цяжка нам жылося, часта надакучаў голад. Помніш, як Янка Жытко варыў тую самую костку па некалькі разоў, а калі дзяўчаты запрашалі яго паабедаць, дык ён два разы адмовіўся (беларуская сьціпласьць!), а на трэці й не запрасілі?..

Аднак было нам весела. Не пакідалі нас энтузіязм, прага да жыцьця, жаданьне выбіцца - не патануць у шэрасьці дзён выгнаньніка. Ніколі ня зьнікала з твару ўсьмешка (хіба што толькі перад прафэсарам на экзаменах!).

Хоць кепска было з грашыма, аднак зрэдзь часу мелі недалёкія вандроўкі або большыя экскурсіі - нават у Баварскія Альпы. Як у той яшчэ віленскай студэнцкай песьні:

Як часамі сам адзін вечарамі мрою,
За ўспамінам мкне ўспамін ніткай залатою,
Ўспамінаю шчасьця дні на жыцьця прадвесьні,
І, здаецца, чую звон дарагое песьні:

Gaudeamus igitur,
Juvenes dum sumus!
Post jucundam juventutem,
Post molestam senectutem
Nos habebit humus...".
(З успамінаў Аляксея Арэшкі)

1948 год выдаўся вельмі цяжкі для нас. Грашовая рэформа была ўведзена, і мы апынуліся перад дылемай: шукаць спонсара або пакідаць вучыцца. Я зьвярнуўся да тагачаснага прэзыдэнта БНР Міколы Абрамчыка з просьбай дапамагчы. Спаткаліся мы ў Парыжы. Мікола Абрамчык расказаў: калі ён быў у Бэльгіі, то даведаўся, што пры Каталіцкім Унівэрсытэце вучыцца міжнародная група студэнтаў 45 розных нацыянальнасьцей і што яны атрымліваюць дапамогу ад унівэрсытэту. Займаецца імі нейкі айцец Жардэн. Разабрацца ў сытуацыі лепш, зразумела, на мейсцы, а для гэтага трэба нелягальна перайсьці ў Бэльгію.

Я вярнуўся ў Марбург, сабраў усіх студэнтаў і пераказаў нашую размову са спадаром Абрамчыкам. Доўгае маўчаньне... Хто пойдзе? Амаль усе павярнуліся ў мой бок. "Я-ж маю жонку! Ня хочацца мне яе пакідаць". Людміла спалоханымі вачыма глянула на мяне. Я ведаў, што яна думала: "Ты-ж абяцаў ніколі больш мяне не пакідаць". Я гэта добра памятаў, але што рабіць? Я маю вайсковы вопыт і нелягальна пераходзіў такія граніцы, дзе мог заплаціць жыцьцём. Тут-жа, калі зловяць, дык толькі тры месяцы турмы, і гэта ня будзе лічыцца крымінальным учынкам і не перашкодзіць вучыцца далей.

- Людміла, - перарваў я цяжкое маўчаньне, - калі я на гэта згаджуся, дык толькі з адной мэтай, каб ажыцьцявіць сваю мару стаць лекарам і забясьпечыць нам будучыню. Ніхто ня ведае, што нас чакае наперадзе. У нас дома казалі: "Хто не рызыкуе, у турме не сядзіць". Расейцы-ж кажуць: "Риск - благородное дело". Людмілка, апошні раз пакідаю цябе. Вайны няма, няма ніякай небясьпекі. Найгоршае, што можа здарыцца, гэта тры месяцы турмы, але-ж гэта - не савецкая турма...

Я ведаў, што Людміла згодзіцца, і не памыліўся. Рашэньне было прынята. Цяпер трэба добра падрыхтавацца. У Бэльгіі, у Льежы, жыў і працаваў ведамы мне беларускі патрыёт Рыжы-Рыскі. Я безадкладна зь ім зьвязаўся, і ён запэўніў мяне, што мы зможам у яго спыніцца і атрымаць работу на фабрыцы сталі. У такім выпадку мы ня будзем цяжарам для яго, а нават заробім грошай на пражыцьцё і дапамогу сем'ям у Нямеччыне. Гэта быў добры пачатак. Акадэмічны год заканчваўся ў чэрвені. Ліпень - спрыяльны час для пераходу граніцы.

Я пайшоў да майго прафэсара Бэннінггофа, зь якім у мяне склаліся цёплыя адносіны. Я да яго мог ісьці з любой праблемай, ведаючы, што ён дасьць шчырую параду. Прафэсар Бэннінггоф выслухаў мяне і падтрымаў:

- Тут, у нас, будучыні няма. Амэрыканцы забіраюць нашыя найлепшыя навуковыя сілы, і я баюся, што мы акажамся недзе далёка ззаду за іншымі краінамі. Я жадаю вам шчасьця. Не забывайцеся пра мяне, наведайце, калі здарыцца нагода...

1948 год быў таксама годам палітычнай нестабільнасьці. Савецкі Саюз аб'явіў блакаду Бэрліну. Яму косьцю ў горле стаў Заходні Бэрлін, які дэманстраваў відавочную розьніцу паміж камуністычнай эканомікай і капіталістычнай. Аб'явіўшы блакаду, Саветы думалі паставіць бэрлінцаў на калені. Неспадзяваная рэакцыя амэрыканцаў, якія арганізавалі "паветраны мост" для даставы паліва і прадуктаў двухмільённаму насельніцтву Заходняга Бэрліну, пераканала Саветы ў магутнасьці Захаду.

Блакада Бэрліну напалохала многіх. Страх перад савецкай інтэрвэнцыяй ахапіў усіх "дыпістаў". Сярод студэнтаў быў непакой. Бальшыня балтыйцаў кінула студыі ды эмігравала ў Канаду і Аўстралію. І наш Толя Бразоўскі пасьпешліва запісаўся на эміграцыю ў Аўстралію. Пачалася паніка, але нашая група ня страціла галавы і заставалася на мейсцы, чакаючы вынікаў пачатых захадаў у Бэльгіі. Беларусы стойка прадаўжалі студыі і ніколі пра гэта не пашкадавалі.

Была ў гэтым годзе і радасная навіна: Вара Сажыч нарадзіла дачушку. Язэп хадзіў пеўнем, нібы тое - выключна ягоная заслуга. Мы ўсе адчувалі сябе цёткамі ды дзядзькамі Лены.

Час ляцеў... Мы з Янкам Жучкам і Міхасём Жылікам пасьпелі падрыхтавацца, узялі падрабязныя мапы, компас, сабралі агульную інфармацыю пра граніцу. На першы пагляд здавалася, што заданьне будзе адносна лёгкае. Апошні дзень праводжу зь Людмілай. Забракла слоў, глядзім адзін аднаму ў вочы. Бачу любоў, страх, жаль ды, магчыма, закід.

- Для цябе, для нас гэта раблю. Мы хутка будзем разам ды ўжо ніколі не расстанемся...

На станцыі амаль усе студэнты. Паціскаем рукі, абдымаемся, разьвітваемся. Апошні пацалунак. "Бывай, Людмілка!". У вачох яе сьлёзы, а на вуснах лагодная ўсьмешка, здаецца, кажа мне:

- Ідзі і вяртайся. Я табе веру.

Вось гэтая ейная вера ў мяне - хіба найбольшая крыніца маёй энэргіі.

Сядаем у цягнік на Аахэн. Прападае з вачэй Марбург. Сядзім моўчкі. Сьціскаецца сэрца. Гэты горад стаўся мне такі блізкі! Тут споўніліся мае мары аб мэдыцыне. Тут я зноў адчуў сябе чалавекам. Што нас чакае заўтра?

1. Дадзеныя з архіву Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва (Нью-Ёрк).

Лювэн

Цягнік затрымаўся ў Аахэне, недалёка ад бэльгійскай граніцы. Міхась Жылік ня спыняўся гаварыць. Відаць, крыху нэрваваўся. Янка Жытко доўга маўчаў. Часам здавалася, што Міхасёва гутарка яго раздражняла.

- Што-ж цяпер? - запытаў Янка. - Ці маеш нейкі плян?

Было тры гадзіны папаўдні.

- Пойдзем у рэстаран, трэба нешта перакусіць, - сказаў я.- Паглядзім на мапу. Плян будзе. Магу цябе запэўніць, што заўтра будзем абедаць у Рыжага-Рыскага.

Я ня ведаю, ці я сам быў так упэўнены, але мае словы добра падзейнічалі як на Янку, так і на Міхася. У рэстаране заказалі "айнтоф" (нешта між зупай і кашай), які давалі бяз картачак. Пасьля выпілі па шклянцы "эрзац" кавы. Я выцягнуў мапу, добра разгледзеў дарогу да граніцы і намеціў маршрут, аддалены ад галоўных шляхоў. Мясцовасьць тут была вельмі выгодная для нелягальнага пераходу граніцы. Лес, ня надта густы, пагоркі ды пара тапаграфічных знакаў, якія можна добра пазнаць упоцемку. Набліжаўся час вячэры. Мы мелі крыху прадуктаў, якія захапілі ў дарогу. Пачынала шарэць. Пара ісьці. Гавару:

- Захоўвайцеся як найбольш нармалёва, не аглядайцеся і трымайцеся бліжэй да мяне.

Выехалі трамваем за горад. Адтуль пехатою, не сьпяшаючыся, у напрамку фэрмы, якая была блізка ад граніцы. Мінуўшы фэрму, я азірнуўся вакол, ці няма нямецкіх патрулёў. Нікога ня відаць. Хутка сышлі з дарогі ў лес і рушылі паўз ручайка, які паказваў дарогу да граніцы і далей - у Бэльгію. Граніца не такая, як савецкая, зусім не абазначаная. Я толькі ведаў, што наступныя два хутары ўжо на бэльгійскім баку. Мы заляглі ў кустох. Ужо добра сьцямнела, але чэрвеньскія ночы даволі відныя. Дзесьці праз пару гадзін прайшоў нямецкі патруль. Значыць, яны ходзяць нячаста. Мы пасунуліся бліжэй да граніцы. Прайшоў бэльгійскі патруль. Наперадзе, можа з кілямэтр, - два хутары. Хаты асьветленыя: гаспадары, відаць, дома. Напрамак добра бачны - нават компас не патрэбны. Кілямэтры праз два пагранічная станцыя. Мы мусім дайсьці да наступнай, бо тут могуць запытаць дакумэнты. Ужо даволі сьмела ідзём уздоўж чыгункі. Пад раніцу дабрылі да нейкага гарадка (не памятаю назову). Я вырашыў пачакаць, пакуль пачнецца рух, каб згубіцца сярод мясцовых пасажыраў. Падышлі да станцыі.

- Калі ласка, тры білеты ў Льеж!

Касір бяз ніякай падазронасьці ані пытаньняў даў тры білеты. Яшчэ раней мы атрымалі ад Рыскага бэльгійскія франкі, так што ўсё ішло вельмі гладка. Праз гадзіну падышоў цягнік у напрамку Льежу, і мы селі ў выгодным купэ. Ніхто не запытаўся дакумэнтаў ані зацікавіўся намі. Кожны пасажыр заняты сваімі думкамі. Якая розьніца з краінай сацыялізму, "где так вольно дышит человек"! Мы не адны былі чужынцы. Вакол чулася мова польская, украінская, нямецкая, і таму ніхто не зьвяртаў на нас увагі. Мы гутарылі між сабою па-беларуску і, прызнацца, не адчувалі сябе нелягальнымі.

У Льежы даволі хутка знайшлі адрас Рыжага-Рыскага. Ён мне быў ужо крыху ведамы з апавяданьняў людзей, якія яго спатыкалі раней: вельмі энэргічны, бескампрамісовы патрыёт, ідэяліст, поўны новых ідэяў, інтэлігентны, але даволі эксцэнтрычны. У той час яму здавалася, што ён хоча быць каталіцкім сьвятаром. Ён стараўся з дапамогай япіскапа Слосканса паступіць на тэалягічны факультэт у Лювэне. Рыжы-Рыскі быў сам каталік, але ніколі ня мог пагадзіцца з польскай тэорыяй, што беларускія каталікі павінны стацца палякамі. Ён хацеў высьвяціцца ў сьвятары, каб служыць Богу на роднай беларускай мове. Аднак яго не прынялі ў духоўную сэмінарыю ў Лювэне, і ён адрокся каталіцкай царквы ды арганізаваў сваю рэлігійную арганізацыю, стаўся там япіскапам ды выдаваў нейкія адмысловыя дыплёмы. Пазьней я бачыў яго часта: з малітоўнікам хадзіў па парку, як гэта рабілі каталіцкія сэмінарыстыя. У часы нямецкай акупацыі ён быў актыўным сябрам Беларускай Незалежніцкай Партыі (БНП). Тады гэтая партыя была нелягальная, і ягоны экспрэсіўны характар часта ставіў Рыжага ў небясьпечнае становішча - пад пагрозу быць выкрытым немцамі ды заплаціць галавой. Рыжы - гэта ягонае праўдзівае прозьвішча, у Бэльгіі ён дадаў - Рыскі.

Тымчасам ён спаткаў нас вельмі радасна, пачаставаў ды адразу прыступіў да плянаваньня нашага побыту ў Бэльгіі. На другі дзень завёў нас на фабрыку бляхі і тут-жа ўладкаваў на службу. Праца была даволі цяжкая. Нам, няпрывычным да аднастайнага, аўтаматычнага занятку, здавалася, што розум пераставаў функцыяваць. На фабрыцы я спаткаў маладога работніка, які не выглядаў на тыповага сталявара. Ягоныя рукі былі далікатныя, мова інакшая, чым другіх работнікаў. Хаця я мала разумеў па-французску, але адчуў, што ён не такі, як іншыя. Аднаго разу, калі мы палуднавалі за адным сталом у абедзенны перапынак, я, папрасіўшы прабачэньня, запытаў, як ён трапіў на фабрыку.

- А як ты сюды трапіў? - кінуў ён мне. - Ты-ж таксама не работнік...

Я яму расказаў, як мог, хто я, адкуль прыйшоў, што маю намер прадаўжаць студыі мэдыцыны ў Бэльгіі.

- А я каталіцкі сьвятар. Тут я пачуваю сябе бліжэй да Бога, чымся ў царкве, адпраўляю імшу і даю работнікам прычасьце. Мне забаранілі служыць, і мне пагражае экскамунікацыя, адлучэньне ад царквы. Мяне абвінавачваюць у камунізме, але я не камуніст. Тутэйшыя работнікі ня ходзяць у касьцёл, бо там яны чужыя. Тут я магу ім служыць.

Я адразу адчуў вялікую сымпатыю да гэтага маладога сьвятара. І я-ж так думаю: для майго Бога было-б цеснавата ў любой царкве. Гэты малады сьвятар здаўся сапраўдным хрысьціянінам, і, напэўна, быў бліжэй да Бога, чымся сам Папа Рымскі: я стаўся сьведкам кароткіх багаслужбаў у часе абедзенных перапынкаў, а таксама бачыў, як работнікі ішлі да яго прымаць прычасьце. Між намі завязалася цесная дружба. Я бачыў, што мы думаем амаль аднолькава. Ён дапамог мне і ў інтэнсыўнай працы над вывучэньнем французскае мовы. За пару тыдняў я ўжо даволі добра гутарыў зь ім па-французску.

Час мінаў хутка. Я пачаў націскаць на Рыжага-Рыскага, каб паехаць у Лювэн ды разгледзецца, якія там магчымасьці студыяў для нашых студэнтаў. Ён неўзабаве скантактаваўся зь япіскапам Слоскансам, на той час Апостальскім Адміністратарам для беларусаў каталіцкага веравызнаньня. Спадзяваліся, што менавіта япіскап Слосканс будзе нашай найлепшай стаўкай у пошуках сувязі з унівэрсытэтам і дапаможа знайсьці нейкае выйсьце для нашых студэнтаў. Недзе на трэці тыдзень нашага жыцьця ў Бэльгіі, у ліпені, выбраліся ў Лювэн.

Лювэн - тыповы ўнівэрсытэцкі горад, у ім каля 60.000 насельніцтва ды блізу 25.000 студэнтаў. Лювэн знаходзіўся на флямандскай тэрыторыі. Як ведама, насельніцтва Бэльгіі складалася зь дзьвюх этнічных групаў. Адна, меншая, - валёны, гаварыла па-французску й лічыла сябе вышэйшай расай, больш культурнай і больш здатнай кіраваць дзяржавай. Другая група - флямандцы, галяндскага паходжаньня. Яны гаварылі па-флямандску, вельмі блізкай да галяндскай мовы, і адчувалі сябе, або, праўдзівей, валёны лічылі іх, грамадзянамі другога сорту. Флямандцы ўпорыста дамагаліся роўных правоў і фактычна асягнулі статус, раўнапраўны з валёнцамі. Аднак напружаньне між гэтымі дзьвюма групамі існавала і тады і часта выклікала больш ці менш сур'ёзныя сутычкі.

Канфрантацыя найбольш адчувалася сярод студэнтаў. Лювэнскі Ўнівэрсытэт быў падзелены на дзьве моўныя групы. Фактычна - два асобныя ўнівэрсытэты з адным рэктарам, якім быў япіскап флямандскага паходжаньня ван Уайэнбэрг, а ягоны заступнік - япіскап Літт - французскага паходжаньня. Вельмі часта выбухалі канфлікты паміж валёнамі і флямандцамі, бывала, гэтыя сутычкі выліваліся на вуліцу, але ніколі ня прымалі крымінальных формаў.

Лювэнскі Ўнівэрсытэт быў заснаваны ў палове ХВ стагодзьдзя. Усе акадэмічныя ўрачыстасьці адбываліся ў мурох будынку таго часу. Калі я першы раз зайшоў у актавую залю, падалося, што нават муры тут насычаныя ведай. Унівэрсытэт - крыніца веды. Падумалася, што наш народ заўсёды быў прагны да навукі, але нажаль, за малымі выняткамі, ня мог яе асягнуць. Тут, у Лювэне, я набраў нейкага даверу, што гэтым разам, у гэтай далёкай і чужой старане, нашы мары споўняцца. "Беларускія студэнты ў паваенны пэрыяд пачалі студыяваць у Бэльгіі ў 1948 годзе. Аднак гэта былі першыя пачаткі: некаторыя толькі прабавалі вучыцца, а іншыя засталіся настала". (З успамінаў Васіля Шчэцькі)

Рыжы-Рыскі завёў мяне ў манастыр, дзе меў кватэру япіскап Слосканс. Япіскап Слосканс па дзяржаўнай прыналежнасьці быў латыш, але, мусіць, меў этнічныя карані на Беларусі. Ён даволі добра гаварыў па-беларуску. Высокі, хударлявы, зь сіваватымі валасамі, ветлівым паглядам. Сядзеў япіскап за вялікім бюро. Спружыніста ўстаў нас прывітаць.

Рыжы-Рыскі быў знаёмы зь япіскапам Слоскансам і прадставіў мяне. Япіскап тут-жа запытаў, ці радня я былому сэнатару Васілю Рагулю.

- Я - ягоны пляменьнік. Васіль Рагуля цяпер у Нямеччыне, у лягеры ДП.

- Я яго ведаў, - сказаў япіскап.

Тут мне павесялела. Можа, ён нам што й паможа. Япіскап дакладна распытаў аба мне, нашых студэнтах ды цяжкасьцях.

- Лювэнскі Ўнівэрсытэт вельмі прыхільны да замежных студэнтаў, у ім вучыцца хіба больш за трыццаць розных нацыянальнасьцяў. Між імі шмат уцекачоў з "савецкага раю". Напрыклад, украінцы маюць свой студэнцкі дом, але я ня ведаю, як яны утрымліваюцца і хто ім памагае. Тут ёсьць айцец "ардэн, які мае міжнародны дом ды за пару гадзінаў працы дае кватэру й харчаваньне. Я вас пазнаёмлю зь ім ды, хто ведае, можа, ён вам дапаможа.

Маленькі праменьчык надзеі... Ужо мы былі гатовы разьвітацца, калі раптам япіскап заўважыў:

- Пачакайце. Я ведаю аднаго дамініканскага манаха, які захоплены ўсходнім царкоўным абрадам. Ягонае прозьвішча айцец Робэрт ван Кавэлярт. Яго дзядзька - прэзыдэнт бэльгійскага парлямэнту. Я вас зь ім пазнаёмлю. Чакайце, зараз я патэлефаную.

Гутарка па тэлефоне ішла на французскай мове, але я зразумеў: япіскап расказваў, хто мы, і асабліва доўга гаварыў пра нашае становішча як уцекачоў ад камуністычнага рэжыму. Па ім было відаць, што ён задаволены размовай.

- Айцец Робэрт гатоў вас зараз прыняць у сваім манастыры, але, незалежна ад гэтага, я вас пазнаёмлю і з айцом "ардэнам. Хай Бог будзе з вамі! - сказаў ён ды ўстаў для разьвітаньня.

Бог быў з намі, як аказалася пазьней. Ён, мусіць, забыўся аб маім канфлікце зь ім, калі я арганізаваў забастоўку сярод царкоўных прыслужнікаў. Ён, мусіць, забыўся, што я ня біў Яму паклоны ні ў праваслаўнай, ані ў іншых цэрквах. Можа, маё ўяўленьне аб Ім Яму спадабалася? Хто ведае, але ад гэтага мамэнту падзеі разгортваліся ў вельмі карысным для нас напрамку.

Мы хутка знайшлі манастыр айца Робэрта. Гэта быў невялікі дом. Звонім. Адчыняе дзьверы малады манах у белай сутане - бэнэдыктынцы насілі белыя сутаны. Заходзім. Бачым капліцу, прастол, іканастас, крыжы васьміканцовыя. Ну, вось зусім як у нашых цэрквах.

- Вы, мусіць, спадар Рагуля? - запытаў ён мяне.

- Так, - адказаў я.

- Заходзьце. Сядайце. Айцец Робэрт выйдзе зараз да вас.

Мне здалося, што нешта падобнае адбывалася са мною і раней. Сапраўды, так - спатканьне з прафэсарам Бэннінггофам у Марбургу! Многа чаго зацёр час, але спатканьня з прафэсарам Бэннінггофам ды цяперашняга спатканьня з айцом Робэртам не забудуся да канца жыцьця. Гэта былі два паваротныя мамэнты як у маім жыцьці, так і ў жыцьці іншых беларускіх студэнтаў.

Адчыняюцца дзверы. Невялікага росту манах, можа, 1 м 65 см росту, энэргічным крокам падышоў да мяне й моцна сьціснуў руку. Я заўсёды ацэньваю людзей па поціску рукі. Ягоная рука выдавала чалавека энэргічнага. І ў гэтым выпадку я не памыліўся. У ягоных карых вачох я бачыў шчырасьць, адкрытасьць, прыязнасьць і зацікаўленасьць. Магчыма, такое ўражаньне склалася ў мяне пасьля нашага доўгага супрацоўніцтва, але цяпер мне здаецца, што менавіта так я тады адчуваў.

- Япіскап коратка паінфармаваў мяне пра вас, але раскажыце больш пра сябе, вашых студэнтаў, ваш край.

Мне ня прыйшлося шукаць слоў. Ня ведаю, колькі часу прайшло, а ён усё пытаўся ды пытаўся - пра Беларусь, яе гісторыю і лёс, палітычнае, культурнае жыцьцё, рэлігійныя праблемы...

Малады манах падаваў каву, і я, няпрывычны да яе, востра рэагаваў на кафэін ды яшчэ з большым энтузіязмам адказваў на ягоныя пытаньні. Пасьля маленькага перапынку, калі я закусваў нейкім пячэньнем, айцец Робэрт запытаў, ці арыентуюся я ў структуры каталіцкай царквы.

- Думаю, што так, - адказаў я.

- Я - бэнэдыктынскі манах, вельмі зацікаўлены ўсходнім праваслаўным абрадам. Я падлягаю ўладам каталіцкай царквы і прызнаю аўтарытэт Папы Рымскага. Вы-ж не прызнаяце Папы, і вамі кіруе сабор япіскапаў. Адкажыце мне шчыра, ці лічыце вы мяне гэрэтыкам?

Пытаньне было такое неспадзяванае, што я разгубіўся, шукаючы адказ:

- Бачыце, ойча, гэтае слова ці паняцьце яго для чалавека, які выйшаў зь Беларусі, - чужое. Я ведаю гісторыю гішпанскай інквізыцыі, Варфаламеевую ноч у Францыі, дзе так званых гэрэтыкаў палілі на агні. На Беларусі гэтакага ня было. Там знаходзілі прытулішча і гішпанскія гэбраі, і французскія ды нямецкія рэфарматары, і татары - ды ўсе тыя, каго дзесьці лічылі гэрэтыкам. На Беларусі ўсе яны жылі дружна й шанавалі адны адных. Многа было мяшаных сем'яў, якія жылі ў згодзе ды гадавалі дзяцей у духу талеранцыі і пашаны да другіх. Па вёсках каталікі ня выходзілі на працу ў праваслаўныя сьвяты, а праваслаўныя шанавалі каталіцкія традыцыі. Калі й былі непаразуменьні, дык адбываліся яны там, дзе сьвятары таго ці іншага веравызнаньня ўтыкалі свае тры грошы. Не, я ня лічу вас гэрэтыкам!

Тут ён нечакана схапіў мяне ў мядзьведжыя абдымкі. Мае рэбры, здалося, затрашчалі.

- Дзякую вам, - сказаў ён мне. - Я веру, я перакананы, што мы будзем сябрамі. Я зраблю ўсё магчымае, каб дапамагчы вашым студэнтам пераехаць у Бэльгію ды здабыць асьвету ў нашым унівэрсытэце.

Была ўжо позьняя гадзіна. Айцец Робэрт запрасіў нас на вячэру й паабяцаў сустрэцца з айцом "ардэнам, каб даведацца, ці зможа ён нам паспрыяць. Дамовіліся спаткацца на наступную суботу.

Мы пакінулі Лювэн у паднятым настроі.

- Ну, як, Барыс, - запытаў Рыжы,- задаволены паездкай?

Якое магло быць сумненьне? Я лічыў, што гэта быў вялізарнейшы посьпех.

Вярнуўшыся ў Льеж, я напісаў ліст да Людмілы пра добрую навіну ды выслаў крыху грошай. Я надумаўся зарабіць больш і папрасіўся ў дзясятніка даць мне працу на дзьве зьмены. Той зірнуў на мяне зьдзіўлена ды хутка згадзіўся. Пасля аднаго тыдня я пераканаўся, што немагчыма працаваць шаснаццаць гадзін у суткі, і мусіў пакінуць гэты экспэрымэнт, каб сканцэнтравацца болей на вывучэньні мовы. Зь нецярплівасьцю чакаў суботы, каб зноў паехаць у Лювэн.

Канец ліпеня ці пачатак жнівеня... Я еду ў Лювэн. Гэтым разам ужо сьмялей. Ведаю, што нехта мяне чакае. Я проста скіраваўся да айца Робэрта. Ён спаткаў мяне зноў з энтузіязмам.

- Маю добрыя навіны. Айцец "ардэн хоча мяне бачыць і, здаецца, зможа ўладкаваць вашых студэнтаў, гэта значыць, кватэра і яда за чатыры гадзіны працы, але гэта яшчэ ня зусім пэўна.

Ідзём да айца "ардэна. Высокі чалавек ў чорнай сутане, ня зусім чыстай, што вельмі рэдка можна бачыць у сьвятароў. Ягоны стол быў завалены паперамі, здавалася, ён іх ніколі не парадкаваў. Паліцы застаўлены кнігамі, кніжкі й на падлозе разам з нейкімі папкамі. На кожным крэсьле паперы. Ён сядзеў за сталом і быў ледзь відаць за стосам кніг і часапісаў.

- Айцец "ардэн, спадар Рагуля, - пазнаёміў нас айцец Робэрт.

"ардэн закідаў мяне рознымі пытаньнямі ды так хутка, што я ня мог добра зразумець. Прыйшлося растлумачыць, што мая французская мова даволі прымітыўная, і ён крыху звольніў тэмп... Пытаўся, колькі ўсіх студэнтаў, колькі зь іх дзяўчат. Калі я сказаў, што будзе хіба тры студэнткі, ён задумаўся.

- Бачыце, тут складаная праблема зь дзяўчатамі. Яны могуць жыць толькі ў спэцыяльным жаночым інтэрнаце, але на гэта патрэбны дазвол рэктара й дырэктаркі інтэрнату, таксама манашкі.

Я ня бачыў у гэтым ніякай перашкоды. Мне важна забясьпечыць пражываньне студэнтаў, бо гэта было асноўнай перадумовай, каб атрымаць візы на ўезд у Бэльгію. Адносна хлопцаў вырашылася, што яны будуць жыць у ягоным інтэрнаце. Гэта быў даволі вялікі дом на Пляцы Гувэра, у цэнтры гораду.

- Акадэмічны год пачынаецца зь верасьня. Я вам раю прабыць у Льежы да канца жнівеня. Ад верасьня будзеце працаваць у студэнцкім рэстаране як кельнэр. Міхась і Янка дапамогуць на кухні. Чатыры гадзіны працы на дзень, а таксама суботы і кожную другую нядзелю. За гэта атрымаеце кватэру й харчаваньне...

-Дзякую, - адказаў я з удзячнасьцю.

Тут ён устаў ды разьвітаўся з намі.

Айцец Робэрт пазнаёміў мяне са сваім плянам атрыманьня віз для нас трох і тых студэнтаў з Марбургу, якія захочуць пераехаць у Бэльгію. Айцец Робэрт быў амаль пэўны, што візы атрымаем.

-Я маю добрае "заплечча", - пацешыў ён мяне.- У найгоршым выпадку зьвярнуся да дзядзькі, прэзыдэнта парлямэнту. Тут ў нас важна мець "плечы"... Здаецца, плечы памагаюць усюды.

І мне прыпомніўся польскі анэкдот. У аднэй полькі нарадзіўся сын зь вялікім дэфэктам - амаль бяз мозгу. Яна расказала сяброўцы пра сваё гора. "А ці плечы ў яго ёсьць?"- запыталася сяброўка. "Пэўне-ж", - адказала яна. "Дык чаго пераймаешся? Яго будучыня забясьпечана".

Мне палягчэла на душы. Пераезд у Бэльгію здаваўся больш рэальны. Наступны крок - атрымаць сьпіс студэнтаў з усімі біяграфічнымі зьвесткамі, і працэс пераезду пачнецца ўсур'ёз. Цяжка апісаць мае пачуцьці ў той мамэнт. Я, здавалася, не адчуваў зямлі пад нагамі. Ехаў у Льеж, каб падзяліцца радаснай весткай зь Міхасём і Янкам.

На працы я расказаў пра важную навіну свайму новаму сябру, сьвятару, які вельмі ўсьцешыўся нашымі посьпехамі. Я бліжэй прыгледзеўся да ягоных адносінаў з работнікамі. Было выразна відаць, як яго шанавалі. У гэты дзень, як ніколі, вялікая колькасьць работнікаў пайшла да прычасьця. На іхніх тварах відаць быў уздым. Яны ішлі не таму, што выпадала, не таму, што мусілі, але з глыбокім перакананьнем і любоўю. Пасьля прычасьця сьвятар коратка гутарыў зь імі. Не аднабаковая пропаведзь - адкрытая дыскусія. Гаварылі пра штодзённыя клопаты, дзяліліся сваімі цяжкасьцямі, праблемамі. Ён слухаў і толькі зрэдку даваў нейкія парады. Як шкода, што такіх людзей каталіцкая царква экскамунікавала. Ён быў бліжэй да Бога, чым большасьць кардыналаў ды япіскапаў.

Час ляцеў. Айцец Робэрт пачаў рабіць захады для атрыманьня візаў нашым студэнтам з Марбургу. Прамінуў жнівень. У міжчасе мы больш знаёміліся з работнікамі-беларусамі. Найлепш засталася ў памяці сям'я Стрэчаняў. Гэта былі беларускія самародкі, патрыёты, у якіх мы часта гасьцявалі. Яны прынялі нас як сваіх блізкіх.

Пад канец жнівеня мы перабраліся ў Лювэн да айца "ардэна, які кіраваў інтэрнатам для замежных студэнтаў, дзе жылі партугальцы, гішпанцы, мэксыканцы... Між іх былі й даволі заможныя - арабы ды індусы. Украінцы мелі свой асобны дом і рэдка спатыкаліся з намі.

Як я ўжо гаварыў, айцец "ардэн запрапанаваў мне працу кэльнера ў рэстаране. Я быў заняты дзьве гадзіны ў абед і дзьве вечарам. Напачатку мяне гэта задавальняла, але праз пару тыдняў я ўжо ня мог цярпець няпрыемных заўвагаў кліентаў. Пэўне-ж, была й мая віна - часта блытаў заказы. Я папрасіўся ў айца "ардэна працаваць на кухні - абіраць бульбу ды мыць судзьдзё. Мне гэта спадабалася больш.

Дзесьці ў палове сьнежаня айцец Робэрт прынёс радасную навіну.

- Маем візы для тваіх студэнтаў, - заявіў ён аднаго дня, зайшоўшы на кухню.

Я, як стаяў з мокрымі рукамі, ашаломлены навіной, апынуўся ў ягоных мядзьведжых абдымках. Заняло мне дух. Ня ведаў, што казаць. "Зараз будзе разам са мною мая Людмілка. Канец разлукі. Студэнты будуць тут, і зноў загучыць родная мова"... За час пабыту ў Марбургу мы сталіся больш як сям'я, і зусім зразумела, што тут мы адчувалі недахоп сяброўскай цяплыні.

Набліжаліся Каляды. Мой плян быў перайсьці зноў нелягальна граніцу назад у Нямеччыну, каб потым афіцыйна вярнуцца ў Бэльгію. Паводле інфармацыі, атрыманай праз айца Робэрта, калі зловяць на граніцы, могуць даць тры месяцы турмы. Гэта ня страшна, але я не магу сабе дазволіць патраціць тры месяцы і згубіць цэлы вучэбны год. Адно цешыла, што пераход граніцы ня лічыўся крымінальным учынкам і ня мог перашкодзіць мне ў далейшых студыях...

Купіў я маленькую бутэлечку лікёру ды пару нэйлонавых панчох. Гэта-ж будзе куцьця, калі я прыеду ў Марбург. Айцец Робэрт праводзіў мяне ў Льеж. Там я затрымаўся на хвілінку ў Рыжага-Рыскага. Ён купіў мне білет да той станцыі недалёка граніцы. Мейсца было знаёмае. Я рашыў пайсьці той самай дарогай, але гэтым разам удзень. Разьвіталіся мы з айцом Робэртам, і мне здалося, што я пакідаю роднага брата.

- З Богам, Барыс, - сказаў ён на разьвітаньне.

Я быў перакананы, што Ягоная помач мне можа прыдацца.

- Калі зловяць на граніцы, патэлефануй мне, і я пастараюся дапамагчы.

Як добра было пачуць такія словы! Я ўжо не адзін. Нехта думае пра мяне ды пераймаецца мною. Гэта дадало мне энэргіі ды адвагі. Я ўжо з большай упэўненасьцю ўвайшоў у вагон. Нарэшце цягнік рухнуўся. Памалу постаць айца Робэрта зьнікала ў аддаленьні, але я доўга яшчэ бачыў яго...

Даехаў да знаёмай станцыі. Хутка падаўся ў напрамку граніцы да ведамага мне хутару. Пагранічнікаў ня было відаць: магчыма, удзень яны ня так пільна ахоўвалі граніцу. Лес даволі густы. Выходжу на ягоны край ды бачу знаёмы хутар. Тут лес парадзеў. Радасьць, што хутка спаткаюся зь Людмілай, прытупіла маю асьцярожнасьць.

- Стой ! Рукі ўверх! Хто ты й куды ідзеш?

- Я студэнт Лювэнскага Ўнівэрсытэту,- паказаў студэнцкае пасьведчаньне.

- Што маеш у торбе? - запытаў ён. (Пагранічнікі пераважна шукалі спэкулянтаў).

- Вось пара кніжак ды маленькі падарунак для маёй жонкі. Сёньня куцьця, і яна чакае на мяне, - адказаў я ўсхваляваным голасам.

Пагранічнік глянуў на мяне. Гэта быў чалавек сталага веку. Я з палёгкай убачыў на ягоным твары сымпатычную ўсьмешку, і зьявілася надзея.

- Я не спэкулянт. Я студэнт. Вы, напэўна, сёньня будзеце са сваёй сям'ёй - жонкай, дзецьмі. Я-ж буду ў турме, а мая жонка прычакаецца на станцыі - ды надарма.

Пагранічнік доўга маўчаў.

- Бачыш, мой абавязак цябе затрымаць. Можа, мой начальнік цябе адпусьціць, - сказаў ён няпэўным тонам.

- Спадар, - пасьля даволі доўгага маўчаньня зьвярнуўся я да яго,- вясёлых Калядаў.

І тут я дастаў маленькую бутэлечку лікёру.

- За Ваша здароўе і за здароўе Вашае сям'і і маёй жонкі!

Гэта было рызыкоўна, але памагло. Мы селі пад кустом, выпілі лікёр. Пагранічнік паказаў мне напрамак, каб абысьці нямецкіх вартавых.

- Вясёлых Калядаў Вам і Вашай жонцы, - сказаў ён ды рушыў сваёй дарогай.

Я перайшоў граніцу бязь ніякіх цяжкасьцей. Сеў на цягнік і толькі тады адчуў сябе стомленым. Але не надоўга. Думка, што хутка спаткаюся зь Людмілай і студэнтамі, не дала мне спаць.

- Наступная станцыя Марбург, - чую голас кандуктара.

Стралой выскачыў я зь цягніка. Бегма бег дадому. Людміла спаткала мяне са сьлязамі радасьці.

- Людмілка, будучыня перад намі. Студыі забясьпечаны. Вясёлых Каляд!

І сапраўды, Каляды былі вясёлыя.

Назаўтра я падзяліўся добрай весткай са студэнцкай грамадой. Пачалі рыхтавацца на выезд у Бэльгію... Язэп Сажыч, Пётр Гайдзель, Анатоль Бразоўскі, Раіса Жукоўская, Лявон Трусэвіч, Уладзімер Красоўскі, Маркевіч засталіся ў Марбургу.

Пра гэты пераломны этап у жыцьці беларускіх студэнтаў Марбургу ўспамінаюць Аляксей Арэшка і Ўладзімер Набагез.

"Становішча стала бязвыхадным у 1948 годзе пасьля грашовай рэформы ў Заходняй Нямеччыне. Вось тады Барыс Рагуля, Янка Жытко ды Міхась Жылік падаліся на разьведку ў Бэльгію, каб там адшукаць магчымасьці прадаўжэньня вучобы. Дзякуючы ініцыятыве й настойлівасьці гэтай тройкі ды добрым людзям - каноніку "ардэну, айцу Робэрту ван Кавэлярту, а можа, крыху і япіскапу Слоскансу, - удалося знайсьці ў Каталіцкім Унівэрсытэце ў Лювэне трывалы прыстанак і дасканалыя магчымасьці вучыцца шматлікім беларускім студэнтам ня толькі зь Нямеччыны, але і зь іншых эўрапейскіх краінаў, з Амэрыкі і Аўстраліі. У самым канцы 1948 году мы былі там". (З успамінаў Аляксея Арэшкі)

"Барыс Рагуля, Міхась Жылік ды Янка Жытко арганізавалі выезд студэнтаў на студыі ў Бэльгію. Кандыдатаў на выезд было каля 30. Я не запісаўся, бо меў дапамогу са Злучаных Штатаў і спадзяваўся неяк закончыць навуку ў Марбургу. Калі надышоў час вырабляць паперы, дык мала хто адважыўся на гэты крок. Але Барыс Рагуля ўгаварыў мяне выкарыстаць добрую нагоду і далучыцца да групы "авантурыстаў". Такім чынам я трапіў у Лювэн і ніколі гэтага кроку не пашкадаваў". (З успамінаў Уладзімера Набагеза)

Хутка перад Новым, 1949 годам мы апынуліся ў Лювэне. Пачалася вучоба... Мне залічылі тры гады мэдычнай школы ў Марбургу і прынялі на чацьвёрты курс. Янка Жытко пайшоў на хімію, а Жылік разам са мною - на мэдыцыну. Людміла паступіла на чацьвёрты курс фармацэўтыкі на флямандскі адзьдзел. Флямандская мова бліжэй да нямецкай, і яна спадзявалася, што будзе лягчэй прыстасавацца да гэтай мовы. Новыя абставіны, чужая мова... Колькі энэргіі патрацілася на вывучэньне моваў! Дома гаварылі па-беларуску, далей - польская, пасьля - нямецкая, французская, ды пазьней прыйшлося пераключацца на ангельскую, але ўжо ў сьнежані апанавалі даволі мову, каб разумець даклады і свабадней карыстацца французскімі падручнікамі. Кажуць, што кожная мова - гэта дадатковае акно ў сьвет, але часам замнога вокнаў таксама ня зусім зручна... Усім нам прыйшлося нясоладка. Праўда, яды хапала, але працаваць і вучыцца было складана.

Выбар будучай прафэсыі тлумачыўся рознымі прычынамі: зьбегам абставін, уплывам настаўнікаў, сяброў, асабістымі інтарэсамі.

"Запісаўся я на геалягічны факультэт, - расказвае Вітаўт Кіпель. - Чаму на геалёгію? Невялікі экскурс у мінулае дасьць тлумачэньне майму выбару. Калі мы з маці, напачатку 30-х гадоў, былі вымушаны пакінуць Менск і Беларусь і жыць у Вяцкім краі, сустрэчы зь геалягічнымі партыямі ў тых краёх былі частымі зьявамі. Там у мяне й зарадзілася зацікаўленьне да людзей з компасамі й малаткамі, якія зьнікалі ў тайзе. Пазьней, калі нам было дазволена вярнуцца ў цэнтральныя часткі "необ,ятной", мы пасяліліся ў горадзе Арле, я шмат чытаў пра геолягаў, захапляўся кнігамі акадэміка Ферсмана - і гэта культывавала цікавасьць да геалёгіі. Нейкі ўплыў меў на мяне і доктар Аляксандар Орса, бо-ж і ён заканчваў геалёгію ў Празе. Вось гэткім шляхам я і прыйшоў на геалягічны факультэт.

Курс навучаньня на геалёгіі быў чатыры гады. Першыя два мы былі найчасьцей зь хімікамі - хімія давалася поўна: неарганічная, арганічная, фізычная. Былі курсы з горнымі інжынэрамі - геафізыка, падземная тапаграфія і з прыродаведамі - палеанталёгія (палеазаалёгія й палеабатаніка). Шмат было матэматыкі, філязофскіх дысцыплінаў. Праграма насычаная: тыднёва 14-16 гадзінаў лекцыяў, потым практычныя заняткі. Кажнае серады геолягі выязджалі "ў поле": пераважна ў Ардэны й вугальныя басэйны. На трэцім і чацьвёртым гадох (на 6-8 сэмэстрах) трэба было адбываць стаж на палявых працах - пераважна палявая здымка. У летнія й вясеньнія канікулы выязджалі на экскурсыі: у Швэцыю, Нямеччыну, Францыю. Аглядалі клясычныя шахты, кар'еры, геалягічныя структуры. Ад трэцяга году навучаньня амаль усе студэнты-геолягі станавіліся членамі геалягічных таварыстваў - трэба было браць удзел і ў гэтых праграмах. Дарэчы, у часы геалягічных сэмінараў я ціраз чытаў лекцыі "Навінкі ў геалёгіі Беларусі", у выніку чаго й выдрукаваў у Мюнхэнскім беларускім зборніку артыкул пра мінеральныя рэсурсы БССР (1955).

Сярод колькіх дзясяткаў прафэсуры асабліва запомніліся "тузы" геалёгіі Бэльгіі і Бэльгійскага Конга: Эцьен Ассэльбэрг, Фэлікс Кайзэн (бацька й сын), "ак Таро, Марыюс Леконт, а сярод іншых прафэсараў: Альбэрт Бруйлянтс, Пол Мюнд, Шэнуан Лемэтр.

Свой пабыт у Лювэне я хутчэй назваў-бы бэльгійскім эпізодам жыцьця на эміграцыі, бо хоць, фігуральна кажучы, "база" мая была ў Лювэне, аднак шмат аспэктаў жыцьця ў тым часе зьвязана з цэлай Бэльгіяй.

Якім чынам прыпамінаецца той пэрыяд? Перш-наперш, і найбольш выразна, ды гэта й цалкам зразумела, у памяці ўстае Лювэн акадэмічны. Бо-ж дзеля навукі, і толькі дзеля навукі, зьехаліся мы, маладыя беларусы, у гэны выдатны горад, у тую добрую краіну, з разьбітае, галоднае й халоднае Нямеччыны, каб там атрымаць акадэмічную пуцёўку ў жыцьцё!" (З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

Айцец Робэрт разам з айцом "ардэнам заняліся нашым раскватэраваньнем. Складанасьць была ў тым, што жанчыны, у тым ліку й Людміла, мусілі жыць у дзявочым інтэрнаце, пакуль знойдзецца асобная кватэра. Але гэта паўбяды, галоўнае - мы ўжо разам.

Айцец Робэрт шукаў нейкага выйсьця для нас. Насупраць дому, дзе гаспадаром быў айцец "ардэн, на гэтым-жа самым Пляцы Гувэра, быў другі дом - нумар 8, там жылі арабскія студэнты. Пляц Гувэра (ад імя амэрыканскага прэзыдэнта Гэрбэрта Кларка Гувэра, 1929-1933) знаходзіцца ў цэнтры Лювэну, каля ўнівэрсытэцкай бібліятэкі. Адсюль недалёка да галоўных унівэрсытэцкіх школаў і ўстановаў. А наагул - гэта было даволі прыемнае мейсца пабыту ў Лювэне.

Айцец Робэрт дагаварыўся з айцом "ардэнам пасяліць там беларускіх студэнтаў. Напачатку мы занялі толькі адзін паверх, а пазьней, калі арабы выбраліся ў собскі дом, мы занялі цэлы будынак для нашых студэнтаў. "Першы Дом беларускіх студэнтаў быў невялікі: партэр і два паверхі. Але ён быў асноўным прыпынішчам Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня, тут жыло каля 20 студэнтаў. На партэры (уваходны паверх) была вялікая сьвятліца, дзе студэнты зьбіраліся, дзе былі пробы хору ды іншыя прынагодныя зборкі. Тут студэнты сьнедалі, абедалі й вячэралі. Кухня была збоку, у двары. У падвале быў прыладжаны душ, дзе можна было памыцца".(З успамінаў Васіля Шчэцькі)

Неўзабаве Людміла перайшла сюды, нам адвялі вялікі пакой, які мы разгарадзілі дзяружкай і такім чынам мелі спальню й салён. Амаль уся нашая ўвага была сканцэнтраваная на навуцы. Каб дзешавей пражыць, мы пачалі самі варыць. Кожны дзень іншая пара студэнтаў гатавала ежу. Валодзя Набагез дзяжурыў зь Людмілай і хваліўся, што іхняя яда была найлепшая. Можа так, а можа й не, але важна тое, што выдаткі сталі мінімальныя.

"У адрозьненьне ад беларускіх студэнтаў-хлапцоў, якія жылі амаль усе разам у беларускім інтэрнаце-бурсе на Пляцы Гувэра, беларускія дзяўчаты жылі ў розных інтэрнатах. Беларускіх студэнтак у Лювэне было, дарэчы, няшмат. Праз гады было нас нешта сем ці восем, але студыі скончылі толькі пяцёх: Зоя "алязоўская-Смаршчок, Люда Рагуля, Зора Савёнак, Іна Саўка і Вольга Харытончык.

У Лювэн я прыехала ўлетку 1949 году. Навучальны год яшчэ не пачаўся, і я колькі тыдняў была бяз сталага мейсца жыхарства і перакідалася з аднаго мейсца ў другое. Нарэшце, каб я апанавала крыху французскую мову ды мела нейкі занятак, уладкавалі мяне на працу ў багатую валонскую сям'ю на поўдні Бэльгіі, каля Нямюру, дапамагаць у хатняй гаспадарцы, а папросту - быць пакаёўкай.

Праз тры месяцы я крыху авалодала мовай і, калі прыехала ўвосень у Лювэн, мне пашчасьціла пасяліцца ў дзявоцкім інтэрнаце Sedes Sapientia (што прыблізна можна перадаць як "Мудрая Сядзіба"). Кажу "пашчасьціла" зусім сьведама, бо Сэдас, як мы ўсе гэтае мейсца называлі, быў для мяне ўсе шэсьць наступных гадоў ня толькі мудрай, але й бясьпечнай, утульнай, прыязнай сядзібай. Пасьля цяжкіх ваенных гадоў, гадоў выгнаньня, гадоў у лягерох для перасяленцаў Сэдас быў для мяне першым мейсцам, дзе я пачулася нармальным чалавекам.

У Сэдасе жылі пераважна студэнткі-чужынкі. Было шмат дзяўчат з Усходняй Эўропы - латышкі, полькі, мадзяркі, зь Югаславіі, Арменіі, Заходняй Эўропы, а гэтаксама зь В'етнаму й Карэі. Былі дзяўчаты з Амэрыкі і Кубы. Жылі, зразумела, у Сэдасе і бэльгійскія студэнткі. Зь беларусак была я адна, і шмат даводзілася расказваць дзяўчатам пра сваю краіну. Усе мы добра сябравалі і стараліся пазнаць і зразумець культуру сваіх каляжанак, дапамагалі адна адной прыстасавацца да новага для нас усіх студэнцкага жыцьця. А яно было нялёгкае. Акрамя вялікіх акадэмічных нагрузак - студыявала я хімію, - была яшчэ і цяжкасьць з новай мовай, якую засвойвалі мы пераважна нахаду, вучыліся адзін ад аднаго. І таму спрыяльныя магчымасьці для студыяў, сяброўская атмасфэра Сэдасу стваралі найлепшыя жыцьцёвыя ўмовы, якія можна было сабе ўявіць і пра якія ў тыя цяжкія саракавыя гады можна было толькі марыць.

Пасьля гадзінаў, адведзеных для студыяў, былі ў нас сяброўскія вечары, гутаркі. Пераважна слухалі мы музыку альбо чыталі, гулялі ў розныя настольныя гульні (тэлевізіі, на шчасьце, у нас тады ня было). У Лювэне я навучылася ад студэнтак-в'етнамак гуляць у мажонг (кітайскае даміно) і гатаваць інданэзійскія стравы. Найпрыямнейшыя нашыя дні былі ў часе музычных фэстываляў каралевы Альжбэты, калі найлепшыя піяністы і скрыпачы сьвету зьязджаліся ў Брусэль на конкурсы. Тады я пазнала й палюбіла клясычную музыку, і любоў гэтая засталася на ўсё жыцьцё.

Дысцыпліна ў Сэдасе была даволі строгая. Дзьверы замыкаліся а дзясятай гадзіне ўвечары, і ўсе студэнткі мусілі быць дома да гэтага часу. Здаралася, прыходзілася пакідаць кінатэатр яшчэ да заканчэньня фільма, каб папасьці своечасова ў бурсу. Між іншым, хлопцам у дзявочую бурсу ўваход быў забаронены, але спатканьні паміж дзяўчатамі і хлопцамі, зразумела, адбываліся, як у кожнай студэнцкай грамадзе. Беларускім студэнтам было зручна, бо ў хлапецкай бурсе гэткіх абмежаваньняў ня было. Праўду кажучы, хлапецкі інтэрнат на Пляцы Гувэра быў для нас усіх другой хатай, клюбам і асяродкам. Тут мы сыходзіліся на розныя зборкі, лекцыі, сьпеўкі, на рэпэтыцыі танцавальнага гуртка, на розныя сьвяткаваньні і імпрэзы.

Умовы для студыяў у Лювэне былі для нас усіх надзвычайныя. Жылі мы на ўсім гатовым. Ад нас вымагалася толькі вучыцца і здаваць экзамены. Улетку тыя, што здалі экзамены вясной, мелі магчымасьць недзе й папрацаваць альбо проста адпачыць, паехаць да бацькоў ці падарожнічаць па Эўропе. Я, між іншым, адным летам працавала гідам на індустрыяльнай выстаўцы ў Антвэрпэне, а другім летам - гувэрнанткай у сям'і прафэсара заалёгіі Дэбэзьё. Тыя, што вясною экзамены не здалі, мелі магчымасьць здаваць іх яшчэ восеньню і мусілі цэлае лета вучыцца, пераважна недзе ў манастыры ці яшчэ ў нейкім спакойным мейсцы. Прыкладам, Сэдас меў вілу над морам, дзе студэнткі маглі і вучыцца і адпачываць. З прыемнасьцю ўспамінаюцца гэтыя летнія месяцы, праведзеныя на Паўночным моры, хоць часьцяком прыходзілася шмат рыхтавацца да экзаменаў.

Калі ў 1987 годзе наведалі мы з мужам Вітаўтам Кіпелем Лювэн, то ўбачылі: шмат што ад нашых студэнцкіх гадоў зьмянілася. Галоўны будынак Сэдасу зьнесены. На гэтым мейсцы нешта будавалася. Інтэрнат яшчэ ёсьць, але гэтаксама перабудаваны. Толькі невялікі парк, празь які столькі хадзілася з аднаго будынку ў другі, яшчэ ўсё такі-ж самы, нават падалося, што тыя самыя качкі плаваюць у азярку.

На сустрэчу былых сэдаўцаў, якая адбылася ў 1989 годзе ў Новым Лювэне, прыехаць, нажаль, не давялося, але сымпатыі мае і вялікая ўдзячнасьць да гэтай установы, да гэтай мудрай сядзібы і ягоных кіраўнічак Гюгэтты і Сабіны Дэленуа застануцца ў сэрцы назаўсёды". (З успамінаў Зоры Савёнак-Кіпель)

У 1951 годзе Камітэт дапамогі беларускім студэнтам заарандаваў стары будынак на Пляцы Гувэра, 19, паправіў яго і зрабіў прыгодным для жыцьця. Гэта быў вялікі трохпавярховы дом з багатым уваходам, заляй і кухняй у падвале, дзе разьмяшчалася і сталоўка. У гэты будынак мы перабраліся 2 кастрычніка 1951 году. Даволі вялікі новы дом даў магчымасьць амаль усім студэнтам памясьціцца разам. Усе студэнты-адзіночкі пераехалі сюды. Тут-жа пасяліліся прафэсар Мікола Равенскі і айцец Робэрт. Дзяўчаты-студэнткі жылі ў "Sedes Sapientia" (унівэрсытэцкая жаночая бурса) і на прыватных кватэрах. Мы знайшлі беларускага патрыёта Міколу Шуста, які працаваў на шахтах, і далі яму працу кухара для студэнтаў. Новы студэнцкі дом - вялікае дасягненьне Камітэту дапамогі. Думаецца, што ў ягонай арганізацыі найбольшая заслуга айца Робэрта.

Надыходзіў Вялікдзень 1949 году. Згодна традыцыі, студэнты шукалі магчымасьці споведзі і прычасьця перад сьвятам - такі быў звычай дома. Для адных гэта была толькі традыцыя, для іншых - духовая патрэба. Я даведаўся, што ў Брусэлі ёсць праваслаўная царква, якая належала да расейскай зарубежнай царквы. Нешта ўва мне бунтавалася супраць такога прыстасаванства, але-ж ёсьць традыцыя, трэба яе трымацца. "Якая розьніца - пойдзем туды". На вербную нядзелю ўсе праваслаўныя студэнты выбраліся ў царкву. Сьвятяр зь сівой барадою спаткаў мяне ды запытаў, хто мы, адкуль і што робім у Бэльгіі. Я расказаў. Дагаварыліся пра споведзь і прычасьце. Раптам сьвятар павярнуўся да мяне й запытаў:

- Ці вы часам не належыце да беларускіх "самастыйнікаў"?

- Так, - адказаў я. - Належу. Але ці мае гэта нешта супольнае з царквой і нашым жаданьнем паспавядацца ды прыняць прычасьце паводле старой традыцыі?

- Не, не, - пасьпешліва адказаў сьвятар і зьнік за алтаром.

Хутка ён выйшаў, і студэнты адзін за адным пацягнуліся да споведзі. Прыйшла й мая чарга. Ён нечым накрыў мяне (ня памятаю, як называецца гэтая частка сьвятарскага аблачэньня), прамармытаў малітву ды неспадзявана запытаў:

- Ці грашыў ты?

- А што, ойча, Вы разумееце пад грэхам? Я не прыпамінаю нічога такога, што мог-бы назваць сваім грэхам, а калі і здарылася нешта, як Вы называеце, грахоўнае, дык думаю, за гэта я заплаціў ў савецкай турме.

- Ты павінен ведаць сем асноўных грахоў, - заявіў ён з ноткай нецярплівасьці ў голасе.

- Прызнацца, ойча, ня ведаю.

- Ты служыў у нямецкай арміі?

- Ох, ойча, гэта, мабыць, паводле НКВД, адзін з найстрашнейшых грахоў. Але гэтая інфармацыя патрэбна каму - Богу ці НКВД? Каму Вы служыце, ойча?

Пасьля хвіліны маўчаньня ён прамармытаў хіба малітву, і мая споведзь на гэтым закончылася.

Гэты інцыдэнт характэрны для нашых як праваслаўных, так і каталіцкіх цэркваў, - служыць чужым інтарэсам і выкарыстоўваць храмы для варожых беларусам плыняў. Мне прыпомніўся канфлікт з царквой у мае дзіцячыя гады, і прыгадаліся словы нашага Якуба Коласа:

Родны край! У Божа імя,
Ў чэсьць касьцёлаў і царквоў
Паміж дзеткамі тваімі
Многа легла камянёў;
Многа выйшла трасяніны -
Меч, агонь зьнішчалі край:
З двух бакоў "айцы" дубінай
Заганялі нас у рай!
Кроў ля нашых студэнтаў. Ён неўзабаве скантактаваўся зь япіскапам Слоскансам, на той час Апостальскім Адміністратарам для беларусаў каталіцкага веравызнаньня. Спадзяваліся, што менавіта япіскап Слосканс будзе нашай найлепшай стаўкай у пошуках сувязі з унівэрсытэтам і дапаможа знайсьці нейкае выйсьце для нашых студэнтаў. Недзе на трэці тыдзень нашага жыцьця ў Бэльгіі, у ліпені, выбраліся ў Лювэн.

Лювэн - тыповы ўнівэрсытэцкі горад, у ім каля 60.000 насельніцтва ды блізу 25.000 студэнтаў. Лювэн знаходзіўся на флямандскай тэрыторыі. Як ведама, насельніцтва Бэльгіі складалася зь дзьвюх этнічных групаў. Адна, меншая, - валёны, гаварыла па-французску й лічыла сябе вышэйшай расай, больш культурнай і больш здатнай кіраваць дзяржавай. Другая група - флямандцы, галяндскага паходжаньня. Яны гаварылі па-флямандску, вельмі блізкай да галяндскай мовы, і адчувалі сябе, або, праўдзівей, валёны лічылі іх, грамадзянамі другога сорту. Флямандцы ўпорыста дамагаліся роўных правоў і фактычна асягнулі статус, раўнапраўны з валёнцамі. Аднак напружаньне між гэтымі дзьвюма групамі існавала і тады і часта выклікала больш ці менш сур'ёзныя сутычкі.

Канфрантацыя найбольш адчувалася сярод студэнтаў. Лювэнскі Ўнівэрсытэт быў падзелены на дзьве моўныя групы. Фактычна - два асобныя ўнівэрсытэты з адным рэктарам, якім быў япіскап флямандскага паходжаньня ван Уайэнбэрг, а ягоны заступнік - япіскап Літт - французскага паходжаньня. Вельмі часта выбухалі канфлікты паміж валёнамі і флямандцамі, бывала, гэтыя сутычкі выліваліся на вуліцу, але ніколі ня прымалі крымінальных формаў.

Лювэнскі Ўнівэрсытэт быў заснаваны ў палове ХВ стагодзьдзя. Усе акадэмічныя ўрачыстасьці адбываліся ў мурох будынку таго часу. Калі я першы раз зайшоў у актавую залю, падалося, што нават муры тут насычаныя ведай. Унівэрсытэт - крыніца веды. Падумалася, што наш народ заўсёды быў прагны да навукі, але нажаль, за малымі выняткамі, ня мог яе асягнуць. Тут, у Лювэне, я набраў нейкага даверу, што гэтым разам, у гэтай далёкай і чужой старане, нашы мары споўняцца. "Беларускія студэнты ў паваенны пэрыяд пачалі студыяваць у Бэльгіі ў 1948 годзе. Аднак гэта былі першыя пачаткі: некаторыя толькі прабавалі вучыцца, а іншыя засталіся настала". (З успамінаў Васіля Шчэцькі)

Рыжы-Рыскі завёў мяне ў манастыр, дзе меў кватэру япіскап Слосканс. Япіскап Слосканс па дзяржаўнай прыналежнасьці быў латыш, але, мусіць, меў этнічныя карані на Беларусі. Ён даволі добра гаварыў па-беларуску. Высокі, хударлявы, зь сіваватымі валасамі, ветлівым паглядам. Сядзеў япіскап за вялікім бюро. Спружыніста ўстаў нас прывітаць.

Рыжы-Рыскі быў знаёмы зь япіскапам Слоскансам і прадставіў мяне. Япіскап тут-жа запытаў, ці радня я былому сэнатару Васілю Рагулю.

- Я - ягоны пляменьнік. Васіль Рагуля цяпер у Нямеччыне, у лягеры ДП.

- Я яго ведаў, - сказаў япіскап.

Тут мне павесялела. Можа, ён нам што й паможа. Япіскап дакладна распытаў аба мне, нашых студэнтах ды цяжкасьцях.

- Лювэнскі Ўнівэрсытэт вельмі прыхільны да замежных студэнтаў, у ім вучыцца хіба больш за трыццаць розных нацыянальнасьцяў. Між імі шмат уцекачоў з "савецкага раю". Напрыклад, украінцы маюць свой студэнцкі дом, але я ня ведаю, як яны утрымліваюцца і хто ім памагае. Тут ёсьць айцец "ардэн, які мае міжнародны дом ды за пару гадзінаў працы дае кватэру й харчаваньне. Я вас пазнаёмлю зь ім ды, хто ведае, можа, ён вам дапаможа.

Маленькі праменьчык надзеі... Ужо мы былі гатовы разьвітацца, калі раптам япіскап заўважыў:

- Пачакайце. Я ведаю аднаго дамініканскага манаха, які захоплены ўсходнім царкоўным абрадам. Ягонае прозьвішча айцец Робэрт ван Кавэлярт. Яго дзядзька - прэзыдэнт бэльгійскага парлямэнту. Я вас зь ім пазнаёмлю. Чакайце, зараз я патэлефаную.

Гутарка па тэлефоне ішла на французскай мове, але я зразумеў: япіскап расказваў, хто мы, і асабліва доўга гаварыў пра нашае становішча як уцекачоў ад камуністычнага рэжыму. Па ім было відаць, што ён задаволены размовай.

- Айцец Робэрт гатоў вас зараз прыняць у сваім манастыры, але, незалежна ад гэтага, я вас пазнаёмлю і з айцом "ардэнам. Хай Бог будзе з вамі! - сказаў ён ды ўстаў для разьвітаньня.

Бог быў з намі, як аказалася пазьней. Ён, мусіць, забыўся аб маім канфлікце зь ім, калі я арганізаваў забастоўку сярод царкоўных прыслужнікаў. Ён, мусіць, забыўся, што я ня біў Яму паклоны ні ў праваслаўнай, ані ў іншых цэрквах. Можа, маё ўяўленьне аб Ім Яму спадабалася? Хто ведае, але ад гэтага мамэнту падзеі разгортваліся ў вельмі карысным для нас напрамку.

Мы хутка знайшлі манастыр айца Робэрта. Гэта быў невялікі дом. Звонім. Адчыняе дзьверы малады манах у белай сутане - бэнэдыктынцы насілі белыя сутаны. Заходзім. Бачым капліцу, прастол, іканастас, крыжы васьміканцовыя. Ну, вось зусім як у нашых цэрквах.

- Вы, мусіць, спадар Рагуля? - запытаў ён мяне.

- Так, - адказаў я.

- Заходзьце. Сядайце. Айцец Робэрт выйдзе зараз да вас.

Мне здалося, што нешта падобнае адбывалася са мною і раней. Сапраўды, так - спатканьне з прафэсарам Бэннінггофам у Марбургу! Многа чаго зацёр час, але спатканьня з прафэсарам Бэннінггофам ды цяперашняга спатканьня з айцом Робэртам не забудуся да канца жыцьця. Гэта былі два паваротныя мамэнты як у маім жыцьці, так і ў жыцьці іншых беларускіх студэнтаў.

Адчыняюцца дзверы. Невялікага росту манах, можа, 1 м 65 см росту, энэргічным крокам падышоў да мяне й моцна сьціснуў руку. Я заўсёды ацэньваю людзей па поціску рукі. Ягоная рука выдавала чалавека энэргічнага. І ў гэтым выпадку я не памыліўся. У ягоных карых вачох я бачыў шчырасьць, адкрытасьць, прыязнасьць і зацікаўленасьць. Магчыма, такое ўражаньне склалася ў мяне пасьля нашага доўгага супрацоўніцтва, але цяпер мне здаецца, што менавіта так я тады адчуваў.

- Япіскап коратка паінфармаваў мяне пра вас, але раскажыце больш пра сябе, вашых студэнтаў, ваш край.

Мне ня прыйшлося шукаць слоў. Ня ведаю, колькі часу прайшло, а ён усё пытаўся ды пытаўся - пра Беларусь, яе гісторыю і лёс, палітычнае, культурнае жыцьцё, рэлігійныя праблемы...

Малады манах падаваў каву, і я, няпрывычны да яе, востра рэагаваў на кафэін ды яшчэ з большым энтузіязмам адказваў на ягоныя пытаньні. Пасьля маленькага перапынку, калі я закусваў нейкім пячэньнем, айцец Робэрт запытаў, ці арыентуюся я ў структуры каталіцкай царквы.

- Думаю, што так, - адказаў я.

- Я - бэнэдыктынскі манах, вельмі зацікаўлены ўсходнім праваслаўным абрадам. Я падлягаю ўладам каталіцкай царквы і прызнаю аўтарытэт Папы Рымскага. Вы-ж не прызнаяце Папы, і вамі кіруе сабор япіскапаў. Адкажыце мне шчыра, ці лічыце вы мяне гэрэтыкам?

Пытаньне было такое неспадзяванае, што я разгубіўся, шукаючы адказ:

- Бачыце, ойча, гэтае слова ці паняцьце яго для чалавека, які выйшаў зь Беларусі, - чужое. Я ведаю гісторыю гішпанскай інквізыцыі, Варфаламеевую ноч у Францыі, дзе так званых гэрэтыкаў палілі на агні. На Беларусі гэтакага ня было. Там знаходзілі прытулішча і гішпанскія гэбраі, і французскія ды нямецкія рэфарматары, і татары - ды ўсе тыя, каго дзесьці лічылі гэрэтыкам. На Беларусі ўсе яны жылі дружна й шанавалі адны адных. Многа было мяшаных сем'яў, якія жылі ў згодзе ды гадавалі дзяцей у духу талеранцыі і пашаны да другіх. Па вёсках каталікі ня выходзілі на працу ў праваслаўныя сьвяты, а праваслаўныя шанавалі каталіцкія традыцыі. Калі й былі непаразуменьні, дык адбываліся яны там, дзе сьвятары таго ці іншага веравызнаньня ўтыкалі свае тры грошы. Не, я ня лічу вас гэрэтыкам!

Тут ён нечакана схапіў мяне ў мядзьведжыя абдымкі. Мае рэбры, здалося, затрашчалі.

- Дзякую вам, - сказаў ён мне. - Я веру, я перакананы, што мы будзем сябрамі. Я зраблю ўсё магчымае, каб дапамагчы вашым студэнтам пераехаць у Бэльгію ды здабыць асьвету ў нашым унівэрсытэце.

Была ўжо позьняя гадзіна. Айцец Робэрт запрасіў нас на вячэру й паабяцаў сустрэцца з айцом "ардэнам, каб даведацца, ці зможа ён нам паспрыяць. Дамовіліся спаткацца на наступную суботу.

Мы пакінулі Лювэн у паднятым настроі.

- Ну, як, Барыс, - запытаў Рыжы,- задаволены паездкай?

Якое магло быць сумненьне? Я лічыў, што гэта быў вялізарнейшы посьпех.

Вярнуўшыся ў Льеж, я напісаў ліст да Людмілы пра добрую навіну ды выслаў крыху грошай. Я надумаўся зарабіць больш і папрасіўся ў дзясятніка даць мне працу на дзьве зьмены. Той зірнуў на мяне зьдзіўлена ды хутка згадзіўся. Пасля аднаго тыдня я пераканаўся, што немагчыма працаваць шаснаццаць гадзін у суткі, і мусіў пакінуць гэты экспэрымэнт, каб сканцэнтравацца болей на вывучэньні мовы. Зь нецярплівасьцю чакаў суботы, каб зноў паехаць у Лювэн.

Канец ліпеня ці пачатак жнівеня... Я еду ў Лювэн. Гэтым разам ужо сьмялей. Ведаю, што нехта мяне чакае. Я проста скіраваўся да айца Робэрта. Ён спаткаў мяне зноў з энтузіязмам.

- Маю добрыя навіны. Айцец "ардэн хоча мяне бачыць і, здаецца, зможа ўладкаваць вашых студэнтаў, гэта значыць, кватэра і яда за чатыры гадзіны працы, але гэта яшчэ ня зусім пэўна.

Ідзём да айца "ардэна. Высокі чалавек ў чорнай сутане, ня зусім чыстай, што вельмі рэдка можна бачыць у сьвятароў. Ягоны стол быў завалены паперамі, здавалася, ён іх ніколі не парадкаваў. Паліцы застаўлены кнігамі, кніжкі й на падлозе разам з нейкімі папкамі. На кожным крэсьле паперы. Ён сядзеў за сталом і быў ледзь відаць за стосам кніг і часапісаў.

- Айцец "ардэн, спадар Рагуля, - пазнаёміў нас айцец Робэрт.

"ардэн закідаў мяне рознымі пытаньнямі ды так хутка, што я ня мог добра зразумець. Прыйшлося растлумачыць, што мая французская мова даволі прымітыўная, і ён крыху звольніў тэмп... Пытаўся, колькі ўсіх студэнтаў, колькі зь іх дзяўчат. Калі я сказаў, што будзе хіба тры студэнткі, ён задумаўся.

- Бачыце, тут складаная праблема зь дзяўчатамі. Яны могуць жыць толькі ў спэцыяльным жаночым інтэрнаце, але на гэта патрэбны дазвол рэктара й дырэктаркі інтэрнату, таксама манашкі.

Я ня бачыў у гэтым ніякай перашкоды. Мне важна забясьпечыць пражываньне студэнтаў, бо гэта было асноўнай перадумовай, каб атрымаць візы на ўезд у Бэльгію. Адносна хлопцаў вырашылася, што яны будуць жыць у ягоным інтэрнаце. Гэта быў даволі вялікі дом на Пляцы Гувэра, у цэнтры гораду.

- Акадэмічны год пачынаецца зь верасьня. Я вам раю прабыць у Льежы да канца жнівеня. Ад верасьня будзеце працаваць у студэнцкім рэстаране як кельнэр. Міхась і Янка дапамогуць на кухні. Чатыры гадзіны працы на дзень, а таксама суботы і кожную другую нядзелю. За гэта атрымаеце кватэру й харчаваньне...

-Дзякую, - адказаў я з удзячнасьцю.

Тут ён устаў ды разьвітаўся з намі.

Айцец Робэрт пазнаёміў мяне са сваім плянам атрыманьня віз для нас трох і тых студэнтаў з Марбургу, якія захочуць пераехаць у Бэльгію. Айцец Робэрт быў амаль пэўны, што візы атрымаем.

-Я маю добрае "заплечча", - пацешыў ён мяне.- У найгоршым выпадку зьвярнуся да дзядзькі, прэзыдэнта парлямэнту. Тут ў нас важна мець "плечы"... Здаецца, плечы памагаюць усюды.

І мне прыпомніўся польскі анэкдот. У аднэй полькі нарадзіўся сын зь вялікім дэфэктам - амаль бяз мозгу. Яна расказала сяброўцы пра сваё гора. "А ці плечы ў яго ёсьць?"- запыталася сяброўка. "Пэўне-ж", - адказала яна. "Дык чаго пераймаешся? Яго будучыня забясьпечана".

Мне палягчэла на душы. Пераезд у Бэльгію здаваўся больш рэальны. Наступны крок - атрымаць сьпіс студэнтаў з усімі біяграфічнымі зьвесткамі, і працэс пераезду пачнецца ўсур'ёз. Цяжка апісаць мае пачуцьці ў той мамэнт. Я, здавалася, не адчуваў зямлі пад нагамі. Ехаў у Льеж, каб падзяліцца радаснай весткай зь Міхасём і Янкам.

На працы я расказаў пра важную навіну свайму новаму сябру, сьвятару, які вельмі ўсьцешыўся нашымі посьпехамі. Я бліжэй прыгледзеўся да ягоных адносінаў з работнікамі. Было выразна відаць, як яго шанавалі. У гэты дзень, як ніколі, вялікая колькасьць работнікаў пайшла да прычасьця. На іхніх тварах відаць быў уздым. Яны ішлі не таму, што выпадала, не таму, што мусілі, але з глыбокім перакананьнем і любоўю. Пасьля прычасьця сьвятар коратка гутарыў зь імі. Не аднабаковая пропаведзь - адкрытая дыскусія. Гаварылі пра штодзённыя клопаты, дзяліліся сваімі цяжкасьцямі, праблемамі. Ён слухаў і толькі зрэдку даваў нейкія парады. Як шкода, што такіх людзей каталіцкая царква экскамунікавала. Ён быў бліжэй да Бога, чым большасьць кардыналаў ды япіскапаў.

Час ляцеў. Айцец Робэрт пачаў рабіць захады для атрыманьня візаў нашым студэнтам з Марбургу. Прамінуў жнівень. У міжчасе мы больш знаёміліся з работнікамі-беларусамі. Найлепш засталася ў памяці сям'я Стрэчаняў. Гэта былі беларускія самародкі, патрыёты, у якіх мы часта гасьцявалі. Яны прынялі нас як сваіх блізкіх.

Пад канец жнівеня мы перабраліся ў Лювэн да айца "ардэна, які кіраваў інтэрнатам для замежных студэнтаў, дзе жылі партугальцы, гішпанцы, мэксыканцы... Між іх былі й даволі заможныя - арабы ды індусы. Украінцы мелі свой асобны дом і рэдка спатыкаліся з намі.

Як я ўжо гаварыў, айцец "ардэн запрапанаваў мне працу кэльнера ў рэстаране. Я быў заняты дзьве гадзіны ў абед і дзьве вечарам. Напачатку мяне гэта задавальняла, але праз пару тыдняў я ўжо ня мог цярпець няпрыемных заўвагаў кліентаў. Пэўне-ж, была й мая віна - часта блытаў заказы. Я папрасіўся ў айца "ардэна працаваць на кухні - абіраць бульбу ды мыць судзьдзё. Мне гэта спадабалася больш.

Дзесьці ў палове сьнежаня айцец Робэрт прынёс радасную навіну.

- Маем візы для тваіх студэнтаў, - заявіў ён аднаго дня, зайшоўшы на кухню.

Я, як стаяў з мокрымі рукамі, ашаломлены навіной, апынуўся ў ягоных мядзьведжых абдымках. Заняло мне дух. Ня ведаў, што казаць. "Зараз будзе разам са мною мая Людмілка. Канец разлукі. Студэнты будуць тут, і зноў загучыць родная мова"... За час пабыту ў Марбургу мы сталіся больш як сям'я, і зусім зразумела, што тут мы адчувалі недахоп сяброўскай цяплыні.

Набліжаліся Каляды. Мой плян быў перайсьці зноў нелягальна граніцу назад у Нямеччыну, каб потым афіцыйна вярнуцца ў Бэльгію. Паводле інфармацыі, атрыманай праз айца Робэрта, калі зловяць на граніцы, могуць даць тры месяцы турмы. Гэта ня страшна, але я не магу сабе дазволіць патраціць тры месяцы і згубіць цэлы вучэбны год. Адно цешыла, што пераход граніцы ня лічыўся крымінальным учынкам і ня мог перашкодзіць мне ў далейшых студыях...

Купіў я маленькую бутэлечку лікёру ды пару нэйлонавых панчох. Гэта-ж будзе куцьця, калі я прыеду ў Марбург. Айцец Робэрт праводзіў мяне ў Льеж. Там я затрымаўся на хвілінку ў Рыжага-Рыскага. Ён купіў мне білет да той станцыі недалёка граніцы. Мейсца было знаёмае. Я рашыў пайсьці той самай дарогай, але гэтым разам удзень. Разьвіталіся мы з айцом Робэртам, і мне здалося, што я пакідаю роднага брата.

- З Богам, Барыс, - сказаў ён на разьвітаньне.

Я быў перакананы, што Ягоная помач мне можа прыдацца.

- Калі зловяць на граніцы, патэлефануй мне, і я пастараюся дапамагчы.

Як добра было пачуць такія словы! Я ўжо не адзін. Нехта думае пра мяне ды пераймаецца мною. Гэта дадало мне энэргіі ды адвагі. Я ўжо з большай упэўненасьцю ўвайшоў у вагон. Нарэшце цягнік рухнуўся. Памалу постаць айца Робэрта зьнікала ў аддаленьні, але я доўга яшчэ бачыў яго...

Даехаў да знаёмай станцыі. Хутка падаўся ў напрамку граніцы да ведамага мне хутару. Пагранічнікаў ня было відаць: магчыма, удзень яны ня так пільна ахоўвалі граніцу. Лес даволі густы. Выходжу на ягоны край ды бачу знаёмы хутар. Тут лес парадзеў. Радасьць, што хутка спаткаюся зь Людмілай, прытупіла маю асьцярожнасьць.

- Стой ! Рукі ўверх! Хто ты й куды ідзеш?

- Я студэнт Лювэнскага Ўнівэрсытэту,- паказаў студэнцкае пасьведчаньне.

- Што маеш у торбе? - запытаў ён. (Пагранічнікі пераважна шукалі спэкулянтаў).

- Вось пара кніжак ды маленькі падарунак для маёй жонкі. Сёньня куцьця, і яна чакае на мяне, - адказаў я ўсхваляваным голасам.

Пагранічнік глянуў на мяне. Гэта быў чалавек сталага веку. Я з палёгкай убачыў на ягоным твары сымпатычную ўсьмешку, і зьявілася надзея.

- Я не спэкулянт. Я студэнт. Вы, напэўна, сёньня будзеце са сваёй сям'ёй - жонкай, дзецьмі. Я-ж буду ў турме, а мая жонка прычакаецца на станцыі - ды надарма.

Пагранічнік доўга маўчаў.

- Бачыш, мой абавязак цябе затрымаць. Можа, мой начальнік цябе адпусьціць, - сказаў ён няпэўным тонам.

- Спадар, - пасьля даволі доўгага маўчаньня зьвярнуўся я да яго,- вясёлых Калядаў.

І тут я дастаў маленькую бутэлечку лікёру.

- За Ваша здароўе і за здароўе Вашае сям'і і маёй жонкі!

Гэта было рызыкоўна, але памагло. Мы селі пад кустом, выпілі лікёр. Пагранічнік паказаў мне напрамак, каб абысьці нямецкіх вартавых.

- Вясёлых Калядаў Вам і Вашай жонцы, - сказаў ён ды рушыў сваёй дарогай.

Я перайшоў граніцу бязь ніякіх цяжкасьцей. Сеў на цягнік і толькі тады адчуў сябе стомленым. Але не надоўга. Думка, што хутка спаткаюся зь Людмілай і студэнтамі, не дала мне спаць.

- Наступная станцыя Марбург, - чую голас кандуктара.

Стралой выскачыў я зь цягніка. Бегма бег дадому. Людміла спаткала мяне са сьлязамі радасьці.

- Людмілка, будучыня перад намі. Студыі забясьпечаны. Вясёлых Каляд!

І сапраўды, Каляды былі вясёлыя.

Назаўтра я падзяліўся добрай весткай са студэнцкай грамадой. Пачалі рыхтавацца на выезд у Бэльгію... Язэп Сажыч, Пётр Гайдзель, Анатоль Бразоўскі, Раіса Жукоўская, Лявон Трусэвіч, Уладзімер Красоўскі, Маркевіч засталіся ў Марбургу.

Пра гэты пераломны этап у жыцьці беларускіх студэнтаў Марбургу ўспамінаюць Аляксей Арэшка і Ўладзімер Набагез.

"Становішча стала бязвыхадным у 1948 годзе пасьля грашовай рэформы ў Заходняй Нямеччыне. Вось тады Барыс Рагуля, Янка Жытко ды Міхась Жылік падаліся на разьведку ў Бэльгію, каб там адшукаць магчымасьці прадаўжэньня вучобы. Дзякуючы ініцыятыве й настойлівасьці гэтай тройкі ды добрым людзям - каноніку "ардэну, айцу Робэрту ван Кавэлярту, а можа, крыху і япіскапу Слоскансу, - удалося знайсьці ў Каталіцкім Унівэрсытэце ў Лювэне трывалы прыстанак і дасканалыя магчымасьці вучыцца шматлікім беларускім студэнтам ня толькі зь Нямеччыны, але і зь іншых эўрапейскіх краінаў, з Амэрыкі і Аўстраліі. У самым канцы 1948 году мы былі там". (З успамінаў Аляксея Арэшкі)

"Барыс Рагуля, Міхась Жылік ды Янка Жытко арганізавалі выезд студэнтаў на студыі ў Бэльгію. Кандыдатаў на выезд было каля 30. Я не запісаўся, бо меў дапамогу са Злучаных Штатаў і спадзяваўся неяк закончыць навуку ў Марбургу. Калі надышоў час вырабляць паперы, дык мала хто адважыўся на гэты крок. Але Барыс Рагуля ўгаварыў мяне выкарыстаць добрую нагоду і далучыцца да групы "авантурыстаў". Такім чынам я трапіў у Лювэн і ніколі гэтага кроку не пашкадаваў". (З успамінаў Уладзімера Набагеза)

Хутка перад Новым, 1949 годам мы апынуліся ў Лювэне. Пачалася вучоба... Мне залічылі тры гады мэдычнай школы ў Марбургу і прынялі на чацьвёрты курс. Янка Жытко пайшоў на хімію, а Жылік разам са мною - на мэдыцыну. Людміла паступіла на чацьвёрты курс фармацэўтыкі на флямандскі адзьдзел. Флямандская мова бліжэй да нямецкай, і яна спадзявалася, што будзе лягчэй прыстасавацца да гэтай мовы. Новыя абставіны, чужая мова... Колькі энэргіі патрацілася на вывучэньне моваў! Дома гаварылі па-беларуску, далей - польская, пасьля - нямецкая, французская, ды пазьней прыйшлося пераключацца на ангельскую, але ўжо ў сьнежані апанавалі даволі мову, каб разумець даклады і свабадней карыстацца французскімі падручнікамі. Кажуць, што кожная мова - гэта дадатковае акно ў сьвет, але часам замнога вокнаў таксама ня зусім зручна... Усім нам прыйшлося нясоладка. Праўда, яды хапала, але працаваць і вучыцца было складана.

Выбар будучай прафэсыі тлумачыўся рознымі прычынамі: зьбегам абставін, уплывам настаўнікаў, сяброў, асабістымі інтарэсамі.

"Запісаўся я на геалягічны факультэт, - расказвае Вітаўт Кіпель. - Чаму на геалёгію? Невялікі экскурс у мінулае дасьць тлумачэньне майму выбару. Калі мы з маці, напачатку 30-х гадоў, былі вымушаны пакінуць Менск і Беларусь і жыць у Вяцкім краі, сустрэчы зь геалягічнымі партыямі ў тых краёх былі частымі зьявамі. Там у мяне й зарадзілася зацікаўленьне да людзей з компасамі й малаткамі, якія зьнікалі ў тайзе. Пазьней, калі нам было дазволена вярнуцца ў цэнтральныя часткі "необ,ятной", мы пасяліліся ў горадзе Арле, я шмат чытаў пра геолягаў, захапляўся кнігамі акадэміка Ферсмана - і гэта культывавала цікавасьць да геалёгіі. Нейкі ўплыў меў на мяне і доктар Аляксандар Орса, бо-ж і ён заканчваў геалёгію ў Празе. Вось гэткім шляхам я і прыйшоў на геалягічны факультэт.

Курс навучаньня на геалёгіі быў чатыры гады. Першыя два мы былі найчасьцей зь хімікамі - хімія давалася поўна: неарганічная, арганічная, фізычная. Былі курсы з горнымі інжынэрамі - геафізыка, падземная тапаграфія і з прыродаведамі - палеанталёгія (палеазаалёгія й палеабатаніка). Шмат было матэматыкі, філязофскіх дысцыплінаў. Праграма насычаная: тыднёва 14-16 гадзінаў лекцыяў, потым практычныя заняткі. Кажнае серады геолягі выязджалі "ў поле": пераважна ў Ардэны й вугальныя басэйны. На трэцім і чацьвёртым гадох (на 6-8 сэмэстрах) трэба было адбываць стаж на палявых працах - пераважна палявая здымка. У летнія й вясеньнія канікулы выязджалі на экскурсыі: у Швэцыю, Нямеччыну, Францыю. Аглядалі клясычныя шахты, кар'еры, геалягічныя структуры. Ад трэцяга году навучаньня амаль усе студэнты-геолягі станавіліся членамі геалягічных таварыстваў - трэба было браць удзел і ў гэтых праграмах. Дарэчы, у часы геалягічных сэмінараў я ціраз чытаў лекцыі "Навінкі ў геалёгіі Беларусі", у выніку чаго й выдрукаваў у Мюнхэнскім беларускім зборніку артыкул пра мінеральныя рэсурсы БССР (1955).

Сярод колькіх дзясяткаў прафэсуры асабліва запомніліся "тузы" геалёгіі Бэльгіі і Бэльгійскага Конга: Эцьен Ассэльбэрг, Фэлікс Кайзэн (бацька й сын), "ак Таро, Марыюс Леконт, а сярод іншых прафэсараў: Альбэрт Бруйлянтс, Пол Мюнд, Шэнуан Лемэтр.

Свой пабыт у Лювэне я хутчэй назваў-бы бэльгійскім эпізодам жыцьця на эміграцыі, бо хоць, фігуральна кажучы, "база" мая была ў Лювэне, аднак шмат аспэктаў жыцьця ў тым часе зьвязана з цэлай Бэльгіяй.

Якім чынам прыпамінаецца той пэрыяд? Перш-наперш, і найбольш выразна, ды гэта й цалкам зразумела, у памяці ўстае Лювэн акадэмічны. Бо-ж дзеля навукі, і толькі дзеля навукі, зьехаліся мы, маладыя беларусы, у гэны выдатны горад, у тую добрую краіну, з разьбітае, галоднае й халоднае Нямеччыны, каб там атрымаць акадэмічную пуцёўку ў жыцьцё!" (З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

Айцец Робэрт разам з айцом "ардэнам заняліся нашым раскватэраваньнем. Складанасьць была ў тым, што жанчыны, у тым ліку й Людміла, мусілі жыць у дзявочым інтэрнаце, пакуль знойдзецца асобная кватэра. Але гэта паўбяды, галоўнае - мы ўжо разам.

Айцец Робэрт шукаў нейкага выйсьця для нас. Насупраць дому, дзе гаспадаром быў айцец "ардэн, на гэтым-жа самым Пляцы Гувэра, быў другі дом - нумар 8, там жылі арабскія студэнты. Пляц Гувэра (ад імя амэрыканскага прэзыдэнта Гэрбэрта Кларка Гувэра, 1929-1933) знаходзіцца ў цэнтры Лювэну, каля ўнівэрсытэцкай бібліятэкі. Адсюль недалёка да галоўных унівэрсытэцкіх школаў і ўстановаў. А наагул - гэта было даволі прыемнае мейсца пабыту ў Лювэне.

Айцец Робэрт дагаварыўся з айцом "ардэнам пасяліць там беларускіх студэнтаў. Напачатку мы занялі толькі адзін паверх, а пазьней, калі арабы выбраліся ў собскі дом, мы занялі цэлы будынак для нашых студэнтаў. "Першы Дом беларускіх студэнтаў быў невялікі: партэр і два паверхі. Але ён быў асноўным прыпынішчам Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня, тут жыло каля 20 студэнтаў. На партэры (уваходны паверх) была вялікая сьвятліца, дзе студэнты зьбіраліся, дзе былі пробы хору ды іншыя прынагодныя зборкі. Тут студэнты сьнедалі, абедалі й вячэралі. Кухня была збоку, у двары. У падвале быў прыладжаны душ, дзе можна было памыцца".(З успамінаў Васіля Шчэцькі)

Неўзабаве Людміла перайшла сюды, нам адвялі вялікі пакой, які мы разгарадзілі дзяружкай і такім чынам мелі спальню й салён. Амаль уся нашая ўвага была сканцэнтраваная на навуцы. Каб дзешавей пражыць, мы пачалі самі варыць. Кожны дзень іншая пара студэнтаў гатавала ежу. Валодзя Набагез дзяжурыў зь Людмілай і хваліўся, што іхняя яда была найлепшая. Можа так, а можа й не, але важна тое, што выдаткі сталі мінімальныя.

"У адрозьненьне ад беларускіх студэнтаў-хлапцоў, якія жылі амаль усе разам у беларускім інтэрнаце-бурсе на Пляцы Гувэра, беларускія дзяўчаты жылі ў розных інтэрнатах. Беларускіх студэнтак у Лювэне было, дарэчы, няшмат. Праз гады было нас нешта сем ці восем, але студыі скончылі толькі пяцёх: Зоя "алязоўская-Смаршчок, Люда Рагуля, Зора Савёнак, Іна Саўка і Вольга Харытончык.

У Лювэн я прыехала ўлетку 1949 году. Навучальны год яшчэ не пачаўся, і я колькі тыдняў была бяз сталага мейсца жыхарства і перакідалася з аднаго мейсца ў другое. Нарэшце, каб я апанавала крыху французскую мову ды мела нейкі занятак, уладкавалі мяне на працу ў багатую валонскую сям'ю на поўдні Бэльгіі, каля Нямюру, дапамагаць у хатняй гаспадарцы, а папросту - быць пакаёўкай.

Праз тры месяцы я крыху авалодала мовай і, калі прыехала ўвосень у Лювэн, мне пашчасьціла пасяліцца ў дзявоцкім інтэрнаце Sedes Sapientia (што прыблізна можна перадаць як "Мудрая Сядзіба"). Кажу "пашчасьціла" зусім сьведама, бо Сэдас, як мы ўсе гэтае мейсца называлі, быў для мяне ўсе шэсьць наступных гадоў ня толькі мудрай, але й бясьпечнай, утульнай, прыязнай сядзібай. Пасьля цяжкіх ваенных гадоў, гадоў выгнаньня, гадоў у лягерох для перасяленцаў Сэдас быў для мяне першым мейсцам, дзе я пачулася нармальным чалавекам.

У Сэдасе жылі пераважна студэнткі-чужынкі. Было шмат дзяўчат з Усходняй Эўропы - латышкі, полькі, мадзяркі, зь Югаславіі, Арменіі, Заходняй Эўропы, а гэтаксама зь В'етнаму й Карэі. Былі дзяўчаты з Амэрыкі і Кубы. Жылі, зразумела, у Сэдасе і бэльгійскія студэнткі. Зь беларусак была я адна, і шмат даводзілася расказваць дзяўчатам пра сваю краіну. Усе мы добра сябравалі і стараліся пазнаць і зразумець культуру сваіх каляжанак, дапамагалі адна адной прыстасавацца да новага для нас усіх студэнцкага жыцьця. А яно было нялёгкае. Акрамя вялікіх акадэмічных нагрузак - студыявала я хімію, - была яшчэ і цяжкасьць з новай мовай, якую засвойвалі мы пераважна нахаду, вучыліся адзін ад аднаго. І таму спрыяльныя магчымасьці для студыяў, сяброўская атмасфэра Сэдасу стваралі найлепшыя жыцьцёвыя ўмовы, якія можна было сабе ўявіць і пра якія ў тыя цяжкія саракавыя гады можна было толькі марыць.

Пасьля гадзінаў, адведзеных для студыяў, былі ў нас сяброўскія вечары, гутаркі. Пераважна слухалі мы музыку альбо чыталі, гулялі ў розныя настольныя гульні (тэлевізіі, на шчасьце, у нас тады ня было). У Лювэне я навучылася ад студэнтак-в'етнамак гуляць у мажонг (кітайскае даміно) і гатаваць інданэзійскія стравы. Найпрыямнейшыя нашыя дні былі ў часе музычных фэстываляў каралевы Альжбэты, калі найлепшыя піяністы і скрыпачы сьвету зьязджаліся ў Брусэль на конкурсы. Тады я пазнала й палюбіла клясычную музыку, і любоў гэтая засталася на ўсё жыцьцё.

Дысцыпліна ў Сэдасе была даволі строгая. Дзьверы замыкаліся а дзясятай гадзіне ўвечары, і ўсе студэнткі мусілі быць дома да гэтага часу. Здаралася, прыходзілася пакідаць кінатэатр яшчэ да заканчэньня фільма, каб папасьці своечасова ў бурсу. Між іншым, хлопцам у дзявочую бурсу ўваход быў забаронены, але спатканьні паміж дзяўчатамі і хлопцамі, зразумела, адбываліся, як у кожнай студэнцкай грамадзе. Беларускім студэнтам было зручна, бо ў хлапецкай бурсе гэткіх абмежаваньняў ня было. Праўду кажучы, хлапецкі інтэрнат на Пляцы Гувэра быў для нас усіх другой хатай, клюбам і асяродкам. Тут мы сыходзіліся на розныя зборкі, лекцыі, сьпеўкі, на рэпэтыцыі танцавальнага гуртка, на розныя сьвяткаваньні і імпрэзы.

Умовы для студыяў у Лювэне былі для нас усіх надзвычайныя. Жылі мы на ўсім гатовым. Ад нас вымагалася толькі вучыцца і здаваць экзамены. Улетку тыя, што здалі экзамены вясной, мелі магчымасьць недзе й папрацаваць альбо проста адпачыць, паехаць да бацькоў ці падарожнічаць па Эўропе. Я, між іншым, адным летам працавала гідам на індустрыяльнай выстаўцы ў Антвэрпэне, а другім летам - гувэрнанткай у сям'і прафэсара заалёгіі Дэбэзьё. Тыя, што вясною экзамены не здалі, мелі магчымасьць здаваць іх яшчэ восеньню і мусілі цэлае лета вучыцца, пераважна недзе ў манастыры ці яшчэ ў нейкім спакойным мейсцы. Прыкладам, Сэдас меў вілу над морам, дзе студэнткі маглі і вучыцца і адпачываць. З прыемнасьцю ўспамінаюцца гэтыя летнія месяцы, праведзеныя на Паўночным моры, хоць часьцяком прыходзілася шмат рыхтавацца да экзаменаў.

Калі ў 1987 годзе наведалі мы з мужам Вітаўтам Кіпелем Лювэн, то ўбачылі: шмат што ад нашых студэнцкіх гадоў зьмянілася. Галоўны будынак Сэдасу зьнесены. На гэтым мейсцы нешта будавалася. Інтэрнат яшчэ ёсьць, але гэтаксама перабудаваны. Толькі невялікі парк, празь які столькі хадзілася з аднаго будынку ў другі, яшчэ ўсё такі-ж самы, нават падалося, што тыя самыя качкі плаваюць у азярку.

На сустрэчу былых сэдаўцаў, якая адбылася ў 1989 годзе ў Новым Лювэне, прыехаць, нажаль, не давялося, але сымпатыі мае і вялікая ўдзячнасьць да гэтай установы, да гэтай мудрай сядзібы і ягоных кіраўнічак Гюгэтты і Сабіны Дэленуа застануцца ў сэрцы назаўсёды". (З успамінаў Зоры Савёнак-Кіпель)

У 1951 годзе Камітэт дапамогі беларускім студэнтам заарандаваў стары будынак на Пляцы Гувэра, 19, паправіў яго і зрабіў прыгодным для жыцьця. Гэта быў вялікі трохпавярховы дом з багатым уваходам, заляй і кухняй у падвале, дзе разьмяшчалася і сталоўка. У гэты будынак мы перабраліся 2 кастрычніка 1951 году. Даволі вялікі новы дом даў магчымасьць амаль усім студэнтам памясьціцца разам. Усе студэнты-адзіночкі пераехалі сюды. Тут-жа пасяліліся прафэсар Мікола Равенскі і айцец Робэрт. Дзяўчаты-студэнткі жылі ў "Sedes Sapientia" (унівэрсытэцкая жаночая бурса) і на прыватных кватэрах. Мы знайшлі беларускага патрыёта Міколу Шуста, які працаваў на шахтах, і далі яму працу кухара для студэнтаў. Новы студэнцкі дом - вялікае дасягненьне Камітэту дапамогі. Думаецца, што ў ягонай арганізацыі найбольшая заслуга айца Робэрта.

Надыходзіў Вялікдзень 1949 году. Згодна традыцыі, студэнты шукалі магчымасьці споведзі і прычасьця перад сьвятам - такі быў звычай дома. Для адных гэта была толькі традыцыя, для іншых - духовая патрэба. Я даведаўся, што ў Брусэлі ёсць праваслаўная царква, якая належала да расейскай зарубежнай царквы. Нешта ўва мне бунтавалася супраць такога прыстасаванства, але-ж ёсьць традыцыя, трэба яе трымацца. "Якая розьніца - пойдзем туды". На вербную нядзелю ўсе праваслаўныя студэнты выбраліся ў царкву. Сьвятяр зь сівой барадою спаткаў мяне ды запытаў, хто мы, адкуль і што робім у Бэльгіі. Я расказаў. Дагаварыліся пра споведзь і прычасьце. Раптам сьвятар павярнуўся да мяне й запытаў:

- Ці вы часам не належыце да беларускіх "самастыйнікаў"?

- Так, - адказаў я. - Належу. Але ці мае гэта нешта супольнае з царквой і нашым жаданьнем паспавядацца ды прыняць прычасьце паводле старой традыцыі?

- Не, не, - пасьпешліва адказаў сьвятар і зьнік за алтаром.

Хутка ён выйшаў, і студэнты адзін за адным пацягнуліся да споведзі. Прыйшла й мая чарга. Ён нечым накрыў мяне (ня памятаю, як называецца гэтая частка сьвятарскага аблачэньня), прамармытаў малітву ды неспадзявана запытаў:

- Ці грашыў ты?

- А што, ойча, Вы разумееце пад грэхам? Я не прыпамінаю нічога такога, што мог-бы назваць сваім грэхам, а калі і здарылася нешта, як Вы называеце, грахоўнае, дык думаю, за гэта я заплаціў ў савецкай турме.

- Ты павінен ведаць сем асноўных грахоў, - заявіў ён з ноткай нецярплівасьці ў голасе.

- Прызнацца, ойча, ня ведаю.

- Ты служыў у нямецкай арміі?

- Ох, ойча, гэта, мабыць, паводле НКВД, адзін з найстрашнейшых грахоў. Але гэтая інфармацыя патрэбна каму - Богу ці НКВД? Каму Вы служыце, ойча?

Пасьля хвіліны маўчаньня ён прамармытаў хіба малітву, і мая споведзь на гэтым закончылася.

Гэты інцыдэнт характэрны для нашых як праваслаўных, так і каталіцкіх цэркваў, - служыць чужым інтарэсам і выкарыстоўваць храмы для варожых беларусам плыняў. Мне прыпомніўся канфлікт з царквой у мае дзіцячыя гады, і прыгадаліся словы нашага Якуба Коласа:

Родны край! У Божа імя,
Ў чэсьць касьцёлаў і царквоў
Паміж дзеткамі тваімі
Многа легла камянёў;
Многа выйшла трасяніны -
Меч, агонь зьнішчалі край:
З двух бакоў "айцы" дубінай
Заганялі нас у рай!
Кроў лілася ручаямі,
Здрада чорная расла,
Што папамі і ксяндзамі
Ў сэрцы кінута была.
І цяпер над намі, брацьце,
Яшчэ ў сіле той раздор -
І папоўскае закляцьце,
І ксяндзоўскі нагавор...

Тут я падумаў пра майго сябра, які адмовіўся ехаць да расейскага сьвятара і пайшоў прычашчацца да айца Робэрта, які выслухаў яго бязь ніякіх засьцярогаў. Гэты выпадак быў нармалёва прыняты студэнтамі, але выклікаў пратэст з боку айца Часлава Сіповіча, які належаў да каталіцкай царквы ўсходняга абраду і быў галавою беларускіх марыянаў у Лёндане. Якраз неўзабаве пасьля гэтага здарэньня ён прыехаў да нас зь візытай з Ангельшчыны і, калі даведаўся, што адзін з нашых сяброў прыняў прычасьце ў айца Робэрта, дык з абурэньнем заявіў:

- Айцец Робэрт ня мае права даваць прычасьце неперахрышчанаму праваслаўнаму.

Ягоныя словы выклікалі між намі вострую спрэчку. Я шанаваў айца Сіповіча за ягоны вялікі патрыятызм, адданасьць беларускай справе, аднак ня мог зь ім пагадзіцца ў сярэднявеччавым падыходзе да рэлігій.

- Дарагі ойча, - запратэставаў я, - праваслаўны хіба не хрысціянін? Можа, давайце іх абаіх на касьцёр!?

І тут мне стала няёмка за сваю рэзкасьць. Айцец Часлаў стараўся растлумачыць мне пэўныя правілы каталіцызму, якія не дазваляюць святарам даваць прычасьце няхрышчаным у каталіцкай веры.

- Магчыма, для айца Робэрта гэтага правіла ня існуе, - адказаў я. - Айцец Робэрт, відаць, на пару дзясяткаў гадоў наперадзе вас. Ды зрэшты, пагаварыце самі з айцом Робэртам і, можа, яго пераканаеце.

Айцец Робэрт таксама зарэагаваў вельмі востра ды параіў айцу Сіповічу ня ўмешвацца ў нашыя справы. Пазьней яны мелі прыватную гутарку між сабой, і ніколі больш не вярталіся да гэтага канфлікту.

Зь цягам часу і мае адносіны з айцом Сіповічам значна паправіліся. Мы абодва быццам-бы забыліся пра інцыдэнт.

Айцец Чэслаў Сіповіч быў чалавекам свайго часу, і я яму нічога не закідаю. Наадварот, аддаю пашану за вялізарную працу, якую ён правёў у Ангельшчыне. Беларускі музэй - гэта ягонае дзецішча, кантакты з палітычнымі коламі Ангельшчыны - ягоная заслуга. Яму належыць ідэя стварэньня Камітэту ангельска-беларускай прыязьні ды шмат іншых асягненьняў прапаганды беларускага імя сярод чужынцаў. Ягоная прадчасная сьмерць была вялікай стратаю для нашага грамадства.

Вельмі хутка пасьля гэтых інцыдэнтаў зарадзілася ідэя заснаваць прыход Беларускай Аўтакефальнай Царквы, якая даволі хутка ажыцьцявілася.

Арганізацыя прыходу Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы ў Лювэне - вельмі важная падзея. Большасьць студэнтаў была праваслаўнага веравызнаньня і адчувала патрэбу ў сваёй царкве. З дапамогай айца Робэрта ўжо ў 1950 годзе айцец Аўген Смаршчок узначаліў нашую маладую парафію. Вельмі добра адукаваны, доктар псыхалёгіі, ён аказаў вялікі ўплыў на духовае жыцьцё нашых студэнтаў. Заснаваньне парафіі Беларускай Аўтакефальнай Царквы ў Лювэне на чале з айцом Аўгенам Смаршчком было надзвычайным дасягненьнем: у цэнтры каталіцызму - праваслаўная царква! Нашы ўкраінскія сябры не маглі паверыць, што гэта нам удалося зрабіць. Але я павінен сказаць, што для айца Робэрта арганізацыя праваслаўнай парафіі - зьява нармалёвая: ён бачыў далёка наперад у параўнаньні са сьвятарамі часткова закасьцянелай каталіцкай царквы...

Каталіцкі Ўнівэрсытэт у Лювэне быў вельмі талерантны, нягледзячы на тое, што цьвёрда прытрымліваўся царкоўнай дысцыпліны і ўстаноўленых парадкаў. Ён прыгарнуў людзей розных веравызнаньняў, ня робячы ніякіх высілкаў, каб навярнуць іх у каталіцкую веру.

На мэдычным факультэце студэнт павінен быў здаваць экзамены па тэалёгіі разам з выпускнымі экзаменамі па мэдычных прадметах. Незадоўга перад іспытамі мяне выклікаў дэкан факультэту мэдыцыны і паведаміў, што паколькі я праваслаўны, то магу быць вызвалены ад гэтага экзамену. Я-ж заявіў, што хачу экзаменавацца, хаця маё разуменьне рэлігійных пытаньняў можа і не адпавядаць дагматычным канонам.

- Вельмі добра, - адказаў дэкан. - Хачу вас запэўніць, што ацэнка экзамену па тэалёгіі ня будзе ўплываць на агульную ацэнку па мэдычных прадметах.

Тэма была "Бог і Царква". Мне пашанцавала, што я мог выказаць свае думкі. Пазьней у рэформах Папы Яна ХХІІІ я ўбачыў ідэі, сугучныя маім.

Экзамены я здаў даволі добра. Праз некалькі дзён дэкан запрасіў мяне і айца Робэрта на гутарку, падчас якой тлумачыў, што царква ня можа хутка рэфармавацца і прымаць новыя ідэі, але ўвогуле мая праца яму спадабалася.

Шмат пазьней айцец Робэрт сказаў:

- Барыс, твае ідэі, калі і споўняцца, дык, праўдападобна, не за нашае жыцьцё.

Надышоў канец вучэбнага году. Усе беларускія студэнты пасьпяхова закончылі яго. Летам я пайшоў на працу да фэрмэра, каб падзарабіць крыху грошай на вучобу. Многія студэнты таксама шукалі занятку, і кожны працаваў, дзе толькі мог уладкавацца.

Прыязджалі новыя студэнты:

"У Лювэн, ва ўнівэрсытэт, - піша Вітаўт Кіпель, - я трапіў на параду доктара Аляксандра Орсы, былога нашага дырэктара гімназіі. Аднойчы, прыехаўшы зь Цюбінгену ў гарадок Кам, выпадкова сустрэўся там з доктарам Орсам. Прыпамінаю такую размову: "Ну, што ты думаеш рабіць? Едзеш за акіян?". Бяз хістаньня я адказаў: "Пакуль што нікуды выязджаць ня думаю. Вырашыў прадаўжаць вучобу ў Эўропе, хоць прыходзіцца і нялёгка". Тады дырэктар Орса сказаў, што парэкамэндуе мяне на студыі ў Бэльгію, у Лювэнскі Ўнівэрсытэт. На што я даў згоду. І праўда, хутка пасьля тае гутаркі я атрымаў зь Лювэну ліст, у якім паведамлялася, што я магу прыязджаць у Лювэн, вывучаць мову ды запісвацца на студыі.

У Лювэн я выехаў зь беларускага ДП лягеру ў горадзе Бакнанг, каля Штутгарту. Было гэта ў канцы чэрвеня 1949 году. Прыехаўшы ў Лювэн, першае, што я зрабіў, - купіў падручнікі французскае мовы, некалькі дзіцячых кніжак для чытаньня й паехаў на працу да фэрмэра (у Лювэнскім Унівэрсытэце пачыналіся канікулы, і студэнты разьязджаліся). У фэрмэра зубрыў мову, як мог, сіліўся гаварыць па-французску і, колькі мог, - чытаў.

Зуброжка працягвалася і ў Лювэне, куды ўсе студэнты зьехаліся ўвосень. Наагул, колькі помніцца, першы год вывучэньне мовы займала гэтулькі-ж часу, як і лекцыі". (З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

Пачаўся 1949/50 акадэмічны год... Ён быў ужо шмат весялейшы. Усе мы засвоілі французскую мову, а некаторыя - флямандскую. Навука пайшла лягчэй. Першыя цяжкасьці з мовай ды новай мэтодай навучаньня ва ўнівэрсытэце, асабліва на мэдычным факультэце, былі амаль пераадолены.

Усё гэта радавала, але не задавальняла. Мае пляны былі значна шырэйшыя. У 1947 ці 1948 закончыла Беларускую Гімназію імя Янкі Купалы ў Міхэльсдорфе група студэнтаў, якія пазьней назваліся "Дванаццаткай". Яны выдавалі надзвычай добры часапіс моладзі пад назвай "Наперад!" на высокім літаратурным узроўні. Матэрыяльныя ўмовы змусілі іх эміграваць у Ангельшчыну, дзе яны працавалі на шахтах і працягвалі выдаваць часапіс.

Пра гісторыю "Дванаццаткі", яе жыцьцё ў Ангельшчыне расказвае Павал Урбан:

"Апрача мяне, да групы завербаваных належалі: Янка Жучка, Васіль Шчэцька, Янка Запруднік, Уладзімер Цьвірка, Алесь Бута, Піліп Дзяхцяр, Міхась (Цімох) Вострыкаў, Леанід Карась, Алесь Марговіч і Леанід Швайчук. Па дарозе далучыўся да нас яшчэ Павел Дзімітрук. І гэтак стварылася "Дванаццатка". Гэта тая "Дванаццатка", якая пачне выдаваць у Вялікабрытаніі рататарным спосабам літаратурна-грамадскі часапіс для моладзі пад назвай "Наперад!". Два першыя нумары часапісу, як орган "Адзінаццаткі", у выглядзе лісткоў былі выдадзеныя ў зборным пункце і ў цягніку па дарозе і датаваліся 13-м і 15-м студзенем 1948 г. У часапісе гэтым я выступаў пад псэўданімам Паўлюк Вазёрны (у нашай мясцовасьці на Бацькаўшчыне было шмат азёраў).

Пасьля месячнай трэніроўкі ў Шатляндыі мы затым працавалі ў розных, але блізкіх капальнах цэнтральнай Англіі. Жылі ў былых вайсковых бараках недалёка ад шахцёрскага гораду Тамвордз, дзе было шмат палякаў, украінцаў і прадстаўнікоў іншых славянскіх і неславянскіх народаў. Часьцяком наведваліся ў Лёндан, бо ўжо тады там мацаваўся беларускі грамадска-культурны цэнтр". (З успамінаў Павала Ўрбана)

Мяне не пакідаў клопат, як даць магчымасьць вучыцца гэтай групе таленавітых маладых патрыётаў. Я часта гутарыў пра гэта з айцом Робэртам. Ён разумеў мой клопат. Мы разглядалі розныя магчымасьці прыезду ў Бэльгію гэтых маладых беларусаў, але справа ўпіралася ў фінансы. Дзе ўзяць сродкі, каб пераканаць урад даць ім візы?

Увосень 1949 году мне ўдалося зьезьдзіць у Ангельшчыну. Там я спаткаўся з "Дванаццаткай". Усе яны хацелі вучыцца, але я ня мог іх абнадзейваць, толькі запэўніў, што робіцца ўсё магчымае (і немагчымае!), каб даць ім нагоду атрымаць адукацыю. У Лёндане я першы раз спаткаўся з айцом Сіповічам. Ён зрабіў на мяне вялікае ўражаньне як патрыёта, які аддаваў усе свае сілы, каб служыць беларускаму народу. Я таксама гутарыў зь ім пра мае пляны, як дапамагчы дванаццаці сябрам прадоўжыць вучобу, але ён ня бачыў, чым можа быць карысным у гэтай складанай справе.

Я вярнуўся ў Лювэн і падзяліўся сваімі ўражаньнямі і клопатамі з айцом Робэртам. Ён сур'ёзна задумаўся... Відаць было, што ён зразумеў, як важна для нас сабраць у Бэльгіі больш студэнтаў-беларусаў.

Аднаго дня неспадзявана айцец Робэрт зайшоў да мяне на Пляц Гувэра. Ён выглядаў вельмі ўзрушаным.

- Барыс, - адразу зьвярнуўся ён да мяне, - Беларусь некалі плаціла падаткі ў Ватыкан - у ХВІІ-ХВІІІ стагодзьдзях?

- Так, - адказаў я, - у нас было шмат каталікоў, а пазьней вуніяцкая царква. Я думаю, што яны нямала дабра палажылі ў ватыканскія куфры.

- Вось пра што я й хачу з табой, Барыс, гаварыць. Чаму не патрабаваць ад Ватыкану сплаціць маленькі працэнт для беларусаў, якія пацярпелі ад камуністаў? Ватыкан мае грошы, - заявіў ён з упэўненасьцю.

- Добра, але як мы зможам пераканаць Ватыкан даць нам дапамогу?

- Вельмі проста. Мы паедзем у Ватыкан і будзем прасіць дапамогі беларускім студэнтам у Лювэне.

Я быў ашаломлены такім праэктам і ня ведаў, што сказаць... Да каго ехаць, у каго прасіць? Нейкі студэнт паедзе ў Ватыкан... Што ён там зробіць? З кім будзе гаварыць? Ці захоча хто яго выслухаць?..

Айцец Робэрт, відаць, быў падрыхтаваны да гэтага:

- Мой дзядзька, прэзыдэнт бэльгійскага парлямэнту, нам дапаможа. Ён зробіць для цябе ватыканскую візу, а таксама дамовіцца пра аўдыенцыю ў Папы. Ён знаёмы і з кардыналам Тыссэрантам.

Кардынал Тыссэрант у той час быў галавой Калегіі кардыналаў і лічыўся другім пасля Папы ў ватыканскай гіерархіі.

Мне трэба было нямала часу, каб усё гэта ўцяміць. Я, маленькая пешка, паеду ў Рым да Папы?!

Айцец Робэрт раскрыў свой плян. Першы крок - паехаць да яго дзядзькі і растлумачыць сытуацыю.

- Рэшту пакінь мне,- заявіў рашуча айцец Робэрт.

Праз некалькі дзён мы паехалі ў Брусэль на спатканьне з прэзыдэнтам парлямэнту. Зайшлі ў ягоны кабінет. Дубовая мэбля, паліцы з кніжкамі. Скурай абабітыя крэслы. Усё гэта зрабіла на мяне вялікае ўражаньне, але не спалохала. Я быў гатовы расказаць пра становішча нашага народу й нас, як ахвяраў жудаснага камуністычнага рэжыму, верачы, што патраплю закрануць чулыя струны ў ягоным сэрцы. Чалавек гэты быў высокага росту, хіба 1 м 80 см. Шырокія плечы, прамы нос ды густыя навіслыя бровы над шэрымі вачыма. Яго пагляд здаўся мне вельмі цёплым ды прыязным.

Пасьля некалькіх ягоных пытаньняў я абмаляваў яму нашае становішча ды наагул палітычную сытуацыю на Беларусі. Гаварыў пра цяжкі лёс народу, асаблівую ўвагу зьвярнуў на жахлівае становішча цэркваў - як праваслаўных, так і каталіцкіх. Прэзыдэнт даў мне выгаварыцца. Пасьля задаў некалькі пытаньняў адносна студэнтаў-беларусаў ды нашых плянаў на будучыню.

- Наша мэта - вучыцца, каб вярнуцца на Бацькаўшчыну ды памагчы нашаму народу пазбыцца д'ябальскага ярма.

- Як рэальна выглядае такая магчымасьць? - запытаў ён.

- Можа, зусім нерэальна, - адказаў я. - Можа, гэта толькі лятуценьне, але гэтым лятуценьнем мы жывём, і яно дае нам сілу жыць і глядзець у будучыню.

Мне здалося, што я зрабіў на прэзыдэнта добрае ўражаньне.

- Я жадаю вам посьпехаў і зраблю ўсё магчымае, каб пралажыць вам шлях у Рым да Папы.

Я быў глыбока ўсхваляваны ягонай прыхільнасьцю. Калі дзякаваў, мой голас дрыжаў. Прэзыдэнт устаў ды моцна паціснуў маю руку.

- Пакіньце мне гэтую справу. Я хутка вам паведамлю пра свае захады. Шчасьць вам Божа!

Мы вярнуліся ў Лювэн у паднятым настроі. Айцец Робэрт запрасіў мяне ў кафе, і там мы адсьвяткавалі наш посьпех кубкам бэльгійскай кавы.

На Каляды 1949 году настрой у студэнтаў быў цудоўны. Для сьвяточнага стала купілі дзьве бутэлькі віна. Ды цяжка паверыць, што ўся група мела добры настрой. Відавочна, гэта доказ, што шмат віна ня трэба, калі людзі пачуваюць сябе шчасьліва. Маладосьць - скарб, якога ніхто не даацэньвае, аж пакуль ня страціць. Айцец Робэрт далучыўся да нашага сьвята. Песьні і жарты доўга гучалі на Пляцы Гувэра да позьняй раніцы.

За некалькі дзён перад куцьцёй зайшоў да мяне айцец Робэрт. Ён моцна абняў мяне і ўсхвалявана загаварыў:

- Барыс, мы едзем у Рым! Ужо маем італьянскія й ватыканскія візы, а таксама прыватную аўдыенцыю ў Папы!

Я быў ашаломлены гэтай весткай... Мне не хапала слоў яму адказаць. Здавалася, што я сьню. Такой малой пешцы, як я, - аўдыенцыя ў Папы Рымскага?! Да таго-ж - у Сьвяты год, які выпадае толькі праз кожныя 25 гадоў! Гэта вельмі важны час у Рыме, і Папа асабліва заняты публічнымі ды прыватнымі аўдыенцыямі...

- Так, Барыс, гэта ня сон, а рэальнасць. Адразу пасьля Новага Году едзем у Рым. Мы маем даволі часу падрыхтавацца да такога важнага падарожжа. Яно можа вырашыць будучыню беларускіх студэнтаў у Бэльгіі.

Новы, 1950 год пачынаўся, як бачна, вельмі добра. Усе былі заняты студыямі ды вывучэньнем мовы. Айцец Робэрт шмат часу праводзіў са мною, расказваючы пра Ватыкан і ягоную палітычную структуру, даваў дакладныя інструкцыі па пратаколу спатканьня, акрэсьліваў ролю паасобных япіскапаў ды кардыналаў ў каталіцкай гіерархіі Ватыкану.

- Барыс, - казаў ён, - мы едзем у Рым ня толькі як у цэнтар каталіцкай царквы, але і як у цэнтар сусьветнай палітыкі. Памятай, ты будзеш гаварыць не зь япіскапамі, а з дасьведчанымі палітыкамі й дыпляматамі. На ўсе пытаньні рэлігійнага ці палітычнага зьместу давай адказы, якія ты зможаш дастаткова падмацаваць фактамі. Старайся заўсёды быць зраўнаважаным і не паказваць зашмат эмоцыяў. Там пра цябе будуць меркаваць па зьмесьце тваіх выказваньняў, а не па тваіх пачуцьцях. Першая візыта да Мантыні асабліва важная. Я буду з табою. Зь япіскапам нельга гаварыць агульнымі фразамі. Ён будзе аналізаваць кожнае тваё слова. Трымайся вызначанай лініі дамаганьня пэўнага працэнту з капіталу, які Беларусь улажыла ў свой час у Ватыкан. Прыпомні добра дэталі гісторыі. Мантыні можа задаць неспадзяваныя пытаньні. Не сьпяшайся й лепш скажы, што ня маеш адказу, чым прыдумваць. Ён будзе добра паінфармаваны ў гісторыі тваёй бацькаўшчыны. Да Папы і кардынала Тыссэранта пойдзеш сам. Памятай, што ўсё залежыць ад Мантыні. Калі ён палічыць законным патрабаваньне стыпэндыяў для нашых студэнтаў, дык візыта да Папы будзе толькі фармальнасьцю.

Я ўсё гэта матаў на вус. Толькі цяпер я поўнасьцю змагу рэалізаваць уклад айца Робэрта ў маю палітычную адукацыю. Ён дапамог мне зразумець ролю Ватыкану ў заходнім сьвеце ды наагул узбагаціў мой інтэлектуальны набытак. Мэдыцына дала мне прафэсыю, айцец Робэрт - шырэйшае разуменьне гісторыі й сучаснасьці.

Я зь вялікай увагай прыслухоўваўся да парадаў айца Робэрта і ня трывожыўся, хаця ведаў, што нас чакаюць вельмі адказныя выпрабаваньні. Шмат важнейшыя, чым мае спатканьні з прафэсарам Бэннінггофам ды айцом Робэртам. Як прафэсар Бэннінггоф, так і айцец Робэрт спантанна адчулі сымпатыю да нас, беларусаў. На такую спантаннасьць я ня мог разьлічваць у Рыме. Тут прыйдзецца быць сапраўдным дыпляматам, каб пераканаць Ватыкан у ягоным маральным абавязку дапамагчы ўцекачам ад камунізму, нашчадкам слаўнага Княства Літоўскага.

Нарэшце надышоў дзень ад'езду. Пажаданьні посьпеху ад студэнтаў, цёплае разьвітаньне зь Людмілай, і мы па дарозе ў Італію. Падарожжа было вельмі прыемнае. Асаблівае ўражаньне зрабілі на мяне Альпы, Італія, Рым... Рым, які я ўяўляў па аповесьці Гэнрыка Сянкевіча "Quo vadis?". А ўбачыў і Рым часоў Імпэрыі, сярэднявечны, хрысьціянскі, і Рым Мусаліні, які быў больш набліжаны да старажытнага Рыму...

Памясьціліся мы ў манастыры францысканцаў недалёка ад Forum Romanum. Там нам далі кватэру і сталаваньне. Мы елі разам з манахамі, што дало мне магчымасьць бліжэй пазнаёміцца зь іхнім жыцьцём. На свае вочы ўбачыў надмерную дысцыпліну. Падумалася, хіба што няма арміі, якая магла-б раўняцца з дысцыплінай манастыроў. Магчыма, у гэтым і заключаецца моц Ватыкану. Вялікая армія манахаў, здавалася, - большая сіла, чым самыя магутныя арміі сьвету.

Мы мелі адзін свабодны дзень перад візытай да мансіньёра Мантыні, міністра замежных спраў Ватыкану (пазьней - Папы Паўла І), і два дні - перад прыватнай аўдыенцыяй у Папы Пія ХІІ. Гэты час рашылі выкарыстаць для спатканьня з айцом Татарыновічам і некалькімі студэнтамі з Русікум - духоўнай сэмінарыі, якая рыхтавала царкоўныя кадры ўсходняга абраду. Айцец Татарыновіч - ведамы беларускі патрыёта, выдатны беларускі каталіцкі сьвятар. Ён быў нашым неафіцыйным амбасадарам у Ватыкане. Ён першы арганізаваў радыёперадачы з Рыму, накіраваныя на Беларусь. Ягонае слова даходзіла да слухачоў, нягледзячы на інтэнсыўнае забіваньне радыёперадач савецкімі станцыямі глушэньня. Гэта быў адзіны ў той час голас нашага вызвольнага руху. (Праўда, амаль адначасна спадар Сянькевіч наладзіў падобныя перадачы з Мадрыду). Айцец Татарыновіч быў староньнікам лацінскага абраду, і ён непакоіўся магчымасьцямі рэлігійнага супраціву, падобнага да ХВІ стагодзьдзя, часу ўвядзеньня вуніі на Беларусі. Але, з другога боку, ён бачыў украінскую вуніяцкую царкву, якая сталася крыніцай украінскага нацыяналізму ды захавала заходнюю частку Ўкраіны ад расейскіх уплываў. Праваслаўная-ж царква на той час выкарыстоўвалася Расейскай імпэрыяй як інструмэнт русыфікацыі, сьлед якой мы бачым сёньня і на Беларусі, і на Ўкраіне.

Айцец Татарыновіч быў вельмі эмацыянальны сьвятар. Ён адкрыта дзівіўся, як гэта здарылася, што я атрымаў прыватную аўдыенцыю ў Папы.

__ Памятай,__ казаў ён мне,__ як Папа ўвойдзе ў тронную залю, ты мусіш стаць на адно калена. Толькі дыпляматы звольнены ад гэтага рытуалу.

- Я не магу гаварыць з такой пазыцыі...

- Папа падасьць табе руку, ты можаш, калі хочаш, пацалаваць пярсьцёнак, а тады ён дасьць знак падняцца.

- Я магу яго пацалаваць куды хочаце, абы ён даў стыпэндыі нашым студэнтам.

І тут я адразу пашкадаваў свайго жарту. Айцец Татарыновіч назваў яго амаль блюзьнерствам. "Ты павінен памятаць, што ідзеш на спатканьне са Сьвятым Айцом". Я ўстрымаўся выказваць свае думкі адносна сьвятасьці і хуценька перапрасіў яго. Зноў вярнулася прыязная атмасфэра. Калі айцец Робэрт пазьней запытаў мяне, што такога я сказаў, чаму так востра зарэагаваў айцец Татарыновіч, і я пераказаў яму свае словы, дык ён шчыра сьмяяўся. Відаць, у яго вачох гэта ня было блюзьнерствам. У далейшых гутарках з айцом Татарыновічам я высьцерагаўся выказваць свае меркаваньні, каб яго не абразіць.

У маіх вушох заселі словы айца Робэрта: "Ты ідзеш на спатканьне з палітычнымі лідэрамі, якія маюць уплыў на сусьветны ход падзей". Паступова ў маёй галаве пачалі фармавацца плян і стратэгія важнай сустрэчы. Пэўне-ж, гісторыя каталіцкай царквы ўсходняга абраду на Беларусі даволі контравэрсыйная. Але калі глянуць на прыклад украінцаў, дык гэтая царква адгарадзіла іх, прынамсі ў Заходняй Украіне, ад прарасейскай праваслаўнай царквы й польскага касьцёлу.

Такая сытуацыя ня зьменіцца, пакуль ня будзе сваёй незалежнай царквы, якая паслужыць нашаму народу. Трэба шмат часу, каб вярнуць давер вернікаў. Царква можа мець вялікі маральны ўплыў на наш народ, але толькі тады, калі яна станецца часткай гэтага народу. Вось гэты матыў падказаў мне пэўную лінію паводзін у гутарцы з Мантыні.

Я атрымаў шмат парадаў і пажаданьняў ад нашых сьвятароў. Яны шчыра перажывалі за мяне ды, можа, у душы зайздросьцілі, што такая "фігура" атрымала нагоду мець прыватную аўдыенцыю ў Папы. Для іх, хіба, такая нагода ніколі ня здарыцца. Дзень мы з айцом Робэртам закончылі вячэрай у італьянскім рэстаране і позна вярнуліся ў манастыр.

Я доўга ня мог заснуць, ды і айцец Робэрт ня спаў. Кожны па-свойму перажываў. Заўтра а 10 гадзіне раніцы візыта да мансіньёра Мантыні! У думках я дыскутаваў з гэтым дасьведчаным дыпляматам, уяўляў розныя сытуацыі.

Нарэшце раніца. Падняліся чуць сьвет. Пасьнедалі з манахамі, ды ўжо не сядзелася. Пайшлі спацыраваць па вуліцах Рыму. Безьлічныя фантаны, манумэнты, катэдры, статуі зрабілі на мяне непазбыўнае ўражаньне. На мамэнт я забыўся, што неўзабаве - важнае і вельмі адказнае спатканьне. Шпацыр па вуліцах Рыму зусім мяне супакоіў, і я ўжо амаль без хваляваньня ішоў на аўдыенцыю...

Кабінет Мантыні быў, відаць, па-за тэрыторыяй Ватыкану, бо ў мяне не запыталі візы. Увайшлі ў прыёмную - багатая абстаноўка, выгодныя крэслы. Айцец Робэрт ціха шэпча мне на вуха:

- Памятай, як штурхану цябе нагой пад сталом, значыць, ты адыходзіш ад тэмы або завостра гаворыш...

Ягоныя словы дадалі мне ўпэўненасьці, што я атрымаю дапамогу, калі яна спатрэбіцца. Нам адвялі 15-20 хвілін часу. За намі была візыта партугальскага амбасадара. "Вось куды я ўлез, любчанская пешка...".

- Спадар Рагуля і айцец Робэрт ван Кавэлярт, заходзьце, - запрасіў манах.

Я глыбока ўздыхнуў. Цяжка апісаць мае пачуцьці. Было страшна, каб не зрабіць памылкі. Ад гэтага-ж можа залежаць лёс нашых студэнтаў! Заходзім у кабінет Мантыні. Ён устаў і ветліва працягнуў мне руку, энэргічны ўціск выяўляў рашучасьць і сілу. Высокі лоб, востры нос, жывыя, здаецца, шэрыя вочы, пагляд не варожы, але й ня цёплы.

- Сядайце, - зьвярнуўся ён да нас.

Айцец Робэрт сеў блізка каля мяне, насупраць япіскапа. Блізкасьць айца Робэрта дадала мне адвагі, і я раптоўна адчуў сябе спакойна. У галаве стала ясна.

- Я крыху арыентуюся ў мэце вашае візыты. Раскажыце пра сябе.

Гэта было вельмі лёгка. Я коратка акрэсьліў гісторыю Беларусі, польскую й савецкую акупацыю, мой арышт, сьмяротны прысуд занішто ды амаль роўнае з цудам вызваленьне. Нямецкая акупацыя. Выезд на Захад. Наш намер здабыць адукацыю, каб надалей больш эфэктыўна змагацца з ворагам людскасьці - камуністычнай сыстэмай. Я падкрэсьліў глыбокую рэлігійнасьць беларускага народу і ягонае жаданьне быць вольным сябрам суполкі вольных народаў.

Мантыні слухаў вельмі ўважліва, зрэдку перабіваючы кароткімі пытаньнямі.

- Якія адносіны паміж каталікамі і праваслаўнымі на Беларусі? - нечакана запытаў ён у мяне.

Я быў упэўнены, што ён сам усё добра ведае, але хоча пачуць мой адказ на гэтае пытаньне.

- На Беларусі прыблізна 70% праваслаўных, 25% каталікоў, а рэшта - гэбраі, мусульмане ды пратэстанты. Беларускі народ добра ведамы сваёй талерантнасьцю да іншых веравызнаньняў і нацыянальнасьцяў. Таму да нас уцякалі гэбраі ад прасьледваньняў у Гішпаніі, пратэстанты з Францыі пасьля Варфаламеевай начы, мусульмане ды ўсе тыя, каго дзе прыцясьнялі за веру ці вольнасьць думкі. Гэтыя ўцекачы асядалі на Беларусі, бо Расея ня прымала іншаверцаў. Асабліва баялася подыхаў свабоды й дэмакратыі.

Япіскап сваімі пытаньнямі пераканаў мяне, што ён добра ведае нашую гісторыю і падзеі, пра якія я гаварыў. Наступіла паўза. Я быў задаволены сабою. Раптам Мантыні падсунуў крэсла бліжэй, глянуў мне проста ў вочы й запытаў:

- Чым-жа вы можаце растлумачыць той факт, што на Беларусі забівалі ксяндзоў?

Гэтае пытаньне было неспадзяванае для мяне, але я не разгубіўся, прыпомніў, што такія выпадкі былі.

- Так, мне гэта ведама, Вашая Эксцэленцыя. Былі два выпадкі. Гэта ня робіць нам гонару, але адказнасьць за іхнюю сьмерць ляжыць на вашым сумленьні, Вашая Эксцэленцыя, - адказаў я даволі спакойна ды чакаю, калі айцец Робэрт будзе мяне штурхаць нагой. Ён гэтыя факты таксама ведаў, але ці не занадта рэзка я гаварыў?

Япіскап Мантыні ўстаў з крэсла і ўзрушаным голасам сказаў:

- Гэта цяжкое абвінавачаньне. Яно патрабуе тлумачэньня і доказу.

- Тыя ксяндзы былі забітыя не таму, што яны - каталіцкія сьвятары, а таму, што яны былі польскімі агэнтамі, якія дзейнічалі супраць беларускай сьведамасьці беларускіх каталікоў. Да Вашага ведама - на беларускай зямлі каталіцкі касьцёл служыць інтарэсам польскай дзяржавы так, як праваслаўная царква - расейскаму імпэрыялізму. Тыя сьвятары, высьвечаныя вамі, выконвалі ня хрыстовую місію, а работу польскіх агэнтаў. Гэта сумныя факты, але такія выпадкі не характэрныя для беларусаў. У нас вялікая колькасьць насельніцтва, асабліва зь беларускай інтэлігенцыі, - мяшаныя сужэнствы. Сыны гадаваліся ў веры бацькі, а дочкі - у веры маткі. Жылі дружна й расьлі ў хрысьціянскім духу. Гэта сапраўдная талеранцыя, уласьцівая беларускаму народу.

Айцец Робэрт яшчэ ня штурхае, відаць, усё добра. Япіскап Мантыні сеў і задумаўся... Пасьля некалькіх хвілін маўчаньня ён заявіў:

- Пасьлязаўтра атрымаеце аўдыенцыю ў Папы. Падрыхтуйце мэмарандум, каб яму перадаць, а я вам жадаю посьпеху.

- Прашу прабачэньня, Ваша Эксцэленцыя, мне вельмі важна ведаць Ваш пагляд на дапамогу нашым студэнтам, нашчадкам Вялікага Княства Літоўскага, прадзеды якіх унесьлі значны ўклад у скарбніцу Ватыкану. Я перакананы, што калі Вы падтрымаеце маю просьбу наконт стыпэндыяў беларускім студэнтам, Яго Сьвятасьць гляне на гэтую справу больш ласкавым вокам. Калі-ж Вы ня лічыце нашыя дамаганьні справядлівымі, думаю, што будзе шкада часу Ягонай Сьвятасьці займацца гэтай праблемай.

- Вы што, ня хочаце бачыць Папу? - запытаў ён мяне.

- Вельмі хачу і вельмі спадзяюся на Вашую дапамогу.

Зноў хвіліны маўчаньня... Мне здаліся яны гадзінамі...

- Добра, - адказаў япіскап Мантыні, - але патрэбна яшчэ згода кардынала Тыссэранта, які сам належыць да ўсходняга абраду і зьяўляецца таксама дэканам Калегіі кардыналаў... Я зараз затэлефаную і дамоўлюся пра спатканьне зь ім.

Я ўздыхнуў лягчэй. Адчуў руку айца Робэрта на сваёй, ягоны моцны поціск. У ягоных вачох я бачыў радасьць. Здаецца, усё ідзе добра. Празь некалькі хвілін япіскап Мантыні сказаў:

- Заўтра а 10 гадзіне раніцы вас прыме кардынал Тыссэрант.

Мантыні хутка ўстаў, паціснуў энэргічна мне руку ды пажадаў посьпеху.

Наша размова цягнулася больш за гадзіну. Партугальскі амбасадар чакаў у прыёмнай. Мне хацелася бегчы, крычаць аб посьпеху, але я стрымліваўся так доўга, аж пакуль мы не апынуліся на вуліцы, дзе айцец Робэрт чуць не паламаў мне рэбры сваімі мядзьведжымі абдымкамі...

У той самы вечар я спаткаўся з айцом Татарыновічам, каб паінфармаваць яго аб візыце да Мантыні. Айцец Татарыновіч лічыў: тое, што адбылося, - вялікае дасягненьне. Ён мне расказаў крыху больш пра кардынала Тыссэранта. Я зноў рыхтаваўся да наступнага кроку, але ўжо з большай верай у магчымы посьпех...

Назаўтра задоўга да прызначанага часу я сядзеў у пачакальні кардынала. Дакладна ў дзесяць увайшоў ягоны сакратар.

- Кардынал гатовы вас прыняць, - сказаў ён па-французску.

Заходжу. Кардынал устаў і пайшоў насустрач. Высокі, з доўгай сівой, добра дагледжанай барадою. Прыязны пагляд яго вачэй, цёплы поціск рукі, здаецца, гаварылі мне, што ўсё будзе добра. Ён больш цікавіўся студэнтамі, на якіх факультэтах яны вучацца, якая надзея на іхні будучы ўплыў на Беларусі, калі такая гістарычная нагода выпадзе. Візыта працягнулася, можа, 20 ці 30 хвілін.

- Заўтра вы пабачыце Яго Сьвятасьць. "адаю вам посьпеху. Я, з майго боку, пастараюся вам дапамагчы.

Мне здалося, што ён мяне палюбіў. Я адчуў вялікую сымпатыю, нейкае цяпло. Калі Мантыні рабіў уражаньне дыплямата, у Тыссэранце ўбачылася мне нешта бацькоўскае.

Айцец Робэрт чакаў мяне ў манастыры. Я хутка пераказаў яму размову з Тыссэрантам.

- Барыс, візыта ў Папы - гэта толькі фармальнасьць. Вось тут я падрыхтаваў мэмарандум, прачытай і, калі згодны, мы яго аформім, а ты падпішаш.

Мэмарандум был кароткі, аднак вельмі зьмястоўны. Я ня мог нічога да яго дадаць.

- Барыс, сёньня мы павінны адсьвяткаваць наш посьпех. Вечарам пойдзем у бібліятэку.

Я ня мог схаваць расчараваньня, якое адбілася на маім твары. Бібліятэка!? Якое там можа быць сьвяткаваньне?! Але, убачыўшы радаснае нецярпеньне ў вачох айца Робэрта, я хутка згадзіўся.

Вечарам, дзесьці каля 9 гадзін, мы пакінулі манастыр. Падышлі да нейкага старога будынку. Вузкі праход. Сьцены абкладзены цёмнай цэглай. Здавалася, са столі капае вада. Пахла вохкасьцю. Мусіць, нейкая даўнейшая бібліятэка, можа, будзе цікава? Заходзім у слаба асьветленую залю. Бачу на сьценах рады нібы кніжак. Сядаем за стол, накрыты, як у рэстаране... Падыходзіць да нас малады чалавек. Мне ён выдаўся кельнэрам, а не бібліятэкарам. Айцец Робэрт заказвае па-італьянску:

- Першы том Lakryma Chrysti (сьлязы Хрыста).

Я ўсё яшчэ стараюся скумекаць, што тут робіцца... Зноў падыходзіць той самы малады чалавек, запальвае сьвечкі, ставіць на стол кілішкі ды адкрывае "Першы том Lakryma Chrysti". Айцец Робэрт падняў кілішак:

- За посьпех нашае місіі!

Раптам асьвятлілася заля, на сцэну выйшаў артыст, прывітаў гасьцей. Аказваецца, я трапіў у начны клюб, які называецца "Бібліятэка". Толькі цяпер я заўважыў, што мой айцец схаваў белы каўнерык і выглядаў зусім як ўсе іншыя.

- Бачыш, Барыс, сюды нам няможна хадзіць, але гэта прыстойны клюб, і нічога грэшнага няма яго наведаць.

Праграма была цікавая і на высокім мастацкім узроўні. Песьні, танцы, жарты, якіх я не разумеў, але сьмяяўся, захоплены шчырым сьмехам айца Робэрта. Апоўначы вярнуліся ў манастыр. Айцец Робэрт нешта доўга тлумачыў манаху пры дзьвярах. Відаць, мы парушылі правілы манастыра, але, паколькі я ня быў духоўнай асобай, гэта нам даравалася...

Новы дзень, новыя ўражаньні...

Раніца. 11 гадзін. Аўдыенцыя ў Папы Пія ХІІ. Нам прапанавалі быць пры ўваходзе да Ватыкану ў 9.30. Мы зьявіліся своечасова. У дзьвярах спаткаў нас валем (швэйцарская стража). Тут айцец Робэрт разьвітаўся, сказаў, што будзе чакаць мяне каля Базылікі сьв. Пятра.

- Вашыя дакумэнты! - афіцыйна зьвярнуўся да мяне вартавы.

Я паказаў пашпарт з ватыканскай візай.

- На якой мове хочаце гаварыць зь Яго Сьвятасьцю? - запытаў ён мяне.

- А на якой мове Яго Сьвятасьць гаворыць?

- Вы маеце выбар, - сказаў валем. - Яго Сьвятасьць гаворыць на розных мовах.

- Па-французску, - вырашыў я.

- Чакайце тут.

Праз хвіліну прыходзіць іншы служка.

- Ідзеце за мной, - гаворыць па-французску.

Я іду. З адной залі ў другую, ды кожная багацейшая... Вось тут тронная заля, дзе Папа прымае наведнікаў. У мяне заняло дух, калі я ўбачыў багацьце гэтага памяшканьня. Падумалася мне, ці ангельскі кароль можа параўняцца багацьцем з Ватыканам? У залі стаяла дванаццаць швайцарскіх гвардзейцаў (ці як іх назваць) са старажытнымі галябардамі. Пры сьцяне - вялікі трон, пакрыты шкарлатовым аксамітам. Міжвольна прамільгнула думка, ці трэба гэта Богу? Напэўна, не майму Богу...

Нарэшце я пачуў каманду, і галебардзісты сталі "на зважай". Здалёк я ўбачыў Папу ў белай сутане. Высокі. Твар здаваўся бледны. Выглядаў, як Хрыстос на іконах. Ён прайшоў каля швайцарскай варты, як генэрал у арміі, і падышоў да мяне. Я стаў на адно калена. Папа працягнуў руку. Белая, далікатная, шляхетная рука. На пальцы вялікі пярсьцёнак. Я нагнуўся й лёгка даткнуўся да яго вуснамі. Папа зараз-жа даў знак мне падняцца і запытаў, зь якой справай я прыйшоў да яго. Я помніў, што мне далі толькі 5 хвілін часу! Коратка і зьмястоўна сфармуляваў праблему нашых студэнтаў як ахвяраў бязбожніцкага камунізму і прасіў ягонай дапамогі. Папа задаў мне некалькі пытаньняў, дакладна не магу прыпомніць якіх, і сказаў:

- Я буду маліцца за вашую хрысьціянскую бацькаўшчыну й за вашых студэнтаў.

І тут я зусім нечакана для сябе сказаў:

- Ваша Сьвятасьць, калі ўключыце ў вашыя малітвы стыпэндыі для нашых студэнтаў, гэтага ані мы, ані наш народ ніколі не забудзем!

Кардынал, які стаяў побач з Папай і якому лілася ручаямі,
Здрада чорная расла,
Што папамі і ксяндзамі
Ў сэрцы кінута была.
І цяпер над намі, брацьце,
Яшчэ ў сіле той раздор -
І папоўскае закляцьце,
І ксяндзоўскі нагавор...

Тут я падумаў пра майго сябра, які адмовіўся ехаць да расейскага сьвятара і пайшоў прычашчацца да айца Робэрта, які выслухаў яго бязь ніякіх засьцярогаў. Гэты выпадак быў нармалёва прыняты студэнтамі, але выклікаў пратэст з боку айца Часлава Сіповіча, які належаў да каталіцкай царквы ўсходняга абраду і быў галавою беларускіх марыянаў у Лёндане. Якраз неўзабаве пасьля гэтага здарэньня ён прыехаў да нас зь візытай з Ангельшчыны і, калі даведаўся, што адзін з нашых сяброў прыняў прычасьце ў айца Робэрта, дык з абурэньнем заявіў:

- Айцец Робэрт ня мае права даваць прычасьце неперахрышчанаму праваслаўнаму.

Ягоныя словы выклікалі між намі вострую спрэчку. Я шанаваў айца Сіповіча за ягоны вялікі патрыятызм, адданасьць беларускай справе, аднак ня мог зь ім пагадзіцца ў сярэднявеччавым падыходзе да рэлігій.

- Дарагі ойча, - запратэставаў я, - праваслаўны хіба не хрысціянін? Можа, давайце іх абаіх на касьцёр!?

І тут мне стала няёмка за сваю рэзкасьць. Айцец Часлаў стараўся растлумачыць мне пэўныя правілы каталіцызму, якія не дазваляюць святарам даваць прычасьце няхрышчаным у каталіцкай веры.

- Магчыма, для айца Робэрта гэтага правіла ня існуе, - адказаў я. - Айцец Робэрт, відаць, на пару дзясяткаў гадоў наперадзе вас. Ды зрэшты, пагаварыце самі з айцом Робэртам і, можа, яго пераканаеце.

Айцец Робэрт таксама зарэагаваў вельмі востра ды параіў айцу Сіповічу ня ўмешвацца ў нашыя справы. Пазьней яны мелі прыватную гутарку між сабой, і ніколі больш не вярталіся да гэтага канфлікту.

Зь цягам часу і мае адносіны з айцом Сіповічам значна паправіліся. Мы абодва быццам-бы забыліся пра інцыдэнт.

Айцец Чэслаў Сіповіч быў чалавекам свайго часу, і я яму нічога не закідаю. Наадварот, аддаю пашану за вялізарную працу, якую ён правёў у Ангельшчыне. Беларускі музэй - гэта ягонае дзецішча, кантакты з палітычнымі коламі Ангельшчыны - ягоная заслуга. Яму належыць ідэя стварэньня Камітэту ангельска-беларускай прыязьні ды шмат іншых асягненьняў прапаганды беларускага імя сярод чужынцаў. Ягоная прадчасная сьмерць была вялікай стратаю для нашага грамадства.

Вельмі хутка пасьля гэтых інцыдэнтаў зарадзілася ідэя заснаваць прыход Беларускай Аўтакефальнай Царквы, якая даволі хутка ажыцьцявілася.

Арганізацыя прыходу Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы ў Лювэне - вельмі важная падзея. Большасьць студэнтаў была праваслаўнага веравызнаньня і адчувала патрэбу ў сваёй царкве. З дапамогай айца Робэрта ўжо ў 1950 годзе айцец Аўген Смаршчок узначаліў нашую маладую парафію. Вельмі добра адукаваны, доктар псыхалёгіі, ён аказаў вялікі ўплыў на духовае жыцьцё нашых студэнтаў. Заснаваньне парафіі Беларускай Аўтакефальнай Царквы ў Лювэне на чале з айцом Аўгенам Смаршчком было надзвычайным дасягненьнем: у цэнтры каталіцызму - праваслаўная царква! Нашы ўкраінскія сябры не маглі паверыць, што гэта нам удалося зрабіць. Але я павінен сказаць, што для айца Робэрта арганізацыя праваслаўнай парафіі - зьява нармалёвая: ён бачыў далёка наперад у параўнаньні са сьвятарамі часткова закасьцянелай каталіцкай царквы...

Каталіцкі Ўнівэрсытэт у Лювэне быў вельмі талерантны, нягледзячы на тое, што цьвёрда прытрымліваўся царкоўнай дысцыпліны і ўстаноўленых парадкаў. Ён прыгарнуў людзей розных веравызнаньняў, ня робячы ніякіх высілкаў, каб навярнуць іх у каталіцкую веру.

На мэдычным факультэце студэнт павінен быў здаваць экзамены па тэалёгіі разам з выпускнымі экзаменамі па мэдычных прадметах. Незадоўга перад іспытамі мяне выклікаў дэкан факультэту мэдыцыны і паведаміў, што паколькі я праваслаўны, то магу быць вызвалены ад гэтага экзамену. Я-ж заявіў, што хачу экзаменавацца, хаця маё разуменьне рэлігійных пытаньняў можа і не адпавядаць дагматычным канонам.

- Вельмі добра, - адказаў дэкан. - Хачу вас запэўніць, што ацэнка экзамену па тэалёгіі ня будзе ўплываць на агульную ацэнку па мэдычных прадметах.

Тэма была "Бог і Царква". Мне пашанцавала, што я мог выказаць свае думкі. Пазьней у рэформах Папы Яна ХХІІІ я ўбачыў ідэі, сугучныя маім.

Экзамены я здаў даволі добра. Праз некалькі дзён дэкан запрасіў мяне і айца Робэрта на гутарку, падчас якой тлумачыў, што царква ня можа хутка рэфармавацца і прымаць новыя ідэі, але ўвогуле мая праца яму спадабалася.

Шмат пазьней айцец Робэрт сказаў:

- Барыс, твае ідэі, калі і споўняцца, дык, праўдападобна, не за нашае жыцьцё.

Надышоў канец вучэбнага году. Усе беларускія студэнты пасьпяхова закончылі яго. Летам я пайшоў на працу да фэрмэра, каб падзарабіць крыху грошай на вучобу. Многія студэнты таксама шукалі занятку, і кожны працаваў, дзе толькі мог уладкавацца.

Прыязджалі новыя студэнты:

"У Лювэн, ва ўнівэрсытэт, - піша Вітаўт Кіпель, - я трапіў на параду доктара Аляксандра Орсы, былога нашага дырэктара гімназіі. Аднойчы, прыехаўшы зь Цюбінгену ў гарадок Кам, выпадкова сустрэўся там з доктарам Орсам. Прыпамінаю такую размову: "Ну, што ты думаеш рабіць? Едзеш за акіян?". Бяз хістаньня я адказаў: "Пакуль што нікуды выязджаць ня думаю. Вырашыў прадаўжаць вучобу ў Эўропе, хоць прыходзіцца і нялёгка". Тады дырэктар Орса сказаў, што парэкамэндуе мяне на студыі ў Бэльгію, у Лювэнскі Ўнівэрсытэт. На што я даў згоду. І праўда, хутка пасьля тае гутаркі я атрымаў зь Лювэну ліст, у якім паведамлялася, што я магу прыязджаць у Лювэн, вывучаць мову ды запісвацца на студыі.

У Лювэн я выехаў зь беларускага ДП лягеру ў горадзе Бакнанг, каля Штутгарту. Было гэта ў канцы чэрвеня 1949 году. Прыехаўшы ў Лювэн, першае, што я зрабіў, - купіў падручнікі французскае мовы, некалькі дзіцячых кніжак для чытаньня й паехаў на працу да фэрмэра (у Лювэнскім Унівэрсытэце пачыналіся канікулы, і студэнты разьязджаліся). У фэрмэра зубрыў мову, як мог, сіліўся гаварыць па-французску і, колькі мог, - чытаў.

Зуброжка працягвалася і ў Лювэне, куды ўсе студэнты зьехаліся ўвосень. Наагул, колькі помніцца, першы год вывучэньне мовы займала гэтулькі-ж часу, як і лекцыі". (З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

Пачаўся 1949/50 акадэмічны год... Ён быў ужо шмат весялейшы. Усе мы засвоілі французскую мову, а некаторыя - флямандскую. Навука пайшла лягчэй. Першыя цяжкасьці з мовай ды новай мэтодай навучаньня ва ўнівэрсытэце, асабліва на мэдычным факультэце, былі амаль пераадолены.

Усё гэта радавала, але не задавальняла. Мае пляны былі значна шырэйшыя. У 1947 ці 1948 закончыла Беларускую Гімназію імя Янкі Купалы ў Міхэльсдорфе група студэнтаў, якія пазьней назваліся "Дванаццаткай". Яны выдавалі надзвычай добры часапіс моладзі пад назвай "Наперад!" на высокім літаратурным узроўні. Матэрыяльныя ўмовы змусілі іх эміграваць у Ангельшчыну, дзе яны працавалі на шахтах і працягвалі выдаваць часапіс.

Пра гісторыю "Дванаццаткі", яе жыцьцё ў Ангельшчыне расказвае Павал Урбан:

"Апрача мяне, да групы завербаваных належалі: Янка Жучка, Васіль Шчэцька, Янка Запруднік, Уладзімер Цьвірка, Алесь Бута, Піліп Дзяхцяр, Міхась (Цімох) Вострыкаў, Леанід Карась, Алесь Марговіч і Леанід Швайчук. Па дарозе далучыўся да нас яшчэ Павел Дзімітрук. І гэтак стварылася "Дванаццатка". Гэта тая "Дванаццатка", якая пачне выдаваць у Вялікабрытаніі рататарным спосабам літаратурна-грамадскі часапіс для моладзі пад назвай "Наперад!". Два першыя нумары часапісу, як орган "Адзінаццаткі", у выглядзе лісткоў былі выдадзеныя ў зборным пункце і ў цягніку па дарозе і датаваліся 13-м і 15-м студзенем 1948 г. У часапісе гэтым я выступаў пад псэўданімам Паўлюк Вазёрны (у нашай мясцовасьці на Бацькаўшчыне было шмат азёраў).

Пасьля месячнай трэніроўкі ў Шатляндыі мы затым працавалі ў розных, але блізкіх капальнах цэнтральнай Англіі. Жылі ў былых вайсковых бараках недалёка ад шахцёрскага гораду Тамвордз, дзе было шмат палякаў, украінцаў і прадстаўнікоў іншых славянскіх і неславянскіх народаў. Часьцяком наведваліся ў Лёндан, бо ўжо тады там мацаваўся беларускі грамадска-культурны цэнтр". (З успамінаў Павала Ўрбана)

Мяне не пакідаў клопат, як даць магчымасьць вучыцца гэтай групе таленавітых маладых патрыётаў. Я часта гутарыў пра гэта з айцом Робэртам. Ён разумеў мой клопат. Мы разглядалі розныя магчымасьці прыезду ў Бэльгію гэтых маладых беларусаў, але справа ўпіралася ў фінансы. Дзе ўзяць сродкі, каб пераканаць урад даць ім візы?

Увосень 1949 году мне ўдалося зьезьдзіць у Ангельшчыну. Там я спаткаўся з "Дванаццаткай". Усе яны хацелі вучыцца, але я ня мог іх абнадзейваць, толькі запэўніў, што робіцца ўсё магчымае (і немагчымае!), каб даць ім нагоду атрымаць адукацыю. У Лёндане я першы раз спаткаўся з айцом Сіповічам. Ён зрабіў на мяне вялікае ўражаньне як патрыёта, які аддаваў усе свае сілы, каб служыць беларускаму народу. Я таксама гутарыў зь ім пра мае пляны, як дапамагчы дванаццаці сябрам прадоўжыць вучобу, але ён ня бачыў, чым можа быць карысным у гэтай складанай справе.

Я вярнуўся ў Лювэн і падзяліўся сваімі ўражаньнямі і клопатамі з айцом Робэртам. Ён сур'ёзна задумаўся... Відаць было, што ён зразумеў, як важна для нас сабраць у Бэльгіі больш студэнтаў-беларусаў.

Аднаго дня неспадзявана айцец Робэрт зайшоў да мяне на Пляц Гувэра. Ён выглядаў вельмі ўзрушаным.

- Барыс, - адразу зьвярнуўся ён да мяне, - Беларусь некалі плаціла падаткі ў Ватыкан - у ХВІІ-ХВІІІ стагодзьдзях?

- Так, - адказаў я, - у нас было шмат каталікоў, а пазьней вуніяцкая царква. Я думаю, што яны нямала дабра палажылі ў ватыканскія куфры.

- Вось пра што я й хачу з табой, Барыс, гаварыць. Чаму не патрабаваць ад Ватыкану сплаціць маленькі працэнт для беларусаў, якія пацярпелі ад камуністаў? Ватыкан мае грошы, - заявіў ён з упэўненасьцю.

- Добра, але як мы зможам пераканаць Ватыкан даць нам дапамогу?

- Вельмі проста. Мы паедзем у Ватыкан і будзем прасіць дапамогі беларускім студэнтам у Лювэне.

Я быў ашаломлены такім праэктам і ня ведаў, што сказаць... Да каго ехаць, у каго прасіць? Нейкі студэнт паедзе ў Ватыкан... Што ён там зробіць? З кім будзе гаварыць? Ці захоча хто яго выслухаць?..

Айцец Робэрт, відаць, быў падрыхтаваны да гэтага:

- Мой дзядзька, прэзыдэнт бэльгійскага парлямэнту, нам дапаможа. Ён зробіць для цябе ватыканскую візу, а таксама дамовіцца пра аўдыенцыю ў Папы. Ён знаёмы і з кардыналам Тыссэрантам.

Кардынал Тыссэрант у той час быў галавой Калегіі кардыналаў і лічыўся другім пасля Папы ў ватыканскай гіерархіі.

Мне трэба было нямала часу, каб усё гэта ўцяміць. Я, маленькая пешка, паеду ў Рым да Папы?!

Айцец Робэрт раскрыў свой плян. Першы крок - паехаць да яго дзядзькі і растлумачыць сытуацыю.

- Рэшту пакінь мне,- заявіў рашуча айцец Робэрт.

Праз некалькі дзён мы паехалі ў Брусэль на спатканьне з прэзыдэнтам парлямэнту. Зайшлі ў ягоны кабінет. Дубовая мэбля, паліцы з кніжкамі. Скурай абабітыя крэслы. Усё гэта зрабіла на мяне вялікае ўражаньне, але не спалохала. Я быў гатовы расказаць пра становішча нашага народу й нас, як ахвяраў жудаснага камуністычнага рэжыму, верачы, што патраплю закрануць чулыя струны ў ягоным сэрцы. Чалавек гэты быў высокага росту, хіба 1 м 80 см. Шырокія плечы, прамы нос ды густыя навіслыя бровы над шэрымі вачыма. Яго пагляд здаўся мне вельмі цёплым ды прыязным.

Пасьля некалькіх ягоных пытаньняў я абмаляваў яму нашае становішча ды наагул палітычную сытуацыю на Беларусі. Гаварыў пра цяжкі лёс народу, асаблівую ўвагу зьвярнуў на жахлівае становішча цэркваў - як праваслаўных, так і каталіцкіх. Прэзыдэнт даў мне выгаварыцца. Пасьля задаў некалькі пытаньняў адносна студэнтаў-беларусаў ды нашых плянаў на будучыню.

- Наша мэта - вучыцца, каб вярнуцца на Бацькаўшчыну ды памагчы нашаму народу пазбыцца д'ябальскага ярма.

- Як рэальна выглядае такая магчымасьць? - запытаў ён.

- Можа, зусім нерэальна, - адказаў я. - Можа, гэта толькі лятуценьне, але гэтым лятуценьнем мы жывём, і яно дае нам сілу жыць і глядзець у будучыню.

Мне здалося, што я зрабіў на прэзыдэнта добрае ўражаньне.

- Я жадаю вам посьпехаў і зраблю ўсё магчымае, каб пралажыць вам шлях у Рым да Папы.

Я быў глыбока ўсхваляваны ягонай прыхільнасьцю. Калі дзякаваў, мой голас дрыжаў. Прэзыдэнт устаў ды моцна паціснуў маю руку.

- Пакіньце мне гэтую справу. Я хутка вам паведамлю пра свае захады. Шчасьць вам Божа!

Мы вярнуліся ў Лювэн у паднятым настроі. Айцец Робэрт запрасіў мяне ў кафе, і там мы адсьвяткавалі наш посьпех кубкам бэльгійскай кавы.

На Каляды 1949 году настрой у студэнтаў быў цудоўны. Для сьвяточнага стала купілі дзьве бутэлькі віна. Ды цяжка паверыць, што ўся група мела добры настрой. Відавочна, гэта доказ, што шмат віна ня трэба, калі людзі пачуваюць сябе шчасьліва. Маладосьць - скарб, якога ніхто не даацэньвае, аж пакуль ня страціць. Айцец Робэрт далучыўся да нашага сьвята. Песьні і жарты доўга гучалі на Пляцы Гувэра да позьняй раніцы.

За некалькі дзён перад куцьцёй зайшоў да мяне айцец Робэрт. Ён моцна абняў мяне і ўсхвалявана загаварыў:

- Барыс, мы едзем у Рым! Ужо маем італьянскія й ватыканскія візы, а таксама прыватную аўдыенцыю ў Папы!

Я быў ашаломлены гэтай весткай... Мне не хапала слоў яму адказаць. Здавалася, што я сьню. Такой малой пешцы, як я, - аўдыенцыя ў Папы Рымскага?! Да таго-ж - у Сьвяты год, які выпадае толькі праз кожныя 25 гадоў! Гэта вельмі важны час у Рыме, і Папа асабліва заняты публічнымі ды прыватнымі аўдыенцыямі...

- Так, Барыс, гэта ня сон, а рэальнасць. Адразу пасьля Новага Году едзем у Рым. Мы маем даволі часу падрыхтавацца да такога важнага падарожжа. Яно можа вырашыць будучыню беларускіх студэнтаў у Бэльгіі.

Новы, 1950 год пачынаўся, як бачна, вельмі добра. Усе былі заняты студыямі ды вывучэньнем мовы. Айцец Робэрт шмат часу праводзіў са мною, расказваючы пра Ватыкан і ягоную палітычную структуру, даваў дакладныя інструкцыі па пратаколу спатканьня, акрэсьліваў ролю паасобных япіскапаў ды кардыналаў ў каталіцкай гіерархіі Ватыкану.

- Барыс, - казаў ён, - мы едзем у Рым ня толькі як у цэнтар каталіцкай царквы, але і як у цэнтар сусьветнай палітыкі. Памятай, ты будзеш гаварыць не зь япіскапамі, а з дасьведчанымі палітыкамі й дыпляматамі. На ўсе пытаньні рэлігійнага ці палітычнага зьместу давай адказы, якія ты зможаш дастаткова падмацаваць фактамі. Старайся заўсёды быць зраўнаважаным і не паказваць зашмат эмоцыяў. Там пра цябе будуць меркаваць па зьмесьце тваіх выказваньняў, а не па тваіх пачуцьцях. Першая візыта да Мантыні асабліва важная. Я буду з табою. Зь япіскапам нельга гаварыць агульнымі фразамі. Ён будзе аналізаваць кожнае тваё слова. Трымайся вызначанай лініі дамаганьня пэўнага працэнту з капіталу, які Беларусь улажыла ў свой час у Ватыкан. Прыпомні добра дэталі гісторыі. Мантыні можа задаць неспадзяваныя пытаньні. Не сьпяшайся й лепш скажы, што ня маеш адказу, чым прыдумваць. Ён будзе добра паінфармаваны ў гісторыі тваёй бацькаўшчыны. Да Папы і кардынала Тыссэранта пойдзеш сам. Памятай, што ўсё залежыць ад Мантыні. Калі ён палічыць законным патрабаваньне стыпэндыяў для нашых студэнтаў, дык візыта да Папы будзе толькі фармальнасьцю.

Я ўсё гэта матаў на вус. Толькі цяпер я поўнасьцю змагу рэалізаваць уклад айца Робэрта ў маю палітычную адукацыю. Ён дапамог мне зразумець ролю Ватыкану ў заходнім сьвеце ды наагул узбагаціў мой інтэлектуальны набытак. Мэдыцына дала мне прафэсыю, айцец Робэрт - шырэйшае разуменьне гісторыі й сучаснасьці.

Я зь вялікай увагай прыслухоўваўся да парадаў айца Робэрта і ня трывожыўся, хаця ведаў, што нас чакаюць вельмі адказныя выпрабаваньні. Шмат важнейшыя, чым мае спатканьні з прафэсарам Бэннінггофам ды айцом Робэртам. Як прафэсар Бэннінггоф, так і айцец Робэрт спантанна адчулі сымпатыю да нас, беларусаў. На такую спантаннасьць я ня мог разьлічваць у Рыме. Тут прыйдзецца быць сапраўдным дыпляматам, каб пераканаць Ватыкан у ягоным маральным абавязку дапамагчы ўцекачам ад камунізму, нашчадкам слаўнага Княства Літоўскага.

Нарэшце надышоў дзень ад'езду. Пажаданьні посьпеху ад студэнтаў, цёплае разьвітаньне зь Людмілай, і мы па дарозе ў Італію. Падарожжа было вельмі прыемнае. Асаблівае ўражаньне зрабілі на мяне Альпы, Італія, Рым... Рым, які я ўяўляў па аповесьці Гэнрыка Сянкевіча "Quo vadis?". А ўбачыў і Рым часоў Імпэрыі, сярэднявечны, хрысьціянскі, і Рым Мусаліні, які быў больш набліжаны да старажытнага Рыму...

Памясьціліся мы ў манастыры францысканцаў недалёка ад Forum Romanum. Там нам далі кватэру і сталаваньне. Мы елі разам з манахамі, што дало мне магчымасьць бліжэй пазнаёміцца зь іхнім жыцьцём. На свае вочы ўбачыў надмерную дысцыпліну. Падумалася, хіба што няма арміі, якая магла-б раўняцца з дысцыплінай манастыроў. Магчыма, у гэтым і заключаецца моц Ватыкану. Вялікая армія манахаў, здавалася, - большая сіла, чым самыя магутныя арміі сьвету.

Мы мелі адзін свабодны дзень перад візытай да мансіньёра Мантыні, міністра замежных спраў Ватыкану (пазьней - Папы Паўла І), і два дні - перад прыватнай аўдыенцыяй у Папы Пія ХІІ. Гэты час рашылі выкарыстаць для спатканьня з айцом Татарыновічам і некалькімі студэнтамі з Русікум - духоўнай сэмінарыі, якая рыхтавала царкоўныя кадры ўсходняга абраду. Айцец Татарыновіч - ведамы беларускі патрыёта, выдатны беларускі каталіцкі сьвятар. Ён быў нашым неафіцыйным амбасадарам у Ватыкане. Ён першы арганізаваў радыёперадачы з Рыму, накіраваныя на Беларусь. Ягонае слова даходзіла да слухачоў, нягледзячы на інтэнсыўнае забіваньне радыёперадач савецкімі станцыямі глушэньня. Гэта быў адзіны ў той час голас нашага вызвольнага руху. (Праўда, амаль адначасна спадар Сянькевіч наладзіў падобныя перадачы з Мадрыду). Айцец Татарыновіч быў староньнікам лацінскага абраду, і ён непакоіўся магчымасьцямі рэлігійнага супраціву, падобнага да ХВІ стагодзьдзя, часу ўвядзеньня вуніі на Беларусі. Але, з другога боку, ён бачыў украінскую вуніяцкую царкву, якая сталася крыніцай украінскага нацыяналізму ды захавала заходнюю частку Ўкраіны ад расейскіх уплываў. Праваслаўная-ж царква на той час выкарыстоўвалася Расейскай імпэрыяй як інструмэнт русыфікацыі, сьлед якой мы бачым сёньня і на Беларусі, і на Ўкраіне.

Айцец Татарыновіч быў вельмі эмацыянальны сьвятар. Ён адкрыта дзівіўся, як гэта здарылася, што я атрымаў прыватную аўдыенцыю ў Папы.

__ Памятай,__ казаў ён мне,__ як Папа ўвойдзе ў тронную залю, ты мусіш стаць на адно калена. Толькі дыпляматы звольнены ад гэтага рытуалу.

- Я не магу гаварыць з такой пазыцыі...

- Папа падасьць табе руку, ты можаш, калі хочаш, пацалаваць пярсьцёнак, а тады ён дасьць знак падняцца.

- Я магу яго пацалаваць куды хочаце, абы ён даў стыпэндыі нашым студэнтам.

І тут я адразу пашкадаваў свайго жарту. Айцец Татарыновіч назваў яго амаль блюзьнерствам. "Ты павінен памятаць, што ідзеш на спатканьне са Сьвятым Айцом". Я ўстрымаўся выказваць свае думкі адносна сьвятасьці і хуценька перапрасіў яго. Зноў вярнулася прыязная атмасфэра. Калі айцец Робэрт пазьней запытаў мяне, што такога я сказаў, чаму так востра зарэагаваў айцец Татарыновіч, і я пераказаў яму свае словы, дык ён шчыра сьмяяўся. Відаць, у яго вачох гэта ня было блюзьнерствам. У далейшых гутарках з айцом Татарыновічам я высьцерагаўся выказваць свае меркаваньні, каб яго не абразіць.

У маіх вушох заселі словы айца Робэрта: "Ты ідзеш на спатканьне з палітычнымі лідэрамі, якія маюць уплыў на сусьветны ход падзей". Паступова ў маёй галаве пачалі фармавацца плян і стратэгія важнай сустрэчы. Пэўне-ж, гісторыя каталіцкай царквы ўсходняга абраду на Беларусі даволі контравэрсыйная. Але калі глянуць на прыклад украінцаў, дык гэтая царква адгарадзіла іх, прынамсі ў Заходняй Украіне, ад прарасейскай праваслаўнай царквы й польскага касьцёлу.

Такая сытуацыя ня зьменіцца, пакуль ня будзе сваёй незалежнай царквы, якая паслужыць нашаму народу. Трэба шмат часу, каб вярнуць давер вернікаў. Царква можа мець вялікі маральны ўплыў на наш народ, але толькі тады, калі яна станецца часткай гэтага народу. Вось гэты матыў падказаў мне пэўную лінію паводзін у гутарцы з Мантыні.

Я атрымаў шмат парадаў і пажаданьняў ад нашых сьвятароў. Яны шчыра перажывалі за мяне ды, можа, у душы зайздросьцілі, што такая "фігура" атрымала нагоду мець прыватную аўдыенцыю ў Папы. Для іх, хіба, такая нагода ніколі ня здарыцца. Дзень мы з айцом Робэртам закончылі вячэрай у італьянскім рэстаране і позна вярнуліся ў манастыр.

Я доўга ня мог заснуць, ды і айцец Робэрт ня спаў. Кожны па-свойму перажываў. Заўтра а 10 гадзіне раніцы візыта да мансіньёра Мантыні! У думках я дыскутаваў з гэтым дасьведчаным дыпляматам, уяўляў розныя сытуацыі.

Нарэшце раніца. Падняліся чуць сьвет. Пасьнедалі з манахамі, ды ўжо не сядзелася. Пайшлі спацыраваць па вуліцах Рыму. Безьлічныя фантаны, манумэнты, катэдры, статуі зрабілі на мяне непазбыўнае ўражаньне. На мамэнт я забыўся, што неўзабаве - важнае і вельмі адказнае спатканьне. Шпацыр па вуліцах Рыму зусім мяне супакоіў, і я ўжо амаль без хваляваньня ішоў на аўдыенцыю...

Кабінет Мантыні быў, відаць, па-за тэрыторыяй Ватыкану, бо ў мяне не запыталі візы. Увайшлі ў прыёмную - багатая абстаноўка, выгодныя крэслы. Айцец Робэрт ціха шэпча мне на вуха:

- Памятай, як штурхану цябе нагой пад сталом, значыць, ты адыходзіш ад тэмы або завостра гаворыш...

Ягоныя словы дадалі мне ўпэўненасьці, што я атрымаю дапамогу, калі яна спатрэбіцца. Нам адвялі 15-20 хвілін часу. За намі была візыта партугальскага амбасадара. "Вось куды я ўлез, любчанская пешка...".

- Спадар Рагуля і айцец Робэрт ван Кавэлярт, заходзьце, - запрасіў манах.

Я глыбока ўздыхнуў. Цяжка апісаць мае пачуцьці. Было страшна, каб не зрабіць памылкі. Ад гэтага-ж можа залежаць лёс нашых студэнтаў! Заходзім у кабінет Мантыні. Ён устаў і ветліва працягнуў мне руку, энэргічны ўціск выяўляў рашучасьць і сілу. Высокі лоб, востры нос, жывыя, здаецца, шэрыя вочы, пагляд не варожы, але й ня цёплы.

- Сядайце, - зьвярнуўся ён да нас.

Айцец Робэрт сеў блізка каля мяне, насупраць япіскапа. Блізкасьць айца Робэрта дадала мне адвагі, і я раптоўна адчуў сябе спакойна. У галаве стала ясна.

- Я крыху арыентуюся ў мэце вашае візыты. Раскажыце пра сябе.

Гэта было вельмі лёгка. Я коратка акрэсьліў гісторыю Беларусі, польскую й савецкую акупацыю, мой арышт, сьмяротны прысуд занішто ды амаль роўнае з цудам вызваленьне. Нямецкая акупацыя. Выезд на Захад. Наш намер здабыць адукацыю, каб надалей больш эфэктыўна змагацца з ворагам людскасьці - камуністычнай сыстэмай. Я падкрэсьліў глыбокую рэлігійнасьць беларускага народу і ягонае жаданьне быць вольным сябрам суполкі вольных народаў.

Мантыні слухаў вельмі ўважліва, зрэдку перабіваючы кароткімі пытаньнямі.

- Якія адносіны паміж каталікамі і праваслаўнымі на Беларусі? - нечакана запытаў ён у мяне.

Я быў упэўнены, што ён сам усё добра ведае, але хоча пачуць мой адказ на гэтае пытаньне.

- На Беларусі прыблізна 70% праваслаўных, 25% каталікоў, а рэшта - гэбраі, мусульмане ды пратэстанты. Беларускі народ добра ведамы сваёй талерантнасьцю да іншых веравызнаньняў і нацыянальнасьцяў. Таму да нас уцякалі гэбраі ад прасьледваньняў у Гішпаніі, пратэстанты з Францыі пасьля Варфаламеевай начы, мусульмане ды ўсе тыя, каго дзе прыцясьнялі за веру ці вольнасьць думкі. Гэтыя ўцекачы асядалі на Беларусі, бо Расея ня прымала іншаверцаў. Асабліва баялася подыхаў свабоды й дэмакратыі.

Япіскап сваімі пытаньнямі пераканаў мяне, што ён добра ведае нашую гісторыю і падзеі, пра якія я гаварыў. Наступіла паўза. Я быў задаволены сабою. Раптам Мантыні падсунуў крэсла бліжэй, глянуў мне проста ў вочы й запытаў:

- Чым-жа вы можаце растлумачыць той факт, што на Беларусі забівалі ксяндзоў?

Гэтае пытаньне было неспадзяванае для мяне, але я не разгубіўся, прыпомніў, што такія выпадкі былі.

- Так, мне гэта ведама, Вашая Эксцэленцыя. Былі два выпадкі. Гэта ня робіць нам гонару, але адказнасьць за іхнюю сьмерць ляжыць на вашым сумленьні, Вашая Эксцэленцыя, - адказаў я даволі спакойна ды чакаю, калі айцец Робэрт будзе мяне штурхаць нагой. Ён гэтыя факты таксама ведаў, але ці не занадта рэзка я гаварыў?

Япіскап Мантыні ўстаў з крэсла і ўзрушаным голасам сказаў:

- Гэта цяжкое абвінавачаньне. Яно патрабуе тлумачэньня і доказу.

- Тыя ксяндзы былі забітыя не таму, што яны - каталіцкія сьвятары, а таму, што яны былі польскімі агэнтамі, якія дзейнічалі супраць беларускай сьведамасьці беларускіх каталікоў. Да Вашага ведама - на беларускай зямлі каталіцкі касьцёл служыць інтарэсам польскай дзяржавы так, як праваслаўная царква - расейскаму імпэрыялізму. Тыя сьвятары, высьвечаныя вамі, выконвалі ня хрыстовую місію, а работу польскіх агэнтаў. Гэта сумныя факты, але такія выпадкі не характэрныя для беларусаў. У нас вялікая колькасьць насельніцтва, асабліва зь беларускай інтэлігенцыі, - мяшаныя сужэнствы. Сыны гадаваліся ў веры бацькі, а дочкі - у веры маткі. Жылі дружна й расьлі ў хрысьціянскім духу. Гэта сапраўдная талеранцыя, уласьцівая беларускаму народу.

Айцец Робэрт яшчэ ня штурхае, відаць, усё добра. Япіскап Мантыні сеў і задумаўся... Пасьля некалькіх хвілін маўчаньня ён заявіў:

- Пасьлязаўтра атрымаеце аўдыенцыю ў Папы. Падрыхтуйце мэмарандум, каб яму перадаць, а я вам жадаю посьпеху.

- Прашу прабачэньня, Ваша Эксцэленцыя, мне вельмі важна ведаць Ваш пагляд на дапамогу нашым студэнтам, нашчадкам Вялікага Княства Літоўскага, прадзеды якіх унесьлі значны ўклад у скарбніцу Ватыкану. Я перакананы, што калі Вы падтрымаеце маю просьбу наконт стыпэндыяў беларускім студэнтам, Яго Сьвятасьць гляне на гэтую справу больш ласкавым вокам. Калі-ж Вы ня лічыце нашыя дамаганьні справядлівымі, думаю, што будзе шкада часу Ягонай Сьвятасьці займацца гэтай праблемай.

- Вы што, ня хочаце бачыць Папу? - запытаў ён мяне.

- Вельмі хачу і вельмі спадзяюся на Вашую дапамогу.

Зноў хвіліны маўчаньня... Мне здаліся яны гадзінамі...

- Добра, - адказаў япіскап Мантыні, - але патрэбна яшчэ згода кардынала Тыссэранта, які сам належыць да ўсходняга абраду і зьяўляецца таксама дэканам Калегіі кардыналаў... Я зараз затэлефаную і дамоўлюся пра спатканьне зь ім.

Я ўздыхнуў лягчэй. Адчуў руку айца Робэрта на сваёй, ягоны моцны поціск. У ягоных вачох я бачыў радасьць. Здаецца, усё ідзе добра. Празь некалькі хвілін япіскап Мантыні сказаў:

- Заўтра а 10 гадзіне раніцы вас прыме кардынал Тыссэрант.

Мантыні хутка ўстаў, паціснуў энэргічна мне руку ды пажадаў посьпеху.

Наша размова цягнулася больш за гадзіну. Партугальскі амбасадар чакаў у прыёмнай. Мне хацелася бегчы, крычаць аб посьпеху, але я стрымліваўся так доўга, аж пакуль мы не апынуліся на вуліцы, дзе айцец Робэрт чуць не паламаў мне рэбры сваімі мядзьведжымі абдымкамі...

У той самы вечар я спаткаўся з айцом Татарыновічам, каб паінфармаваць яго аб візыце да Мантыні. Айцец Татарыновіч лічыў: тое, што адбылося, - вялікае дасягненьне. Ён мне расказаў крыху больш пра кардынала Тыссэранта. Я зноў рыхтаваўся да наступнага кроку, але ўжо з большай верай у магчымы посьпех...

Назаўтра задоўга да прызначанага часу я сядзеў у пачакальні кардынала. Дакладна ў дзесяць увайшоў ягоны сакратар.

- Кардынал гатовы вас прыняць, - сказаў ён па-французску.

Заходжу. Кардынал устаў і пайшоў насустрач. Высокі, з доўгай сівой, добра дагледжанай барадою. Прыязны пагляд яго вачэй, цёплы поціск рукі, здаецца, гаварылі мне, што ўсё будзе добра. Ён больш цікавіўся студэнтамі, на якіх факультэтах яны вучацца, якая надзея на іхні будучы ўплыў на Беларусі, калі такая гістарычная нагода выпадзе. Візыта працягнулася, можа, 20 ці 30 хвілін.

- Заўтра вы пабачыце Яго Сьвятасьць. "адаю вам посьпеху. Я, з майго боку, пастараюся вам дапамагчы.

Мне здалося, што ён мяне палюбіў. Я адчуў вялікую сымпатыю, нейкае цяпло. Калі Мантыні рабіў уражаньне дыплямата, у Тыссэранце ўбачылася мне нешта бацькоўскае.

Айцец Робэрт чакаў мяне ў манастыры. Я хутка пераказаў яму размову з Тыссэрантам.

- Барыс, візыта ў Папы - гэта толькі фармальнасьць. Вось тут я падрыхтаваў мэмарандум, прачытай і, калі згодны, мы яго аформім, а ты падпішаш.

Мэмарандум был кароткі, аднак вельмі зьмястоўны. Я ня мог нічога да яго дадаць.

- Барыс, сёньня мы павінны адсьвяткаваць наш посьпех. Вечарам пойдзем у бібліятэку.

Я ня мог схаваць расчараваньня, якое адбілася на маім твары. Бібліятэка!? Якое там можа быць сьвяткаваньне?! Але, убачыўшы радаснае нецярпеньне ў вачох айца Робэрта, я хутка згадзіўся.

Вечарам, дзесьці каля 9 гадзін, мы пакінулі манастыр. Падышлі да нейкага старога будынку. Вузкі праход. Сьцены абкладзены цёмнай цэглай. Здавалася, са столі капае вада. Пахла вохкасьцю. Мусіць, нейкая даўнейшая бібліятэка, можа, будзе цікава? Заходзім у слаба асьветленую залю. Бачу на сьценах рады нібы кніжак. Сядаем за стол, накрыты, як у рэстаране... Падыходзіць да нас малады чалавек. Мне ён выдаўся кельнэрам, а не бібліятэкарам. Айцец Робэрт заказвае па-італьянску:

- Першы том Lakryma Chrysti (сьлязы Хрыста).

Я ўсё яшчэ стараюся скумекаць, што тут робіцца... Зноў падыходзіць той самы малады чалавек, запальвае сьвечкі, ставіць на стол кілішкі ды адкрывае "Першы том Lakryma Chrysti". Айцец Робэрт падняў кілішак:

- За посьпех нашае місіі!

Раптам асьвятлілася заля, на сцэну выйшаў артыст, прывітаў гасьцей. Аказваецца, я трапіў у начны клюб, які называецца "Бібліятэка". Толькі цяпер я заўважыў, што мой айцец схаваў белы каўнерык і выглядаў зусім як ўсе іншыя.

- Бачыш, Барыс, сюды нам няможна хадзіць, але гэта прыстойны клюб, і нічога грэшнага няма яго наведаць.

Праграма была цікавая і на высокім мастацкім узроўні. Песьні, танцы, жарты, якіх я не разумеў, але сьмяяўся, захоплены шчырым сьмехам айца Робэрта. Апоўначы вярнуліся ў манастыр. Айцец Робэрт нешта доўга тлумачыў манаху пры дзьвярах. Відаць, мы парушылі правілы манастыра, але, паколькі я ня быў духоўнай асобай, гэта нам даравалася...

Новы дзень, новыя ўражаньні...

Раніца. 11 гадзін. Аўдыенцыя ў Папы Пія ХІІ. Нам прапанавалі быць пры ўваходзе да Ватыкану ў 9.30. Мы зьявіліся своечасова. У дзьвярах спаткаў нас валем (швэйцарская стража). Тут айцец Робэрт разьвітаўся, сказаў, што будзе чакаць мяне каля Базылікі сьв. Пятра.

- Вашыя дакумэнты! - афіцыйна зьвярнуўся да мяне вартавы.

Я паказаў пашпарт з ватыканскай візай.

- На якой мове хочаце гаварыць зь Яго Сьвятасьцю? - запытаў ён мяне.

- А на якой мове Яго Сьвятасьць гаворыць?

- Вы маеце выбар, - сказаў валем. - Яго Сьвятасьць гаворыць на розных мовах.

- Па-французску, - вырашыў я.

- Чакайце тут.

Праз хвіліну прыходзіць іншы служка.

- Ідзеце за мной, - гаворыць па-французску.

Я іду. З адной залі ў другую, ды кожная багацейшая... Вось тут тронная заля, дзе Папа прымае наведнікаў. У мяне заняло дух, калі я ўбачыў багацьце гэтага памяшканьня. Падумалася мне, ці ангельскі кароль можа параўняцца багацьцем з Ватыканам? У залі стаяла дванаццаць швайцарскіх гвардзейцаў (ці як іх назваць) са старажытнымі галябардамі. Пры сьцяне - вялікі трон, пакрыты шкарлатовым аксамітам. Міжвольна прамільгнула думка, ці трэба гэта Богу? Напэўна, не майму Богу...

Нарэшце я пачуў каманду, і галебардзісты сталі "на зважай". Здалёк я ўбачыў Папу ў белай сутане. Высокі. Твар здаваўся бледны. Выглядаў, як Хрыстос на іконах. Ён прайшоў каля швайцарскай варты, як генэрал у арміі, і падышоў да мяне. Я стаў на адно калена. Папа працягнуў руку. Белая, далікатная, шляхетная рука. На пальцы вялікі пярсьцёнак. Я нагнуўся й лёгка даткнуўся да яго вуснамі. Папа зараз-жа даў знак мне падняцца і запытаў, зь якой справай я прыйшоў да яго. Я помніў, што мне далі толькі 5 хвілін часу! Коратка і зьмястоўна сфармуляваў праблему нашых студэнтаў як ахвяраў бязбожніцкага камунізму і прасіў ягонай дапамогі. Папа задаў мне некалькі пытаньняў, дакладна не магу прыпомніць якіх, і сказаў:

- Я буду маліцца за вашую хрысьціянскую бацькаўшчыну й за вашых студэнтаў.

І тут я зусім нечакана для сябе сказаў:

- Ваша Сьвятасьць, калі ўключыце ў вашыя малітвы стыпэндыі для нашых студэнтаў, гэтага ані мы, ані наш народ ніколі не забудзем!

Кардынал, які стаяў побач з Папай і якому я перадаў мэмарандум, глянуў ня мяне, здалося, зьнішчальным паглядам. Я зразумеў, што, відаць, сказаў нешта лішняе, але ўжо сказаў...

Аўдыенцыя закончылася, і я ня памятаю, як апынуўся каля базылікі сьв. Пятра, дзе мяне чакаў айцец Робэрт. Калі я расказаў яму пра аўдыенцыю ды пра маю заўвагу, ён мяне суцешыў, заўважыўшы, што мая шчырасьць магла зрабіць большае ўражаньне на Папу, чым дыпляматычная гутарка.

Празь некалькі дзён вярнуліся мы ў Лювэн. Тры тыдні пазьней віцэ-рэктар Лювэнскага Ўнівэрсытэту мансіньёр Літт заявіў, што папскі нунцый у Бэльгіі паведаміў: нам прызначана 10 стыпэндыяў. Гэта была радасная вестка, і я расказаў яму, што мы маем намер прыцягнуць у Лювэн большую колькасць студэнтаў. Я меў на ўвазе "Дванаццатку", добра ведамую беларускаму грамадству на эміграцыі. Віцэ-рэктар пацікавіўся маімі візытамі да Папы, Мантыні і кардынала Тыссэранта. Калі я ўсхвалявана пераказаў усе размовы, ён запытаў:

- Спадар Рагуля, чаму вы пайшлі на мэдычны факультэт, вам больш падышло-б права!

Я палічыў гэта за камплімэнт ды падзякаваў яму.

- Які працэнт вашых студэнтаў, думаеце вы, дасьць пазытыўны плён і апраўдае вашыя спадзяваньні?

- Калі дзесяць працэнтаў апраўдаюць мае надзеі, дык я лічу, што высілкі аплаціліся на сто працэнтаў.

Як пазьней аказалася, шмат большы працэнт былых лювэнцаў апраўдаў надзеі нашага грамадства.

Пляны былі гатовыя... Візы атрымалі, і 13 сакавіка 1950 году прыехала з Англіі "Дванаццатка". У Лювэне пачаўся новы этап студэнцкага жыцьця.

"Зь Вялібрытаніяй мы разьвіталіся 13 сакавіка 1950 году, бо надарылася магчымасьць працягваць далейшае навучаньне ў Бэльгіі - у Лювэнскім (тады яшчэ адзіным Каталіцкім) Унівэрсытэце. Хоць я марыў стацца архітэктарам, але, як і мой сябра Янка Запруднік, падаўся ў гісторыю і запісаўся на факультэт філясофіі.

Шкада, што з той нашай "Дванаццаткі" ў Лювэн не змаглі прыехаць тры іншыя добрыя хлопцы: Алесь Бута, Піліп Дзяхцяр і Леанід Швайчук. Яны яшчэ ня мелі сярэдняй адукацыі. Пасьля нашага выезду зь Вялікабрытаніі Піліп Дзяхцяр неўзабаве павесіўся". (З успамінаў Павала Ўрбана)

"Як кіравалася й жыла група нашых студэнтаў, пакуль прыехала "Дванаццатка" з Англіі, -успамінае Васіль Шчэцька, - добра ня ведаю. "Дванаццатка" прыехала (і я зь ёю) 13 сакавіка 1950 году. У доме на Пляцы Гувэра нумар 8 нас вельмі цёпла спаткалі студэнты, што ўжо вучыліся ў Лювэне, і апякун групы айцец Робэрт. Некаторыя з нас пасялілася тут-жа ў доме, а частка - на прыватных кватэрах.

Вось прозьвішчы студэнтаў, да якіх мы далучыліся:

1. Арэшка Аляксей
2. Харытончык Вольга
3. Кіпель Вітаўт
4. Лазанаў Аляксандар
5. Лызлаў Юрка
6. Набагез Уладзімер
7. Рагуля Барыс
8. Рагуля Людміла
9. Рамук Вітаўт
10. Савёнак Зора
11. Вініцкі Лявон
12. Занковіч Анатоль (быў у санаторыі - Eupen)
13. "алязоўская Зоя
14. Жылік Міхась
15. Жытко Янка

Былі ў Лювэне да нас іншыя студэнты, якія пасьля выехалі:

1. Арэхва Аркадзь
2. Родзька Галіна
3. Рыжы-Рыскі Уладыслаў

Дзевяць з "Дванаццаткі" былі:

1. Цьвірка Ўладзімер
2. Дзімітрук Павел
3. Карась Леанід
4. Марговіч Алесь
5. Шчэцька Васіль
6. Урбан Павал
7. Вострыкаў Міхась
8. Запруднік Янка
9. Жучка Янка

Сакавік ня быў пачаткам новага сэмэстру на ўнівэрсытэце, таму ўвесь час мы прысьвяцілі вывучэньню французскай мовы. Да пачатку новага акадэмічнага году (кастрычнік) заставалася пяць месяцаў. Вучылі французскую мову з кружэлак на патэфоне і да іх мелі кніжкі (слова ў слова).

Чатырох з нас былі пасланыя на месячны адпачынак у Chalet International des Etudiants u Combloux (Францыя, недалёка ад Chamonix, Mont Blanc): Цьвірка, Марговіч, Шчэцька, Запруднік. Там аказалася бальшыня французскіх студэнтаў, а таксама адзінкі з розных кранаў. Гэта была цікавая паездка і для мовы, і для знаёмства з краінай, і для кантактаў зь іншымі студэнтамі.

У той час дзейнічала ўжо Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ўЛювэне, і старшынёй быў Барыс Рагуля. БСЗ фактычна заснавалася ў 1949 годзе. Яно пачало існаваць у ня вельмі спрыяльных матэрыяльных абставінах. Але з часам, дзякуючы прэзыдэнту Міколу Абрамчыку, калегу Барысу Рагулю ды іншым сябрам, БСЗ пачало мацнець.

У 1950 годзе Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне лічыла 31 сябра. Дзякуючы айцу Робэрту БСЗ знаходзілася ў добрым матэрыяльным стане. Стараньнямі Згуртаваньня ў чэрвені 1950 году ўдалося перавезьці зь Нямеччыны кампазытара прафэсара Міколу Равенскага ды пачаць працу Ансамблю беларускае народнае песьні.

На агульным сходзе сяброў Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня 17 лістапада 1950 году быў выбраны наступны склад ураду БСЗ: Міхась Жылік - старшыня, Чэслаў Кукель - заступнік, Васіль Шчэцька - сакратар, Уладзімер Цьвірка - скарбнік, Янка Запруднік - сябра. Далей, штогоду, выбіраўся новы склад ураду БСЗ. Увосень 1950 году прыехала шмат новых кандыдатаў студыяваць, прыязджалі яны і дапаўнялі нашыя групы і ў наступныя гады".(З успамінаў Васіля Шчэцькі)

"Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ў Лювэне, - гаворыць Вітаўт Кіпель, - было асноўнай арганізацыяй студэнтаў, якая кіравала студэнцкім грамадскім жыцьцём. Я пару гадоў уваходзіў ва ўрад і гэтае арганізацыі, хоць большасьць часу мае грамадскай дзейнасьці праходзіла па-за межамі Студэнцкага Згуртаваньня. Безь перабольшаньня можна сьцьвярджаць, што Беларускі студэнцкі хор займаў у нашым жыцьці найбольш часу. Апрача хору, мы ўдзельнічалі ў шмат якіх міжнацыянальных імпрэзах, палітычных дэбатах. Часта хадзілі на сходы студэнтаў іншых нацыянальнасьцяў: добрыя кантакты былі зь немцамі, французамі, галяндцамі. У 1952-1953 гадох мы арганізавалі сыстэматычныя курсы беларусаведы для студэнтаў, было прачытана каля 20 лекцыяў. Трэба памятаць, што й беларускае студэнцтва ня было аднаўзроўневае пад гледжаньнем ведаў пра Беларусь. Былі сярод нас і такія, што ніколі ў беларускай школе ня вучыліся, і мэтай такіх курсаў было якраз даць асноўныя веды зь беларусікі".(З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

"З пачаткам 1950-1951 навучальнага году жыцьцё беларускіх студэнтаў у Лювэне было даволі ажыўленае. Студэнты-пачаткоўцы стараліся добра сябе зарэкамэндаваць, а старэйшыя лічылі сваім абавязкам быць прыкладам і ставіліся да малодшых вельмі па-сяброўску. Калі гаварыць аб грамадскай працы, дык нашы студэнты ў Лювэне бралі актыўны ўдзел у грамадскім і нацыянальным беларускім руху. Яны кіравалі Саюзам Беларусаў Бэльгіі, Згуртаваньнем беларускіх камбатантаў ды іншымі беларускімі арганізацыямі, што лучыліся зь беларускімі лювэнцамі. Рэпрэзэнтавалі беларусаў і Беларусь дзе толькі маглі. Зразумела, націск быў на незалежнасьць Беларусі ад Польшчы і Расеі".(З успамінаў Васіля Шчэцькі)

"Калі ў Беларускім Студэнцкім Згуртаваньні даводзілася працаваць і плянаваць для студэнцкае грамады і працаўнікоў хапала, дык ня ўсё ішло гладка ў працы Саюзу Беларусаў Бэльгіі - найбольшай грамадскай арганізацыі бэльгійскіх беларусаў. Тут працаўнікоў не заўсёды ставала. Я ўключыўся ў працу Саюзу Беларусаў Бэльгіі хутка па прыезьдзе ў Бэльгію, увайшоў ва ўрад гэтае арганізацыі ды на працягу 5-6 гадоў працы займаў розныя становішчы, доўгі час быў заступнікам старшыні.

Праца ў Саюзе Беларусаў Бэльгіі займала вельмі шмат часу. Справа ў тым, што ў 1948-1949 гадох у беларускіх работнікаў, якія прыехалі ў Бэльгію ў 1947 годзе, заканчваліся кантракты. Шмат хто з работнікаў хацеў перамяніць працу, выехаць з Бэльгіі - трэба было дапамагаць, хадзіць па ўстановах, запаўняць фармуляры і г. д. Цімала было працы і ў дачыненьнях з сындыкатамі - дамагацца розных дапамогаў, аплатаў за прапушчаныя тэрміны працы, за павышэньне кваліфікацыі... Адным словам, занятасьць у Саюзе Беларусаў Бэльгіі была штодзённая, карпатлівая і, часта, аб'ёмістая.

Да таго-ж мы разгарнулі шырокую культурніцка-асьветна-палітычную працу сярод работнікаў. Ладзілі культурныя вечары, міні-канцэрты, сустрэчы. Варта мець на ўвазе, што праца ў Саюзе Беларусаў Бэльгіі адбывалася па-за Лювэнам. Прыходзілася разьязджаць, пры гэтым вельмі часта ня толькі ў свабодныя ад вучобы дні. Залагоджваньне-ж усякіх адміністрацыйных справаў адбывалася ў буднія дні, а гэта азначала, што часта прыходзілася прапушчаць заняткі. Ну, але неяк ішло. Я ў гэтай дзялянцы чуўся вельмі добра і, бадай, ня было ў Бэльгіі шахты-асяродку, дзе мне не давялося працаваць з работнікамі. Адной зь дзялянак працы ў Саюзе Беларусаў Бэльгіі было таксама ладжаньне курсаў беларускае мовы для дзяцей беларускіх работнікаў.

Відавочна, што ў нас, студэнтаў, склаўся выдатны каляктыў для працы ў Саюзе Беларусаў Бэльгіі, мы таксама вельмі пасьпяхова супрацоўнічалі з Аўгенам Смаршчком, колькігадовым кіраўніком Саюзу Беларусаў Бэльгіі. Дарэчы, я асабіста дапамагаў айцу Аўгену ў наладжваньні царкоўных службаў амаль ва ўсіх большых прамысловых асяродках: Монсе, Шарлеруа, Льежы, Лімбургу. Падчас працы ў Саюзе Беларусаў Бэльгіі мы, бадай ці не ўпяршыню, сустрэліся лоб у лоб з савецкай прапагандай, скіраванай супраць нас. Былі гэта прасавецкія "ячэйкі" розных патрыётаў (у Бэльгіі па вайне асела цімала беларускіх дзяўчатаў, якія павыходзілі замуж за бэльгійцаў), што адкрыта вялі супрацьбеларускую прапаганду. Асабліва дзейныя антыбеларускія групы былі ў гарадох Антвэрпэне, Брусэлі і Вэрвіе. Але... як-бы там ні было - бо ўвесь час трэба было мець на ўвазе, што ў канцы году трэба здаваць экзамены, - праца ў Саюзе Беларусаў Бэльгіі была цікавая і давала маральнае задавальненьне".(З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

Дзейнасьць студэнцкіх арганізацыяў у Бэльгіі атрымала прызнаньне грамадскасьці:

"Беларускія студэнты ў Бэльгіі ня толькі паглыбляюць свае веды, але, акрамя грамадскай працы паміж беларускімі работнікамі, таксама выконваюць ролю нашых прапагандыстаў на Захадзе. Місію амбасадараў Беларусі нясуць гэтыя студэнты годна на бэльгійскай тэрыторыі. З глыбіні ўдзячнага сэрца трэба жадаць беларускаму студэнцкаму цэнтру ў Бэльгіі як найлепшых посьпехаў у гэтай для нашай культуры вялікай працы. Дык дапамажы ім, Божа!" ("Бацькаўшчына", 25 сьнежня 1951)

"Пры ўсёй занятасьці рознымі справамі, нягледзячы на досыць спартанскі спосаб жыцьця, - найчасьцей мы жылі па двух-трох у пакоі, усё было рэглямэнтавана, усё было супольнае, - заставаўся час і на прыватнае жыцьцё, - працягвае Вітаўт Кіпель. - Кожны з нас атрымліваў дзьвесьце бэльгійскіх франкаў кішанковых грошай на месяц. З гэтае сумы трэба было забясьпечваць свае прыватныя патрэбы. Праўда, амаль кожны студэнт падрабляў нейкую капейчыну. Напачатку гэта былі падработкі на некваліфікаваных працах - у рэстаранах, на фабрыках, а потым падработкі трапляліся й лепшыя. У маім выпадку - я даваў рэпэтыцыі з крысталаграфіі, мінэралёгіі, рабіў шмат перакладаў з расейскае мовы ў французскую. А потым прыйшлі і зусім нядрэнныя заробкі: на трэцім-чацьвертым годзе даводзілася рабіць карты кар'ераў, старых шахтаў, бо ўласьнікі прадавалі зямлю.

У асабістым пляне - шмат студэнтаў мелі "сваіх дзяўчатаў", той-сёй "гуляў" з бэльгійкамі, плянавалі будучыню. Я, вядома, сябраваў з Зорай Савёнак, маёй сяброўкай яшчэ зь юнацкіх гадоў. Тут мы заручыліся й вырашылі жаніцца, калі закончым навуку. У Лювэне было 7 кінатэатраў, амэрыканскія-ж фільмы былі ў зэніце! Але мы з Зорай штотыдня езьдзілі ў тэатр. У Брусэлі іх былі дзясяткі, а мы абое зь дзяцінства тэатр вельмі любілі, дык у Брусэлі, думаю, мала прапусьцілі прэм'ераў, асабліва тэатру французскага. У тым самым часе мы з Зорай пачалі зьбіраць сваю бібліятэку: таксама штотыдня езьдзілі ў кнігарню "Цэлы Сьвет", куплялі амаль усё, што было там беларускага, а потым яшчэ доўга-доўга лазілі па кнігарнях букіністаў.

Былі ў нас блізкія кантакты з бэльгійцамі: шмат з кім зь іх трымалі лучнасьць і ў Амэрыцы, а з аднэй нашай сяброўкай Анітай Мюнд сустрэліся ў ЗША ў той дзень, калі Зора сабралася ў шпіталь (раджалася дачка). Аніта з намі не парывала сувязі і пазьней".(З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

"Калі ўдалося стварыць Камітэт дапамогі беларускім студэнтам, беларуская група пачала расьці й выходзіць на адно зь першых мейсцаў сярод чужынцаў у Лювэне.

Камітэт дапамогі беларускім студэнтам стварыўся ў 1949 годзе пры ўдзеле ўнівэрсытэцкіх аўтарытэтаў. Узначальваў Камітэт прафэсар Дэніс (Denis), у ягоны склад увайшлі айцец Робэрт ван Кавэлярт (Robert van Cauwelaert) , айцец Аерт (Aerts), Міль дэ Ляўніс (Mile De Wael), Міль дэ Вэл (Міле Де Шаел). Апошнія тры кіравалі рэлігійнымі справамі альбо студэнцкімі інтэрнатамі, займаліся адміністрацыяй. Прафэсар Дэніс выкладаў гісторыю мастацтва. Айцец Робэрт быў ігуменам невялікай групы студэнтаў-каталікоў усходняга абраду бэнэдыктынаў. Найважнейшай асобай для нашых студэнтаў быў айцец Робэрт, непасрэдны апякун нашай групы. Высокаадукаваны чалавек, энэргічны па натуры, флямандскі патрыёт, ён лёгка й хутка знаёміўся зь людзьмі. Сям'я Van Cauwelaert'аў была ведамая бэльгійскаму грамадству, а дзядзька айца Робэрта быў прэзыдэнтам Бэльгійскага Сойму. Айцец Робэрт, як флямандзец, хутка зарыентаваўся ў нашых палітычных імкненьнях. Фляндрыя знаходзілася ў падобным гістарычным становішчы адносна Францыі і Галяндыі, як Беларусь адносна Польшчы і Расеі. І ён нам ад душы спрыяў.

Вось, дзякуючы дапамозе айца Робэрта нашай групе, знаёмствам з бэльгійскімі коламі ды з аўтарытэтамі каталіцкай царквы наагул, - ён змог забясьпечыць беларускім студэнтам ў Лювэне матэрыяльнае ўтрыманьне і ўладкаваньне на ўнівэрсытэт, каб здабыць асьвету. Ён нас падтрымліваў і натхняў, каб мы як найлепш і як найшчырэй паказалі Захаду Беларусь і ейныя імкненьні". (З успамінаў Васіля Шчэцькі)

Менавіта тады мы даведаліся, што чалавек, які мог дапамагчы нам ажыцьцявіць гэтыя задачы, марнуецца ў Нямеччыне - гэта ведамы кампазытар Мікола Равенскі... Яго пераезд залежаў ад вырашэньня матэрыяльных праблем. Мы ня мелі ніякіх дадатковых фондаў, каб забясьпечыць яго. Студэнты, аднак, ахвотна запрапанавалі падзяліцца сваімі сьціплымі сродкамі і прыняць Міколу Равенскага ў нашую студэнцкую сям'ю. Яго прыезд запачаткаваў новы напрамак дзейнасьці студэнтаў Лювэну, як відаць з успамінаў Вітаўта Кіпеля і Васіля Шчэцькі.

"Зь верасьня 1950 году прафэсар Равенскі пачаў сур'ёзна працаваць са студэнцкім хорам. Таксама была арганізавана група беларускіх народных танцаў - 4 пары. У Ансамбаль беларускіх студэнтаў уваходзілі:

1. Арэшка Аляксей
2. Арцюх Мікола
3. Цьвірка Ўладзімер
4. Дзімітрук Павел
5. Карась Леанід
6. Кукель Чэслаў
7. Лазанаў Аляксандар
8. Мак Станіслаў
9.Марговіч Алесь
10. Набагез Уладзімер
11. Шчэцька Васіль
12. Сянькоўскі Юрка
13. Урбан Павал
14. Запруднік Янка
15. Жучка Янка
16. Кіпель Вітаўт

Танцавальная група:

1. Мак Станіслаў 1. Харытончык Ольга
2. Шчэцька Васіль 2. Савёнак Зора
3. Урбан Павал 3. Аўсей Інна
4. Запруднік Янка 4. Родзька Таня
5. Жучка Янка 5. Бэльгійскія дзяўчаты

Хор меў сьпеўкі кожны вечар ад панядзелку да пятніцы. Салістамі Ансамблю былі Ўладзімер Цьвірка, Юры Сянькоўскі і Людміла Рагуля. Яна-ж выступала часам і ў праграме Ансамблю, дзе пела сола беларускія народныя песьні. Валодзя Набагез выконваў беларускія рамансы.

Кіраваў хорам прафэсар Мікола Равенскі. Юрка Лызлаў акампанаваў хору на піяніна ды іграў для народных танцаў. Пазьней, з адыходам у 1953 годзе прафэсара Равенскага, хор узначаліў Кастусь Кіслы. Калегу Лызлава пазьней замяняў кампазытар Алесь Карповіч. Часам з хорам выступаў наш ведамы бас Пётра Конюх.

З прыездам кампазытара Міколы Равенскага ў чэрвені 1950, арганізацыяй Ансамблю беларускіх студэнтаў у Лювэне, узросшым майстэрствам сьпевакоў і танцораў беларускай нацыянальнай рэпрэзэнтацыі быў адчынены шырокі шлях да дзеяньня.

Першы канцэрт адбыўся 18 сьнежаня 1950 году ў Grande Rotonde, на ўнівэрсытэце. Нават першы канцэрт удаўся, дзякуючы настойлівай працы прафэсара Равенскага, паважным адносінам да абавязкаў усіх выканаўцаў, непасрэднай падтрымцы нашага апякуна айца Робэрта, энтузыязму калегі Барыса Рагулі... Ансамбаль беларускіх студэнтаў у Лювэне каля пяці гадоў з годнасьцю прадстаўляў Беларушчыну ва ўнівэрсытэце, у Бэльгіі наагул, у Францыі, Ангельшчыне й Нямеччыне". (З успамінаў Васіля Шчэцькі)

"Мікола Равенскі прыехаў у Лювэн у сярэдзіне 1950 году, калі там ужо дзейнічала ладная сцэмэнтаваная грамада беларускіх студэнтаў. Ясна, што наш пабыт у Лювэне вызначаўся асноўным заданьнем - здабыць вышэйшую адукацыю. Але грамадскія патрэбы, вонкавая палітычная праца, накіраваная як на арганізацыю беларускіх работнікаў, так і на рэпрэзэнтацыю Беларусі, займалі таксама важнае мейсца. Каб больш удала рэпрэзэнтаваць Беларусь навонкі, студэнты вырашылі арганізаваць хор і запрасіць кіраўніком кампазытара Равенскага. Хутка па прыезьдзе ў Бэльгію Мікола Равенскі пачаў сьпеўкі з тымі, хто ў часе летніх канікулаў быў у Лювэне. З восені-ж 1950 году пачалася сталая праца - раз ці два разы на тыдзень адбываліся агульныя сьпеўкі, а ў іншыя дні - рэпэтыцыі з паасобнымі партыямі, заняткі з салістамі, лекцыі - практыка гармоніі, ігра на розных інструмэнтах. Быў арганізаваны таксама царкоўны хор.

Калі жыцьцё й дзейнасьць бальшыні студэнтаў у Лювэне былі досыць напружаныя й поўныя, дык поўным і працавітым было таксама жыцьцё спадара Равенскага. Сьвецкі хор часта выязджаў з канцэртамі, мы выступалі ў Льежы, Брусэлі, вугальным басэйне Лімбургу. Езьдзілі з канцэртамі ў Парыж, Ліль. З салістамі кампазытар Равенскі часта выязджаў на канцэрты для беларускіх работнікаў.

Доўгі час я займаў у Саюзе Беларусаў Бэльгіі пасаду заступніка старшыні, і ў мой абавязак уваходзіла якраз арганізацыя сьвяткаваньняў, лекцыяў, канцэртаў на правінцыі, і заўсёды нам у правядзеньні розных імпрэзаў дапамагаў спадар Равенскі. Сьвецкі хор выступаў у гарадох Мэхэльне, Лювэне, Намюры, Брусэлі, Монсе, а царкоўны хор штогоду браў удзел у Тыдні Хрысьціянскае Еднасьці ў Брусэлі, Генце.

Аднак, апрача творчай, прафэсійнай, грамадскае дзейнасьці, і прыватнае жыцьцё Міколы Равенскага было вельмі насычанае. Часта да яго ў госьці прыязджаў кампазытар Алесь Карповіч зь Нямеччыны. Равенскі са студэнтамі наведваў музэі, мастацкія галерэі. Некалькі разоў мы зь ім зьведалі Антвэрпэн і мясьціны, зьвязаныя з творчасьцю Рубэнса і іншых флямандскіх мастакоў і дзеячаў культуры. Наведалі амаль усе музэі і Брусэлю, ды асабліва спадабаўся музэй Бэльгійскага Конга, які тады знаходзіўся паміж Брусэлем і Лювэнам у гарадку Тэрвюрэн. Любіў Мікола Равенскі бываць і на прыродзе: мы пабывалі ў Ардэнах, Дынанце, Бастоні. Любіў хадзіць у кіно, на розныя канцэрты. Бываў частым госьцем і беларускіх работнікаў у Шарлеруа, Монсе, Гасэльце.

Асабліва-ж актыўны ў лювэнскім пэрыядзе спадара Равенскага выдаўся час, калі ягоны хор запісваў песьні на кружэлкі. Было нялёгка: кампазытар чуўся хворым, перанёс апэрацыю (у Равенскага выявілі рак лімфатычнае сыстэмы), сушыла горла, а езьдзіць на студыю ў Брусэль зь Лювэну (26 км) прыходзілася некалькі разоў на тыдзень. Перашкаджалі непаладкі ў раскладах - ня ўсе сьпевакі маглі адлучацца, бо-ж была і адказная навучальная праграма, трэба было рыхтавацца да залікаў. Аднак усе разумелі: выдаць кружэлкі - нацыянальны абавязак. І працу зрабілі. Кружэлкі са сьвецкімі песьнямі і царкоўнымі напевамі былі выдадзеныя. На вялікі жаль, творца, рухавік гэтага ўсяго працэсу, Лірнік Краіны Ветлай, як назваў кампазытара Равенскага ягоны блізкі доўгагадовы сябра прафэсар Антон Адамовіч, ужо ня мог убачыць вынікаў свае працы. У сакавіку 1953 году Мікалай Равенскі памёр. Мы з Зорай былі апошнія наведнікі яго ў шпіталі. Для студэнцкае грамады ў Лювэне насталі жалобныя, сумныя дні. Пахавалі Міколу Равенскага ў Лювэне. На ягонай магіле стаіць помнік работы скульптара Міхася Наўмовіча.

Наперадзе былі заплянаваныя выступы, патрэбен быў кіраўнік. На нейкі час выручыў спадар Алесь Карповіч, а з часам кіраўніцтва хорам прыняў спадар Кастусь Кіслы. Па сьмерці спадара Равенскага ягоны хор даваў яшчэ канцэрты ў Ангельшчыне, Нямеччыне ды на міжнародным фэстывалі ў Брусэлі, за што хор адзначылі ўзнагародай. Вялікую ролю ў прапагандзе беларускай музыкі мелі кружэлкі з запісамі рэпертуару хору. Трэба мець на ўвазе, што айчынная прадукцыя беларускіх кружэлак, калі ў тым часе і была, дык у Эўропе яе ня ведалі, і толькі кружэлкі хору Равенскага знаёмілі з беларускай музыкай і песьняй. Мне давялося бачыць нашы лювэнскія кружэлкі ў шмат якіх музычных установах Заходняй Эўропы. Я таксама дакладна ведаю, што трапілі тыя запісы і ў Бэльгійскае Конга, і Анголу. Шмат кружэлак набылі беларускія эмігранты.

Але ня толькі ўспаміны, гымн "Магутны Божа", "Скаўцкая малітва", "Гымн Ваўчанятаў" і іншыя песьні ды кружэлкі засталіся ў спадчыну па Міколу Равенскім. Інтэнсыўна ён рыхтаваў (а закончылі ўжо ягоныя вучні) сьпеўнік сьвецкіх песьняў, які з прычыны тэхнічных цяжкасьцей ня быў у тым часе выдрукаваны, але старанна перахоўваўся былымі ўдзельнікамі Ансамблю беларускіх студэнтаў Уладзімерам Цьвіркам, Васілём Шчэцькам, Уладзімерам Бакуновічам, Янкам Жучкам і, дзякуючы былому лювэнцу, паэту й навукоўцу доктару Янку Запрудніку, трапіў у архіў Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва (Нью-Ёрк). Рэлігійная-ж спадчына сьв. пам. Міколы Равенскага сабрана спадаром Гаем Пікардам у Лёндане". (З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

Сам Мікола Равенскі зь цяплынёй і ўдзячнасьцю гаварыў пра жыцьцё ў Брусэлі і магчымасьцях плённай творчай дзейнасьці: "Шчасьлівыя-ж тыя людзі, якія разьвязаліся зь лягерным жыцьцём, а хто-ж яшчэ там застаўся, адчувае сябе дрэннавата ня толькі ў адносінах забесьпячэньня, а і наагул - сумна.

У катэгорыю шчасьлівых далучаю й сябе. Пераездам у Бэльгію цалкам задаволены, бо такіх умоваў, якімі тут карыстаюся, я ўпэўнены, не знайшоў-бы ні ў адной іншай краіне. Галоўнае-ж - тое, што працую па фаху і да гэтага пры добрых і спрыяльных абставінах; дык адсюль і вынікі добрыя.

За гэты час майго бытаваньня ў Бэльгіі шмат чаго зрабіў як у творчасьці, так і ў рабоце з ансамблем. У сучасны момант я заняты працай над складаньнем зборніка беларускіх песьняў. Праца, у асноўным, закончана, і вядуцца перагаворы з друкарнямі наконт яго выданьня.

Асабліва-ж вялікая праца праведзена з ансамблем. Штодзённая трэніроўка, як агульная, так і індывідуальная, дала вельмі добрыя вынікі. Дзякуючы гэтай працы і, можна сказаць, адданасьці да яе нашага студэнцтва, дасяглі значна высокай мастацкай якасьці ў выкананьні. Зь першага выступу на канцэрце ў Лювэне ансамбаль рэпрэзэнтаваў сябе перад цаніцелямі мастацтва, як адзінку вышэй аматарскай. А ў сучасны мамэнт ён стаў яшчэ на больш высокую ступень мастацкага выкананьня.

Апошні наш выступ адбыўся ў Льежы 26 сакавіка ў агромнай залі (каля тысячы мейсцаў) пры поўным зборы. Гэты канцэрт арганізавала ІМК пад шыльдай паказу бэльгійцам народнай песьні розных нацыянальнасьцяў "з-за зялезнай заслоны". Фактычна-ж гэта быў конкурс на лепшае выкананьне. У канцэрце прынялі ўдзел: бэльгійцы, украінцы, расейцы, казакі, ну і мы, беларусы. Бэльгійцы выставілі свае лепшыя артыстычныя сілы, якія паказалі свае выдатныя галасы і высокамастацкае выкананьне. Нажаль, абышлі народныя песьні, як відаць, гэты бок у іх досыць слабенькі. Украінцы нядрэнным хорам выканалі свае народныя песьні, але іхнія танцы - на больш высокім узроўні выкананьня, чымся сьпевы. Расейцы - слабавата, не дапамаглі ім ні сарафаны, ні ўборы баярышняў. Казакі выступілі зусім неарганізавана і няцікава. Што-ж да выступу беларусаў, дык можна ганарыцца, адразу, амаль зь першае песьні, паказалі сябе выдатнікамі. Мастацкае выкананьне ў сувязі з прыгожымі мэлёдыямі песьняў, ды да гэтага ў складанай апрацоўцы, змусіла загаварыць аб якасьці ня толькі залю, а і саміх удзельнікаў канцэрту. Бісіравала заля, бісіравалі закулісы. З усіх бакоў чуецца гутарка пра беларускі ансамбаль.

Сам кіраўнік быў так захоплены песьнямі і выкананьнем, што зараз-жа заангажаваў нас на тры канцэрты. Бэльгійскім артыстам таксама вельмі спадабаліся нашыя песьні, і яны зьвярнуліся да мяне з просьбай напісаць колькі сольных і для жаночага квартэту рэчаў для выкананьня па радыё і на канцэртах. Просьбу іхнюю я паабяцаў выканаць, над гэтым цяпер і працую. Са свайго-ж боку, яны абяцалі бясплатна выступаць у нашых канцэртах.

Прымалі таксама ўдзел у богаслужэньні ў касьцёлах Брусэлю. Апошняя багаслужба адбылася пры ўдзеле папскага нунцыя. Пасьля службы я быў прадстаўлены яму як прафэсар музыкі, атрымаў ад яго павіншаваньне з посьпехам і падзяку за ўдзел, а таксама падкрэсьліў, што яму спадабаліся нашыя царкоўныя напевы.

Як бачыце, справа - дзякаваць Богу. Мяне гэта вельмі радуе і надае яшчэ больш энэргіі да працы. Афішыруюць мяне ў якасьці прафэсара, так што цяпер выходзіць, што я ўжо ня просты Міколка, альбо "Міколка-рыбалоў", а "Міколка-прафэсар". Вось яно!". (Зь ліста Міколы Равенскага да Лявона Савёнка ад 2 красавіка 1951 году. Архіў БІНіМ'а, Нью-Ёрк)

Наагул, эміграцыйны пэрыяд быў вельмі плённы ў творчасьці кампазытара Міколы Равенскага. У сваім "Жыцьцяпісе" ён адзначае: "На эміграцыі мною апрацаваны для хору шэраг беларускіх народных і скаўцкіх песьняў, малых харавых твораў і твораў для жаночага ансамблю. Зь вялікіх рэчаў: фантазыя для скрыпкі і фартэпіяна, фартэпіянная трохгалосная фуга "На выгнаньні". Узноўлены: "О Беларусь, мая шыпшына!", арыя Браніславы з опэры "Браніслава" (тэкст Уладзімера Дубоўкі), беларуская калыханка для жаночага квартэту і фартэпіяна, "Мой родны кут" - дуэт для жаночых галасоў і фартэпіяна, арыя "Ноч над Менскам" (словы Уладзімера Дубоўкі), тры оды для мужчынскіх галасоў, "Слуцкія ткачыхі" для хору, сола барытона і фартэпіяна. Апрацаваны народныя песьні: "Чаму-ж мне ня пець?", "Ты, чырвоная каліна", "Дарагая мая староначка", "Песьня бабыля" ды шмат іншых твораў, усе яны ў суправаджэньні фартэпіяна. Узноўлена з апэрэты "Залёты" песьня Сабковіча "Маю грошы, маю я...". Апрацавана народная песьня для голасу і фартэпіяна "Чалавек жонку б'е, бічуе...". Сабрана 270 беларускіх народных песьняў. Падрыхтаваны для друку зборнік народных беларускіх песьняў і ўласных твораў на словы беларускіх паэтаў, які складаецца зь 75 нумароў".

(Мікола Равенскі "Жыцьцяпіс". Рукапіс. Архіў Фундацыі імя Пятра Крэчэўскага, Нью-Ёрк)

1950 год быў годам першага выпуску студэнтаў. Зоя "алязоўская, пазьней Смаршчок, і Людміла Рагуля закончылі фармацэўтыку. Людміла яшчэ тры месяцы да заканчэньня вучобы атрымала працу як асыстэнтка прафэсара фармакалёгіі Ральфа Дэквэкара. Яе заданьнем было наладжваць экспэрымэнты для студэнтаў ды рыхтаваць іх да экзаменаў. Крыху пазьней прафэсар папрасіў Людмілу дапамагаць у навуковай працы, асабліва ў мікраскапічных падліках. Пасьля надрукаваньня працы ён узяў яе да сябе як супрацоўніцу. Яна здала экзамены ў чэрвені і працавала асыстэнткай да верасьня, а пасьля па рэкамэндацыі прафэсара атрымала працу ў фармацэўтычнай фірме Куврэра ў Брусэлі. Ёй быў даручаны кантроль якасьці мэдыкамэнтаў перад масавым выпускам. Ейная праца паправіла нашае матэрыяльнае становішча, і мы змаглі перабрацца на прыватную кватэру.

Прыблізна ў гэтым часе я даведаўся, што мой дзядзька Васіль Рагуля апынуўся ў лягеры - у Нямеччыне. Ягоны сын Міхась Рагуля зь сям'ёй эміграваў у ЗША, а Васілю Рагулю не далі візы па незразумелай для нас прычыне. Я адчуваў, што мой абавязак заняцца ім і не дапусьціць, каб чалавек з такой слаўнай палітычнай ды нацыянальнай мінуўшчынай прападаў адзінока ў лягеры. Я перагаварыў зь Людмілай, і яна ахвотна згадзілася забраць яго да нас ў Бэльгію. Ён хутка асвоіўся з нашымі студэнтамі і стаўся вельмі ўплывовай асобай для ўсіх нас.

1 кастрычніка 1951 лювэнцы сьвяткавалі пачатак новага акадэмічнага году. Як адзначала газэта "Бацькаўшчына", паводле ўнівэрсытэцкай традыцыі год пачаўся ўрачыстым шэсьцем прафэсараў у тогах ды студэнтаў са сьцягамі розных студэнцкіх арганізацыяў. Нашая група выдзялялася белымі студэнцкімі шапкамі з крыжам Ярылы і бел-чырвона-белым сьцягам. Шэсьце закончылася ва ўнівэрсытэцкай залі, дзе рэктар аб'явіў пачатак новага акадэмічнага году. Нашыя студэнты прыцягнулі ўвагу бэльгійцаў з розных акадэмічных ды ўрадавых колаў. Вялікае поле інфармацыі пра Беларусь!

Пазьней айцец Смаршчок адслужыў малебен з просьбай да Бога мець сваю ласку для нашых студэнтаў ды напомніў студэнтам пра іхнія абавязкі як асабістага росту, так і вернасьці сваёй Бацькаўшчыне.

- Вы-ж цьвет свайго Народу, - казаў ён. - Не забывайцеся, што вы - ягоная надзея і ягоная будучыня. Імкніцеся дасягнуць ступені дасканаласьці. Карані нашыя там, на Бацькаўшчыне. Пільнуйма, каб нашая духовая лучнасьць з Бацькаўшчынай не перарвалася, каб не засохлі мы, як тыя кветкі, вырваныя з зямлі ды перасаджаныя ў іншую глебу.

Не марнуйце талентаў, якімі вас Бог надарыў як слугаў сваіх. Не закопвайце іх, але імкніцеся да іхняга разьвіцьця ды ўдасканаленьня ў кожнай галіне. Жывіце ў пагоні не за славай, а за асабістым удасканаленьнем. Дыплёмы і ступені, слава й павага між людзьмі прыйдуць самі, як вынік вашае працы.

Вось мая навука душпастырская і сяброўская ды пажаданьні вам на дарогу новага акадэмічнага году, новага і мазольнага этапу працы над сабою, ды, памятайце, ня толькі для сябе. ("Бацькаўшчына", 15 кастрычніка 1951 г.)

1951 год даў новы выпуск студэнтаў. Я ды Валодзя Набагез закончылі мэдыцынскі факультэт. Некаторы час я працаваў недалёка ад Лювэну, каля Намюру, пераймаючы практыку хворага лекара. Пазьней перадаў гэтае мейсца Валодзю Набагезу, а сам атрымаў працу ў Брусэлі ў Мэдычна-Хірургічным інстытуце доктара Дабрэса. Новыя падзеі вымагалі маёй прысутнасьці ў Лювэне.

У міжчасе Людміла зайшла ў цяжарнасьць ды чакала нашага першынца на пачатку 1951 году. Працаваць ёй было даволі цяжка. Яна мусіла наняць прыватную кватэру ў Брусэлі. Апошні месяц цяжарнасьці змусіў яе пакінуць працу, і на Каляды 1950 году яна вярнулася ў Лювэн, каб тут чакаць на роды. Я тады адбываў стажыроўку ў шпіталі, у аддзяленьні гінекалёгіі ды абстэтыкі. 31 сьнежаня пачаліся болі, і Людміла прыехала ў шпіталь - сталася маёй пацыэнткай. Гэта было вельмі складанае дзяжурства. Трынаццаць жанчын чакалі на роды. Я быў адзін у адзьдзяленьні і ня меў часу стаяць пры Людміле. Прымаючы роды ў іншых парадзіх ды асыстуючы прафэсару пры кэсаравым сячэньні, я занядбаў сваю жонку. Раптам прафэсар запытаў, як маецца Людміла.

- Я думаю, што яна гатова радзіць...

Тут я атрымаў наганяй за сваю "няўважлівасьць" да жонкі. Нарэшце а першай гадзіне нарадзілася Рагнеда.

Які падарунак на мае ўрадзіны! Я бег у студэнцкі дом, дзе сябры ўжо чакалі на навіну.

- Маем дачушку, - закрычаў я, убягаючы.

- "Дамский портной", - заўважыў Арэшка.

Я праглынуў крыўдную заўвагу, бо радасьць стацца бацькам была бязьмежная. Гучна адсьвяткавалі першы прыбытак - новае пакаленьне на Чужыне.

У лютым 1952 году быў арганізаваны канцэрт, каб азнаёміць бэльгійскую моладзь зь Беларусьсю і ейнай культурай. Заля на дзьве тысячы мейсцаў была поўная.

З уступным словам выступіў айцец Робэрт ван Кавэлярт:

- Каб бліжэй пазнаёміць вас, паважаныя слухачы, зь Беларусьсю, напомню, што ў мінулым гэты край называўся Вялікім Княствам Літоўскім. Думаю, што гэтым я скажу шмат для тых, хто ў большай ці меншай меры цікавіўся гісторыяй Усходняй Эўропы. Многія з вас ня бачаць розьніцы паміж расейцамі і беларусамі якраз дзякуючы назову, накінутаму Екацярынай Вялікай. Але мыляецца кожны, так думаючы, як памыляецца той, хто думае, што Галяндыя - гэта Нямеччына, а флямандская мова - гэта дыялект мовы нямецкай.

Паказваючы на Ансамбаль беларускіх студэнтаў у прыгожых нацыянальных вопратках, айцец Робэрт прадаўжаў:

- Гэта вось нашчадкі Вялікага Княства Літоўскага. Яны сёньня тут, у Бэльгіі, каб падрыхтаваць уваскрашэньне сваёй Бацькаўшчыны, каб стварыць ідэйныя кадры будучага дзяржаўнага будаўніцтва. Смаленск, Менск, Магілёў, Віцебск, Вільня - старажытная сталіца Беларусі - гэта і ёсьць Беларусь...

Грымяць ягоныя словы ў перапоўненай залі. Хвалююцца прысутныя беларусы...

Потым выступіў хор пад кіраўніцтвам кампазытара Міколы Равенскага. Канцэрт удаўся. На заканчэньне публіка ўстала і доўга крычала "ўра!" беларускім студэнтам.

18 лютага 1952 году адбыўся другі канцэрт у залі калежу Сэнт-Мішэль.

Прэса асабліва падкрэсьлівала, што "беларуская студэнцкая група ў Лювэне выказала дагэтуль многа ахвярнасьці, добрае волі ды юнацкага энтузіязму ў нястомнай працы - прапагандзе беларускага імені перад бэльгійскім грамадствам. Усё гэта заслугоўвае ўвагі й пахвалы яшчэ і ў сувязі з тым, што нашыя студэнты, змушаня перадаў мэмарандум, глянуў ня мяне, здалося, зьнішчальным паглядам. Я зразумеў, што, відаць, сказаў нешта лішняе, але ўжо сказаў...

Аўдыенцыя закончылася, і я ня памятаю, як апынуўся каля базылікі сьв. Пятра, дзе мяне чакаў айцец Робэрт. Калі я расказаў яму пра аўдыенцыю ды пра маю заўвагу, ён мяне суцешыў, заўважыўшы, што мая шчырасьць магла зрабіць большае ўражаньне на Папу, чым дыпляматычная гутарка.

Празь некалькі дзён вярнуліся мы ў Лювэн. Тры тыдні пазьней віцэ-рэктар Лювэнскага Ўнівэрсытэту мансіньёр Літт заявіў, што папскі нунцый у Бэльгіі паведаміў: нам прызначана 10 стыпэндыяў. Гэта была радасная вестка, і я расказаў яму, што мы маем намер прыцягнуць у Лювэн большую колькасць студэнтаў. Я меў на ўвазе "Дванаццатку", добра ведамую беларускаму грамадству на эміграцыі. Віцэ-рэктар пацікавіўся маімі візытамі да Папы, Мантыні і кардынала Тыссэранта. Калі я ўсхвалявана пераказаў усе размовы, ён запытаў:

- Спадар Рагуля, чаму вы пайшлі на мэдычны факультэт, вам больш падышло-б права!

Я палічыў гэта за камплімэнт ды падзякаваў яму.

- Які працэнт вашых студэнтаў, думаеце вы, дасьць пазытыўны плён і апраўдае вашыя спадзяваньні?

- Калі дзесяць працэнтаў апраўдаюць мае надзеі, дык я лічу, што высілкі аплаціліся на сто працэнтаў.

Як пазьней аказалася, шмат большы працэнт былых лювэнцаў апраўдаў надзеі нашага грамадства.

Пляны былі гатовыя... Візы атрымалі, і 13 сакавіка 1950 году прыехала з Англіі "Дванаццатка". У Лювэне пачаўся новы этап студэнцкага жыцьця.

"Зь Вялібрытаніяй мы разьвіталіся 13 сакавіка 1950 году, бо надарылася магчымасьць працягваць далейшае навучаньне ў Бэльгіі - у Лювэнскім (тады яшчэ адзіным Каталіцкім) Унівэрсытэце. Хоць я марыў стацца архітэктарам, але, як і мой сябра Янка Запруднік, падаўся ў гісторыю і запісаўся на факультэт філясофіі.

Шкада, што з той нашай "Дванаццаткі" ў Лювэн не змаглі прыехаць тры іншыя добрыя хлопцы: Алесь Бута, Піліп Дзяхцяр і Леанід Швайчук. Яны яшчэ ня мелі сярэдняй адукацыі. Пасьля нашага выезду зь Вялікабрытаніі Піліп Дзяхцяр неўзабаве павесіўся". (З успамінаў Павала Ўрбана)

"Як кіравалася й жыла група нашых студэнтаў, пакуль прыехала "Дванаццатка" з Англіі, -успамінае Васіль Шчэцька, - добра ня ведаю. "Дванаццатка" прыехала (і я зь ёю) 13 сакавіка 1950 году. У доме на Пляцы Гувэра нумар 8 нас вельмі цёпла спаткалі студэнты, што ўжо вучыліся ў Лювэне, і апякун групы айцец Робэрт. Некаторыя з нас пасялілася тут-жа ў доме, а частка - на прыватных кватэрах.

Вось прозьвішчы студэнтаў, да якіх мы далучыліся:

1. Арэшка Аляксей
2. Харытончык Вольга
3. Кіпель Вітаўт
4. Лазанаў Аляксандар
5. Лызлаў Юрка
6. Набагез Уладзімер
7. Рагуля Барыс
8. Рагуля Людміла
9. Рамук Вітаўт
10. Савёнак Зора
11. Вініцкі Лявон
12. Занковіч Анатоль (быў у санаторыі - Eupen)
13. "алязоўская Зоя
14. Жылік Міхась
15. Жытко Янка

Былі ў Лювэне да нас іншыя студэнты, якія пасьля выехалі:

1. Арэхва Аркадзь
2. Родзька Галіна
3. Рыжы-Рыскі Уладыслаў

Дзевяць з "Дванаццаткі" былі:

1. Цьвірка Ўладзімер
2. Дзімітрук Павел
3. Карась Леанід
4. Марговіч Алесь
5. Шчэцька Васіль
6. Урбан Павал
7. Вострыкаў Міхась
8. Запруднік Янка
9. Жучка Янка

Сакавік ня быў пачаткам новага сэмэстру на ўнівэрсытэце, таму ўвесь час мы прысьвяцілі вывучэньню французскай мовы. Да пачатку новага акадэмічнага году (кастрычнік) заставалася пяць месяцаў. Вучылі французскую мову з кружэлак на патэфоне і да іх мелі кніжкі (слова ў слова).

Чатырох з нас былі пасланыя на месячны адпачынак у Chalet International des Etudiants u Combloux (Францыя, недалёка ад Chamonix, Mont Blanc): Цьвірка, Марговіч, Шчэцька, Запруднік. Там аказалася бальшыня французскіх студэнтаў, а таксама адзінкі з розных кранаў. Гэта была цікавая паездка і для мовы, і для знаёмства з краінай, і для кантактаў зь іншымі студэнтамі.

У той час дзейнічала ўжо Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ўЛювэне, і старшынёй быў Барыс Рагуля. БСЗ фактычна заснавалася ў 1949 годзе. Яно пачало існаваць у ня вельмі спрыяльных матэрыяльных абставінах. Але з часам, дзякуючы прэзыдэнту Міколу Абрамчыку, калегу Барысу Рагулю ды іншым сябрам, БСЗ пачало мацнець.

У 1950 годзе Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне лічыла 31 сябра. Дзякуючы айцу Робэрту БСЗ знаходзілася ў добрым матэрыяльным стане. Стараньнямі Згуртаваньня ў чэрвені 1950 году ўдалося перавезьці зь Нямеччыны кампазытара прафэсара Міколу Равенскага ды пачаць працу Ансамблю беларускае народнае песьні.

На агульным сходзе сяброў Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня 17 лістапада 1950 году быў выбраны наступны склад ураду БСЗ: Міхась Жылік - старшыня, Чэслаў Кукель - заступнік, Васіль Шчэцька - сакратар, Уладзімер Цьвірка - скарбнік, Янка Запруднік - сябра. Далей, штогоду, выбіраўся новы склад ураду БСЗ. Увосень 1950 году прыехала шмат новых кандыдатаў студыяваць, прыязджалі яны і дапаўнялі нашыя групы і ў наступныя гады".(З успамінаў Васіля Шчэцькі)

"Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ў Лювэне, - гаворыць Вітаўт Кіпель, - было асноўнай арганізацыяй студэнтаў, якая кіравала студэнцкім грамадскім жыцьцём. Я пару гадоў уваходзіў ва ўрад і гэтае арганізацыі, хоць большасьць часу мае грамадскай дзейнасьці праходзіла па-за межамі Студэнцкага Згуртаваньня. Безь перабольшаньня можна сьцьвярджаць, што Беларускі студэнцкі хор займаў у нашым жыцьці найбольш часу. Апрача хору, мы ўдзельнічалі ў шмат якіх міжнацыянальных імпрэзах, палітычных дэбатах. Часта хадзілі на сходы студэнтаў іншых нацыянальнасьцяў: добрыя кантакты былі зь немцамі, французамі, галяндцамі. У 1952-1953 гадох мы арганізавалі сыстэматычныя курсы беларусаведы для студэнтаў, было прачытана каля 20 лекцыяў. Трэба памятаць, што й беларускае студэнцтва ня было аднаўзроўневае пад гледжаньнем ведаў пра Беларусь. Былі сярод нас і такія, што ніколі ў беларускай школе ня вучыліся, і мэтай такіх курсаў было якраз даць асноўныя веды зь беларусікі".(З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

"З пачаткам 1950-1951 навучальнага году жыцьцё беларускіх студэнтаў у Лювэне было даволі ажыўленае. Студэнты-пачаткоўцы стараліся добра сябе зарэкамэндаваць, а старэйшыя лічылі сваім абавязкам быць прыкладам і ставіліся да малодшых вельмі па-сяброўску. Калі гаварыць аб грамадскай працы, дык нашы студэнты ў Лювэне бралі актыўны ўдзел у грамадскім і нацыянальным беларускім руху. Яны кіравалі Саюзам Беларусаў Бэльгіі, Згуртаваньнем беларускіх камбатантаў ды іншымі беларускімі арганізацыямі, што лучыліся зь беларускімі лювэнцамі. Рэпрэзэнтавалі беларусаў і Беларусь дзе толькі маглі. Зразумела, націск быў на незалежнасьць Беларусі ад Польшчы і Расеі".(З успамінаў Васіля Шчэцькі)

"Калі ў Беларускім Студэнцкім Згуртаваньні даводзілася працаваць і плянаваць для студэнцкае грамады і працаўнікоў хапала, дык ня ўсё ішло гладка ў працы Саюзу Беларусаў Бэльгіі - найбольшай грамадскай арганізацыі бэльгійскіх беларусаў. Тут працаўнікоў не заўсёды ставала. Я ўключыўся ў працу Саюзу Беларусаў Бэльгіі хутка па прыезьдзе ў Бэльгію, увайшоў ва ўрад гэтае арганізацыі ды на працягу 5-6 гадоў працы займаў розныя становішчы, доўгі час быў заступнікам старшыні.

Праца ў Саюзе Беларусаў Бэльгіі займала вельмі шмат часу. Справа ў тым, што ў 1948-1949 гадох у беларускіх работнікаў, якія прыехалі ў Бэльгію ў 1947 годзе, заканчваліся кантракты. Шмат хто з работнікаў хацеў перамяніць працу, выехаць з Бэльгіі - трэба было дапамагаць, хадзіць па ўстановах, запаўняць фармуляры і г. д. Цімала было працы і ў дачыненьнях з сындыкатамі - дамагацца розных дапамогаў, аплатаў за прапушчаныя тэрміны працы, за павышэньне кваліфікацыі... Адным словам, занятасьць у Саюзе Беларусаў Бэльгіі была штодзённая, карпатлівая і, часта, аб'ёмістая.

Да таго-ж мы разгарнулі шырокую культурніцка-асьветна-палітычную працу сярод работнікаў. Ладзілі культурныя вечары, міні-канцэрты, сустрэчы. Варта мець на ўвазе, што праца ў Саюзе Беларусаў Бэльгіі адбывалася па-за Лювэнам. Прыходзілася разьязджаць, пры гэтым вельмі часта ня толькі ў свабодныя ад вучобы дні. Залагоджваньне-ж усякіх адміністрацыйных справаў адбывалася ў буднія дні, а гэта азначала, што часта прыходзілася прапушчаць заняткі. Ну, але неяк ішло. Я ў гэтай дзялянцы чуўся вельмі добра і, бадай, ня было ў Бэльгіі шахты-асяродку, дзе мне не давялося працаваць з работнікамі. Адной зь дзялянак працы ў Саюзе Беларусаў Бэльгіі было таксама ладжаньне курсаў беларускае мовы для дзяцей беларускіх работнікаў.

Відавочна, што ў нас, студэнтаў, склаўся выдатны каляктыў для працы ў Саюзе Беларусаў Бэльгіі, мы таксама вельмі пасьпяхова супрацоўнічалі з Аўгенам Смаршчком, колькігадовым кіраўніком Саюзу Беларусаў Бэльгіі. Дарэчы, я асабіста дапамагаў айцу Аўгену ў наладжваньні царкоўных службаў амаль ва ўсіх большых прамысловых асяродках: Монсе, Шарлеруа, Льежы, Лімбургу. Падчас працы ў Саюзе Беларусаў Бэльгіі мы, бадай ці не ўпяршыню, сустрэліся лоб у лоб з савецкай прапагандай, скіраванай супраць нас. Былі гэта прасавецкія "ячэйкі" розных патрыётаў (у Бэльгіі па вайне асела цімала беларускіх дзяўчатаў, якія павыходзілі замуж за бэльгійцаў), што адкрыта вялі супрацьбеларускую прапаганду. Асабліва дзейныя антыбеларускія групы былі ў гарадох Антвэрпэне, Брусэлі і Вэрвіе. Але... як-бы там ні было - бо ўвесь час трэба было мець на ўвазе, што ў канцы году трэба здаваць экзамены, - праца ў Саюзе Беларусаў Бэльгіі была цікавая і давала маральнае задавальненьне".(З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

Дзейнасьць студэнцкіх арганізацыяў у Бэльгіі атрымала прызнаньне грамадскасьці:

"Беларускія студэнты ў Бэльгіі ня толькі паглыбляюць свае веды, але, акрамя грамадскай працы паміж беларускімі работнікамі, таксама выконваюць ролю нашых прапагандыстаў на Захадзе. Місію амбасадараў Беларусі нясуць гэтыя студэнты годна на бэльгійскай тэрыторыі. З глыбіні ўдзячнага сэрца трэба жадаць беларускаму студэнцкаму цэнтру ў Бэльгіі як найлепшых посьпехаў у гэтай для нашай культуры вялікай працы. Дык дапамажы ім, Божа!" ("Бацькаўшчына", 25 сьнежня 1951)

"Пры ўсёй занятасьці рознымі справамі, нягледзячы на досыць спартанскі спосаб жыцьця, - найчасьцей мы жылі па двух-трох у пакоі, усё было рэглямэнтавана, усё было супольнае, - заставаўся час і на прыватнае жыцьцё, - працягвае Вітаўт Кіпель. - Кожны з нас атрымліваў дзьвесьце бэльгійскіх франкаў кішанковых грошай на месяц. З гэтае сумы трэба было забясьпечваць свае прыватныя патрэбы. Праўда, амаль кожны студэнт падрабляў нейкую капейчыну. Напачатку гэта былі падработкі на некваліфікаваных працах - у рэстаранах, на фабрыках, а потым падработкі трапляліся й лепшыя. У маім выпадку - я даваў рэпэтыцыі з крысталаграфіі, мінэралёгіі, рабіў шмат перакладаў з расейскае мовы ў французскую. А потым прыйшлі і зусім нядрэнныя заробкі: на трэцім-чацьвертым годзе даводзілася рабіць карты кар'ераў, старых шахтаў, бо ўласьнікі прадавалі зямлю.

У асабістым пляне - шмат студэнтаў мелі "сваіх дзяўчатаў", той-сёй "гуляў" з бэльгійкамі, плянавалі будучыню. Я, вядома, сябраваў з Зорай Савёнак, маёй сяброўкай яшчэ зь юнацкіх гадоў. Тут мы заручыліся й вырашылі жаніцца, калі закончым навуку. У Лювэне было 7 кінатэатраў, амэрыканскія-ж фільмы былі ў зэніце! Але мы з Зорай штотыдня езьдзілі ў тэатр. У Брусэлі іх былі дзясяткі, а мы абое зь дзяцінства тэатр вельмі любілі, дык у Брусэлі, думаю, мала прапусьцілі прэм'ераў, асабліва тэатру французскага. У тым самым часе мы з Зорай пачалі зьбіраць сваю бібліятэку: таксама штотыдня езьдзілі ў кнігарню "Цэлы Сьвет", куплялі амаль усё, што было там беларускага, а потым яшчэ доўга-доўга лазілі па кнігарнях букіністаў.

Былі ў нас блізкія кантакты з бэльгійцамі: шмат з кім зь іх трымалі лучнасьць і ў Амэрыцы, а з аднэй нашай сяброўкай Анітай Мюнд сустрэліся ў ЗША ў той дзень, калі Зора сабралася ў шпіталь (раджалася дачка). Аніта з намі не парывала сувязі і пазьней".(З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

"Калі ўдалося стварыць Камітэт дапамогі беларускім студэнтам, беларуская група пачала расьці й выходзіць на адно зь першых мейсцаў сярод чужынцаў у Лювэне.

Камітэт дапамогі беларускім студэнтам стварыўся ў 1949 годзе пры ўдзеле ўнівэрсытэцкіх аўтарытэтаў. Узначальваў Камітэт прафэсар Дэніс (Denis), у ягоны склад увайшлі айцец Робэрт ван Кавэлярт (Robert van Cauwelaert) , айцец Аерт (Aerts), Міль дэ Ляўніс (Mile De Wael), Міль дэ Вэл (Міле Де Шаел). Апошнія тры кіравалі рэлігійнымі справамі альбо студэнцкімі інтэрнатамі, займаліся адміністрацыяй. Прафэсар Дэніс выкладаў гісторыю мастацтва. Айцец Робэрт быў ігуменам невялікай групы студэнтаў-каталікоў усходняга абраду бэнэдыктынаў. Найважнейшай асобай для нашых студэнтаў быў айцец Робэрт, непасрэдны апякун нашай групы. Высокаадукаваны чалавек, энэргічны па натуры, флямандскі патрыёт, ён лёгка й хутка знаёміўся зь людзьмі. Сям'я Van Cauwelaert'аў была ведамая бэльгійскаму грамадству, а дзядзька айца Робэрта быў прэзыдэнтам Бэльгійскага Сойму. Айцец Робэрт, як флямандзец, хутка зарыентаваўся ў нашых палітычных імкненьнях. Фляндрыя знаходзілася ў падобным гістарычным становішчы адносна Францыі і Галяндыі, як Беларусь адносна Польшчы і Расеі. І ён нам ад душы спрыяў.

Вось, дзякуючы дапамозе айца Робэрта нашай групе, знаёмствам з бэльгійскімі коламі ды з аўтарытэтамі каталіцкай царквы наагул, - ён змог забясьпечыць беларускім студэнтам ў Лювэне матэрыяльнае ўтрыманьне і ўладкаваньне на ўнівэрсытэт, каб здабыць асьвету. Ён нас падтрымліваў і натхняў, каб мы як найлепш і як найшчырэй паказалі Захаду Беларусь і ейныя імкненьні". (З успамінаў Васіля Шчэцькі)

Менавіта тады мы даведаліся, што чалавек, які мог дапамагчы нам ажыцьцявіць гэтыя задачы, марнуецца ў Нямеччыне - гэта ведамы кампазытар Мікола Равенскі... Яго пераезд залежаў ад вырашэньня матэрыяльных праблем. Мы ня мелі ніякіх дадатковых фондаў, каб забясьпечыць яго. Студэнты, аднак, ахвотна запрапанавалі падзяліцца сваімі сьціплымі сродкамі і прыняць Міколу Равенскага ў нашую студэнцкую сям'ю. Яго прыезд запачаткаваў новы напрамак дзейнасьці студэнтаў Лювэну, як відаць з успамінаў Вітаўта Кіпеля і Васіля Шчэцькі.

"Зь верасьня 1950 году прафэсар Равенскі пачаў сур'ёзна працаваць са студэнцкім хорам. Таксама была арганізавана група беларускіх народных танцаў - 4 пары. У Ансамбаль беларускіх студэнтаў уваходзілі:

1. Арэшка Аляксей
2. Арцюх Мікола
3. Цьвірка Ўладзімер
4. Дзімітрук Павел
5. Карась Леанід
6. Кукель Чэслаў
7. Лазанаў Аляксандар
8. Мак Станіслаў
9.Марговіч Алесь
10. Набагез Уладзімер
11. Шчэцька Васіль
12. Сянькоўскі Юрка
13. Урбан Павал
14. Запруднік Янка
15. Жучка Янка
16. Кіпель Вітаўт

Танцавальная група:

1. Мак Станіслаў 1. Харытончык Ольга
2. Шчэцька Васіль 2. Савёнак Зора
3. Урбан Павал 3. Аўсей Інна
4. Запруднік Янка 4. Родзька Таня
5. Жучка Янка 5. Бэльгійскія дзяўчаты

Хор меў сьпеўкі кожны вечар ад панядзелку да пятніцы. Салістамі Ансамблю былі Ўладзімер Цьвірка, Юры Сянькоўскі і Людміла Рагуля. Яна-ж выступала часам і ў праграме Ансамблю, дзе пела сола беларускія народныя песьні. Валодзя Набагез выконваў беларускія рамансы.

Кіраваў хорам прафэсар Мікола Равенскі. Юрка Лызлаў акампанаваў хору на піяніна ды іграў для народных танцаў. Пазьней, з адыходам у 1953 годзе прафэсара Равенскага, хор узначаліў Кастусь Кіслы. Калегу Лызлава пазьней замяняў кампазытар Алесь Карповіч. Часам з хорам выступаў наш ведамы бас Пётра Конюх.

З прыездам кампазытара Міколы Равенскага ў чэрвені 1950, арганізацыяй Ансамблю беларускіх студэнтаў у Лювэне, узросшым майстэрствам сьпевакоў і танцораў беларускай нацыянальнай рэпрэзэнтацыі быў адчынены шырокі шлях да дзеяньня.

Першы канцэрт адбыўся 18 сьнежаня 1950 году ў Grande Rotonde, на ўнівэрсытэце. Нават першы канцэрт удаўся, дзякуючы настойлівай працы прафэсара Равенскага, паважным адносінам да абавязкаў усіх выканаўцаў, непасрэднай падтрымцы нашага апякуна айца Робэрта, энтузыязму калегі Барыса Рагулі... Ансамбаль беларускіх студэнтаў у Лювэне каля пяці гадоў з годнасьцю прадстаўляў Беларушчыну ва ўнівэрсытэце, у Бэльгіі наагул, у Францыі, Ангельшчыне й Нямеччыне". (З успамінаў Васіля Шчэцькі)

"Мікола Равенскі прыехаў у Лювэн у сярэдзіне 1950 году, калі там ужо дзейнічала ладная сцэмэнтаваная грамада беларускіх студэнтаў. Ясна, што наш пабыт у Лювэне вызначаўся асноўным заданьнем - здабыць вышэйшую адукацыю. Але грамадскія патрэбы, вонкавая палітычная праца, накіраваная як на арганізацыю беларускіх работнікаў, так і на рэпрэзэнтацыю Беларусі, займалі таксама важнае мейсца. Каб больш удала рэпрэзэнтаваць Беларусь навонкі, студэнты вырашылі арганізаваць хор і запрасіць кіраўніком кампазытара Равенскага. Хутка па прыезьдзе ў Бэльгію Мікола Равенскі пачаў сьпеўкі з тымі, хто ў часе летніх канікулаў быў у Лювэне. З восені-ж 1950 году пачалася сталая праца - раз ці два разы на тыдзень адбываліся агульныя сьпеўкі, а ў іншыя дні - рэпэтыцыі з паасобнымі партыямі, заняткі з салістамі, лекцыі - практыка гармоніі, ігра на розных інструмэнтах. Быў арганізаваны таксама царкоўны хор.

Калі жыцьцё й дзейнасьць бальшыні студэнтаў у Лювэне былі досыць напружаныя й поўныя, дык поўным і працавітым было таксама жыцьцё спадара Равенскага. Сьвецкі хор часта выязджаў з канцэртамі, мы выступалі ў Льежы, Брусэлі, вугальным басэйне Лімбургу. Езьдзілі з канцэртамі ў Парыж, Ліль. З салістамі кампазытар Равенскі часта выязджаў на канцэрты для беларускіх работнікаў.

Доўгі час я займаў у Саюзе Беларусаў Бэльгіі пасаду заступніка старшыні, і ў мой абавязак уваходзіла якраз арганізацыя сьвяткаваньняў, лекцыяў, канцэртаў на правінцыі, і заўсёды нам у правядзеньні розных імпрэзаў дапамагаў спадар Равенскі. Сьвецкі хор выступаў у гарадох Мэхэльне, Лювэне, Намюры, Брусэлі, Монсе, а царкоўны хор штогоду браў удзел у Тыдні Хрысьціянскае Еднасьці ў Брусэлі, Генце.

Аднак, апрача творчай, прафэсійнай, грамадскае дзейнасьці, і прыватнае жыцьцё Міколы Равенскага было вельмі насычанае. Часта да яго ў госьці прыязджаў кампазытар Алесь Карповіч зь Нямеччыны. Равенскі са студэнтамі наведваў музэі, мастацкія галерэі. Некалькі разоў мы зь ім зьведалі Антвэрпэн і мясьціны, зьвязаныя з творчасьцю Рубэнса і іншых флямандскіх мастакоў і дзеячаў культуры. Наведалі амаль усе музэі і Брусэлю, ды асабліва спадабаўся музэй Бэльгійскага Конга, які тады знаходзіўся паміж Брусэлем і Лювэнам у гарадку Тэрвюрэн. Любіў Мікола Равенскі бываць і на прыродзе: мы пабывалі ў Ардэнах, Дынанце, Бастоні. Любіў хадзіць у кіно, на розныя канцэрты. Бываў частым госьцем і беларускіх работнікаў у Шарлеруа, Монсе, Гасэльце.

Асабліва-ж актыўны ў лювэнскім пэрыядзе спадара Равенскага выдаўся час, калі ягоны хор запісваў песьні на кружэлкі. Было нялёгка: кампазытар чуўся хворым, перанёс апэрацыю (у Равенскага выявілі рак лімфатычнае сыстэмы), сушыла горла, а езьдзіць на студыю ў Брусэль зь Лювэну (26 км) прыходзілася некалькі разоў на тыдзень. Перашкаджалі непаладкі ў раскладах - ня ўсе сьпевакі маглі адлучацца, бо-ж была і адказная навучальная праграма, трэба было рыхтавацца да залікаў. Аднак усе разумелі: выдаць кружэлкі - нацыянальны абавязак. І працу зрабілі. Кружэлкі са сьвецкімі песьнямі і царкоўнымі напевамі былі выдадзеныя. На вялікі жаль, творца, рухавік гэтага ўсяго працэсу, Лірнік Краіны Ветлай, як назваў кампазытара Равенскага ягоны блізкі доўгагадовы сябра прафэсар Антон Адамовіч, ужо ня мог убачыць вынікаў свае працы. У сакавіку 1953 году Мікалай Равенскі памёр. Мы з Зорай былі апошнія наведнікі яго ў шпіталі. Для студэнцкае грамады ў Лювэне насталі жалобныя, сумныя дні. Пахавалі Міколу Равенскага ў Лювэне. На ягонай магіле стаіць помнік работы скульптара Міхася Наўмовіча.

Наперадзе былі заплянаваныя выступы, патрэбен быў кіраўнік. На нейкі час выручыў спадар Алесь Карповіч, а з часам кіраўніцтва хорам прыняў спадар Кастусь Кіслы. Па сьмерці спадара Равенскага ягоны хор даваў яшчэ канцэрты ў Ангельшчыне, Нямеччыне ды на міжнародным фэстывалі ў Брусэлі, за што хор адзначылі ўзнагародай. Вялікую ролю ў прапагандзе беларускай музыкі мелі кружэлкі з запісамі рэпертуару хору. Трэба мець на ўвазе, што айчынная прадукцыя беларускіх кружэлак, калі ў тым часе і была, дык у Эўропе яе ня ведалі, і толькі кружэлкі хору Равенскага знаёмілі з беларускай музыкай і песьняй. Мне давялося бачыць нашы лювэнскія кружэлкі ў шмат якіх музычных установах Заходняй Эўропы. Я таксама дакладна ведаю, што трапілі тыя запісы і ў Бэльгійскае Конга, і Анголу. Шмат кружэлак набылі беларускія эмігранты.

Але ня толькі ўспаміны, гымн "Магутны Божа", "Скаўцкая малітва", "Гымн Ваўчанятаў" і іншыя песьні ды кружэлкі засталіся ў спадчыну па Міколу Равенскім. Інтэнсыўна ён рыхтаваў (а закончылі ўжо ягоныя вучні) сьпеўнік сьвецкіх песьняў, які з прычыны тэхнічных цяжкасьцей ня быў у тым часе выдрукаваны, але старанна перахоўваўся былымі ўдзельнікамі Ансамблю беларускіх студэнтаў Уладзімерам Цьвіркам, Васілём Шчэцькам, Уладзімерам Бакуновічам, Янкам Жучкам і, дзякуючы былому лювэнцу, паэту й навукоўцу доктару Янку Запрудніку, трапіў у архіў Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва (Нью-Ёрк). Рэлігійная-ж спадчына сьв. пам. Міколы Равенскага сабрана спадаром Гаем Пікардам у Лёндане". (З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

Сам Мікола Равенскі зь цяплынёй і ўдзячнасьцю гаварыў пра жыцьцё ў Брусэлі і магчымасьцях плённай творчай дзейнасьці: "Шчасьлівыя-ж тыя людзі, якія разьвязаліся зь лягерным жыцьцём, а хто-ж яшчэ там застаўся, адчувае сябе дрэннавата ня толькі ў адносінах забесьпячэньня, а і наагул - сумна.

У катэгорыю шчасьлівых далучаю й сябе. Пераездам у Бэльгію цалкам задаволены, бо такіх умоваў, якімі тут карыстаюся, я ўпэўнены, не знайшоў-бы ні ў адной іншай краіне. Галоўнае-ж - тое, што працую па фаху і да гэтага пры добрых і спрыяльных абставінах; дык адсюль і вынікі добрыя.

За гэты час майго бытаваньня ў Бэльгіі шмат чаго зрабіў як у творчасьці, так і ў рабоце з ансамблем. У сучасны момант я заняты працай над складаньнем зборніка беларускіх песьняў. Праца, у асноўным, закончана, і вядуцца перагаворы з друкарнямі наконт яго выданьня.

Асабліва-ж вялікая праца праведзена з ансамблем. Штодзённая трэніроўка, як агульная, так і індывідуальная, дала вельмі добрыя вынікі. Дзякуючы гэтай працы і, можна сказаць, адданасьці да яе нашага студэнцтва, дасяглі значна высокай мастацкай якасьці ў выкананьні. Зь першага выступу на канцэрце ў Лювэне ансамбаль рэпрэзэнтаваў сябе перад цаніцелямі мастацтва, як адзінку вышэй аматарскай. А ў сучасны мамэнт ён стаў яшчэ на больш высокую ступень мастацкага выкананьня.

Апошні наш выступ адбыўся ў Льежы 26 сакавіка ў агромнай залі (каля тысячы мейсцаў) пры поўным зборы. Гэты канцэрт арганізавала ІМК пад шыльдай паказу бэльгійцам народнай песьні розных нацыянальнасьцяў "з-за зялезнай заслоны". Фактычна-ж гэта быў конкурс на лепшае выкананьне. У канцэрце прынялі ўдзел: бэльгійцы, украінцы, расейцы, казакі, ну і мы, беларусы. Бэльгійцы выставілі свае лепшыя артыстычныя сілы, якія паказалі свае выдатныя галасы і высокамастацкае выкананьне. Нажаль, абышлі народныя песьні, як відаць, гэты бок у іх досыць слабенькі. Украінцы нядрэнным хорам выканалі свае народныя песьні, але іхнія танцы - на больш высокім узроўні выкананьня, чымся сьпевы. Расейцы - слабавата, не дапамаглі ім ні сарафаны, ні ўборы баярышняў. Казакі выступілі зусім неарганізавана і няцікава. Што-ж да выступу беларусаў, дык можна ганарыцца, адразу, амаль зь першае песьні, паказалі сябе выдатнікамі. Мастацкае выкананьне ў сувязі з прыгожымі мэлёдыямі песьняў, ды да гэтага ў складанай апрацоўцы, змусіла загаварыць аб якасьці ня толькі залю, а і саміх удзельнікаў канцэрту. Бісіравала заля, бісіравалі закулісы. З усіх бакоў чуецца гутарка пра беларускі ансамбаль.

Сам кіраўнік быў так захоплены песьнямі і выкананьнем, што зараз-жа заангажаваў нас на тры канцэрты. Бэльгійскім артыстам таксама вельмі спадабаліся нашыя песьні, і яны зьвярнуліся да мяне з просьбай напісаць колькі сольных і для жаночага квартэту рэчаў для выкананьня па радыё і на канцэртах. Просьбу іхнюю я паабяцаў выканаць, над гэтым цяпер і працую. Са свайго-ж боку, яны абяцалі бясплатна выступаць у нашых канцэртах.

Прымалі таксама ўдзел у богаслужэньні ў касьцёлах Брусэлю. Апошняя багаслужба адбылася пры ўдзеле папскага нунцыя. Пасьля службы я быў прадстаўлены яму як прафэсар музыкі, атрымаў ад яго павіншаваньне з посьпехам і падзяку за ўдзел, а таксама падкрэсьліў, што яму спадабаліся нашыя царкоўныя напевы.

Як бачыце, справа - дзякаваць Богу. Мяне гэта вельмі радуе і надае яшчэ больш энэргіі да працы. Афішыруюць мяне ў якасьці прафэсара, так што цяпер выходзіць, што я ўжо ня просты Міколка, альбо "Міколка-рыбалоў", а "Міколка-прафэсар". Вось яно!". (Зь ліста Міколы Равенскага да Лявона Савёнка ад 2 красавіка 1951 году. Архіў БІНіМ'а, Нью-Ёрк)

Наагул, эміграцыйны пэрыяд быў вельмі плённы ў творчасьці кампазытара Міколы Равенскага. У сваім "Жыцьцяпісе" ён адзначае: "На эміграцыі мною апрацаваны для хору шэраг беларускіх народных і скаўцкіх песьняў, малых харавых твораў і твораў для жаночага ансамблю. Зь вялікіх рэчаў: фантазыя для скрыпкі і фартэпіяна, фартэпіянная трохгалосная фуга "На выгнаньні". Узноўлены: "О Беларусь, мая шыпшына!", арыя Браніславы з опэры "Браніслава" (тэкст Уладзімера Дубоўкі), беларуская калыханка для жаночага квартэту і фартэпіяна, "Мой родны кут" - дуэт для жаночых галасоў і фартэпіяна, арыя "Ноч над Менскам" (словы Уладзімера Дубоўкі), тры оды для мужчынскіх галасоў, "Слуцкія ткачыхі" для хору, сола барытона і фартэпіяна. Апрацаваны народныя песьні: "Чаму-ж мне ня пець?", "Ты, чырвоная каліна", "Дарагая мая староначка", "Песьня бабыля" ды шмат іншых твораў, усе яны ў суправаджэньні фартэпіяна. Узноўлена з апэрэты "Залёты" песьня Сабковіча "Маю грошы, маю я...". Апрацавана народная песьня для голасу і фартэпіяна "Чалавек жонку б'е, бічуе...". Сабрана 270 беларускіх народных песьняў. Падрыхтаваны для друку зборнік народных беларускіх песьняў і ўласных твораў на словы беларускіх паэтаў, які складаецца зь 75 нумароў".

(Мікола Равенскі "Жыцьцяпіс". Рукапіс. Архіў Фундацыі імя Пятра Крэчэўскага, Нью-Ёрк)

1950 год быў годам першага выпуску студэнтаў. Зоя "алязоўская, пазьней Смаршчок, і Людміла Рагуля закончылі фармацэўтыку. Людміла яшчэ тры месяцы да заканчэньня вучобы атрымала працу як асыстэнтка прафэсара фармакалёгіі Ральфа Дэквэкара. Яе заданьнем было наладжваць экспэрымэнты для студэнтаў ды рыхтаваць іх да экзаменаў. Крыху пазьней прафэсар папрасіў Людмілу дапамагаць у навуковай працы, асабліва ў мікраскапічных падліках. Пасьля надрукаваньня працы ён узяў яе да сябе як супрацоўніцу. Яна здала экзамены ў чэрвені і працавала асыстэнткай да верасьня, а пасьля па рэкамэндацыі прафэсара атрымала працу ў фармацэўтычнай фірме Куврэра ў Брусэлі. Ёй быў даручаны кантроль якасьці мэдыкамэнтаў перад масавым выпускам. Ейная праца паправіла нашае матэрыяльнае становішча, і мы змаглі перабрацца на прыватную кватэру.

Прыблізна ў гэтым часе я даведаўся, што мой дзядзька Васіль Рагуля апынуўся ў лягеры - у Нямеччыне. Ягоны сын Міхась Рагуля зь сям'ёй эміграваў у ЗША, а Васілю Рагулю не далі візы па незразумелай для нас прычыне. Я адчуваў, што мой абавязак заняцца ім і не дапусьціць, каб чалавек з такой слаўнай палітычнай ды нацыянальнай мінуўшчынай прападаў адзінока ў лягеры. Я перагаварыў зь Людмілай, і яна ахвотна згадзілася забраць яго да нас ў Бэльгію. Ён хутка асвоіўся з нашымі студэнтамі і стаўся вельмі ўплывовай асобай для ўсіх нас.

1 кастрычніка 1951 лювэнцы сьвяткавалі пачатак новага акадэмічнага году. Як адзначала газэта "Бацькаўшчына", паводле ўнівэрсытэцкай традыцыі год пачаўся ўрачыстым шэсьцем прафэсараў у тогах ды студэнтаў са сьцягамі розных студэнцкіх арганізацыяў. Нашая група выдзялялася белымі студэнцкімі шапкамі з крыжам Ярылы і бел-чырвона-белым сьцягам. Шэсьце закончылася ва ўнівэрсытэцкай залі, дзе рэктар аб'явіў пачатак новага акадэмічнага году. Нашыя студэнты прыцягнулі ўвагу бэльгійцаў з розных акадэмічных ды ўрадавых колаў. Вялікае поле інфармацыі пра Беларусь!

Пазьней айцец Смаршчок адслужыў малебен з просьбай да Бога мець сваю ласку для нашых студэнтаў ды напомніў студэнтам пра іхнія абавязкі як асабістага росту, так і вернасьці сваёй Бацькаўшчыне.

- Вы-ж цьвет свайго Народу, - казаў ён. - Не забывайцеся, што вы - ягоная надзея і ягоная будучыня. Імкніцеся дасягнуць ступені дасканаласьці. Карані нашыя там, на Бацькаўшчыне. Пільнуйма, каб нашая духовая лучнасьць з Бацькаўшчынай не перарвалася, каб не засохлі мы, як тыя кветкі, вырваныя з зямлі ды перасаджаныя ў іншую глебу.

Не марнуйце талентаў, якімі вас Бог надарыў як слугаў сваіх. Не закопвайце іх, але імкніцеся да іхняга разьвіцьця ды ўдасканаленьня ў кожнай галіне. Жывіце ў пагоні не за славай, а за асабістым удасканаленьнем. Дыплёмы і ступені, слава й павага між людзьмі прыйдуць самі, як вынік вашае працы.

Вось мая навука душпастырская і сяброўская ды пажаданьні вам на дарогу новага акадэмічнага году, новага і мазольнага этапу працы над сабою, ды, памятайце, ня толькі для сябе. ("Бацькаўшчына", 15 кастрычніка 1951 г.)

1951 год даў новы выпуск студэнтаў. Я ды Валодзя Набагез закончылі мэдыцынскі факультэт. Некаторы час я працаваў недалёка ад Лювэну, каля Намюру, пераймаючы практыку хворага лекара. Пазьней перадаў гэтае мейсца Валодзю Набагезу, а сам атрымаў працу ў Брусэлі ў Мэдычна-Хірургічным інстытуце доктара Дабрэса. Новыя падзеі вымагалі маёй прысутнасьці ў Лювэне.

У міжчасе Людміла зайшла ў цяжарнасьць ды чакала нашага першынца на пачатку 1951 году. Працаваць ёй было даволі цяжка. Яна мусіла наняць прыватную кватэру ў Брусэлі. Апошні месяц цяжарнасьці змусіў яе пакінуць працу, і на Каляды 1950 году яна вярнулася ў Лювэн, каб тут чакаць на роды. Я тады адбываў стажыроўку ў шпіталі, у аддзяленьні гінекалёгіі ды абстэтыкі. 31 сьнежаня пачаліся болі, і Людміла прыехала ў шпіталь - сталася маёй пацыэнткай. Гэта было вельмі складанае дзяжурства. Трынаццаць жанчын чакалі на роды. Я быў адзін у адзьдзяленьні і ня меў часу стаяць пры Людміле. Прымаючы роды ў іншых парадзіх ды асыстуючы прафэсару пры кэсаравым сячэньні, я занядбаў сваю жонку. Раптам прафэсар запытаў, як маецца Людміла.

- Я думаю, што яна гатова радзіць...

Тут я атрымаў наганяй за сваю "няўважлівасьць" да жонкі. Нарэшце а першай гадзіне нарадзілася Рагнеда.

Які падарунак на мае ўрадзіны! Я бег у студэнцкі дом, дзе сябры ўжо чакалі на навіну.

- Маем дачушку, - закрычаў я, убягаючы.

- "Дамский портной", - заўважыў Арэшка.

Я праглынуў крыўдную заўвагу, бо радасьць стацца бацькам была бязьмежная. Гучна адсьвяткавалі першы прыбытак - новае пакаленьне на Чужыне.

У лютым 1952 году быў арганізаваны канцэрт, каб азнаёміць бэльгійскую моладзь зь Беларусьсю і ейнай культурай. Заля на дзьве тысячы мейсцаў была поўная.

З уступным словам выступіў айцец Робэрт ван Кавэлярт:

- Каб бліжэй пазнаёміць вас, паважаныя слухачы, зь Беларусьсю, напомню, што ў мінулым гэты край называўся Вялікім Княствам Літоўскім. Думаю, што гэтым я скажу шмат для тых, хто ў большай ці меншай меры цікавіўся гісторыяй Усходняй Эўропы. Многія з вас ня бачаць розьніцы паміж расейцамі і беларусамі якраз дзякуючы назову, накінутаму Екацярынай Вялікай. Але мыляецца кожны, так думаючы, як памыляецца той, хто думае, што Галяндыя - гэта Нямеччына, а флямандская мова - гэта дыялект мовы нямецкай.

Паказваючы на Ансамбаль беларускіх студэнтаў у прыгожых нацыянальных вопратках, айцец Робэрт прадаўжаў:

- Гэта вось нашчадкі Вялікага Княства Літоўскага. Яны сёньня тут, у Бэльгіі, каб падрыхтаваць уваскрашэньне сваёй Бацькаўшчыны, каб стварыць ідэйныя кадры будучага дзяржаўнага будаўніцтва. Смаленск, Менск, Магілёў, Віцебск, Вільня - старажытная сталіца Беларусі - гэта і ёсьць Беларусь...

Грымяць ягоныя словы ў перапоўненай залі. Хвалююцца прысутныя беларусы...

Потым выступіў хор пад кіраўніцтвам кампазытара Міколы Равенскага. Канцэрт удаўся. На заканчэньне публіка ўстала і доўга крычала "ўра!" беларускім студэнтам.

18 лютага 1952 году адбыўся другі канцэрт у залі калежу Сэнт-Мішэль.

Прэса асабліва падкрэсьлівала, што "беларуская студэнцкая група ў Лювэне выказала дагэтуль многа ахвярнасьці, добрае волі ды юнацкага энтузіязму ў нястомнай працы - прапагандзе беларускага імені перад бэльгійскім грамадствам. Усё гэта заслугоўвае ўвагі й пахвалы яшчэ і ў сувязі з тым, што нашыя студэнты, змушаныя здаваць экзамены на французскай мове, умеюць знайсьці вольны час для такой плённай працы на карысьць нацыянальнай справы.

Гэтая іхняя дзейнасьць не застанецца бясьсьледнай у агульным балянсе нашай дзейнасьці на Чужыне. Дзякуючы ім беларуская праблема - ужо ня чужая для бэльгійскага грамадства. Таму застаецца толькі пажадаць, каб нашыя іншыя эміграцыйныя асяродкі бралі прыклад зь лювэнскіх студэнтаў". ("Бацькаўшчына", 10 лютага 1952)

Прыезд Кардынала Тыссэранта на асьвячэньне Беларускага Студэнцкага Дому даў яшчэ большую рэкляму для беларускіх студэнтаў. Да гэтай падзеі была падрыхтаваная вялікая імпрэза, якую варта тут апісаць.

"25 сакавіка 1952 году - важная падзея ў жыцьці Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня: сьвяткаваньне 34 гадавіны Дня Незалежнасьці і афіцыйнае адкрыцьцё Беларускага Студэнцкага Дому ў Лювэне.

А 8 гадзіне раніцы айцец Аўген Смаршчок адправіў літургію на Avenue des Allie 69, прысьвечаную 25 сакавіка. У 10:30 урачыстая Акадэмія 25 сакавіка на Пляцы Гувэра, 22. Прысутныя: тры прадстаўнікі з Ангельшчыны, тры з Францыі, два ад работнікаў Бэльгіі і сябры БСЗ. Урачыстасьць пачалася ўнясеньнем сьцягу Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня, і калега Лызлаў выканаў на піяніна Grande Suite Міколы Равенскага. Віталі прысутных старшыня БСЗ Вітаўт Рамук і ад БНР Барыс Рагуля. Замест рэфэрату быў мантаж: калега Янка Запруднік чытаў тэксты з гісторыі Беларусі, а між тэкстамі ўпляталіся песьні, вершы, вытрымкі зь дзяржаўных актаў БНР. Мантаж выйшаў удалы, і прысутныя высока яго ацанілі. Закончылася Акадэмія беларускім гымнам.

Дом быў прыгожа ўдэкараваны сьцягамі ад вуліцы: сьцяг беларускі, ватыканскі й бэльгійскі. Унутры ўсё памяшканьне хораша прыбралі. У 15:30 студэнты апрануліся ў нацыянальныя касьцюмы, а хто іх ня меў, павязаў бел-чырвона-белую стужку праз грудзі.

У 16 гадзін пачалі прыбываць госьці. Было іх каля ста. Між іх - прафэсары, япіскапы, дырэктары ўстановаў, міністры ды іншыя высокія асобы, рэпарцёры са шматлікіх бэльгійскіх газэтаў і радыё. Хор стаяў наперадзе дзеля выкананьня сьвяточнае цырымоніі.

А 17 гадзіне прыбыў кардынал Тыссэрант у суправаджэньні Апостальскага Нунцыя Чэнто і Рэктара Ўнівэрсытэту. Япіскап Слосканс, прафэсар Дэніс і айцец Робэрт сустракалі яго хлебам і сольлю пры ўваходзе ў дом. Калі кардынал увайшоў у залю, хор запеў "Многая лета". Прафэсар Дэніс вітаў кардынала перад публікаю. Хор азваўся "Одай", напісанай для кардынала спадаром Міколам Равенскім. Айцец Робэрт расказаў гісторыю Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня і Студэнцкага Дому. Хор выканаў "Магутны Божа". Калега Барыс Рагуля вітаў ад ураду БНР - хор сьпеў "Пагоню". Калега Вітаўт Рамук вітаў ад БСЗ - хор засьпяваў беларускі нацыянальны гымн. Пасьля Яго Эмінэнцыя кардынал Тыссэрант зьвярнуўся да прысутных, выказваючы свае сымпатыі да беларускіх студэнтаў. Хор зноў прасьпяваў яму "Многая лета".

Кардынал абышоў дом і высьвяціў яго. Калі ён вярнуўся ў залю, пачалася афіцыйная частка. Цырымонія ў Доме скончылася а 19 гадзіне. Усе адчувалі ўздым, былі перапоўныя пачуцьцём еднасьці і сяброўства.

У 19:30 запрошаныя госьці сабраліся ў кабінеце рэктара, куды прыйшлі старшыня парлямэнту і некаторыя міністры бэльгійскага ўраду. Пачаставалі ўсіх віном. А 20 гадзіне пачалася вячэра ва ўнівэрсытэцкай залі. Хор прасьпяваў "Ойча наш". За сталамі сядзела каля двухсот чалавек. У часе вячэры хор выканаў некалькі песьняў і "Оду". На заканчэньне прагучала "Дастойна".

Усе ізноў пайшлі ў кабінет рэктара, дзе ўвесь час забрала зьбіраньне аўтографаў кардынала і іншых "кітоў". Была кава і моцныя напоі. Пасьля 22 гадзіны на разьвітаньне з кардыналам хор прасьпяваў "Многая лета". На гэтым прыём скончыўся.

Уражаньні ад імпрэзы былі вельмі вялікія, і нагода - рэдкасная. Тут, як нідзе раней, удалося задэманстраваць, хто такія беларусы і чаго яны хочуць. Кардынал падкрэсьліў, што ён толькі дзеля беларусаў прыехаў у Бэльгію, прафэсар Дэніс асьвятліў усе нашыя сувязі з асобамі бэльгійскага ўраду, айцец Робэрт выказаў усе нашыя імкненьні. Прадстаўнікі іншых студэнцкіх арганізацыяў зайздросьцілі. Агулам дзень прайшоў выдатна. Пасьля заканчэньня афіцыйнай часткі, выказваючы падзяку, хор пеў "Многая лета" айцу Робэрту, прафэсару Дэнісу, прафэсару Равенскаму. Дома студэнты паднялі на "ўра" прафэсара Равенскага і айца Робэрта, сьпяваючы "Сто год". Зразумела, хор надаў сьвяту асаблівую ўрачыстасьць і прыгажосьць. Назаўтра й пасьлязаўтра ў бэльгійскіх газэтах было шмат артыкулаў і здымкаў аб адкрыцьці Беларускага Студэнцкага Дому". (З успамінаў Васіля Шчэцькі)

Васіль Шчэцька расказаў вельмі падрабязна пра падзеі, зьвязаныя з прыездам кардынала Тыссэранта ў Лювэн. Хачу дадаць некалькі дэталяў, якія могуць быць цікавымі для чытача. Вось колькі выняткаў з прывітаньня айцом Робэртам кардынала Тыссэранта.

Айцец Робэрт даў кароткі нарыс жыцьця студэнтаў на эміграцыі, пачынаючы з Марбургу. Далей ён апісаў дакладна дзейнасьць студэнтаў ня толькі ў навуковым напрамку, але і ў сацыяльнай працы сярод беларускіх работнікаў у Бэльгіі. З поўным разуменьнем яны адгукнуліся на заклік нацыянальных кіраўнікоў асягнуць маральныя і гістарычныя навукі, якія адпавядаюць больш дла падрыхтоўкі культурных і сацыяльных дзеячаў. Нашыя студэнты, далей прадаўжаў ён, выдалі пятую частку свайго сьціплага бюджэту на сацыяльныя патрэбы. Яны гэта робяць з надзеяй стварыць сацыяльнае, нацыянальнае ды хрысьціянскае ядро працоўных, якое станецца некалі ў вольнай Беларусі пачаткам сацыяльнага ды рэлігійнага адраджэньня. Сюды, у Бэльгію, была перанесена таксама Цэнтраля Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў на Чужыне, якая аб'ядноўвала маладых дзеячаў хрысьціянскага адраджэньня сваёй Бацькаўшчыны.

Пасьля айца Робэрта выступіў я, як старшыня ЦБСА на Чужыне:

- У прамове нашага апякуна, якую вы толькі што пачулі, акрэсьлены той ідэал, які намі кіраваў апошнія тры гады... Так, мы хочам падрыхтаваць будучыню нашае Бацькаўшчыны і прыняць актыўны ўдзел у яе нацыянальным, сацыяльным ды рэлігійным адраджэньні. Мы гэта мусім рабіць у цесным супрацоўніцтве з нашымі суродзічамі на Бацькаўшчыне й беларускай эміграцыяй на Чужыне. Наш народ праходзіць цяжкія выпрабаваньні, і нашай надзеяй зьяўляецца тое, што мы здабудзем усё для ажыцьцяўленьня гэтага вялікага ідэалу.

Пасьля я зачытаў прывітаньне ад прэзыдэнта Рады БНР, дзе ён выказаў вялікі жаль, што ня змог быць прысутным на гэтай урачыстасьці:

"Лювэн зьяўляецца для мяне крыніцай супакою ды падтрымкі. З нагоды сьвята 25 сакавіка скажыце сваім студэнтам, што яны павінны апраўдаць зьвернутую на іх увагу, каб сваёй працавітасьцю ў студыях ды адданасьцю нацыянальнай справе яны стварылі із свайго дому сапраўдны куток Беларусі і для сваіх суродзічаў-работнікаў, дзе магла-б захавацца любоў да Бацькаўшчыны, Народу ды хрысьціянскіх традыцыяў ня толькі на працягу выгнаньня, але аж да таго часу, калі мы будзем мець падобны да Лювэну цэнтар - кузьню выдатных людзей і верных хрысьціянаў, якіх так патрабуе нашая краіна".

- Дазвольце, Вашая Эмінэнцыя, - зьвярнуўся я да кардынала Тыссэранта, - зацытаваць некалькі выняткаў зь лістоў з Канады, Нямеччыны, Аргэнтыны, Ангельшчыны ды іншых краінаў, якія вельмі пазытыўна адгукаюцца аб Лювэне. У адным лісьце з Буэнас-Айрасу гаворыцца: "Я жадаю вам умацаваць вашыя пазыцыі ў Лювэне й пашырыць яшчэ больш лік нашых студэнтаў. Мне здаецца, што вы зможаце падрыхтаваць людзей, якіх у блізкай будучыні будзе патрабаваць Беларусь". Што за прарочыя словы!

Ліст з Лёндану (Англія): "Я прабыў тры дні ў Лювэне і вярнуўся на дзесяць гадоў маладзейшы...".

- Ваша Эмінэнцыя, вось што думае беларускае грамадства - ад ейнага прэзыдэнта да работніка - аб справе, якая робіцца ў Лювэне. Прыміце, Ваша Эмінэнцыя, нашую агульную падзяку.

Тады забраў голас кардынал Тыссэрант. Вось вынятак з ягонае прамовы:

- Свабоднае духовае разьвіцьцё зьяўляецца найгалоўнейшай патрэбай кожнага чалавека. Вы маеце ўсе магчымасьці свабодна разьвівацца ў хрысьціянскім духу. Культывуйце й перахоўвайце свае рэлігійныя й нацыянальныя традыцыі і сваю культуру. Мне было вельмі прыемна пачуць, што вы цікавіцеся сацыяльным становішчам беларускіх работнікаў у Бэльгіі.

Доктар Вітаўт Рамук, старшыня Студэнцкага Згуртаваньня, завяршаючы ўрачыстасць, падзякаваў прысутным, і тут загрымела "Мы выйдзем шчыльнымі радамі"...

Папаўдні кардынал Тыссэрант быў маім госьцем. Людміла спаткала яго ў нашым сьціплым памяшканьні ды частавала кавай. Ён прабыў у нас каля гадзіны. Гутарка ў асноўным вялася пра Беларусь, ейнае цяперашняе становішча - эканамічнае, сацыяльнае ды рэлігійнае. Тыссэрант слухаў уважліва, зацікаўлена, хаця я ня сумняваюся, што Ватыкан меў дакладную інфармацыю. Людміла была на апошнім месяцы цяжарнасьці зь Вітаўтам, і гэтая акалічнасьць стварала яшчэ больш прыязную сямейную атмасфэру. Кардынал на разьвітаньне прасіў інфармаваць яго аб посьпехах нашай групы ды запрашаў нас наведаць яго ў Рыме.

У гэты самы дзень вечарам быў прыём ва ўнівэрсытэцкай залі ў гонар кардынала. Абед даваў рэктар унівэрсытэту япіскап ван Уайэнбэрг. Падчас абеду сьпяваў наш хор.

Цікава падаць меню, якое мы склалі з айцом Робэртам:

Полацкі боршч
Наваградская парасяціна
Беластоцкая салата
Віленскія індыкі з гомельскай бульбай
Бургундскае віно
Торт "Кардынал"

Была вельмі прыязная атмасфэра. Гучалі беларускія народныя песьні. З прывітальнай прамовай выступіў рэктар унівэрсытэту:

- Ваша Эмінэнцыя, я вельмі рады, што вы наведалі наш унівэрсытэт. Хоць ініцыятыва запрасіць Вас, прызнаюся, не мая, мы заўдзячваем гэта беларускім студэнтам. Мы чакалі на Вас ад 1938 году. Вітаць Вас тут - вялікая радасьць.

На заканчэньне свайго прывітаньня рэктар падняў тост за Папу, Караля і Беларусь, а маладым беларускім студэнтам ад усяго сэрца пажадаў, каб у блізкай будучыні яны вярнуліся на сваю Бацькаўшчыну.

Кардынал падзякаваў беларускім студэнтам і рэктару за запросіны.

Доўга яшчэ гучала бяседа ў Беларускім Студэнцкім Доме. Падкідалі на "ўра" кампазытара Равенскага ды айца Робэрта. Зазначу, што падзеі гэтага дня мелі выключнае значэньне для беларусаў.

На наступны дзень кардынал спаткаўся зь бэльгійскім каралём Бадуэнам. Здавалася, што прэса прысьвяціла шмат больш мейсца ягонай візыце ў Лювэне.

Тут падаю сьпіс прысутных гасьцей:

"Яго Эмінэнцыя Кардынал Аўген Тыссэрант, Дэкан Сьв. Калегіі Кардыналаў, Сакратар Сьв. Кангрэгацыі для Ўсходняй Царквы.

Яго Эксцэленцыя Апостальскі Нунцый Чэнто.

Яго Эксцэленцыя Япіскап Сюнэнс, прадстаўнік Яго Эмінэнцыі Вялікага Канцлера Лювэнскага ўнівэрсытэту, Кардынала Архіяпіскапа Малінскага ван Руй.

Яго Эксцэленцыя Менскі й Магілёўскі Апостальскі Адміністратар Япіскап Б. Слосканс.

Пралат ван Уайэнбэрг, Рэктар Лювэнскага Ўнівэрсытэту.

Пралат Літт, Віцэ-рэктар Лювэнскага Ўнівэрсытэту і Старшыня Акадэмічнага Камітэту для чужынцаў.

Прафэсар Ван дэр Эссэн, Сакратар Лювэнскага Ўнівэрсытэту.

Прафэсар Дэніс, Старшыня Камітэту Дапамогі Беларускім Студэнтам у Лювэне.

Яго Эксцэленцыя Дзяржаўны Міністар Ф. ван Кавэлярт, Прэзыдэнт Бэльгійскага Парлямэнту.

Яго Эксцэленцыя Міністар Юстыцыі й Культу, былы Прэм'ер Фальен і Мадам.

Паўнамоцны Міністар Мэнье, прадстаўнік Міністра Замежных Справаў П. ван Зэлянд.

Былы Прэм'ер-міністар Эйскенс.

Спадар Ж. Воссэн, Галоўны Сакратар Міністэрства Ўнутраных Справаў.

Спадар Спрэўтэльс, Шэф Кабінету Міністра дэ Тай - Міністра Народнага Здароўя й Сям'і.

Спадар Ван дэн Боррэн, Дырэктар Міністэрства Народнага Навучаньня, прадстаўнік Міністра Гармэль.

Прафэсар Лееманс, Дзяржаўны Дараднік.

Яго Эксцэленцыя Галоўны Архімандрыт Зільянты, Эгзарх манастыра Монт Олівэтто.

Пралат Заніні, дараднік Нунцыятуры.

Пралат Аста Орлянда, Аўдытар Нунцыятуры.

Архімандрыт манастыра Монт Сэзар у Лювэне, Капэльле.

Дэ Уільс, Архімандрыт манастыра ў Афлігем.

Спадар Ансьё дэ Фаво, аташэ пры Кабінеце Міністэрства Замежных Справаў.

Спадар Сімонс, Эшвэн Прыгожых Мастацтваў места Лювэна.

Спадар Помба, Адміністратар Паліцыі для Чужынцаў.

Спадар Сэнатар Васіль Рагуля.

Прафэсар "ардэн.

Паважаныя айцы Гарошка, Сіповіч і Чарняўскі.

Паважаны айцец Смаршчок, Старшыня СББ і Кіраўнік Інтэрнату Беларускае Моладзі ў Лювэне".("Бацькаўшчына", 25 сакавіка 1952)

У 1953 годзе студэнты Лювэну наладзілі сьвяткаваньне 25 сакавіка ў Рыме. Удзел прыняла маленькая беларуская калёнія, знакаміты наш сьпявак Пётра Конюх ды група артыстаў зь ягонага асяродзьдзя. Там-жа, у прыгожым гатэлю, зрабілі прыняцьце для палітыкаў ды гасьцей з Ватыкану.

Газэта "Бацькаўшчына" (красавік 1953) падрабязна асьвятляла слаўныя ўгодкі.

"Дзень пачаўся ўрачыстай багаслужбай у Санта Франчэска Романа, недалёка ад Форум Романум і слаўнага Колісэум. Пасьля багаслужбы ўсе былі запрошаны ў манастыр на бяседу й пачастунак.

Тут айцец Робэрт пазнаёміў прысутных зь беларусамі і іхняй Бацькаўшчынай. Калі ён пачаў гаварыць, то хваляваўся, і ягоны голас дрыжаў. Зацытуем ягоныя словы, якія пакінулі ва ўсіх незабыўнае ўражаньне.

- Беларусь пэўны час была для мяне няведамым паняцьцем, - сказаў ён. - Я узяў мапу ды пачаў яе шукаць. Сёньня, калі я пазнаў беларускую моладзь, ейны гранічны ідэялізм і адданасць вялікай ідэі, я пазнаў Беларусь і паверыў у яе ўваскрашэньне і няўміручасьць.

Айцец Робэрт быў відавочна ўсхваляваны. Ён электрызаваў прысутных сваёй бязьмежнай верай у Беларусь.

Бяседа закончылася чаркай Lakryma Chrysti. Увечары адбылася Акадэмія ў Гранд-Гатэль. Тут ужо айцец Татарыновіч выявіў свае арганізацыйныя здольнасьці.

Айцец Татарыновіч быў старшынёю рымскага адзьдзелу Цэнтралі Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў на Чужыне. Ён прывітаў гасьцей і даў слова старшыні ЦБСА доктару Барысу Рагулю, які зрабіў даклад на французскай мове. Пераклад дакладу, зроблены айцом Робэртам на італьянскую мову, быў загадзя раздадзены прысутным.

Пачалася мастацкая частка. Першай выступіла ліцэнцыятка Лювэнскага Ўнівэрсытэту спадарыня Людміла Рагуля з народнымі песьнямі ў апрацоўцы кампазытара Равенскага. Тыпова народны жанр песьняў, які гарманізаваў зь беларускай народнай вопраткай, выклікаў вельмі прыемнае ўражаньне. Але вось засьпяваў Пётра Конюх, наш славуты бас. Першая песьня, італьянская, - "Бацькаўшчына", другая - "Жыў на сьвеце Лявон". Здавалася, замерла заля, калі пачуўся ягоны магутны голас. "Не пазводзяцца Лявоны у нас..." - у гэтых словах чулася прароцтва, што Беларусь яшчэ аджыве. Спадар Уладзімер Цьвірка таксама выканаў некалькі народных песьняў.

Пасьля абеду ўсе адказвалі на пытаньні прысутных пра Беларусь. Акружылі госьці Цьвірку, айца Татарыновіча, айца Робэрта... Сакратар бэльгійскай амбасады паабяцаў наведаць студэнтаў у Лювэне, каб лепш пазнаць Беларусь. Прафэсар Маніні зь міністэрства асьветы дамаўляўся пра спатканьне, каб атрымаць больш інфармацыі пра нашую Бацькаўшчыну. Доктар Энрыко Інсабата падзяліўся сваімі ўражаньнямі зь ягоных спатканьняў з прадстаўнікамі БНР у І918 у Жэнэве. Карэспандэнт "Фігаро" не даваў супакою Пятру Конюху, просячы засьпяваць яшчэ беларускіх песьняў.

На наступны дзень айцец Робэрт запрасіў беларускую калёнію на абед, каб яшчэ раз падзяліцца ўражаньнямі. Там было выказана пажаданьне, каб ЦБСА наладжвала штогод такія сьвяткаваньні ў розных краінах Эўропы".

"7 ліпеня 1953 году Беларускі Ансамбаль быў запрошаны на канцэрт, ладжаны ЮНЕСКА ў Брусэлі. Хор выступаў пад кіраўніцтвам Алеся Карповіча, які замяніў адышоўшага ад нас сьв. памяці Міколу Равенскага і атрымаў мэдаль ЮНЕСКА. Яшчэ адна перамога на міжнародным форуме!" ("Бацькаўшчына", жнівень 1953)

17 кастрычніка 1953 году адбыўся чацьвёрты гадавы Кангрэс ЦБСА. У кангрэсе прынялі ўдзел наступныя арганізацыі: Беларускае Студэнцкае Аб'яднаньне "Жыцьцё ў Ангельшчыне", Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ў Лювэне (Бэльгія), Беларускае Студэнцкае Аб'яднаньне ў Францыі, Беларускае Студэнцкае Таварыства ў ЗША, Адзьдзел ЦБСА ў Італіі, Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ў Мадрыдзе (Гішпанія), Беларускае Студэнцкае Аб'яднаньне ў Нямеччыне, Беларускі Студэнцкі Ансабаль у Лювэне.

Працу Кангрэс пачаў традыцыйнай малітвай "Ойча Наш" і нацыянальным гымнам "Мы выйдзем шчыльнымі радамі". Я быў старшынёй, прывітаў удзельнікаў і даў кароткі нарыс дзейнасьці за мінулы год. У пляне далейшай працы падкрэсьліў неабходнасьць выкарыстаньня тых, хто закончыў вучобу, у грамадскай і палітычнай дзейнасьці з мэтай пашырэньня інфармацыі пра Беларусь і яе імкненьне да незалежнасьці, пошукаў новых кандыдатаў у вышэйшыя навучальныя ўстановы. Падкрэсьліў важнасьць утрыманьня інтэрнату для вучняў сярэдняй школы, каб папаўняць рады студэнтаў. Інтэрнат існаваў у Лювэне ад 1952 году. Мы мелі толькі дзьве дзяўчыны. Адна зь іх - дачка ведамага патрыёта і героя Ўсевалада Родзькі, які загінуў так, як Кастусь Каліноўскі, - на савецкай шыбеніцы. Увесь гэты час утрыманьне інтэрнату было дадатковай фінансавай нагрузкай на сьціплы бюджэт студэнтаў.

Пасьля справаздачаў ад паасобных адзьдзелаў была выбрана новая ўправа ЦБСА ў наступным складзе:

Старшыня Уладзімер Цьвірка, студэнт апошняга году палітыкі і сацыялёгіі.

Заступнік старшыні доктар Аўген Вярбіцкі, ЗША.

Сябры управы - доктар Уладзімер Набагез, Аляксей Арэшка, ліцэнцыят хіміі, доктар Анатоль Занковіч, Станіслаў Мак, студэнт трэцяга году палітыкі і сацыялёгіі.

Рэфэрэнтам студэнцкага стыпэндыяльнага фонду быў абраны айцец Аўген Смаршчок.

У нядзелю 18 кастрычніка айцец Аўген Смаршчок адслужыў службу, пры якой ахрысьціў свайго сына Андрэя. Гэта быў ужо трэці прыбытак у нашай студэнцкай грамадзе. Першая Рагнеда, а тады Вітаўт - дзеці Людмілы й Барыса Рагуляў, нашыя дзеці.

19 кастрычніка былі даклады доктара Набагеза "Выкарыстаньне студэнцкае моладзі ў службе Беларусі" і мой - "Патрыятызм і касмапалітызм". У сваім дакладзе я паказаў, што шлях для служэньня чалавецтву вядзе праз шлях служэньня свайму народу. Неабходна падняцца да высокага духовага ўзроўню, каб стацца больш карысным для агульналюдской садружнасьці.

Кангрэс паслаў прывітальную тэлеграму прэзыдэнту Рады БНР Міколу Абрамчыку і выказаў падзяку айцу Робэрту за ягоную ахвярную працу для беларускага студэнцтва.

У гэтым-жа годзе наш хор і таночны ансабаль быў запрошаны Беларускім Згуртаваньнем у Вялікабрытаніі з канцэртам. Я быў прыемна зьдзіўлены, убачыўшы поўную залю ангельскіх гасьцей. Пры мне сядзела жонка аднаго лорда і, калі выступіў Пётра Конюх, яна схапіла мяне за руку дый кажа: "Гэта - Шаляпін!". Трэба прызнаць, што Конюх выканаў некалькі нумароў з вялікім майстэрствам.

У канцы гэтага году мы панесьлі вялікую маральную страту. Ватыкан забраў ад нас айца Робэрта й перавёў яго ў манастыр дзесьці ў глухім кутку Аўстрыі. Сумная вестка адбілася на нас вельмі трагічна. Гэта было раўназначна выгнаньню ды пакараньню за ягоныя прагрэсыўныя рэлігійныя погляды. Яшчэ перад выездам айца Робэрта мы даведаліся, што ватыканскія стыпэндыі закончацца ў 1953-54 акадэмічным годзе. Айцец Робэрт ня паў духам. Праз свае кантакты ён атрымаў аўдыенцыю ў спадара Шпака, міністра замежных спраў Бэльгіі. Мы пайшлі ўдваіх. Нам удалося пераканаць міністра, каб грошы, якія Бэльгія дае ЮНЕСКО, перадалі Лювэнскаму Ўнівэрсытэту, бо менавіта тут вучылася найбольшая колькасьць чужынецкіх студэнтаў. Цяжка паверыць, але манэўр удаўся, і тут зноў мансіньёр Літт прызнаў нашую перамогу. Такім чынам, на якісь час беларускія студэнты былі забясьпечаныя стыпэндыямі. Усё гэта, аднак, ня цешыла мяне.

У выгнаньні айцец Робэрт апынуўся ізаляваным ад сьвету. Я наведаў яго ў закінутым маленькім манастыры. Сумнае гэта было спатканьне. Ён не наракаў на лёс, але, калі мы сустрэліся, ня мог паўстрымацца ад сьлёз. Мне таксама сьціснула горла. Пасьля доўгага маўчаньня ён пацікавіўся жыцьцём студэнтаў. Здавалася, ён страціў волю да жыцьця... Чалавек, які так шмат зрабіў для нас, заплаціў выгнаньнем за сваю любоў і талерантнасьць... І ўсё-ж мы зь ім не хацелі здавацца. Разам выпрацавалі плян дзейнасьці. Я паабяцаў пачаць захады, каб перавесьці яго назад у Лювэн.

Пасьля майго звароту ў Лювэн я папрасіў дзядзьку айца Робэрта дапамагчы мне атрымаць аўдыенцыю ў кардынала Тыссэранта ды ягонага садзеяньня ў вяртаньні айца Робэрта. Ён ахвотна згадзіўся мне дапамагчы, і праз некалькі тыдняў я быў ў Рыме, каб падаць пэтыцыю нашай грамады ў абарону свайго апякуна. Мы падрыхтавалі прыгожы альбом пра жыцьцё лювэнскіх студэнтаў-беларусаў і пра ўдзел айца Робэрта ў нашых справах.

- Ваша Эмінэнцыя, - зьвярнуўся я да кардынала Тыссэранта, - усё, што Вы зрабілі для нас, амаль анулюецца фактам выгнаньня айца Робэрта.

Кардынал не запратэставаў і даў магчымасьць мне выказацца. Цяжка прыпомніць усе мае аргумэнты. Яны былі эмацыянальныя, але, відаць, таксама і пераканаўчыя. Пасьля хвіліны маўчаньня кардынал адказаў:

- Я глыбока цаню вашую любоў і прывязанасьць да айца Робэрта. Я зраблю ўсё магчымае, каб вярнуць яго да вас...

Хіба здарылася цуда. У кастрычніку айцец Робэрт быў пераведзены назад у Лювэн і трыумфальна вярнуўся да сваіх дзяцей. Дый мы зноў адчулі, што маем бацьку.

- Барыс, гэта не надоўга, - гаварыў ён мне, - яны мяне адсюль усё роўна забяруць.

Ён ведаў сыстэму. І не памыліўся.

Ватыкан не дараваў яму прагрэсыўных рэлігійных поглядаў. У 1955 годзе, амаль адразу пасьля майго выезду ў Канаду, я даведаўся, што айцец Робэрт быў перакінуты ў Афрыку...

З часам ён вярнуўся ў Бэльгію, зламаны фізычна й духова. Шмат пазьней я спаткаўся зь ім у доме хранічна хворых інвалідаў-манахаў недалёка ад Брусэлю - незадоўга перад ягонай сьмерцю. Айцец Робэрт быў спараліжаваны, ня мог гаварыць, аднак пазнаў мяне: у яго вачох я ўбачыў радасьць спатканьня. Ён слаба сьціснуў маю руку. Нешта падобнае на ўсьмешку асьвяціла ягоны твар. Мы абняліся на разьвітаньне, і ў нашых вачох былі сьлёзы. Я не саромеўся сваіх сьлёз. Мы ведалі, што гэта - наша апошняя сустрэча й разьвітаньне... Я апошні раз бачыў гэтага чалавека зь вялікім сэрцам, зь вялікай душою ды бязьмежнай адданасьцю ў службе для другіх. Некалі ён мне казаў:

- Ты, Барыс, ніколі ня бачыў, каб я спацыраваў з малітоўнікам па парку. Мае малітвы - рабіць добрыя ўчынкі, і я веру, што нашаму Богу, Барыс, гэта падабаецца.

Трапна і мудра ён сказаў.

І добра пазнаў мяне...

Неўзабаве пасьля гэтай візыты айцец Робэрт адышоў ад нас, але ўжо не па волі Ватыкану, а па волі вышэйшай інстанцыі Усемагутнага Бога, які даў нам айца Робэрта. Мы Яму будзем дзякаваць як доўга будзем жыць. Магчыма, калі-небудзь на Беларусі яму паставяць помнік. Але ніякі помнік не заменіць нашай памяці аб велічы духу айца Робэрта.

Усё новыя і новыя студэнты заканчвалі вучобу, уладкоўваліся на працу - разьязджаліся па розных краінах...

"На чацьвёртым годзе навучаньня, - расказвае Вітаўт Кіпель, - пачыналася дыплёмная праца: я выбраў тэму - перагляд здымкі Візэйскага ярусу ў раёне Буфію, басэйн Шарлеруа. Дыплёмная праца ўзяла прыблізна год. У восень 1953 году мне быў уручаны дыплём геоляга (зразумела, папярэдне я здаў усе залікі і абараніў працу!).

Далей трэба было рабіць выбар - што наступнае? Можна было адразу ехаць у Бэльгійскае Конга і працаваць, можна было заставацца пры ўнівэрсытэце альбо рабіць дактарат. Прафэсар "ак Таро запрапанаваў мне тэму для дактарату: вывучэньне літыевых сьлюдаў зь пегмаціту Маноно. У распрацоўцы тэмы была зацікаўленая кампанія Юніён Мініер, бо літыевыя сьлюды ў тым мейсцы вельмі абнадзейвалі як сыравіна. Я з прыемнасьцю ўзяўся за дактарат. Праца трывала добрыя два гады. Дактарат я закончыў у верасьні 1955 году, абарона дысэртацыі была абвешчаная месяц наперад у розных прафэсыйных часапісах, бюлетэнях. У дзень абароны прыехала ладне геахімікаў з Брусэлю, Льежу. Я падрыхтаваўся, і ўсё прайшло вельмі добра. Для мае пэрсанальнае сатысфакцыі абарона прайшла нагэтулькі пасьпяхова, што мне была дадзеная адзнака "Гранд дістанксіон" - "вельмі добра". У 1956 годзе вынікі маёй доктарскай дысэртацыі былі выдрукаваныя ў працах Бэльгійскае Акадэміі Навукаў".(З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

Выбух карэйскай вайны на кароткі час ажывіў нас, даючы надзею, што, можа, гэты канфлікт набудзе шырэйшы маштаб і прысьпешыць вызваленьне Беларусі ды магчымы наш зварот дадому. З другога боку, пэрспэктыва нуклеярнай вайны ды яе вынік, асабліва для Беларусі, якая магла-б стацца першай ахвярай, напоўніла нас страхам і трывогай. Заканчэньне вайны падзелам Карэі на Паўночную ды Паўдзённую пераканала нас, што Захад не гатовы да канфрантацыі, а нам трэба настройвацца на даўжэйшы пэрыяд эміграцыі і думаць, як уладкавацца на чужыне, быць гатовымі да доўгага выгнаньня; трэба рыхтавацца да доўгага змаганьня і, каб яно было эфэктыўным, неабходна забясьпечыць таксама матэрыяльны бок жыцьця як для сябе, так і для сваіх сем'яў. Аднак прафэсыйная будучыня ў Бэльгіі не абяцала шмат. Бэльгійцы стваралі цяжкасьці для эмігрантаў у атрыманьні ліцэнзыяў на прыватную мэдычную практыку. Мы вырашылі ехаць у Канаду...

У лістападзе 1954 году айцец Робэрт зрабіў у гатэлі ўрачысты разьвітальны абед для мяне й Людмілы. На гэтым абедзе прысутнічалі: рэктар Лювэнскага Ўнівэрсытэту, віцэ-рэктар, прафэсары, члены Камітэту дапамогі беларускім студэнтам у Лювэне ды калегі й сябры-студэнты... Чульлівае разьвітаньне зь сябрамі ды супрацоўнікамі... Слова рэктара...

Трэцяга сьнежаня ў Амстэрдаме разьвіталіся і з Валодзем Набагезам. Там ён мне усунуў канвэрт ў кішэню:

- Не пераймайся, можа, калі і я папрашу дапамогі ад цябе...

Апошнія абдымкі. Карабель памалу аддаляўся... Доўга мы глядзелі на постаць Валодзі. Берагі Эўропы зьніклі за даляглядам. Людміла і двое дзетак, Рагнеда й Вітаўт, - уся мая маёмасьць. Глыбока ў душы я паабяцаў забясьпечыць ім будучыню.

Праблему далейшага ўладкаваньня вырашалі і іншыя выпускнікі Лювэнскага Ўнівэрсытэту.

"У асабістым пляне паўстала і гэткая справа: у сярэдзіне пяцідзясятых гадоў мы, студэнты, добра ўсьведамілі, што павароту на Бацькаўшчыну няма - у найлепшым выпадку "пуцёўка ў лягер", у найгоршым... хто яго ведае?! Дык у кожнага ў галаве была думка: дзе атайбоўвацца? Далёка ад Бацькаўшчыны ад'язджаць не хацелася, бо мы Беларусьсю жылі. Мне асабіста колькі разоў прапаноўвалі ехаць у Бэльгійскае Конга, быць геолягам, але я прапановы адхіляў. Калі скончыў дактарат, дзякуючы маім кантактам з кампаніяй "Пэтрафіна" (я для гэтае кампаніі працаваў - аналізаваў фарамініфэры трацічных пародаў Бэльгіі), мне было прапанавана ехаць у Парыж, адбыць шасьцімесячную спэцыялізацыю ў Вышэйшым Інстытуце Нафты, а потым ехаць у французскі Габон. І гэтае прапановы я ня прыняў. Паступова прыйшло рашэньне: трэба перабірацца ў ЗША. Там будзе і праца і грамадства, бо ад беларускага зямляцтва адзьдзяляцца ў мяне нават і ў думках ня было!

І гэтак напрыканцы 1955 году, Зора пару тыдняў раней, а я на Каталіцкія Каляды, прыехалі ў Злучаныя Штаты Амэрыкі. Бэльгійскі эпізод жыцьця закончыўся.

Я пражыў у Лювэне больш за шэсьць гадоў, Лювэнскі Каталіцкі Ўнівэрсытэт быў маёй першай Alma Mater, бо крыху пазьней я закончыў яшчэ і ўнівэрсытэт амэрыканскі, а ў 1993 годзе меў гонар атрымаць дыплём, гэтым разам Honoris causa, і ўнівэрсытэту на Бацькаўшчыне, Гарадзенскага. Дарэчы, атрымліваючы ганаровы дыплём нумар першы наймалодшага тады ўнівэрсытэту Беларусі, я прыпомніў там і Лювэнскі Каталіцкі Ўнівэрсытэт, як адзін са старэйшых унівэрсытэтаў сьвету, заснаваны ў 1525 годзе". (З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

Лювэнскі Ўнівэрсытэт даў нам каштоўную групу інтэлігентаў, адданых беларускай справе. Шмат больш чым дзясятая частка аказаліся высока вартаснымі ня толькі для Бацькаўшчыны, яны таксама зрабілі вялікі ўклад для тых дзяржаў, дзе іх прынялі і дзе далі ім магчымасьць працаваць, рэалізаваць свае веды і здольнасьці.

За час існаваньня Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня ў Лювэне (1949-1963) закончылі Лювэнскі Ўнівэрсытэт трыццаць чатыры асобы: сем - мэдычны факультэт, тры - хімічны, тры - эканамічны, сем - факультэт палітычных і сацыяльных навук, тры - фармацэўтычны, тры - псыхалягічны, два -агранамічны, два - інжынэрны, адзін - матэматычны, адзін - геалягічны, адзін - гістарычны і адзін - гісторыі мастацтва.

"Палавіна з выпускнікоў увесь час удзельнічала ў беларускай нацыянальнай працы. Чалавек дванаццаць зь іх былі (ці ёсьць і сёньня, хто жывы) актыўнымі грамадскімі ці навуковымі беларускімі работнікамі. А чалавек шэсьць, што не закончылі студыі, але былі ў Лювэне, засталіся і пазьней актыўнымі ў беларускай нацыянальнай ці навуковай працы. Некаторыя закончылі студыі ў іншых мейсцах.

Ці апраўдала лювэнская група беларускіх студэнтаў надзеі беларускага грамадства ды кіраўнікоў беларускай эміграцыі? Я асьмельваюся сказаць, што апраўдала. Лік студэнтаў, што закончылі студыі, паказвае, што трэць іх засталася адданымі працаўнікамі беларускай справы. У гэтым-жа выхаваўчым асяродзьдзі Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня прайшлі стаж і тыя, што ня скончылі студыяў, але сфармаваліся як вартасныя беларускія працаўнікі. Гэта я кажу аб'ектыўна. Але ёсьць у беларускім грамадстве людзі, што любяць мераць рэчы на свой капыл. Напрыклад, яны пішуць, што беларускія лювэнскія студэнты - гэта "апосталы Ватыкану", "навернутыя вуніяты", "прыстасаванцы" і г. д. Ёсьць і іншыя паклёпы. "Што галава, то і розум"... Кожны па-свойму думае. Аднак падобных рэчаў у беларускай студэнцкай групе ў Лювэне мне не даводзілася чуць або бачыць. Прынамсі, ніхто нас не намаўляў мяняць нашыя рэлігійныя погляды ці перакананьні. Гэтага ня было ні афіцыйна, ні прыватна". (З успамінаў Васіля Шчэцькі)

Я хачу тут даць агульны агляд гэтага часу й падкрэсьліць найважнейшыя факты. Паездка ў Рым, атрыманьне, хаця й сьціплае дапамогі - толькі дзесяць стыпэндыяў, - але гэта дало нам патрэбную фінансавую базу. Прыезд "Дванаццаткі" ў Лювэн быў пераломным выдарэньнем - жыцьцё актывізавалася. Сустрэча з кампазытарам Міколам Равенскім у Лювэне запачаткавала новы пэрыяд культурніцка-асьветніцкай дзейнасьці студэнтаў - прапаганду беларускае культуры, песьні ды танцаў - ня толькі сярод эмігрантаў-суродзічаў, але і сярод бэльгійскага грамадства, Францыі ды Ангельшчыны. Шматлікія выезды з канцэртамі па асяродках ў Бэльгіі, канцэрты ды сьвяткаваньне нацыянальных угодкаў на акадэмічным форуме Бэльгіі, канцэрты на французскім тэлебачаньні, выступленьні ў Ангельшчыне распаўсюдзілі ідэю беларускага нацыянальнага жыцьця і яго няўтомнага імкненьня да вызваленьня беларускага народу зь ярма бальшавіцкага таталітарызму.

Эпілёг

Марбург... Лювэн...

Як прыемны сон, прыгадваюцца яны з часоў маёй маладосьці. Пасьля 1955 году яшчэ было некалькі студэнтаў, якія прыехалі з амэрыканскага кантыненту на студыі ў Эўропу, але я ня маю пра іх дакладных зьвестак. Лювэнцы разьехаліся па розных краінах ды панесьлі з сабою малады дух патрыятызму. Пераважная бальшыня зь іх дасягнула вялікіх посьпехаў ці то ў сваёй прафэсыі, ці то ў навуцы, ці то ў грамадскай дзейнасьці. Дзе-б яны ні былі, яны несьлі штандар Незалежнасьці, штандар Дэмакратыі, штандар Беларускай Народнай Рэспублікі. Я спадзяваўся, што прынамсі дзясятая частка з тых, што прыехалі на студыі ў Бэльгію, будуць мець станоўчыя вынікі, а па сутнасьці, амаль усе яны апраўдалі давер беларускага грамадства. Цяпер, калі подых свабоды павеяў на роднай зямлі, калі наша імя стала ведама ўсяму сьвету, калі ня трэба больш паясьняць, хто мы такія, мы ня маем права забыцца, што нашая Бацькаўшчына яшчэ далёка ня тая, пра якую мы марылі, і яна патрабуе нашай духовай, культурнай ды матэрыяльнай дапамогі.

Заклікаю вас памагчы Ёй стацца сапраўды Незалежнай, Вольнай Дэмакратычнай Дзяржавай ды скінуць зь Яе стагодзьдзі нявольніцкае псыхалёгіі!

Парыж

Парыжскі Ўнівэрсытэт, асабліва цэнтральная частка яго, Сарбона, прыцягваў студэнтаў са ўсяго сьвету ад часу свайго заснаваньня ў сярэдзіне ХІІІ стагодзьдзя, і таму беларускія студэнты, якія апынуліся ў Парыжы пасьля Другой Сусьветнай вайны ня былі першымі зь Беларусі, што вучыліся ў Сарбоне. Як прыклад можна прыгадаць нябожчыка Яўхіма Скурата, які, дзякуючы стыпэндыі, здабыў тут у трыццатых гадох навуковую ступень доктара ў галіне літаратуры. Колькыя здаваць экзамены на французскай мове, умеюць знайсьці вольны час для такой плённай працы на карысьць нацыянальнай справы.

Гэтая іхняя дзейнасьць не застанецца бясьсьледнай у агульным балянсе нашай дзейнасьці на Чужыне. Дзякуючы ім беларуская праблема - ужо ня чужая для бэльгійскага грамадства. Таму застаецца толькі пажадаць, каб нашыя іншыя эміграцыйныя асяродкі бралі прыклад зь лювэнскіх студэнтаў". ("Бацькаўшчына", 10 лютага 1952)

Прыезд Кардынала Тыссэранта на асьвячэньне Беларускага Студэнцкага Дому даў яшчэ большую рэкляму для беларускіх студэнтаў. Да гэтай падзеі была падрыхтаваная вялікая імпрэза, якую варта тут апісаць.

"25 сакавіка 1952 году - важная падзея ў жыцьці Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня: сьвяткаваньне 34 гадавіны Дня Незалежнасьці і афіцыйнае адкрыцьцё Беларускага Студэнцкага Дому ў Лювэне.

А 8 гадзіне раніцы айцец Аўген Смаршчок адправіў літургію на Avenue des Allie 69, прысьвечаную 25 сакавіка. У 10:30 урачыстая Акадэмія 25 сакавіка на Пляцы Гувэра, 22. Прысутныя: тры прадстаўнікі з Ангельшчыны, тры з Францыі, два ад работнікаў Бэльгіі і сябры БСЗ. Урачыстасьць пачалася ўнясеньнем сьцягу Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня, і калега Лызлаў выканаў на піяніна Grande Suite Міколы Равенскага. Віталі прысутных старшыня БСЗ Вітаўт Рамук і ад БНР Барыс Рагуля. Замест рэфэрату быў мантаж: калега Янка Запруднік чытаў тэксты з гісторыі Беларусі, а між тэкстамі ўпляталіся песьні, вершы, вытрымкі зь дзяржаўных актаў БНР. Мантаж выйшаў удалы, і прысутныя высока яго ацанілі. Закончылася Акадэмія беларускім гымнам.

Дом быў прыгожа ўдэкараваны сьцягамі ад вуліцы: сьцяг беларускі, ватыканскі й бэльгійскі. Унутры ўсё памяшканьне хораша прыбралі. У 15:30 студэнты апрануліся ў нацыянальныя касьцюмы, а хто іх ня меў, павязаў бел-чырвона-белую стужку праз грудзі.

У 16 гадзін пачалі прыбываць госьці. Было іх каля ста. Між іх - прафэсары, япіскапы, дырэктары ўстановаў, міністры ды іншыя высокія асобы, рэпарцёры са шматлікіх бэльгійскіх газэтаў і радыё. Хор стаяў наперадзе дзеля выкананьня сьвяточнае цырымоніі.

А 17 гадзіне прыбыў кардынал Тыссэрант у суправаджэньні Апостальскага Нунцыя Чэнто і Рэктара Ўнівэрсытэту. Япіскап Слосканс, прафэсар Дэніс і айцец Робэрт сустракалі яго хлебам і сольлю пры ўваходзе ў дом. Калі кардынал увайшоў у залю, хор запеў "Многая лета". Прафэсар Дэніс вітаў кардынала перад публікаю. Хор азваўся "Одай", напісанай для кардынала спадаром Міколам Равенскім. Айцец Робэрт расказаў гісторыю Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня і Студэнцкага Дому. Хор выканаў "Магутны Божа". Калега Барыс Рагуля вітаў ад ураду БНР - хор сьпеў "Пагоню". Калега Вітаўт Рамук вітаў ад БСЗ - хор засьпяваў беларускі нацыянальны гымн. Пасьля Яго Эмінэнцыя кардынал Тыссэрант зьвярнуўся да прысутных, выказваючы свае сымпатыі да беларускіх студэнтаў. Хор зноў прасьпяваў яму "Многая лета".

Кардынал абышоў дом і высьвяціў яго. Калі ён вярнуўся ў залю, пачалася афіцыйная частка. Цырымонія ў Доме скончылася а 19 гадзіне. Усе адчувалі ўздым, былі перапоўныя пачуцьцём еднасьці і сяброўства.

У 19:30 запрошаныя госьці сабраліся ў кабінеце рэктара, куды прыйшлі старшыня парлямэнту і некаторыя міністры бэльгійскага ўраду. Пачаставалі ўсіх віном. А 20 гадзіне пачалася вячэра ва ўнівэрсытэцкай залі. Хор прасьпяваў "Ойча наш". За сталамі сядзела каля двухсот чалавек. У часе вячэры хор выканаў некалькі песьняў і "Оду". На заканчэньне прагучала "Дастойна".

Усе ізноў пайшлі ў кабінет рэктара, дзе ўвесь час забрала зьбіраньне аўтографаў кардынала і іншых "кітоў". Была кава і моцныя напоі. Пасьля 22 гадзіны на разьвітаньне з кардыналам хор прасьпяваў "Многая лета". На гэтым прыём скончыўся.

Уражаньні ад імпрэзы былі вельмі вялікія, і нагода - рэдкасная. Тут, як нідзе раней, удалося задэманстраваць, хто такія беларусы і чаго яны хочуць. Кардынал падкрэсьліў, што ён толькі дзеля беларусаў прыехаў у Бэльгію, прафэсар Дэніс асьвятліў усе нашыя сувязі з асобамі бэльгійскага ўраду, айцец Робэрт выказаў усе нашыя імкненьні. Прадстаўнікі іншых студэнцкіх арганізацыяў зайздросьцілі. Агулам дзень прайшоў выдатна. Пасьля заканчэньня афіцыйнай часткі, выказваючы падзяку, хор пеў "Многая лета" айцу Робэрту, прафэсару Дэнісу, прафэсару Равенскаму. Дома студэнты паднялі на "ўра" прафэсара Равенскага і айца Робэрта, сьпяваючы "Сто год". Зразумела, хор надаў сьвяту асаблівую ўрачыстасьць і прыгажосьць. Назаўтра й пасьлязаўтра ў бэльгійскіх газэтах было шмат артыкулаў і здымкаў аб адкрыцьці Беларускага Студэнцкага Дому". (З успамінаў Васіля Шчэцькі)

Васіль Шчэцька расказаў вельмі падрабязна пра падзеі, зьвязаныя з прыездам кардынала Тыссэранта ў Лювэн. Хачу дадаць некалькі дэталяў, якія могуць быць цікавымі для чытача. Вось колькі выняткаў з прывітаньня айцом Робэртам кардынала Тыссэранта.

Айцец Робэрт даў кароткі нарыс жыцьця студэнтаў на эміграцыі, пачынаючы з Марбургу. Далей ён апісаў дакладна дзейнасьць студэнтаў ня толькі ў навуковым напрамку, але і ў сацыяльнай працы сярод беларускіх работнікаў у Бэльгіі. З поўным разуменьнем яны адгукнуліся на заклік нацыянальных кіраўнікоў асягнуць маральныя і гістарычныя навукі, якія адпавядаюць больш дла падрыхтоўкі культурных і сацыяльных дзеячаў. Нашыя студэнты, далей прадаўжаў ён, выдалі пятую частку свайго сьціплага бюджэту на сацыяльныя патрэбы. Яны гэта робяць з надзеяй стварыць сацыяльнае, нацыянальнае ды хрысьціянскае ядро працоўных, якое станецца некалі ў вольнай Беларусі пачаткам сацыяльнага ды рэлігійнага адраджэньня. Сюды, у Бэльгію, была перанесена таксама Цэнтраля Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў на Чужыне, якая аб'ядноўвала маладых дзеячаў хрысьціянскага адраджэньня сваёй Бацькаўшчыны.

Пасьля айца Робэрта выступіў я, як старшыня ЦБСА на Чужыне:

- У прамове нашага апякуна, якую вы толькі што пачулі, акрэсьлены той ідэал, які намі кіраваў апошнія тры гады... Так, мы хочам падрыхтаваць будучыню нашае Бацькаўшчыны і прыняць актыўны ўдзел у яе нацыянальным, сацыяльным ды рэлігійным адраджэньні. Мы гэта мусім рабіць у цесным супрацоўніцтве з нашымі суродзічамі на Бацькаўшчыне й беларускай эміграцыяй на Чужыне. Наш народ праходзіць цяжкія выпрабаваньні, і нашай надзеяй зьяўляецца тое, што мы здабудзем усё для ажыцьцяўленьня гэтага вялікага ідэалу.

Пасьля я зачытаў прывітаньне ад прэзыдэнта Рады БНР, дзе ён выказаў вялікі жаль, што ня змог быць прысутным на гэтай урачыстасьці:

"Лювэн зьяўляецца для мяне крыніцай супакою ды падтрымкі. З нагоды сьвята 25 сакавіка скажыце сваім студэнтам, што яны павінны апраўдаць зьвернутую на іх увагу, каб сваёй працавітасьцю ў студыях ды адданасьцю нацыянальнай справе яны стварылі із свайго дому сапраўдны куток Беларусі і для сваіх суродзічаў-работнікаў, дзе магла-б захавацца любоў да Бацькаўшчыны, Народу ды хрысьціянскіх традыцыяў ня толькі на працягу выгнаньня, але аж да таго часу, калі мы будзем мець падобны да Лювэну цэнтар - кузьню выдатных людзей і верных хрысьціянаў, якіх так патрабуе нашая краіна".

- Дазвольце, Вашая Эмінэнцыя, - зьвярнуўся я да кардынала Тыссэранта, - зацытаваць некалькі выняткаў зь лістоў з Канады, Нямеччыны, Аргэнтыны, Ангельшчыны ды іншых краінаў, якія вельмі пазытыўна адгукаюцца аб Лювэне. У адным лісьце з Буэнас-Айрасу гаворыцца: "Я жадаю вам умацаваць вашыя пазыцыі ў Лювэне й пашырыць яшчэ больш лік нашых студэнтаў. Мне здаецца, што вы зможаце падрыхтаваць людзей, якіх у блізкай будучыні будзе патрабаваць Беларусь". Што за прарочыя словы!

Ліст з Лёндану (Англія): "Я прабыў тры дні ў Лювэне і вярнуўся на дзесяць гадоў маладзейшы...".

- Ваша Эмінэнцыя, вось што думае беларускае грамадства - ад ейнага прэзыдэнта да работніка - аб справе, якая робіцца ў Лювэне. Прыміце, Ваша Эмінэнцыя, нашую агульную падзяку.

Тады забраў голас кардынал Тыссэрант. Вось вынятак з ягонае прамовы:

- Свабоднае духовае разьвіцьцё зьяўляецца найгалоўнейшай патрэбай кожнага чалавека. Вы маеце ўсе магчымасьці свабодна разьвівацца ў хрысьціянскім духу. Культывуйце й перахоўвайце свае рэлігійныя й нацыянальныя традыцыі і сваю культуру. Мне было вельмі прыемна пачуць, што вы цікавіцеся сацыяльным становішчам беларускіх работнікаў у Бэльгіі.

Доктар Вітаўт Рамук, старшыня Студэнцкага Згуртаваньня, завяршаючы ўрачыстасць, падзякаваў прысутным, і тут загрымела "Мы выйдзем шчыльнымі радамі"...

Папаўдні кардынал Тыссэрант быў маім госьцем. Людміла спаткала яго ў нашым сьціплым памяшканьні ды частавала кавай. Ён прабыў у нас каля гадзіны. Гутарка ў асноўным вялася пра Беларусь, ейнае цяперашняе становішча - эканамічнае, сацыяльнае ды рэлігійнае. Тыссэрант слухаў уважліва, зацікаўлена, хаця я ня сумняваюся, што Ватыкан меў дакладную інфармацыю. Людміла была на апошнім месяцы цяжарнасьці зь Вітаўтам, і гэтая акалічнасьць стварала яшчэ больш прыязную сямейную атмасфэру. Кардынал на разьвітаньне прасіў інфармаваць яго аб посьпехах нашай групы ды запрашаў нас наведаць яго ў Рыме.

У гэты самы дзень вечарам быў прыём ва ўнівэрсытэцкай залі ў гонар кардынала. Абед даваў рэктар унівэрсытэту япіскап ван Уайэнбэрг. Падчас абеду сьпяваў наш хор.

Цікава падаць меню, якое мы склалі з айцом Робэртам:

Полацкі боршч
Наваградская парасяціна
Беластоцкая салата
Віленскія індыкі з гомельскай бульбай
Бургундскае віно
Торт "Кардынал"

Была вельмі прыязная атмасфэра. Гучалі беларускія народныя песьні. З прывітальнай прамовай выступіў рэктар унівэрсытэту:

- Ваша Эмінэнцыя, я вельмі рады, што вы наведалі наш унівэрсытэт. Хоць ініцыятыва запрасіць Вас, прызнаюся, не мая, мы заўдзячваем гэта беларускім студэнтам. Мы чакалі на Вас ад 1938 году. Вітаць Вас тут - вялікая радасьць.

На заканчэньне свайго прывітаньня рэктар падняў тост за Папу, Караля і Беларусь, а маладым беларускім студэнтам ад усяго сэрца пажадаў, каб у блізкай будучыні яны вярнуліся на сваю Бацькаўшчыну.

Кардынал падзякаваў беларускім студэнтам і рэктару за запросіны.

Доўга яшчэ гучала бяседа ў Беларускім Студэнцкім Доме. Падкідалі на "ўра" кампазытара Равенскага ды айца Робэрта. Зазначу, што падзеі гэтага дня мелі выключнае значэньне для беларусаў.

На наступны дзень кардынал спаткаўся зь бэльгійскім каралём Бадуэнам. Здавалася, што прэса прысьвяціла шмат больш мейсца ягонай візыце ў Лювэне.

Тут падаю сьпіс прысутных гасьцей:

"Яго Эмінэнцыя Кардынал Аўген Тыссэрант, Дэкан Сьв. Калегіі Кардыналаў, Сакратар Сьв. Кангрэгацыі для Ўсходняй Царквы.

Яго Эксцэленцыя Апостальскі Нунцый Чэнто.

Яго Эксцэленцыя Япіскап Сюнэнс, прадстаўнік Яго Эмінэнцыі Вялікага Канцлера Лювэнскага ўнівэрсытэту, Кардынала Архіяпіскапа Малінскага ван Руй.

Яго Эксцэленцыя Менскі й Магілёўскі Апостальскі Адміністратар Япіскап Б. Слосканс.

Пралат ван Уайэнбэрг, Рэктар Лювэнскага Ўнівэрсытэту.

Пралат Літт, Віцэ-рэктар Лювэнскага Ўнівэрсытэту і Старшыня Акадэмічнага Камітэту для чужынцаў.

Прафэсар Ван дэр Эссэн, Сакратар Лювэнскага Ўнівэрсытэту.

Прафэсар Дэніс, Старшыня Камітэту Дапамогі Беларускім Студэнтам у Лювэне.

Яго Эксцэленцыя Дзяржаўны Міністар Ф. ван Кавэлярт, Прэзыдэнт Бэльгійскага Парлямэнту.

Яго Эксцэленцыя Міністар Юстыцыі й Культу, былы Прэм'ер Фальен і Мадам.

Паўнамоцны Міністар Мэнье, прадстаўнік Міністра Замежных Справаў П. ван Зэлянд.

Былы Прэм'ер-міністар Эйскенс.

Спадар Ж. Воссэн, Галоўны Сакратар Міністэрства Ўнутраных Справаў.

Спадар Спрэўтэльс, Шэф Кабінету Міністра дэ Тай - Міністра Народнага Здароўя й Сям'і.

Спадар Ван дэн Боррэн, Дырэктар Міністэрства Народнага Навучаньня, прадстаўнік Міністра Гармэль.

Прафэсар Лееманс, Дзяржаўны Дараднік.

Яго Эксцэленцыя Галоўны Архімандрыт Зільянты, Эгзарх манастыра Монт Олівэтто.

Пралат Заніні, дараднік Нунцыятуры.

Пралат Аста Орлянда, Аўдытар Нунцыятуры.

Архімандрыт манастыра Монт Сэзар у Лювэне, Капэльле.

Дэ Уільс, Архімандрыт манастыра ў Афлігем.

Спадар Ансьё дэ Фаво, аташэ пры Кабінеце Міністэрства Замежных Справаў.

Спадар Сімонс, Эшвэн Прыгожых Мастацтваў места Лювэна.

Спадар Помба, Адміністратар Паліцыі для Чужынцаў.

Спадар Сэнатар Васіль Рагуля.

Прафэсар "ардэн.

Паважаныя айцы Гарошка, Сіповіч і Чарняўскі.

Паважаны айцец Смаршчок, Старшыня СББ і Кіраўнік Інтэрнату Беларускае Моладзі ў Лювэне".("Бацькаўшчына", 25 сакавіка 1952)

У 1953 годзе студэнты Лювэну наладзілі сьвяткаваньне 25 сакавіка ў Рыме. Удзел прыняла маленькая беларуская калёнія, знакаміты наш сьпявак Пётра Конюх ды група артыстаў зь ягонага асяродзьдзя. Там-жа, у прыгожым гатэлю, зрабілі прыняцьце для палітыкаў ды гасьцей з Ватыкану.

Газэта "Бацькаўшчына" (красавік 1953) падрабязна асьвятляла слаўныя ўгодкі.

"Дзень пачаўся ўрачыстай багаслужбай у Санта Франчэска Романа, недалёка ад Форум Романум і слаўнага Колісэум. Пасьля багаслужбы ўсе былі запрошаны ў манастыр на бяседу й пачастунак.

Тут айцец Робэрт пазнаёміў прысутных зь беларусамі і іхняй Бацькаўшчынай. Калі ён пачаў гаварыць, то хваляваўся, і ягоны голас дрыжаў. Зацытуем ягоныя словы, якія пакінулі ва ўсіх незабыўнае ўражаньне.

- Беларусь пэўны час была для мяне няведамым паняцьцем, - сказаў ён. - Я узяў мапу ды пачаў яе шукаць. Сёньня, калі я пазнаў беларускую моладзь, ейны гранічны ідэялізм і адданасць вялікай ідэі, я пазнаў Беларусь і паверыў у яе ўваскрашэньне і няўміручасьць.

Айцец Робэрт быў відавочна ўсхваляваны. Ён электрызаваў прысутных сваёй бязьмежнай верай у Беларусь.

Бяседа закончылася чаркай Lakryma Chrysti. Увечары адбылася Акадэмія ў Гранд-Гатэль. Тут ужо айцец Татарыновіч выявіў свае арганізацыйныя здольнасьці.

Айцец Татарыновіч быў старшынёю рымскага адзьдзелу Цэнтралі Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў на Чужыне. Ён прывітаў гасьцей і даў слова старшыні ЦБСА доктару Барысу Рагулю, які зрабіў даклад на французскай мове. Пераклад дакладу, зроблены айцом Робэртам на італьянскую мову, быў загадзя раздадзены прысутным.

Пачалася мастацкая частка. Першай выступіла ліцэнцыятка Лювэнскага Ўнівэрсытэту спадарыня Людміла Рагуля з народнымі песьнямі ў апрацоўцы кампазытара Равенскага. Тыпова народны жанр песьняў, які гарманізаваў зь беларускай народнай вопраткай, выклікаў вельмі прыемнае ўражаньне. Але вось засьпяваў Пётра Конюх, наш славуты бас. Першая песьня, італьянская, - "Бацькаўшчына", другая - "Жыў на сьвеце Лявон". Здавалася, замерла заля, калі пачуўся ягоны магутны голас. "Не пазводзяцца Лявоны у нас..." - у гэтых словах чулася прароцтва, што Беларусь яшчэ аджыве. Спадар Уладзімер Цьвірка таксама выканаў некалькі народных песьняў.

Пасьля абеду ўсе адказвалі на пытаньні прысутных пра Беларусь. Акружылі госьці Цьвірку, айца Татарыновіча, айца Робэрта... Сакратар бэльгійскай амбасады паабяцаў наведаць студэнтаў у Лювэне, каб лепш пазнаць Беларусь. Прафэсар Маніні зь міністэрства асьветы дамаўляўся пра спатканьне, каб атрымаць больш інфармацыі пра нашую Бацькаўшчыну. Доктар Энрыко Інсабата падзяліўся сваімі ўражаньнямі зь ягоных спатканьняў з прадстаўнікамі БНР у І918 у Жэнэве. Карэспандэнт "Фігаро" не даваў супакою Пятру Конюху, просячы засьпяваць яшчэ беларускіх песьняў.

На наступны дзень айцец Робэрт запрасіў беларускую калёнію на абед, каб яшчэ раз падзяліцца ўражаньнямі. Там было выказана пажаданьне, каб ЦБСА наладжвала штогод такія сьвяткаваньні ў розных краінах Эўропы".

"7 ліпеня 1953 году Беларускі Ансамбаль быў запрошаны на канцэрт, ладжаны ЮНЕСКА ў Брусэлі. Хор выступаў пад кіраўніцтвам Алеся Карповіча, які замяніў адышоўшага ад нас сьв. памяці Міколу Равенскага і атрымаў мэдаль ЮНЕСКА. Яшчэ адна перамога на міжнародным форуме!" ("Бацькаўшчына", жнівень 1953)

17 кастрычніка 1953 году адбыўся чацьвёрты гадавы Кангрэс ЦБСА. У кангрэсе прынялі ўдзел наступныя арганізацыі: Беларускае Студэнцкае Аб'яднаньне "Жыцьцё ў Ангельшчыне", Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ў Лювэне (Бэльгія), Беларускае Студэнцкае Аб'яднаньне ў Францыі, Беларускае Студэнцкае Таварыства ў ЗША, Адзьдзел ЦБСА ў Італіі, Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ў Мадрыдзе (Гішпанія), Беларускае Студэнцкае Аб'яднаньне ў Нямеччыне, Беларускі Студэнцкі Ансабаль у Лювэне.

Працу Кангрэс пачаў традыцыйнай малітвай "Ойча Наш" і нацыянальным гымнам "Мы выйдзем шчыльнымі радамі". Я быў старшынёй, прывітаў удзельнікаў і даў кароткі нарыс дзейнасьці за мінулы год. У пляне далейшай працы падкрэсьліў неабходнасьць выкарыстаньня тых, хто закончыў вучобу, у грамадскай і палітычнай дзейнасьці з мэтай пашырэньня інфармацыі пра Беларусь і яе імкненьне да незалежнасьці, пошукаў новых кандыдатаў у вышэйшыя навучальныя ўстановы. Падкрэсьліў важнасьць утрыманьня інтэрнату для вучняў сярэдняй школы, каб папаўняць рады студэнтаў. Інтэрнат існаваў у Лювэне ад 1952 году. Мы мелі толькі дзьве дзяўчыны. Адна зь іх - дачка ведамага патрыёта і героя Ўсевалада Родзькі, які загінуў так, як Кастусь Каліноўскі, - на савецкай шыбеніцы. Увесь гэты час утрыманьне інтэрнату было дадатковай фінансавай нагрузкай на сьціплы бюджэт студэнтаў.

Пасьля справаздачаў ад паасобных адзьдзелаў была выбрана новая ўправа ЦБСА ў наступным складзе:

Старшыня Уладзімер Цьвірка, студэнт апошняга году палітыкі і сацыялёгіі.

Заступнік старшыні доктар Аўген Вярбіцкі, ЗША.

Сябры управы - доктар Уладзімер Набагез, Аляксей Арэшка, ліцэнцыят хіміі, доктар Анатоль Занковіч, Станіслаў Мак, студэнт трэцяга году палітыкі і сацыялёгіі.

Рэфэрэнтам студэнцкага стыпэндыяльнага фонду быў абраны айцец Аўген Смаршчок.

У нядзелю 18 кастрычніка айцец Аўген Смаршчок адслужыў службу, пры якой ахрысьціў свайго сына Андрэя. Гэта быў ужо трэці прыбытак у нашай студэнцкай грамадзе. Першая Рагнеда, а тады Вітаўт - дзеці Людмілы й Барыса Рагуляў, нашыя дзеці.

19 кастрычніка былі даклады доктара Набагеза "Выкарыстаньне студэнцкае моладзі ў службе Беларусі" і мой - "Патрыятызм і касмапалітызм". У сваім дакладзе я паказаў, што шлях для служэньня чалавецтву вядзе праз шлях служэньня свайму народу. Неабходна падняцца да высокага духовага ўзроўню, каб стацца больш карысным для агульналюдской садружнасьці.

Кангрэс паслаў прывітальную тэлеграму прэзыдэнту Рады БНР Міколу Абрамчыку і выказаў падзяку айцу Робэрту за ягоную ахвярную працу для беларускага студэнцтва.

У гэтым-жа годзе наш хор і таночны ансабаль быў запрошаны Беларускім Згуртаваньнем у Вялікабрытаніі з канцэртам. Я быў прыемна зьдзіўлены, убачыўшы поўную залю ангельскіх гасьцей. Пры мне сядзела жонка аднаго лорда і, калі выступіў Пётра Конюх, яна схапіла мяне за руку дый кажа: "Гэта - Шаляпін!". Трэба прызнаць, што Конюх выканаў некалькі нумароў з вялікім майстэрствам.

У канцы гэтага году мы панесьлі вялікую маральную страту. Ватыкан забраў ад нас айца Робэрта й перавёў яго ў манастыр дзесьці ў глухім кутку Аўстрыі. Сумная вестка адбілася на нас вельмі трагічна. Гэта было раўназначна выгнаньню ды пакараньню за ягоныя прагрэсыўныя рэлігійныя погляды. Яшчэ перад выездам айца Робэрта мы даведаліся, што ватыканскія стыпэндыі закончацца ў 1953-54 акадэмічным годзе. Айцец Робэрт ня паў духам. Праз свае кантакты ён атрымаў аўдыенцыю ў спадара Шпака, міністра замежных спраў Бэльгіі. Мы пайшлі ўдваіх. Нам удалося пераканаць міністра, каб грошы, якія Бэльгія дае ЮНЕСКО, перадалі Лювэнскаму Ўнівэрсытэту, бо менавіта тут вучылася найбольшая колькасьць чужынецкіх студэнтаў. Цяжка паверыць, але манэўр удаўся, і тут зноў мансіньёр Літт прызнаў нашую перамогу. Такім чынам, на якісь час беларускія студэнты былі забясьпечаныя стыпэндыямі. Усё гэта, аднак, ня цешыла мяне.

У выгнаньні айцец Робэрт апынуўся ізаляваным ад сьвету. Я наведаў яго ў закінутым маленькім манастыры. Сумнае гэта было спатканьне. Ён не наракаў на лёс, але, калі мы сустрэліся, ня мог паўстрымацца ад сьлёз. Мне таксама сьціснула горла. Пасьля доўгага маўчаньня ён пацікавіўся жыцьцём студэнтаў. Здавалася, ён страціў волю да жыцьця... Чалавек, які так шмат зрабіў для нас, заплаціў выгнаньнем за сваю любоў і талерантнасьць... І ўсё-ж мы зь ім не хацелі здавацца. Разам выпрацавалі плян дзейнасьці. Я паабяцаў пачаць захады, каб перавесьці яго назад у Лювэн.

Пасьля майго звароту ў Лювэн я папрасіў дзядзьку айца Робэрта дапамагчы мне атрымаць аўдыенцыю ў кардынала Тыссэранта ды ягонага садзеяньня ў вяртаньні айца Робэрта. Ён ахвотна згадзіўся мне дапамагчы, і праз некалькі тыдняў я быў ў Рыме, каб падаць пэтыцыю нашай грамады ў абарону свайго апякуна. Мы падрыхтавалі прыгожы альбом пра жыцьцё лювэнскіх студэнтаў-беларусаў і пра ўдзел айца Робэрта ў нашых справах.

- Ваша Эмінэнцыя, - зьвярнуўся я да кардынала Тыссэранта, - усё, што Вы зрабілі для нас, амаль анулюецца фактам выгнаньня айца Робэрта.

Кардынал не запратэставаў і даў магчымасьць мне выказацца. Цяжка прыпомніць усе мае аргумэнты. Яны былі эмацыянальныя, але, відаць, таксама і пераканаўчыя. Пасьля хвіліны маўчаньня кардынал адказаў:

- Я глыбока цаню вашую любоў і прывязанасьць да айца Робэрта. Я зраблю ўсё магчымае, каб вярнуць яго да вас...

Хіба здарылася цуда. У кастрычніку айцец Робэрт быў пераведзены назад у Лювэн і трыумфальна вярнуўся да сваіх дзяцей. Дый мы зноў адчулі, што маем бацьку.

- Барыс, гэта не надоўга, - гаварыў ён мне, - яны мяне адсюль усё роўна забяруць.

Ён ведаў сыстэму. І не памыліўся.

Ватыкан не дараваў яму прагрэсыўных рэлігійных поглядаў. У 1955 годзе, амаль адразу пасьля майго выезду ў Канаду, я даведаўся, што айцец Робэрт быў перакінуты ў Афрыку...

З часам ён вярнуўся ў Бэльгію, зламаны фізычна й духова. Шмат пазьней я спаткаўся зь ім у доме хранічна хворых інвалідаў-манахаў недалёка ад Брусэлю - незадоўга перад ягонай сьмерцю. Айцец Робэрт быў спараліжаваны, ня мог гаварыць, аднак пазнаў мяне: у яго вачох я ўбачыў радасьць спатканьня. Ён слаба сьціснуў маю руку. Нешта падобнае на ўсьмешку асьвяціла ягоны твар. Мы абняліся на разьвітаньне, і ў нашых вачох былі сьлёзы. Я не саромеўся сваіх сьлёз. Мы ведалі, што гэта - наша апошняя сустрэча й разьвітаньне... Я апошні раз бачыў гэтага чалавека зь вялікім сэрцам, зь вялікай душою ды бязьмежнай адданасьцю ў службе для другіх. Некалі ён мне казаў:

- Ты, Барыс, ніколі ня бачыў, каб я спацыраваў з малітоўнікам па парку. Мае малітвы - рабіць добрыя ўчынкі, і я веру, што нашаму Богу, Барыс, гэта падабаецца.

Трапна і мудра ён сказаў.

І добра пазнаў мяне...

Неўзабаве пасьля гэтай візыты айцец Робэрт адышоў ад нас, але ўжо не па волі Ватыкану, а па волі вышэйшай інстанцыі Усемагутнага Бога, які даў нам айца Робэрта. Мы Яму будзем дзякаваць як доўга будзем жыць. Магчыма, калі-небудзь на Беларусі яму паставяць помнік. Але ніякі помнік не заменіць нашай памяці аб велічы духу айца Робэрта.

Усё новыя і новыя студэнты заканчвалі вучобу, уладкоўваліся на працу - разьязджаліся па розных краінах...

"На чацьвёртым годзе навучаньня, - расказвае Вітаўт Кіпель, - пачыналася дыплёмная праца: я выбраў тэму - перагляд здымкі Візэйскага ярусу ў раёне Буфію, басэйн Шарлеруа. Дыплёмная праца ўзяла прыблізна год. У восень 1953 году мне быў уручаны дыплём геоляга (зразумела, папярэдне я здаў усе залікі і абараніў працу!).

Далей трэба было рабіць выбар - што наступнае? Можна было адразу ехаць у Бэльгійскае Конга і працаваць, можна было заставацца пры ўнівэрсытэце альбо рабіць дактарат. Прафэсар "ак Таро запрапанаваў мне тэму для дактарату: вывучэньне літыевых сьлюдаў зь пегмаціту Маноно. У распрацоўцы тэмы была зацікаўленая кампанія Юніён Мініер, бо літыевыя сьлюды ў тым мейсцы вельмі абнадзейвалі як сыравіна. Я з прыемнасьцю ўзяўся за дактарат. Праца трывала добрыя два гады. Дактарат я закончыў у верасьні 1955 году, абарона дысэртацыі была абвешчаная месяц наперад у розных прафэсыйных часапісах, бюлетэнях. У дзень абароны прыехала ладне геахімікаў з Брусэлю, Льежу. Я падрыхтаваўся, і ўсё прайшло вельмі добра. Для мае пэрсанальнае сатысфакцыі абарона прайшла нагэтулькі пасьпяхова, што мне была дадзеная адзнака "Гранд дістанксіон" - "вельмі добра". У 1956 годзе вынікі маёй доктарскай дысэртацыі былі выдрукаваныя ў працах Бэльгійскае Акадэміі Навукаў".(З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

Выбух карэйскай вайны на кароткі час ажывіў нас, даючы надзею, што, можа, гэты канфлікт набудзе шырэйшы маштаб і прысьпешыць вызваленьне Беларусі ды магчымы наш зварот дадому. З другога боку, пэрспэктыва нуклеярнай вайны ды яе вынік, асабліва для Беларусі, якая магла-б стацца першай ахвярай, напоўніла нас страхам і трывогай. Заканчэньне вайны падзелам Карэі на Паўночную ды Паўдзённую пераканала нас, што Захад не гатовы да канфрантацыі, а нам трэба настройвацца на даўжэйшы пэрыяд эміграцыі і думаць, як уладкавацца на чужыне, быць гатовымі да доўгага выгнаньня; трэба рыхтавацца да доўгага змаганьня і, каб яно было эфэктыўным, неабходна забясьпечыць таксама матэрыяльны бок жыцьця як для сябе, так і для сваіх сем'яў. Аднак прафэсыйная будучыня ў Бэльгіі не абяцала шмат. Бэльгійцы стваралі цяжкасьці для эмігрантаў у атрыманьні ліцэнзыяў на прыватную мэдычную практыку. Мы вырашылі ехаць у Канаду...

У лістападзе 1954 году айцец Робэрт зрабіў у гатэлі ўрачысты разьвітальны абед для мяне й Людмілы. На гэтым абедзе прысутнічалі: рэктар Лювэнскага Ўнівэрсытэту, віцэ-рэктар, прафэсары, члены Камітэту дапамогі беларускім студэнтам у Лювэне ды калегі й сябры-студэнты... Чульлівае разьвітаньне зь сябрамі ды супрацоўнікамі... Слова рэктара...

Трэцяга сьнежаня ў Амстэрдаме разьвіталіся і з Валодзем Набагезам. Там ён мне усунуў канвэрт ў кішэню:

- Не пераймайся, можа, калі і я папрашу дапамогі ад цябе...

Апошнія абдымкі. Карабель памалу аддаляўся... Доўга мы глядзелі на постаць Валодзі. Берагі Эўропы зьніклі за даляглядам. Людміла і двое дзетак, Рагнеда й Вітаўт, - уся мая маёмасьць. Глыбока ў душы я паабяцаў забясьпечыць ім будучыню.

Праблему далейшага ўладкаваньня вырашалі і іншыя выпускнікі Лювэнскага Ўнівэрсытэту.

"У асабістым пляне паўстала і гэткая справа: у сярэдзіне пяцідзясятых гадоў мы, студэнты, добра ўсьведамілі, што павароту на Бацькаўшчыну няма - у найлепшым выпадку "пуцёўка ў лягер", у найгоршым... хто яго ведае?! Дык у кожнага ў галаве была думка: дзе атайбоўвацца? Далёка ад Бацькаўшчыны ад'язджаць не хацелася, бо мы Беларусьсю жылі. Мне асабіста колькі разоў прапаноўвалі ехаць у Бэльгійскае Конга, быць геолягам, але я прапановы адхіляў. Калі скончыў дактарат, дзякуючы маім кантактам з кампаніяй "Пэтрафіна" (я для гэтае кампаніі працаваў - аналізаваў фарамініфэры трацічных пародаў Бэльгіі), мне было прапанавана ехаць у Парыж, адбыць шасьцімесячную спэцыялізацыю ў Вышэйшым Інстытуце Нафты, а потым ехаць у французскі Габон. І гэтае прапановы я ня прыняў. Паступова прыйшло рашэньне: трэба перабірацца ў ЗША. Там будзе і праца і грамадства, бо ад беларускага зямляцтва адзьдзяляцца ў мяне нават і ў думках ня было!

І гэтак напрыканцы 1955 году, Зора пару тыдняў раней, а я на Каталіцкія Каляды, прыехалі ў Злучаныя Штаты Амэрыкі. Бэльгійскі эпізод жыцьця закончыўся.

Я пражыў у Лювэне больш за шэсьць гадоў, Лювэнскі Каталіцкі Ўнівэрсытэт быў маёй першай Alma Mater, бо крыху пазьней я закончыў яшчэ і ўнівэрсытэт амэрыканскі, а ў 1993 годзе меў гонар атрымаць дыплём, гэтым разам Honoris causa, і ўнівэрсытэту на Бацькаўшчыне, Гарадзенскага. Дарэчы, атрымліваючы ганаровы дыплём нумар першы наймалодшага тады ўнівэрсытэту Беларусі, я прыпомніў там і Лювэнскі Каталіцкі Ўнівэрсытэт, як адзін са старэйшых унівэрсытэтаў сьвету, заснаваны ў 1525 годзе". (З успамінаў Вітаўта Кіпеля)

Лювэнскі Ўнівэрсытэт даў нам каштоўную групу інтэлігентаў, адданых беларускай справе. Шмат больш чым дзясятая частка аказаліся высока вартаснымі ня толькі для Бацькаўшчыны, яны таксама зрабілі вялікі ўклад для тых дзяржаў, дзе іх прынялі і дзе далі ім магчымасьць працаваць, рэалізаваць свае веды і здольнасьці.

За час існаваньня Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня ў Лювэне (1949-1963) закончылі Лювэнскі Ўнівэрсытэт трыццаць чатыры асобы: сем - мэдычны факультэт, тры - хімічны, тры - эканамічны, сем - факультэт палітычных і сацыяльных навук, тры - фармацэўтычны, тры - псыхалягічны, два -агранамічны, два - інжынэрны, адзін - матэматычны, адзін - геалягічны, адзін - гістарычны і адзін - гісторыі мастацтва.

"Палавіна з выпускнікоў увесь час удзельнічала ў беларускай нацыянальнай працы. Чалавек дванаццаць зь іх былі (ці ёсьць і сёньня, хто жывы) актыўнымі грамадскімі ці навуковымі беларускімі работнікамі. А чалавек шэсьць, што не закончылі студыі, але былі ў Лювэне, засталіся і пазьней актыўнымі ў беларускай нацыянальнай ці навуковай працы. Некаторыя закончылі студыі ў іншых мейсцах.

Ці апраўдала лювэнская група беларускіх студэнтаў надзеі беларускага грамадства ды кіраўнікоў беларускай эміграцыі? Я асьмельваюся сказаць, што апраўдала. Лік студэнтаў, што закончылі студыі, паказвае, што трэць іх засталася адданымі працаўнікамі беларускай справы. У гэтым-жа выхаваўчым асяродзьдзі Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня прайшлі стаж і тыя, што ня скончылі студыяў, але сфармаваліся як вартасныя беларускія працаўнікі. Гэта я кажу аб'ектыўна. Але ёсьць у беларускім грамадстве людзі, што любяць мераць рэчы на свой капыл. Напрыклад, яны пішуць, што беларускія лювэнскія студэнты - гэта "апосталы Ватыкану", "навернутыя вуніяты", "прыстасаванцы" і г. д. Ёсьць і іншыя паклёпы. "Што галава, то і розум"... Кожны па-свойму думае. Аднак падобных рэчаў у беларускай студэнцкай групе ў Лювэне мне не даводзілася чуць або бачыць. Прынамсі, ніхто нас не намаўляў мяняць нашыя рэлігійныя погляды ці перакананьні. Гэтага ня было ні афіцыйна, ні прыватна". (З успамінаў Васіля Шчэцькі)

Я хачу тут даць агульны агляд гэтага часу й падкрэсьліць найважнейшыя факты. Паездка ў Рым, атрыманьне, хаця й сьціплае дапамогі - толькі дзесяць стыпэндыяў, - але гэта дало нам патрэбную фінансавую базу. Прыезд "Дванаццаткі" ў Лювэн быў пераломным выдарэньнем - жыцьцё актывізавалася. Сустрэча з кампазытарам Міколам Равенскім у Лювэне запачаткавала новы пэрыяд культурніцка-асьветніцкай дзейнасьці студэнтаў - прапаганду беларускае культуры, песьні ды танцаў - ня толькі сярод эмігрантаў-суродзічаў, але і сярод бэльгійскага грамадства, Францыі ды Ангельшчыны. Шматлікія выезды з канцэртамі па асяродках ў Бэльгіі, канцэрты ды сьвяткаваньне нацыянальных угодкаў на акадэмічным форуме Бэльгіі, канцэрты на французскім тэлебачаньні, выступленьні ў Ангельшчыне распаўсюдзілі ідэю беларускага нацыянальнага жыцьця і яго няўтомнага імкненьня да вызваленьня беларускага народу зь ярма бальшавіцкага таталітарызму.

Эпілёг

Марбург... Лювэн...

Як прыемны сон, прыгадваюцца яны з часоў маёй маладосьці. Пасьля 1955 году яшчэ было некалькі студэнтаў, якія прыехалі з амэрыканскага кантыненту на студыі ў Эўропу, але я ня маю пра іх дакладных зьвестак. Лювэнцы разьехаліся па розных краінах ды панесьлі з сабою малады дух патрыятызму. Пераважная бальшыня зь іх дасягнула вялікіх посьпехаў ці то ў сваёй прафэсыі, ці то ў навуцы, ці то ў грамадскай дзейнасьці. Дзе-б яны ні былі, яны несьлі штандар Незалежнасьці, штандар Дэмакратыі, штандар Беларускай Народнай Рэспублікі. Я спадзяваўся, што прынамсі дзясятая частка з тых, што прыехалі на студыі ў Бэльгію, будуць мець станоўчыя вынікі, а па сутнасьці, амаль усе яны апраўдалі давер беларускага грамадства. Цяпер, калі подых свабоды павеяў на роднай зямлі, калі наша імя стала ведама ўсяму сьвету, калі ня трэба больш паясьняць, хто мы такія, мы ня маем права забыцца, што нашая Бацькаўшчына яшчэ далёка ня тая, пра якую мы марылі, і яна патрабуе нашай духовай, культурнай ды матэрыяльнай дапамогі.

Заклікаю вас памагчы Ёй стацца сапраўды Незалежнай, Вольнай Дэмакратычнай Дзяржавай ды скінуць зь Яе стагодзьдзі нявольніцкае псыхалёгіі!

Парыж

Парыжскі Ўнівэрсытэт, асабліва цэнтральная частка яго, Сарбона, прыцягваў студэнтаў са ўсяго сьвету ад часу свайго заснаваньня ў сярэдзіне ХІІІ стагодзьдзя, і таму беларускія студэнты, якія апынуліся ў Парыжы пасьля Другой Сусьветнай вайны ня былі першымі зь Беларусі, што вучыліся ў Сарбоне. Як прыклад можна прыгадаць нябожчыка Яўхіма Скурата, які, дзякуючы стыпэндыі, здабыў тут у трыццатых гадох навуковую ступень доктара ў галіне літаратуры. Колькі беларускіх студэнтаў вучылася ў Сарбоне раней, у папярэднія стагодзьдзі, дасюль ніхто ня цікавіўся, і тэма гэтая чакае свайго дасьледніка. Пасьля Другой Сусьветнай вайны нямала маладых беларусаў эмігравала ў Францыю з надзеяй, што і яны змогуць атрымаць адукацыю ў ведамых французскіх унівэрсытэтах.

У кастрычніку 1949 году студэнты і кандыдаты на студэнтаў заснавалі ў Парыжы Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ў Францыі. Вучыўся тады ў Вышэйшай Мастацкай Школе (École nationale supérieure des beaux-arts), на адзьдзяленьні скульптуры, Міхась Наўмовіч. Хадзілі на заняткі яшчэ пару асобаў. Тыя, што яшчэ не студыявалі, рыхтаваліся тым ці іншым спосабам да паступленьня ва ўнівэрсытэт: вывучалі французскую мову ў Alliance française, рыхтаваліся да экзаменаў, працавалі, каб падзарабіць на навуку.

Нажаль, высілкі гэтыя не давалі вынікаў. Бо хаця за навуку ў французскіх дзяржаўных унівэрсытэтах плаціць ня трэба было, але кошты пражыцьця былі вельмі высокія. Стыпэндыяў-жа для студэнтаў-уцекачоў ня было ніякіх. Таму некалькі маладых беларусаў выехалі студыяваць у іншыя ўнівэрсытэты (Мадрыд, Лювэн), а з тых, што засталіся, скончылі студыі толькі тыя, што мелі падтрымку бацькоў. Але і яны вучыліся ў вельмі цяжкіх умовах.

У французскіх унівэрсытэтах вучыліся таксама і студэнты беларускага паходжаньня, якія сябе беларусамі ня лічылі. На курсах у Сарбоне ня раз даводзілася спатыкаць сясьцёр Сьвятаполк-Мірскіх. Не магла на іх нагледзецца: выглядалі абедзьве, як партрэты ХVІІ стагодзьдзя, зьнятыя са сьцяны музэю. Да беларускасьці не прызнаваліся і мною ня цікавіліся. Іншы студэнт мне раз прызнаўся, што ён беларус, але што ён гэтага нікому ня кажа, бо яго ў польскай школе навучылі, што беларусы ня вельмі здольныя да навукі. На гэтым і скончылася нашае знаёмства...

У беларускім асяродзьдзі ў Парыжы моладзь не дзялілася на студэнтаў і ня-студэнтаў. Усе былі ў Арганізацыі беларускае моладзі, прымалі ўдзел ува ўсіх урачыстасьцях і нацыянальных мерапрыемствах; выдавалі разам часапіс "Моладзь", рабілі ўсё магчымае, каб нейкім спосабам спрычыніцца да пашырэньня між чужынцамі ведаў пра Беларусь.

Я належала да маладзейшага пакаленьня моладзі. Прыехала ў Францыю з бацькамі Ўладзімерам і Эвелінай Шыманец і братам Лявонам у 1948 годзе, калі мела дванаццаць гадоў. Скончыла ў Францыі сярэднюю школу, паступіла ў Вышэйшую Мастацкую Школу, дзе правяла найлепшы год майго студэнцкага жыцьця. Прафэсар "ан Сувэрб'е (Jean Souverbie), сябра Французскай Акадэміі Мастацтваў, прадказваў мне прыгожую будучыню. Мастацтва прыносіла кожны дзень бязьмежную радасьць, задавальненьне.

Але агульнае пачуцьцё няпэўнасьці, што наглядалася сярод новых эмігрантаў, страх перад будучыняй, заснаваны на долі бацькоў ды старэйшых суродзічаў, якія, нягледзячы на дыплёмы, апынуліся ў Францыі на фэрмах ды фабрыках, давялі мяне з братам да перакананьня, што трэба перш-наперш здабыць прафэсію, якая-б дазволіла зарабіць на кавалак хлеба. Так меркаваў, напэўна, і Міхась Наўмовіч, бо пасьля заканчэньня Вышэйшай Мастацкай Школы пайшоў вывучаць фізыятэрапію, што забясьпечыла яго матэрыяльна. Калегі-мастакі, якія ня мелі іншых ведаў, працавалі тады, каб пражыць, начнымі вартаўнікамі. Я ўжо валодала некалькімі мовамі, дык вырашыла спэцыялізавацца ў гэтай галіне ў Сарбоне. У 1959 годзе атрымала ступень Licence ès Lettres (Langues vivantes) Парыжскага Ўнівэрсытэту. Брат Лявон пасьля заканчэньня тэхнічнай школы атрымаў ступень інжынэра, ужо працуючы ў вялікім французскім прадпрыемстве Tompson.

Падчас студыяў, летам ды суботамі і нядзелямі працавала ў краме сувэніраў пры саборы Notre-Dame, каб падзарабіць на штодзённыя выдаткі. Паколькі ня мела сродкаў выязджаць за мяжу, гутаркі з турыстамі ў краме былі для мяне плённай практыкай чужых моваў. Залічаю гэты час да добрых успамінаў студэнцкіх гадоў. Пакуль вучылася, таксама заўсёды давала прыватныя ўрокі вучням сярэдніх клясаў.

Бязумоўна, заўсёды цікавілася беларускім жыцьцём і прымала актыўны ўдзел у грамадскіх справах беларусаў. (З успамінаў Івонкі Іоанны Сурвіллы)

Мадрыд

У канцы саракавых гадоў група гішпанскіх інтэлектуалаў пастанавіла дапамагчы здабыць асьвету моладзі з краінаў Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы, якая ў выніку вайны апынулася на Захадзе і якая не жадала вяртацца дамоў, бо там Масква ўсталёўвала камуністычныя рэжымы. З гэтай мэтай была створаная арганізацыя Obra Catòlica de Asistencia Universitaria, або ў вольным перакладзе Каталіцкі фонд дапамогі студэнтам. Дзеля практычнай рэалізацыі задумы гэтая арганізацыя заснавала Калеж у Мадрыдзе: Colegio Mayor Santiago Apòstol (Унівэрсытэцкі калеж Апостала Якуба). Калеж гэты, у першую чаргу, быў рэзыдэнцыяй для студэнтаў, бо веды здабываліся на розных факультэтах Мадрыдскага Ўнівэрсытэту і ў спэцыяльных вышэйшых школах. Калеж, праўда, меў і сваю акадэмічную праграму, але яна ня была зьвязаная з праграмай унівэрсытэцкай, а мэтай яе было спрычыніцца да інтэлектуальнага развою студэнтаў. У рамках гэтае праграмы былі даклады ведамых навукоўцаў, пісьменьнікаў, кампазытараў... На чале Калежу стаяў дырэктар і ягоны заступнік, або сакратар, які выконваў абавязкі дырэктара ў няўрадавыя гадзіны, бо жыў у Калежы. Паралельна была адміністрацыя, якая займалася матэрыяльным жыцьцём інстытуцыі.

У Калежы знаходзілася штогод, у сярэднім, сто пяцьдзясят студэнтаў. Сярод іх албанцы, беларусы, вугорцы, летувісы, латышы, расейцы, румыны, сербы, славакі, славенцы, чэхі, харваты, эстонцы і, праз пэўны час, нават кітайцы (яны пазьней займелі свой уласны калеж). Хаця Фонд дапамогі меў у сваім назове прыметнік "каталіцкі", ніякай дыскрымінацыі іншых веравызнаньняў ня было.

Рэфэрэнтам для беларускіх студэнтаў быў айцец Леў Гарошка, г. зн. ён мог прапанаваць кандыдатаў на студыі ў Гішпаніі. Айцец Гарошка быў ведамы айцу Санцьяга Марыльлё (Santiago Morillo), які быў сябрам Рады Obra Catòlica de Asistencia Universitaria.

Першы беларускі студэнт зьявіўся ў Мадрыдзе ў 1950 годзе. У 1952 было ўжо чатырох студэнтаў. Яны заснавалі Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ў Гішпаніі, якое сталася сябрам Цэнтралі Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў. Індывідуальна студэнты былі сябрамі Беларускага Каталіцкага Студэнцкага Аб'яднаньня "Рунь".

Нажаль, большасьць студэнтаў ня прыжылася на мадрыдскім унівэрсытэцкім грунце і ў тым-жа 1952 годзе выехала. Застаўся толькі Янка Сурвіла, да якога ў 1953 годзе далучыўся Віктар Сянькевіч. Абодва яны закончылі студыі, адпаведна эканамічныя навукі і гісторыю. Адначасна дзякуючы шчыраму сяброўству і надзвычай гарманічнаму супрацоўніцтву спрычыніліся да пашырэньня імя Беларусі ў Гішпаніі.

Нашыя студэнты ладзілі штогоду сьвяткаваньне ўгодкаў абвешчаньня незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі. З гэтай нагоды адпраўлялася служба Божая, на якой былі прысутныя студэнты Калежу і прадстаўнікі розных нацыянальнасьцяў. Пасылалася інфармацыя ў цэнтральную прэсу, якая ніколі не адмаўлялася зьмясьціць нататкі пра беларускае нацыянальнае сьвята. Былі гэта газэты: Arriba, ABC, El Alcazar, Hoja del Lunes, Informaciones, Lìnea, Madrid, Pueblo, La Vanguardia Española (Barcelona), Ya і іншыя. Але галоўным мерапрыемствам была спэцыяльная праграма, прысьвечаная ўгодкам абвешчаньня незалежнасьці Беларусі, якая перадавалася праз Гішпанскае Нацыянальнае Радыё і кіравалася на Беларусь. Такія пятнаццаціхвілінныя праграмы перадаваліся 25 сакавіка кожны год, пачынаючы ад 1952 году, аж пакуль не пачаліся сталыя штодзённыя беларускія радыёперадачы ў сьнежані 1958 году. Здабыцьцё гэтых радыёперадачаў таксама трэба заўдзячыць беларускім студэнтам або тым, што ўжо атрымалі ўнівэрсытэцкія дыплёмы.

Тут трэба сказаць, што для першай радыёперадачы ў 1952 годзе выдатна спрычыніўся беларускі студэнцкі хор у Лювэне пад кіраўніцтвам кампазытара Міколы Равенскага, які пераслаў запіс песьняў "Магутны Божа", "Пагоня" і беларускага нацыянальнага гімну "Мы выйдзем шчыльнымі радамі...". Гэтыя творы выкарыстоўваліся пазьней у штодзённых радыёперадачах аж да паловы 1965 году.

Беларускія студэнты чыталі даклады як для студэнтаў, так і для агульнай публікі ў Мадрыдзе і ў іншых гарадох Гішпаніі, давалі інтэрв'ю сродкам масавай інфармацыі, прымалі ўдзел у сэмінарах, прысьвечаных пытаньням Цэнтральнай і Сярэдняй Эўропы, супрацоўнічалі з навуковымі інстытуцыямі.

У Centro de Estudios Orientales (Цэнтр Усходніх Дасьледаваньняў) быў створаны беларускі адзьдзел, а Янка Сурвіла яшчэ студэнтам быў запрошаны ў сябры рэдакцыйнай калегіі квартальніка Цэнтру Oriente Europeo. У гэтым квартальніку публікаваліся матэрыялы на беларускую тэматыку. Бібліятэка Цэнтру мела салідны збор беларускай літаратуры і пэрыядычных выданьняў. Дырэктарам Цэнтру быў айцец Санцьяга Марыльлё (езуіт!), аб якім ужо ўспаміналася. Беларускія студэнты спрычыніліся таксама да ўзбагачэньня Гішпанскай Нацыянальнай Бібліятэкі беларускімі выданьнямі.

Нашыя студэнты прымалі ўдзел ува ўсіх мерапрыемствах, ладжаных гішпанскімі грамадскімі арганізацыямі ў падтрымку паняволеных народаў і Царквы Маўчаньня. Сярод такіх мерапрыемстваў былі публічныя маніфэстацыі на галоўных вуліцах Мадрыду і іншых гарадоў, а таксама рэлігійныя акты з удзелам шматтысячных масаў народу. Незабыўным засталося ўражаньне ад заканчэньня Кангрэсу ў кастрычніку 1954 году ў горадзе Сарагоса. Туды былі запрошаныя таксама студэнты з паняволеных краінаў з нацыянальнымі сьцягамі. І вось, калі вядучы прадставіў Беларусь, з грудзей больш чым стотысячнай масы грымнула "Viva Belarus!" (Жыве Беларусь!). Нічога не магло паўстрымаць сьлёзаў эмоцыі.

З беларускага жыцьця ў Мадрыдзе трэба ўспомніць падзею прыезду ў гішпанскую сталіцу ў ліпені 1957 году беларускага князя Базыля Сьвятаполка-Мірскага. Князь Сьвятаполк-Мірскі быў нядаўна вярнуўся з савецкага Гулагу і прыязджаў у Мадрыд з мэтай дапамогі ў арганізацыі беларускіх радыёперадач. Ягоная візыта мела вялікі рэзананс: для яго была арганізаваная прэс-канфэрэнцыя. Ён даў некалькі інтэрв'ю цэнтральным газэтам і зрабіў даклад. Спонсарам стаўся Centro de Cultura Hispànica, даклад адбыўся ў прэстыжнай аўдыторыі Цэнтру гішпанскай культуры (Centro de Cultura Hispànica). Разам з князем Базылём Сьвятаполк-Мірскім прыязджаў вялікі прыяцель беларускіх студэнтаў у Лювэне айцец Робэрт ван Кавэлярт.

У канцы варта хіба сказаць, што ў гадох 1957 і 1958 сакратаром Colegio Mayor Santiago Apòstol быў беларус Янка Сурвілла, тады ўжо магістар эканамічных навук.

(З успамінаў Янкі Сурвіллы і Віктара Сянькевіча)

Старонкі жыцьця

Арэшка Аляксей [1]

Нарадзіўся 18 лістапада 1923 году ў вёсцы "арабковічы Ляхавіцкай гміны Наваградскага ваяводства Баранавіцкага павету. Бацька Сыльвэстар, матка Палуся з роду Праневічаў. У сям'і было пяцёра дзяцей.

Сям'я, відаць, была ўніяцкая. Зямлі мелі мала. Падчас камасацыі і хутарызацыі ў 1935-1937 гг. бацькі ўзялі гэктараў пяць запушчанай і неўрадлівай зямлі. Пабудаваліся на хутары. Прыйшлося шмат папрацаваць, каб палепшыць гэты надзел, дзе расьлі толькі асот і іншае пустазельле. Бацькі пастанавілі, каб малодшыя хлопцы скончылі "навукі" ды пайшлі ў сьвет зарабляць сабе на жыцьцё.

Яшчэ перад школай Аляксей умеў чытаць па-беларуску. Дома было некалькі часапісаў, календароў зь Вільні і кніг ("Саха", "Родныя Гоні", "Родны Край", "У палескай глушы" Якуба Коласа і іншыя).

У сярэдзіне трыццатых гадоў у вёсцы арганізаваўся гурток "Грамады", пасьля - Таварыства Беларускай Школы, пры іх мелася досыць багатая бібліятэка. Па ліквідацыі гэтых асьветніцкіх асяродкаў кнігі разабралі вяскоўцы, якія цікавіліся нацыянальным жыцьцём. Вёска была вельмі палітызаваная, што трагічна адбілася на лёсе шматлікіх яе жыхароў падчас бальшавіцкай акупацыі (1939-1941 гг.) і нямецкай (1941-1944 гг.).

У 1937-1938 навучальным годзе Аляксей паступіў у польскую гімназію ў Баранавічах. Плата за вучобу, кнігі, кватэра каштавалі вельмі дорага бацькам, братам і сёстрам, што заставаліся пакуль што на гаспадарцы. Скончыў дзьве клясы гімназіі, калі прыйшлі бальшавікі, і пачаліся зьмены. Мужчынскую гімназію ператварылі ў расейскую сярэднюю школу (хоць расейцаў там ня было), у ёй мала хто з вучняў застаўся. Пераважная большасьць пад уплывам айца Льва Гарошкі перайшла ў беларускую сярэднюю школу, створаную на базе польскай жаночай гімназіі.

У 1942 годзе скончыў бухгалтарскія курсы, працаваў і вучыўся на вячэрніх матуральных курсах. Атрымаў у 1944 годзе атэстат сталасьці на беларускай і нямецкай мовах, які даваў права паступаць у вышэйшыя навучальныя ўстановы.

Відавочны крах нацызму, імклівы наступ савецкага фронту, боязь са зваротам бальшавікоў новых рэпрэсіяў, высылак, расстрэлаў падштурхнулі да эміграцыі.

У Мюнхэне сабралася вялікая група беларускай моладзі, якая пачала вучыцца ва Ўнівэрсытэце UNRRA для перамешчаных асобаў. Сярод прафэсарскага корпусу было некалькі беларусаў: Барыс Кіт, Уладзімер Тамашчык, Янка Станкевіч.

Тут-жа, у Мюнхэне, у лістападзе 1945 году паўстала хіба што першае Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне. Ягоным друкаваным органам была "Студэнцкая Думка", а пасьля - "Крывіцкі Сьветач".

"аданьне прадоўжыць студыі ў нармалёвай вышэйшай навучальнай установе прывяло Аляксея Арэшку ў 1947 г. у Марбургскі Філіпс Унівэрсытэт (спачатку на геалёгію, пасьля на хімію), а ў 1949 годзе - у Лювэнскі Ўнівэрсытэт. Студыяваў хімію. У 1953 годзе атрымаў званьне ліцэнцыята, а ў 1956 годзе абараніў доктарскую дысэртацыю. Адначасна выконваў абавязкі асыстэнта на практычных занятках для студэнтаў-хімікаў.

Заснаваў Аб'яднаньне Беларускіх Студэнтаў Абсальвэнтаў (выпускнікоў) Лювэнскага Ўнівэрсытэту Academicus. Гэтае аб'яднаньне выдала некалькі бюлетэняў пад той-жа назвай. Дапамагаў айцу Францішку Чарняўскаму выдаваць на беларускай мове "Божае Слова".

З 1957 году А. Арэшка працаваў у фармацэўтычнай фірме Labaz, у яго пошукавым цэнтры як кіраўнік групы дасьледчыкаў. Напісаў (або прымаў удзел у рэдагаваньні) больш за дзесяць артыкулаў для спэцыялізаваных бэльгійскіх і французскіх часапісаў. Атрымаў пяць патэнтаў (гл. Chemical Abstracts ад 1958 да 1977 гг.).

Ажаніўся ў 1959 годзе, мае трое дзяцей.

Браў і бярэ актыўны ўдзел у беларускім грамадскім жыцьці ў Бэльгіі.

Жук-Грышкевіч (Жукоўская) Раіса

Нарадзілася ў беларускай сям'і земляробаў у Пружанах Берасьцейскага ваяводства 22 кастрычніка 1919 году. Бацькі: Надзея з дому Мэеравічаў і Мікола Жукоўскі, радавітыя пружанцы. "Дзед мой Ясь Жукоўскі, - успамінае Раіса, - у вялікі пост перад Вялікаднем сьпяваў з кніжкі, што перахоўвалася ў хаце на высокай палічцы, рэлігійныя гымны. Мова песень была не царкоўнаславянская і ня польская, а добра мне зразумелая, хоць і інакшая беларуская. І мова і асабліва некаторыя словы і выразы дзеда Яся і ягоных сяброў-равесьнікаў, што прыходзілі да яго ў адведкі, была для нас, дзяцей, трохі дзіўнай, ня зусім такой, якой гаварылі нашыя бацькі. Кніжку дзеда Яся памятаю, цяпер мяркую, што гэта была ўніяцкая беларуская кніжка, уцалелая ад агню, на які была асуджана царскім указам уся ўніяцкая беларуская літаратура. На пытаньне, ці былі нашыя продкі калісь прыгоннымі, тата адказаў: "Не, мы заўсёды былі гаспадарамі...".

У сям'і было сямёра дзяцей. Бацька ня меў асьветы, але разумеў ейнае значэньне і стараўся за ўсякую цану даць яе дзецям. Беларуская нацыянальная сьведамасьць прыйшла ў сям'ю празь Вільню. У Пружанах жыла далёкая цётка, выдатная беларуская дзеячка Кацярына Стаўбунік. Яна была правадніком беларускай нацыянальнай сьведамасьці ў Пружаншчыне ды наагул на Палесьсі. Ад яе ў хаце была хіба ўся папулярная беларуская літаратура, што выдавалася ў дваццатыя і трыццатыя гады ў Вільні: беларускія календары, газэты, напрыклад, "Крыніца", часапісы і іншыя выданьні. Вільня была сталіцай Заходняй Беларусі, культурным і палітычным беларускім цэнтрам, і адыграла выключную ролю ў пашырэньні беларускай нацыянальнай сьведамасьці па ўсёй Заходняй Беларусі.

"Асабліва беларускія календары былі для мяне ўнівэрсытэтам беларушчыны, а прафэсарам гэтага ўнівэрсытэту быў мой тата Мікола, які чытаў нам уголас усе календары - кніжкі й насьценныя адрыўныя - ад дошкі да дошкі. Мы, дзеці, хадзілі ў польскія школы, і я не магла чытаць кірыліцай. Верш Янкі Купалы "Ворагам беларушчыны" мне так падабаўся, што я захацела вывучыць яго напамяць, і па ім стала вучыцца чытаць кірыліцай".

У травені 1938 году Раіса закончыла польскую гімназію імя Адама Міцкевіча. Увосень гэтага-ж году паступіла на юрыдычны факультэт Унівэрсытэту Стэфана Баторыя ў Вільні; была прынята ў сябры Беларускага Студэнцкага Саюзу.

Улетку 1939 году пачалася вайна, а ў верасьні ў Пружаны прыйшлі бальшавікі. Кацярына Стаўбунік сабрала беларускіх студэнтаў і сказала: "Дзеці, цяпер ня час вучыцца. Усім вам трэба ісьці ў школы і выкладаць беларускую мову, каб у кожнай школе Пружаншчыны быў настаўнік беларускай мовы".

Раіса працавала спачатку ў пачатковай школе вёскі Дзярэчына, а пасьля - Смаляніцы. Туды накіравалі і Ніну Ляўковіч, беларускую віленскую студэнтку зь вёскі Шанёў. Удваёх вялі школу, якая была сапраўднай беларускай. Толькі як прадмет выкладалася ў ёй расейская мова. Праз год прыслалі зь Менску кіраўніка школы, які гаварыў толькі па-расейску, панавыпісваў расейскіх часапісаў (маладыя настаўніцы выпісвалі толькі беларускія). Вучні-ж і іхнія бацькі і надалей гаварылі толькі па-беларуску.

У 1941 годзе немцы акупавалі Беларусь і пачалі вывозіць моладзь на работы ў Нямеччыну. "28 травеня 1942 году з транспартам павезьлі й мяне. Тады гэта для мяне і бацькоў была трагэдыя. Мама ў роспачы ламала рукі. Тата ад болю счарнеў. Забралі ад іх дзіця навекі. Болей яны мяне ня ўбачылі".

Пасьля вайны Раіса апынулася ў беларускім лягеры Ватэнштэце ангельскае зоны Нямеччыны. Як і ўсе лягеры пераселеных немцамі людзей, што не хацелі вяртацца пад савецкую акупацыю, гэты лягер быў на ўтрыманьні аліянцкай арганізацыі UNRRA, але нутраное жыцьцё арганізоўвалі самі. "Мы мелі сваё беларускае кіраўніцтва, сваю паліцыю, сваю кухню, сваё школьніцтва - пачатковую школу і гімназію, сваю царкву, свой беларускі мужчынскі і жаночы скаўтынг, сваё (рататарнае) выдавецтва школьных падручнікаў, скаўцкай і лягернай пэрыёдыкі, сваю мастацкую самадзейнасьць, свой клюб, сваю лякарню - мелі свайго беларускага лекара доктара Вітаўта Тумаша і свайго беларускага дантыста сьв. пам. доктара Баляслава Грабіньскага. Урачыста адзначалі свае рэлігійныя й нацыянальныя сьвяты. У школах і скаўтынгу праводзілі беларускае нацыянальнае ўзгадаваньне дзяцей і моладзі".

Раіса заўсёды імкнулася да вышэйшай адукацыі. Студыявала дантыстыку і закончыла Філіпс Унівэрсытэт у Марбургу ў 1948 годзе.

У 1949 годзе эмігравала ў Канаду. Студыявала пры Таронцкім Унівэрсытэце дантыстыку, у травені 1954 году закончыла студыі, атрымала дыплём з навуковай ступеньню Doctoris in Chirurgia Dentali.

У верасьні 1953 году выйшла замуж за доктара філязофіі Вінцэнта Жук-Грышкевіча.

Яшчэ будучы студэнткай, увесь час была актыўнай у беларускім арганізацыйным жыцьці. Ад 1965 году была сябрам галоўнай управы Згуртаваньня Беларусаў Канады. У гэтым-жа годзе заснавала Задзіночаньне Беларускіх "анчын Канады і да 1975 г. была ягоным старшынёй. Як прадстаўнік ад беларускай этнічнай групы Канады ўведзена ў 1973 годзе Канадскім Фэдэральным Урадам у Кансультатыўную Раду для Спраў Шматкультуралізму. У 1973 г. разам з др. Вінцэнтам Жук-Грышкевічам заснавала Фонд беларускіх падручнікаў і Выдавецкі камітэт пры Каардынацыйным Камітэце Беларусаў Канады, ад пачатку да сёньня - сакратар-скарбнік Выдавецкага камітэту, адміністратар і экспэдытар Фонду беларускіх падручнікаў. З 1990 г. два гады была сябрам дырэктара Канадыйскага Фонду Дапамогі Ахвярам Чарнобылю ў Беларусі. Была ўдзельнікам Зьезду Беларусаў Сьвету ў Менску летам 1993 году, выбрана сябрам Вялікай Рады Згуртаваньня Беларусаў Сьвету "Бацькаўшчына".

У гэтых гадох сабрала архіўныя матэрыялы ад часу заснаваньня Згуртаваньня Беларусаў Канады ў 1948 і Каардынацыйнага Камітэту Беларусаў Канады ў 1966 па сёньня і выслала іх у многія музэі, бібліятэкі і дасьледчыя цэнтры.

У 1995 г. прыняла ўдзел у Другім Міжнародным Кангрэсе Беларусістаў у Менску, прачытала даклад "Роля беларускай эміграцыі ў Канадзе" і атрымала Дыплём Ганаровага Сябры Міжнароднай Асацыяцыі Беларусістаў.

У лютым 1989 г. Раіса Жук-Грышкевіч страціла мужа. У гэтым-жа годзе пачала працаваць над кнігай "Жыцьцё Вінцэнта Жук-Грышкевіча", якая пабачыла сьвет ў 1993 г.

Жучка Янка

Нарадзіўся 15 красавіка 1928 г. у Жучычах Нясьвіжскага павету Наваградскага ваяводства. Скончыў 6 клясаў польскае пачатковае школы ў Сіняўцы. Калі на пачатку 1939 г. савецкая армія "вызваліла" Заходнюю Беларусь, вучні сёмай клясы былі пераведзены ў пятую клясу няпоўнай сярэдняй школы ў той-жа самай Сіняўцы, але ўжо Клецкага раёну Баранавіцкай вобласьці.

Падчас нямецкае акупацыі вучыўся ў сярэдне-тэхнічнай школе (мэханічны адзьдзел) у Клецку. Скончыў толькі тры курсы гэтае школы (поўны цыкл займаў чатыры гады). Як і бальшыня вучняў гэтае школы браў актыўны ўдзел у Саюзе Беларускай Моладзі (СБМ) і ў Беларускай Нацыянальнай Самапомачы (БНС). У 1944 г., за нейкі месяц перад заканчэньнем апошняга курсу школы, пад пагрозай новае акупацыі савецкай арміі рашыў выехаць у Нямеччыну.

У канцы 1945 г. паступіў у Беларускую Гімназію імя Янкі Купалы ў Рэгенсбургу. Атрымаў атэстат сталасьці, у 1947 г. здаў экзамены ў Вышэйшую Тэхнічную Школу (Technische Hochschule) у Карлсруэ. Аднак, каб паступіць у Школу, трэба было чакаць мінімум год, бо колькасьць вакансій была абмежаваная, а першынства давалася былым нямецкім жаўнерам. З гэтае прычыны Янка і яшчэ дзесяць маладых беларусаў вырашылі выехаць на працу у Вялікабрытанію. Яны заарганізаваліся ў групу, якая пад назвай "Дванаццаткі" ў хуткім часе стала вядомай на эміграцыі. У Ангельшчыне Янка працаваў да сакавіка 1950 г. у вугальнай капальні.

У 1950 г., дзякуючы намаганьням прэзыдэнта БНР спадара Міколы Абрамчыка і асабліва тагачаснага студэнта Лювэнскага Ўнівэрсытэту Барыса Рагулі, пры дапамозе айца Робэрта ван Кавэлярта ды айца Чэслава Сіповіча дзевяці з "Дванаццаткі", у тым ліку і Янку Жучку, удалося атрымаць стыпэндыю для навучаньня ў Лювэнскім Унівэрсытэце.

Студэнтам Янка прымаў актыўны ўдзел у нацыянальным беларускім руху: быў сябрам Саюзу Беларусаў Бэльгіі, займаўся сацыяльна-культуральнай працай сярод беларускіх працоўных, якія прыбылі ў Бэльгію дзесь у 1947 г.; удзельнічаў у студэнцкім хоры пад кіраўніцтвам кампазытара Міколы Равенскага, а таксама ў танцавальным гуртку пад кіраўніцтвам студэнткі Людмілы Рагулі.

Скончыў політэхнічны факультэт Лювэнскага Ўнівэрсытэту і атрымаў дыплём інжынэра-будаўніка. Увесь працоўны шлях Янкі Жучкі зьвязаны з распрацоўкай і выкарыстаннем сталёвых канструкцый у будаўніцтве. На самым пачатку - у разліках мастоў і індустрыяльных будынкаў, пасьля - зьмешаных сталёва-бэтонных канструкцый, а з 1968 г. да канца кар'еры працаваў у інфармацыйным цэнтры па выкарыстаньні сталі ў будаўніцтве. У гэтым цэнтры да 1985 г. быў галоўным рэдактарам часапісу "Сталь" (Acier-Stahl-Steel), прысьвечаным ужываньню сталі ў пабудовах. Часапіс быў інтэрнацыянальны і выдаваўся на пяці мовах: французскай, ангельскай, нямецкай, італьянскай і гішпанскай. У гэтым часапісе, акрамя ягонага рэдагаваньня, зьмясьціў вялікую колькасьць артыкулаў пра стальныя пабудовы, пераважна індустрыяльных будынкаў і мастоў.

З 1985 і да выхаду на пэнсію (1 травеня 1993 г.) займаў становішча дарадчыка па стальных пабудовах. Часта рабіў даклады для інжынэраў і архітэктараў, асабліва для студэнтаў старэйшых курсаў інжынэрыі і архітэктуры. Кожны год і да сёньняшняга дня (хаця і на пэнсіі) бярэ ўдзел у журы на конкурсах студэнцкіх праэктаў ужываньня сталі ў будаўніцтве.

Пасьля заканчэньня Лювэнскага Ўнівэрсытэту Янка Жучка ажаніўся, мае трох сыноў. Двое зь іх скончылі таксама Лювэнскі Ўнівэрсытэт: старэйшы, Юрка, атрымаў дыплёмы магістра фізыкі і магістра інфарматыкі; малодшы, Андрэй, атрымаў дыплём інжынэра, па спэцыяльнасьці "Электроніка"; Юзік, сярэдні сын, скончыў гімназію.

Янка Жучка і сёньня актыўна ўдзельнічае ў беларускім нацыянальным і палітычным жыцьці. Ён сябра Саюзу Беларусаў Бэльгіі, сябра БНР, карэспандэнт газэты "Беларусь".

Занковіч Анатоль

Нарадзіўся 11 травеня 1925 году. Вучыўся ў беларускай гімназіі Рэгенсбургу, матуральны экзамен здаваў у Беларускай Гімназіі імя Янкі Купалы ў Міхэльсдорфе (1946). У гэтым-жа годзе пачаў вучыцца на хімічным факультэце Тэалягічна-Філязафічнай Вышэйшай Школы ў Рэгенсбургу, з другога сэмэстру перавёўся на мэдыцынскі факультэт Мюнхэнскага Людвіг Унівэрсытэту.

Быў заснавальнікам і старшынёй Рэгенсбугскага адзьдзелу Згуртаваньня Беларускіх Студэнтаў у Нямеччыне.

Ад 1949 г. вучыўся на мэдыцынскім факультэце Лювэнскага Ўнівэрсытэту, дзе ў 1954 г. атрымаў дыплём доктара мэдыцыны.

Прайшоў рэзыдэнтуру ў агульнай хірургіі ў шпіталях Сьв. Францыска (Эванстон) і Гурон Роад (Кліўленд, Агаё).

Сябра Амэрыканскай Калегіі Хірургаў, Чыкагскага і Ільлінойскага мэдычных таварыстваў.

Ад 1979 г. узначальвае Hyper-Alimentation Committee пры шпіталі Сьв. Элізабеты.

Ад 1956 г. жыве ў Чыкага, ЗША.

Запруднік Янка

Нарадзіўся 9 жнівеня 1926 году ў мястэчку Мір на Наваградчыне ў сям'і Мікалая і Веры Вільчыцкіх (у 1946 г., жывучы ў Нямеччыне, каб ня ставіць сваякоў на Беларусі пад пагрозу перасьледу НКВД, перайшоў на прозьвішча Янка Запруднік). Бацькі мелі настаўніцкую адукацыю, але працавалі на сваёй зямельнай гаспадарцы.

Вучыўся ў Міры ў польскай, а пасьля верасьня 1939 - у беларускіх школах. У Баранавічах скончыў прагімназію (1943 г.) і трэці курс чатырохгадовае гандлёвае школы (1944 г.), належаў да Саюзу Беларускай Моладзі.

Улетку 1944 г. выехаў у Нямеччыну. У 1947 г. у Міхэльсдорфе скончыў Беларускую Гімназію імя Янкі Купалы. У студзені 1948 г. з групай сяброў, выпускнікоў і вучняў гімназіі (якія пасьля сталіся ведамыя як "Дванаццатка"), выехаў на працу ў Англію ў вугальных капальнях. Браў удзел, як аўтар, у выдаваным "Дванаццаткай" часапісе "Наперад!" (1948-1953 гг.), быў сябрам Згуртаваньня Беларусаў у Вялікабрытаніі.

Увесну 1950 г. разам з васьмю сябрамі з "Дванаццаткі" прыехаў у Бэльгію на навуку ў Лювэнскім Унівэрсытэце. Разам з Паўлам Урбанам паступіў на гістарычны факультэт. Летам таго-ж году, дзякуючы айцу Робэрту ван Каўэлярту, апякуну й адміністратару беларускіх студэнтаў Лювэнскага Ўнівэрсытэту, разам з Паўлам Урбанам наведалі Італію, займаліся росшукам матэрыялаў у бібліятэках Рыму. У 1953 г. падарожнічаў па Злучаных Штатах і Канадзе, азнаёміўся там зь беларускім жыцьцём. Навуку ў Лювэнскім Унівэрсытэце скончыў з выдатнай адзнакай у 1954 г. Дыплёмную працу напісаў на тэму "Першая вунія Вялікага Княства Літоўскага з Польшчай (1385-1386 гг.)".

Падчас вучобы ў Лювэне сьпяваў у студэнцкім хоры (пад кіраўніцтвам кампазытара Міколы Равенскага), удзельнічаў у танцавальным гуртку беларускіх народных танцаў, уваходзіў у рэдкалегію часапісу "Наперад!", супрацоўнічаў з газэтай "Бацькаўшчына", дзе публікаваў свае вершы, артыкулы, рэпартажы.

У верасьні 1954 г. пачаў працаваць камэнтатарам Беларускай сэкцыі радыё "Вызваленьне" (пазьнейшая "Свабода") у Мюнхэне. У тым-жа годзе, ажаніўшыся ў Лювэне з Вольгай Харытончык, перабраўся на сталае жыцьцё ў Мюнхэн. Супрацоўнічаў там зь Інстытутам Вывучэньня СССР, пісаў пра кампартыю Беларусі, культурную палітыку, гістарыяграфію ў інстытуцкіх "Беларускіх зборніках".

У сакавіку 1957 г., пакінуўшы працу на радыёстанцыі, перабраўся разам зь сям'ёй на сталае жыцьцё ў Нью-Ёрк, прыняў прапанову радыё "Вызваленьне" працаваць карэспандэнтам мюнхэнскай Беларускай сэкцыі радыё. Актыўна ўключыўся ў Нью-Ёрку ў грамадскае і палітычнае жыцьцё: стаўся сябрам Прэзыдыюму Рады БНР, управаў Беларуска-Амэрыканскага Задзіночаньня, БІНіМ'а, Фундацыі імя Пётры Крэчэўскага, рэдкалегіяў шэрагу часапісаў і газэт. Разам з жонкай сьпявалі ў царкоўным хоры сабору Сьв. Кірылы Тураўскага Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай царквы.

На працягу 1960-1990 гг. браў актыўны ўдзел у грамадскім і палітычным жыцьці: у сэсіях Рады БНР, кангрэсах БАЗ'а, сустрэчах беларусаў Паўночнай Амэрыкі. Янка Запруднік - удзельнік міжнародных саветаведных канфэрэнцыяў і кангрэсаў у ЗША, Нямеччыне, Англіі, Італіі, Канадзе, выступаў з дакладамі пра гісторыю, палітыку і культуру Беларусі. Ад 1991 г. - сябра Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў. У 1993 г. браў актыўны ўдзел у Першым Зьездзе Беларусаў Сьвету, увайшоў у склад Вялікай Рады Згуртаваньня Беларусаў Сьвету "Бацькаўшчына".

У 1969 г. атрымаў ступень доктара гісторыі пры Нью-Ёркскім Унівэрсытэце. Тэма дысэртацыі - "Палітычнае змаганьне за Беларусь у Дзяржаўных Думах Расеі (1906-1917 гг.)". У 1970-1975 гг. выкладаў гісторыю Расеі і Савецкага Саюзу ў Квінскім калежы Нью-Ёркскага Гарадскога Ўнівэрсытэту. Выдаў 10 нумароў англамоўнага бюлетэню "Факты пра Беларусь" (1972-1975). На працягу многіх гадоў рэдагаваў газэту "Беларус" (ад 1980 г. па сьнежань 1995 г. зь невялікімі перапынкамі).

У 1990 г. абраны сябрам Украінскай Вольнай Акадэміяі ў ЗША.

Друкавацца пачаў ад 1947 г. Літаратурныя творы, публіцыстыка і навуковыя працы (падпісаныя Янам або Янкам Запруднікам ці псэўданімамі Сяргей Ясень, Аркадзь Будзіч, Рыгор Ліцьвін, Арсень Загорны, Янка З., крыптанімамі: Я.З., З., А.Б., А.З.) апублікаваныя ў шматлікіх беларускамоўных і англамоўных выданьнях. У 1994-1995 гг. Янка Запруднік надрукаваў шэраг артыкулаў у менскіх навуковых зборніках ("З гісторыяй на "Вы", "Першыя і Другія карэліцкія краязнаўчыя чытаньні. Да 600-годзьдзя Карэліч і Міра"). У 1996 г. павінен выйсьці ў Менску беларускі пераклад ягонай кнігі "Belarus: At a Crossroads in History" (1993), дапоўненай падзеямі 1993-1995 гадоў.

У верасьні 1987 г. памерла жонка Вольга.

У жнівені 1991 г. выйшаў на пэнсыю пасьля 37 год працы на радыё "Вызваленьне". Застаецца актыўным грамадска-палітычным дзеячам, аўтарам, рэдактарам, кансультантам-беларусістам. Ад 1994 году - ад'юнкт-прафэсар Калюмбійскага Ўнівэрсытэту, выкладчык курсу "Гісторыя і палітыка Беларусі".

У травені 1995 г. ажаніўся з Надзеяй Кудасавай.

Запруднік (Харытончык) Вольга

Нарадзілася 18 студзеня 1928 году на Нясьвіжчыне ў сям'і былога слуцкага паўстанца Юркі Харытончыка. Бацька быў добрым будаўніком мастоў, але, ня маючы польскага грамадзянства, перабіваўся рознымі будаўлянымі работамі.

Летам 1944 г. сям'я выехала ў Нямеччыну, жыла спачатку ў лягеры для перамешчаных асобаў у Рэгенсбургу, а пасьля - у Міхэльсдорфе. Тут Вольга скончыла Беларускую Гімназію імя Янкі Купалы.

У 1950 г. Вольга Харытончык прыехала вучыцца ў Лювэнскі Ўнівэрсытэт. Удзельнічала ў танцавальным ансамблі, які разам са студэнцкім хорам пад кіраўніцтвам кампазытара Міколы Равенскага гастраляваў па Бэльгіі, выступаў у Лёндане, Парыжы, Боне і іншых гарадох.

Скончыла ў 1953 годзе факультэт мэдычнай лябараторыі, працавала год у шпіталі.

У 1954 г. выйшла замуж за Янку Запрудніка. Выехала з мужам у Мюнхэн.

Ад 1957 г. жыла зь сям'ёй у Злучаных Штатах Амэрыкі. Гадавала дзьвюх дачок: Ніну, цяпер яна доктар-дантыстка, і Веру, цяпер яна мэнаджар.

Брала актыўны ўдзел у грамадскай працы, уваходзіла ва Ўправу Нью-Ёркскага адзьдзелу Беларуска-Амэрыканскага Задзіночаньня, сьпявала ў царкоўным хоры, дапамагала мужу ў ягонай грамадскай і навуковай працы.

Ад 1973 г. да пачатку хваробы ў 1985 г. працавала мэдычнай лябаранткай.

Памерла 30 верасьня 1987 году

Карась Лявон (Леанід)

Нарадзіўся ў 1923 г. на Дзісьненшчыне, у вёсцы Дзямідзенкі. На Бацькаўшчыне, а потым у Нямеччыне быў адным з кіраўнікоў Саюзу Беларускай Моладзі. Стаўся адным з членаў "Дванаццаткі" і адным з тых дзевяці, што атрымалі стыпэндыі для навучаньня ў Лювэнскім Унівэрсытэце. У Лювэне вучыўся на агранамічным факультэце. Але, калі арганізоўвалася радыёстанцыя "Вызваленьне" ("Свабода"), перад Лявонам, як яму здавалася, адкрылася магчымасьць з большай карысьцю служыць Бацькаўшчыне. Ён кінуў вучобу і пераехаў у Мюнхэн. Праца на радыёстанцыі працягвалася нядоўга. У хуткім часе Карась загінуў пры нявысьветленых абставінах. Многія былі ўпэўнены, што Лявон Карасі беларускіх студэнтаў вучылася ў Сарбоне раней, у папярэднія стагодзьдзі, дасюль ніхто ня цікавіўся, і тэма гэтая чакае свайго дасьледніка. Пасьля Другой Сусьветнай вайны нямала маладых беларусаў эмігравала ў Францыю з надзеяй, што і яны змогуць атрымаць адукацыю ў ведамых французскіх унівэрсытэтах.

У кастрычніку 1949 году студэнты і кандыдаты на студэнтаў заснавалі ў Парыжы Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ў Францыі. Вучыўся тады ў Вышэйшай Мастацкай Школе (École nationale supérieure des beaux-arts), на адзьдзяленьні скульптуры, Міхась Наўмовіч. Хадзілі на заняткі яшчэ пару асобаў. Тыя, што яшчэ не студыявалі, рыхтаваліся тым ці іншым спосабам да паступленьня ва ўнівэрсытэт: вывучалі французскую мову ў Alliance française, рыхтаваліся да экзаменаў, працавалі, каб падзарабіць на навуку.

Нажаль, высілкі гэтыя не давалі вынікаў. Бо хаця за навуку ў французскіх дзяржаўных унівэрсытэтах плаціць ня трэба было, але кошты пражыцьця былі вельмі высокія. Стыпэндыяў-жа для студэнтаў-уцекачоў ня было ніякіх. Таму некалькі маладых беларусаў выехалі студыяваць у іншыя ўнівэрсытэты (Мадрыд, Лювэн), а з тых, што засталіся, скончылі студыі толькі тыя, што мелі падтрымку бацькоў. Але і яны вучыліся ў вельмі цяжкіх умовах.

У французскіх унівэрсытэтах вучыліся таксама і студэнты беларускага паходжаньня, якія сябе беларусамі ня лічылі. На курсах у Сарбоне ня раз даводзілася спатыкаць сясьцёр Сьвятаполк-Мірскіх. Не магла на іх нагледзецца: выглядалі абедзьве, як партрэты ХVІІ стагодзьдзя, зьнятыя са сьцяны музэю. Да беларускасьці не прызнаваліся і мною ня цікавіліся. Іншы студэнт мне раз прызнаўся, што ён беларус, але што ён гэтага нікому ня кажа, бо яго ў польскай школе навучылі, што беларусы ня вельмі здольныя да навукі. На гэтым і скончылася нашае знаёмства...

У беларускім асяродзьдзі ў Парыжы моладзь не дзялілася на студэнтаў і ня-студэнтаў. Усе былі ў Арганізацыі беларускае моладзі, прымалі ўдзел ува ўсіх урачыстасьцях і нацыянальных мерапрыемствах; выдавалі разам часапіс "Моладзь", рабілі ўсё магчымае, каб нейкім спосабам спрычыніцца да пашырэньня між чужынцамі ведаў пра Беларусь.

Я належала да маладзейшага пакаленьня моладзі. Прыехала ў Францыю з бацькамі Ўладзімерам і Эвелінай Шыманец і братам Лявонам у 1948 годзе, калі мела дванаццаць гадоў. Скончыла ў Францыі сярэднюю школу, паступіла ў Вышэйшую Мастацкую Школу, дзе правяла найлепшы год майго студэнцкага жыцьця. Прафэсар "ан Сувэрб'е (Jean Souverbie), сябра Французскай Акадэміі Мастацтваў, прадказваў мне прыгожую будучыню. Мастацтва прыносіла кожны дзень бязьмежную радасьць, задавальненьне.

Але агульнае пачуцьцё няпэўнасьці, што наглядалася сярод новых эмігрантаў, страх перад будучыняй, заснаваны на долі бацькоў ды старэйшых суродзічаў, якія, нягледзячы на дыплёмы, апынуліся ў Францыі на фэрмах ды фабрыках, давялі мяне з братам да перакананьня, што трэба перш-наперш здабыць прафэсію, якая-б дазволіла зарабіць на кавалак хлеба. Так меркаваў, напэўна, і Міхась Наўмовіч, бо пасьля заканчэньня Вышэйшай Мастацкай Школы пайшоў вывучаць фізыятэрапію, што забясьпечыла яго матэрыяльна. Калегі-мастакі, якія ня мелі іншых ведаў, працавалі тады, каб пражыць, начнымі вартаўнікамі. Я ўжо валодала некалькімі мовамі, дык вырашыла спэцыялізавацца ў гэтай галіне ў Сарбоне. У 1959 годзе атрымала ступень Licence ès Lettres (Langues vivantes) Парыжскага Ўнівэрсытэту. Брат Лявон пасьля заканчэньня тэхнічнай школы атрымаў ступень інжынэра, ужо працуючы ў вялікім французскім прадпрыемстве Tompson.

Падчас студыяў, летам ды суботамі і нядзелямі працавала ў краме сувэніраў пры саборы Notre-Dame, каб падзарабіць на штодзённыя выдаткі. Паколькі ня мела сродкаў выязджаць за мяжу, гутаркі з турыстамі ў краме былі для мяне плённай практыкай чужых моваў. Залічаю гэты час да добрых успамінаў студэнцкіх гадоў. Пакуль вучылася, таксама заўсёды давала прыватныя ўрокі вучням сярэдніх клясаў.

Бязумоўна, заўсёды цікавілася беларускім жыцьцём і прымала актыўны ўдзел у грамадскіх справах беларусаў. (З успамінаў Івонкі Іоанны Сурвіллы)

Мадрыд

У канцы саракавых гадоў група гішпанскіх інтэлектуалаў пастанавіла дапамагчы здабыць асьвету моладзі з краінаў Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы, якая ў выніку вайны апынулася на Захадзе і якая не жадала вяртацца дамоў, бо там Масква ўсталёўвала камуністычныя рэжымы. З гэтай мэтай была створаная арганізацыя Obra Catòlica de Asistencia Universitaria, або ў вольным перакладзе Каталіцкі фонд дапамогі студэнтам. Дзеля практычнай рэалізацыі задумы гэтая арганізацыя заснавала Калеж у Мадрыдзе: Colegio Mayor Santiago Apòstol (Унівэрсытэцкі калеж Апостала Якуба). Калеж гэты, у першую чаргу, быў рэзыдэнцыяй для студэнтаў, бо веды здабываліся на розных факультэтах Мадрыдскага Ўнівэрсытэту і ў спэцыяльных вышэйшых школах. Калеж, праўда, меў і сваю акадэмічную праграму, але яна ня была зьвязаная з праграмай унівэрсытэцкай, а мэтай яе было спрычыніцца да інтэлектуальнага развою студэнтаў. У рамках гэтае праграмы былі даклады ведамых навукоўцаў, пісьменьнікаў, кампазытараў... На чале Калежу стаяў дырэктар і ягоны заступнік, або сакратар, які выконваў абавязкі дырэктара ў няўрадавыя гадзіны, бо жыў у Калежы. Паралельна была адміністрацыя, якая займалася матэрыяльным жыцьцём інстытуцыі.

У Калежы знаходзілася штогод, у сярэднім, сто пяцьдзясят студэнтаў. Сярод іх албанцы, беларусы, вугорцы, летувісы, латышы, расейцы, румыны, сербы, славакі, славенцы, чэхі, харваты, эстонцы і, праз пэўны час, нават кітайцы (яны пазьней займелі свой уласны калеж). Хаця Фонд дапамогі меў у сваім назове прыметнік "каталіцкі", ніякай дыскрымінацыі іншых веравызнаньняў ня было.

Рэфэрэнтам для беларускіх студэнтаў быў айцец Леў Гарошка, г. зн. ён мог прапанаваць кандыдатаў на студыі ў Гішпаніі. Айцец Гарошка быў ведамы айцу Санцьяга Марыльлё (Santiago Morillo), які быў сябрам Рады Obra Catòlica de Asistencia Universitaria.

Першы беларускі студэнт зьявіўся ў Мадрыдзе ў 1950 годзе. У 1952 было ўжо чатырох студэнтаў. Яны заснавалі Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ў Гішпаніі, якое сталася сябрам Цэнтралі Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў. Індывідуальна студэнты былі сябрамі Беларускага Каталіцкага Студэнцкага Аб'яднаньня "Рунь".

Нажаль, большасьць студэнтаў ня прыжылася на мадрыдскім унівэрсытэцкім грунце і ў тым-жа 1952 годзе выехала. Застаўся толькі Янка Сурвіла, да якога ў 1953 годзе далучыўся Віктар Сянькевіч. Абодва яны закончылі студыі, адпаведна эканамічныя навукі і гісторыю. Адначасна дзякуючы шчыраму сяброўству і надзвычай гарманічнаму супрацоўніцтву спрычыніліся да пашырэньня імя Беларусі ў Гішпаніі.

Нашыя студэнты ладзілі штогоду сьвяткаваньне ўгодкаў абвешчаньня незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі. З гэтай нагоды адпраўлялася служба Божая, на якой былі прысутныя студэнты Калежу і прадстаўнікі розных нацыянальнасьцяў. Пасылалася інфармацыя ў цэнтральную прэсу, якая ніколі не адмаўлялася зьмясьціць нататкі пра беларускае нацыянальнае сьвята. Былі гэта газэты: Arriba, ABC, El Alcazar, Hoja del Lunes, Informaciones, Lìnea, Madrid, Pueblo, La Vanguardia Española (Barcelona), Ya і іншыя. Але галоўным мерапрыемствам была спэцыяльная праграма, прысьвечаная ўгодкам абвешчаньня незалежнасьці Беларусі, якая перадавалася праз Гішпанскае Нацыянальнае Радыё і кіравалася на Беларусь. Такія пятнаццаціхвілінныя праграмы перадаваліся 25 сакавіка кожны год, пачынаючы ад 1952 году, аж пакуль не пачаліся сталыя штодзённыя беларускія радыёперадачы ў сьнежані 1958 году. Здабыцьцё гэтых радыёперадачаў таксама трэба заўдзячыць беларускім студэнтам або тым, што ўжо атрымалі ўнівэрсытэцкія дыплёмы.

Тут трэба сказаць, што для першай радыёперадачы ў 1952 годзе выдатна спрычыніўся беларускі студэнцкі хор у Лювэне пад кіраўніцтвам кампазытара Міколы Равенскага, які пераслаў запіс песьняў "Магутны Божа", "Пагоня" і беларускага нацыянальнага гімну "Мы выйдзем шчыльнымі радамі...". Гэтыя творы выкарыстоўваліся пазьней у штодзённых радыёперадачах аж да паловы 1965 году.

Беларускія студэнты чыталі даклады як для студэнтаў, так і для агульнай публікі ў Мадрыдзе і ў іншых гарадох Гішпаніі, давалі інтэрв'ю сродкам масавай інфармацыі, прымалі ўдзел у сэмінарах, прысьвечаных пытаньням Цэнтральнай і Сярэдняй Эўропы, супрацоўнічалі з навуковымі інстытуцыямі.

У Centro de Estudios Orientales (Цэнтр Усходніх Дасьледаваньняў) быў створаны беларускі адзьдзел, а Янка Сурвіла яшчэ студэнтам быў запрошаны ў сябры рэдакцыйнай калегіі квартальніка Цэнтру Oriente Europeo. У гэтым квартальніку публікаваліся матэрыялы на беларускую тэматыку. Бібліятэка Цэнтру мела салідны збор беларускай літаратуры і пэрыядычных выданьняў. Дырэктарам Цэнтру быў айцец Санцьяга Марыльлё (езуіт!), аб якім ужо ўспаміналася. Беларускія студэнты спрычыніліся таксама да ўзбагачэньня Гішпанскай Нацыянальнай Бібліятэкі беларускімі выданьнямі.

Нашыя студэнты прымалі ўдзел ува ўсіх мерапрыемствах, ладжаных гішпанскімі грамадскімі арганізацыямі ў падтрымку паняволеных народаў і Царквы Маўчаньня. Сярод такіх мерапрыемстваў былі публічныя маніфэстацыі на галоўных вуліцах Мадрыду і іншых гарадоў, а таксама рэлігійныя акты з удзелам шматтысячных масаў народу. Незабыўным засталося ўражаньне ад заканчэньня Кангрэсу ў кастрычніку 1954 году ў горадзе Сарагоса. Туды былі запрошаныя таксама студэнты з паняволеных краінаў з нацыянальнымі сьцягамі. І вось, калі вядучы прадставіў Беларусь, з грудзей больш чым стотысячнай масы грымнула "Viva Belarus!" (Жыве Беларусь!). Нічога не магло паўстрымаць сьлёзаў эмоцыі.

З беларускага жыцьця ў Мадрыдзе трэба ўспомніць падзею прыезду ў гішпанскую сталіцу ў ліпені 1957 году беларускага князя Базыля Сьвятаполка-Мірскага. Князь Сьвятаполк-Мірскі быў нядаўна вярнуўся з савецкага Гулагу і прыязджаў у Мадрыд з мэтай дапамогі ў арганізацыі беларускіх радыёперадач. Ягоная візыта мела вялікі рэзананс: для яго была арганізаваная прэс-канфэрэнцыя. Ён даў некалькі інтэрв'ю цэнтральным газэтам і зрабіў даклад. Спонсарам стаўся Centro de Cultura Hispànica, даклад адбыўся ў прэстыжнай аўдыторыі Цэнтру гішпанскай культуры (Centro de Cultura Hispànica). Разам з князем Базылём Сьвятаполк-Мірскім прыязджаў вялікі прыяцель беларускіх студэнтаў у Лювэне айцец Робэрт ван Кавэлярт.

У канцы варта хіба сказаць, што ў гадох 1957 і 1958 сакратаром Colegio Mayor Santiago Apòstol быў беларус Янка Сурвілла, тады ўжо магістар эканамічных навук.

(З успамінаў Янкі Сурвіллы і Віктара Сянькевіча)

Старонкі жыцьця

Арэшка Аляксей [1]

Нарадзіўся 18 лістапада 1923 году ў вёсцы "арабковічы Ляхавіцкай гміны Наваградскага ваяводства Баранавіцкага павету. Бацька Сыльвэстар, матка Палуся з роду Праневічаў. У сям'і было пяцёра дзяцей.

Сям'я, відаць, была ўніяцкая. Зямлі мелі мала. Падчас камасацыі і хутарызацыі ў 1935-1937 гг. бацькі ўзялі гэктараў пяць запушчанай і неўрадлівай зямлі. Пабудаваліся на хутары. Прыйшлося шмат папрацаваць, каб палепшыць гэты надзел, дзе расьлі толькі асот і іншае пустазельле. Бацькі пастанавілі, каб малодшыя хлопцы скончылі "навукі" ды пайшлі ў сьвет зарабляць сабе на жыцьцё.

Яшчэ перад школай Аляксей умеў чытаць па-беларуску. Дома было некалькі часапісаў, календароў зь Вільні і кніг ("Саха", "Родныя Гоні", "Родны Край", "У палескай глушы" Якуба Коласа і іншыя).

У сярэдзіне трыццатых гадоў у вёсцы арганізаваўся гурток "Грамады", пасьля - Таварыства Беларускай Школы, пры іх мелася досыць багатая бібліятэка. Па ліквідацыі гэтых асьветніцкіх асяродкаў кнігі разабралі вяскоўцы, якія цікавіліся нацыянальным жыцьцём. Вёска была вельмі палітызаваная, што трагічна адбілася на лёсе шматлікіх яе жыхароў падчас бальшавіцкай акупацыі (1939-1941 гг.) і нямецкай (1941-1944 гг.).

У 1937-1938 навучальным годзе Аляксей паступіў у польскую гімназію ў Баранавічах. Плата за вучобу, кнігі, кватэра каштавалі вельмі дорага бацькам, братам і сёстрам, што заставаліся пакуль што на гаспадарцы. Скончыў дзьве клясы гімназіі, калі прыйшлі бальшавікі, і пачаліся зьмены. Мужчынскую гімназію ператварылі ў расейскую сярэднюю школу (хоць расейцаў там ня было), у ёй мала хто з вучняў застаўся. Пераважная большасьць пад уплывам айца Льва Гарошкі перайшла ў беларускую сярэднюю школу, створаную на базе польскай жаночай гімназіі.

У 1942 годзе скончыў бухгалтарскія курсы, працаваў і вучыўся на вячэрніх матуральных курсах. Атрымаў у 1944 годзе атэстат сталасьці на беларускай і нямецкай мовах, які даваў права паступаць у вышэйшыя навучальныя ўстановы.

Відавочны крах нацызму, імклівы наступ савецкага фронту, боязь са зваротам бальшавікоў новых рэпрэсіяў, высылак, расстрэлаў падштурхнулі да эміграцыі.

У Мюнхэне сабралася вялікая група беларускай моладзі, якая пачала вучыцца ва Ўнівэрсытэце UNRRA для перамешчаных асобаў. Сярод прафэсарскага корпусу было некалькі беларусаў: Барыс Кіт, Уладзімер Тамашчык, Янка Станкевіч.

Тут-жа, у Мюнхэне, у лістападзе 1945 году паўстала хіба што першае Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне. Ягоным друкаваным органам была "Студэнцкая Думка", а пасьля - "Крывіцкі Сьветач".

"аданьне прадоўжыць студыі ў нармалёвай вышэйшай навучальнай установе прывяло Аляксея Арэшку ў 1947 г. у Марбургскі Філіпс Унівэрсытэт (спачатку на геалёгію, пасьля на хімію), а ў 1949 годзе - у Лювэнскі Ўнівэрсытэт. Студыяваў хімію. У 1953 годзе атрымаў званьне ліцэнцыята, а ў 1956 годзе абараніў доктарскую дысэртацыю. Адначасна выконваў абавязкі асыстэнта на практычных занятках для студэнтаў-хімікаў.

Заснаваў Аб'яднаньне Беларускіх Студэнтаў Абсальвэнтаў (выпускнікоў) Лювэнскага Ўнівэрсытэту Academicus. Гэтае аб'яднаньне выдала некалькі бюлетэняў пад той-жа назвай. Дапамагаў айцу Францішку Чарняўскаму выдаваць на беларускай мове "Божае Слова".

З 1957 году А. Арэшка працаваў у фармацэўтычнай фірме Labaz, у яго пошукавым цэнтры як кіраўнік групы дасьледчыкаў. Напісаў (або прымаў удзел у рэдагаваньні) больш за дзесяць артыкулаў для спэцыялізаваных бэльгійскіх і французскіх часапісаў. Атрымаў пяць патэнтаў (гл. Chemical Abstracts ад 1958 да 1977 гг.).

Ажаніўся ў 1959 годзе, мае трое дзяцей.

Браў і бярэ актыўны ўдзел у беларускім грамадскім жыцьці ў Бэльгіі.

Жук-Грышкевіч (Жукоўская) Раіса

Нарадзілася ў беларускай сям'і земляробаў у Пружанах Берасьцейскага ваяводства 22 кастрычніка 1919 году. Бацькі: Надзея з дому Мэеравічаў і Мікола Жукоўскі, радавітыя пружанцы. "Дзед мой Ясь Жукоўскі, - успамінае Раіса, - у вялікі пост перад Вялікаднем сьпяваў з кніжкі, што перахоўвалася ў хаце на высокай палічцы, рэлігійныя гымны. Мова песень была не царкоўнаславянская і ня польская, а добра мне зразумелая, хоць і інакшая беларуская. І мова і асабліва некаторыя словы і выразы дзеда Яся і ягоных сяброў-равесьнікаў, што прыходзілі да яго ў адведкі, была для нас, дзяцей, трохі дзіўнай, ня зусім такой, якой гаварылі нашыя бацькі. Кніжку дзеда Яся памятаю, цяпер мяркую, што гэта была ўніяцкая беларуская кніжка, уцалелая ад агню, на які была асуджана царскім указам уся ўніяцкая беларуская літаратура. На пытаньне, ці былі нашыя продкі калісь прыгоннымі, тата адказаў: "Не, мы заўсёды былі гаспадарамі...".

У сям'і было сямёра дзяцей. Бацька ня меў асьветы, але разумеў ейнае значэньне і стараўся за ўсякую цану даць яе дзецям. Беларуская нацыянальная сьведамасьць прыйшла ў сям'ю празь Вільню. У Пружанах жыла далёкая цётка, выдатная беларуская дзеячка Кацярына Стаўбунік. Яна была правадніком беларускай нацыянальнай сьведамасьці ў Пружаншчыне ды наагул на Палесьсі. Ад яе ў хаце была хіба ўся папулярная беларуская літаратура, што выдавалася ў дваццатыя і трыццатыя гады ў Вільні: беларускія календары, газэты, напрыклад, "Крыніца", часапісы і іншыя выданьні. Вільня была сталіцай Заходняй Беларусі, культурным і палітычным беларускім цэнтрам, і адыграла выключную ролю ў пашырэньні беларускай нацыянальнай сьведамасьці па ўсёй Заходняй Беларусі.

"Асабліва беларускія календары былі для мяне ўнівэрсытэтам беларушчыны, а прафэсарам гэтага ўнівэрсытэту быў мой тата Мікола, які чытаў нам уголас усе календары - кніжкі й насьценныя адрыўныя - ад дошкі да дошкі. Мы, дзеці, хадзілі ў польскія школы, і я не магла чытаць кірыліцай. Верш Янкі Купалы "Ворагам беларушчыны" мне так падабаўся, што я захацела вывучыць яго напамяць, і па ім стала вучыцца чытаць кірыліцай".

У травені 1938 году Раіса закончыла польскую гімназію імя Адама Міцкевіча. Увосень гэтага-ж году паступіла на юрыдычны факультэт Унівэрсытэту Стэфана Баторыя ў Вільні; была прынята ў сябры Беларускага Студэнцкага Саюзу.

Улетку 1939 году пачалася вайна, а ў верасьні ў Пружаны прыйшлі бальшавікі. Кацярына Стаўбунік сабрала беларускіх студэнтаў і сказала: "Дзеці, цяпер ня час вучыцца. Усім вам трэба ісьці ў школы і выкладаць беларускую мову, каб у кожнай школе Пружаншчыны быў настаўнік беларускай мовы".

Раіса працавала спачатку ў пачатковай школе вёскі Дзярэчына, а пасьля - Смаляніцы. Туды накіравалі і Ніну Ляўковіч, беларускую віленскую студэнтку зь вёскі Шанёў. Удваёх вялі школу, якая была сапраўднай беларускай. Толькі як прадмет выкладалася ў ёй расейская мова. Праз год прыслалі зь Менску кіраўніка школы, які гаварыў толькі па-расейску, панавыпісваў расейскіх часапісаў (маладыя настаўніцы выпісвалі толькі беларускія). Вучні-ж і іхнія бацькі і надалей гаварылі толькі па-беларуску.

У 1941 годзе немцы акупавалі Беларусь і пачалі вывозіць моладзь на работы ў Нямеччыну. "28 травеня 1942 году з транспартам павезьлі й мяне. Тады гэта для мяне і бацькоў была трагэдыя. Мама ў роспачы ламала рукі. Тата ад болю счарнеў. Забралі ад іх дзіця навекі. Болей яны мяне ня ўбачылі".

Пасьля вайны Раіса апынулася ў беларускім лягеры Ватэнштэце ангельскае зоны Нямеччыны. Як і ўсе лягеры пераселеных немцамі людзей, што не хацелі вяртацца пад савецкую акупацыю, гэты лягер быў на ўтрыманьні аліянцкай арганізацыі UNRRA, але нутраное жыцьцё арганізоўвалі самі. "Мы мелі сваё беларускае кіраўніцтва, сваю паліцыю, сваю кухню, сваё школьніцтва - пачатковую школу і гімназію, сваю царкву, свой беларускі мужчынскі і жаночы скаўтынг, сваё (рататарнае) выдавецтва школьных падручнікаў, скаўцкай і лягернай пэрыёдыкі, сваю мастацкую самадзейнасьць, свой клюб, сваю лякарню - мелі свайго беларускага лекара доктара Вітаўта Тумаша і свайго беларускага дантыста сьв. пам. доктара Баляслава Грабіньскага. Урачыста адзначалі свае рэлігійныя й нацыянальныя сьвяты. У школах і скаўтынгу праводзілі беларускае нацыянальнае ўзгадаваньне дзяцей і моладзі".

Раіса заўсёды імкнулася да вышэйшай адукацыі. Студыявала дантыстыку і закончыла Філіпс Унівэрсытэт у Марбургу ў 1948 годзе.

У 1949 годзе эмігравала ў Канаду. Студыявала пры Таронцкім Унівэрсытэце дантыстыку, у травені 1954 году закончыла студыі, атрымала дыплём з навуковай ступеньню Doctoris in Chirurgia Dentali.

У верасьні 1953 году выйшла замуж за доктара філязофіі Вінцэнта Жук-Грышкевіча.

Яшчэ будучы студэнткай, увесь час была актыўнай у беларускім арганізацыйным жыцьці. Ад 1965 году была сябрам галоўнай управы Згуртаваньня Беларусаў Канады. У гэтым-жа годзе заснавала Задзіночаньне Беларускіх "анчын Канады і да 1975 г. была ягоным старшынёй. Як прадстаўнік ад беларускай этнічнай групы Канады ўведзена ў 1973 годзе Канадскім Фэдэральным Урадам у Кансультатыўную Раду для Спраў Шматкультуралізму. У 1973 г. разам з др. Вінцэнтам Жук-Грышкевічам заснавала Фонд беларускіх падручнікаў і Выдавецкі камітэт пры Каардынацыйным Камітэце Беларусаў Канады, ад пачатку да сёньня - сакратар-скарбнік Выдавецкага камітэту, адміністратар і экспэдытар Фонду беларускіх падручнікаў. З 1990 г. два гады была сябрам дырэктара Канадыйскага Фонду Дапамогі Ахвярам Чарнобылю ў Беларусі. Была ўдзельнікам Зьезду Беларусаў Сьвету ў Менску летам 1993 году, выбрана сябрам Вялікай Рады Згуртаваньня Беларусаў Сьвету "Бацькаўшчына".

У гэтых гадох сабрала архіўныя матэрыялы ад часу заснаваньня Згуртаваньня Беларусаў Канады ў 1948 і Каардынацыйнага Камітэту Беларусаў Канады ў 1966 па сёньня і выслала іх у многія музэі, бібліятэкі і дасьледчыя цэнтры.

У 1995 г. прыняла ўдзел у Другім Міжнародным Кангрэсе Беларусістаў у Менску, прачытала даклад "Роля беларускай эміграцыі ў Канадзе" і атрымала Дыплём Ганаровага Сябры Міжнароднай Асацыяцыі Беларусістаў.

У лютым 1989 г. Раіса Жук-Грышкевіч страціла мужа. У гэтым-жа годзе пачала працаваць над кнігай "Жыцьцё Вінцэнта Жук-Грышкевіча", якая пабачыла сьвет ў 1993 г.

Жучка Янка

Нарадзіўся 15 красавіка 1928 г. у Жучычах Нясьвіжскага павету Наваградскага ваяводства. Скончыў 6 клясаў польскае пачатковае школы ў Сіняўцы. Калі на пачатку 1939 г. савецкая армія "вызваліла" Заходнюю Беларусь, вучні сёмай клясы былі пераведзены ў пятую клясу няпоўнай сярэдняй школы ў той-жа самай Сіняўцы, але ўжо Клецкага раёну Баранавіцкай вобласьці.

Падчас нямецкае акупацыі вучыўся ў сярэдне-тэхнічнай школе (мэханічны адзьдзел) у Клецку. Скончыў толькі тры курсы гэтае школы (поўны цыкл займаў чатыры гады). Як і бальшыня вучняў гэтае школы браў актыўны ўдзел у Саюзе Беларускай Моладзі (СБМ) і ў Беларускай Нацыянальнай Самапомачы (БНС). У 1944 г., за нейкі месяц перад заканчэньнем апошняга курсу школы, пад пагрозай новае акупацыі савецкай арміі рашыў выехаць у Нямеччыну.

У канцы 1945 г. паступіў у Беларускую Гімназію імя Янкі Купалы ў Рэгенсбургу. Атрымаў атэстат сталасьці, у 1947 г. здаў экзамены ў Вышэйшую Тэхнічную Школу (Technische Hochschule) у Карлсруэ. Аднак, каб паступіць у Школу, трэба было чакаць мінімум год, бо колькасьць вакансій была абмежаваная, а першынства давалася былым нямецкім жаўнерам. З гэтае прычыны Янка і яшчэ дзесяць маладых беларусаў вырашылі выехаць на працу у Вялікабрытанію. Яны заарганізаваліся ў групу, якая пад назвай "Дванаццаткі" ў хуткім часе стала вядомай на эміграцыі. У Ангельшчыне Янка працаваў да сакавіка 1950 г. у вугальнай капальні.

У 1950 г., дзякуючы намаганьням прэзыдэнта БНР спадара Міколы Абрамчыка і асабліва тагачаснага студэнта Лювэнскага Ўнівэрсытэту Барыса Рагулі, пры дапамозе айца Робэрта ван Кавэлярта ды айца Чэслава Сіповіча дзевяці з "Дванаццаткі", у тым ліку і Янку Жучку, удалося атрымаць стыпэндыю для навучаньня ў Лювэнскім Унівэрсытэце.

Студэнтам Янка прымаў актыўны ўдзел у нацыянальным беларускім руху: быў сябрам Саюзу Беларусаў Бэльгіі, займаўся сацыяльна-культуральнай працай сярод беларускіх працоўных, якія прыбылі ў Бэльгію дзесь у 1947 г.; удзельнічаў у студэнцкім хоры пад кіраўніцтвам кампазытара Міколы Равенскага, а таксама ў танцавальным гуртку пад кіраўніцтвам студэнткі Людмілы Рагулі.

Скончыў політэхнічны факультэт Лювэнскага Ўнівэрсытэту і атрымаў дыплём інжынэра-будаўніка. Увесь працоўны шлях Янкі Жучкі зьвязаны з распрацоўкай і выкарыстаннем сталёвых канструкцый у будаўніцтве. На самым пачатку - у разліках мастоў і індустрыяльных будынкаў, пасьля - зьмешаных сталёва-бэтонных канструкцый, а з 1968 г. да канца кар'еры працаваў у інфармацыйным цэнтры па выкарыстаньні сталі ў будаўніцтве. У гэтым цэнтры да 1985 г. быў галоўным рэдактарам часапісу "Сталь" (Acier-Stahl-Steel), прысьвечаным ужываньню сталі ў пабудовах. Часапіс быў інтэрнацыянальны і выдаваўся на пяці мовах: французскай, ангельскай, нямецкай, італьянскай і гішпанскай. У гэтым часапісе, акрамя ягонага рэдагаваньня, зьмясьціў вялікую колькасьць артыкулаў пра стальныя пабудовы, пераважна індустрыяльных будынкаў і мастоў.

З 1985 і да выхаду на пэнсію (1 травеня 1993 г.) займаў становішча дарадчыка па стальных пабудовах. Часта рабіў даклады для інжынэраў і архітэктараў, асабліва для студэнтаў старэйшых курсаў інжынэрыі і архітэктуры. Кожны год і да сёньняшняга дня (хаця і на пэнсіі) бярэ ўдзел у журы на конкурсах студэнцкіх праэктаў ужываньня сталі ў будаўніцтве.

Пасьля заканчэньня Лювэнскага Ўнівэрсытэту Янка Жучка ажаніўся, мае трох сыноў. Двое зь іх скончылі таксама Лювэнскі Ўнівэрсытэт: старэйшы, Юрка, атрымаў дыплёмы магістра фізыкі і магістра інфарматыкі; малодшы, Андрэй, атрымаў дыплём інжынэра, па спэцыяльнасьці "Электроніка"; Юзік, сярэдні сын, скончыў гімназію.

Янка Жучка і сёньня актыўна ўдзельнічае ў беларускім нацыянальным і палітычным жыцьці. Ён сябра Саюзу Беларусаў Бэльгіі, сябра БНР, карэспандэнт газэты "Беларусь".

Занковіч Анатоль

Нарадзіўся 11 травеня 1925 году. Вучыўся ў беларускай гімназіі Рэгенсбургу, матуральны экзамен здаваў у Беларускай Гімназіі імя Янкі Купалы ў Міхэльсдорфе (1946). У гэтым-жа годзе пачаў вучыцца на хімічным факультэце Тэалягічна-Філязафічнай Вышэйшай Школы ў Рэгенсбургу, з другога сэмэстру перавёўся на мэдыцынскі факультэт Мюнхэнскага Людвіг Унівэрсытэту.

Быў заснавальнікам і старшынёй Рэгенсбугскага адзьдзелу Згуртаваньня Беларускіх Студэнтаў у Нямеччыне.

Ад 1949 г. вучыўся на мэдыцынскім факультэце Лювэнскага Ўнівэрсытэту, дзе ў 1954 г. атрымаў дыплём доктара мэдыцыны.

Прайшоў рэзыдэнтуру ў агульнай хірургіі ў шпіталях Сьв. Францыска (Эванстон) і Гурон Роад (Кліўленд, Агаё).

Сябра Амэрыканскай Калегіі Хірургаў, Чыкагскага і Ільлінойскага мэдычных таварыстваў.

Ад 1979 г. узначальвае Hyper-Alimentation Committee пры шпіталі Сьв. Элізабеты.

Ад 1956 г. жыве ў Чыкага, ЗША.

Запруднік Янка

Нарадзіўся 9 жнівеня 1926 году ў мястэчку Мір на Наваградчыне ў сям'і Мікалая і Веры Вільчыцкіх (у 1946 г., жывучы ў Нямеччыне, каб ня ставіць сваякоў на Беларусі пад пагрозу перасьледу НКВД, перайшоў на прозьвішча Янка Запруднік). Бацькі мелі настаўніцкую адукацыю, але працавалі на сваёй зямельнай гаспадарцы.

Вучыўся ў Міры ў польскай, а пасьля верасьня 1939 - у беларускіх школах. У Баранавічах скончыў прагімназію (1943 г.) і трэці курс чатырохгадовае гандлёвае школы (1944 г.), належаў да Саюзу Беларускай Моладзі.

Улетку 1944 г. выехаў у Нямеччыну. У 1947 г. у Міхэльсдорфе скончыў Беларускую Гімназію імя Янкі Купалы. У студзені 1948 г. з групай сяброў, выпускнікоў і вучняў гімназіі (якія пасьля сталіся ведамыя як "Дванаццатка"), выехаў на працу ў Англію ў вугальных капальнях. Браў удзел, як аўтар, у выдаваным "Дванаццаткай" часапісе "Наперад!" (1948-1953 гг.), быў сябрам Згуртаваньня Беларусаў у Вялікабрытаніі.

Увесну 1950 г. разам з васьмю сябрамі з "Дванаццаткі" прыехаў у Бэльгію на навуку ў Лювэнскім Унівэрсытэце. Разам з Паўлам Урбанам паступіў на гістарычны факультэт. Летам таго-ж году, дзякуючы айцу Робэрту ван Каўэлярту, апякуну й адміністратару беларускіх студэнтаў Лювэнскага Ўнівэрсытэту, разам з Паўлам Урбанам наведалі Італію, займаліся росшукам матэрыялаў у бібліятэках Рыму. У 1953 г. падарожнічаў па Злучаных Штатах і Канадзе, азнаёміўся там зь беларускім жыцьцём. Навуку ў Лювэнскім Унівэрсытэце скончыў з выдатнай адзнакай у 1954 г. Дыплёмную працу напісаў на тэму "Першая вунія Вялікага Княства Літоўскага з Польшчай (1385-1386 гг.)".

Падчас вучобы ў Лювэне сьпяваў у студэнцкім хоры (пад кіраўніцтвам кампазытара Міколы Равенскага), удзельнічаў у танцавальным гуртку беларускіх народных танцаў, уваходзіў у рэдкалегію часапісу "Наперад!", супрацоўнічаў з газэтай "Бацькаўшчына", дзе публікаваў свае вершы, артыкулы, рэпартажы.

У верасьні 1954 г. пачаў працаваць камэнтатарам Беларускай сэкцыі радыё "Вызваленьне" (пазьнейшая "Свабода") у Мюнхэне. У тым-жа годзе, ажаніўшыся ў Лювэне з Вольгай Харытончык, перабраўся на сталае жыцьцё ў Мюнхэн. Супрацоўнічаў там зь Інстытутам Вывучэньня СССР, пісаў пра кампартыю Беларусі, культурную палітыку, гістарыяграфію ў інстытуцкіх "Беларускіх зборніках".

У сакавіку 1957 г., пакінуўшы працу на радыёстанцыі, перабраўся разам зь сям'ёй на сталае жыцьцё ў Нью-Ёрк, прыняў прапанову радыё "Вызваленьне" працаваць карэспандэнтам мюнхэнскай Беларускай сэкцыі радыё. Актыўна ўключыўся ў Нью-Ёрку ў грамадскае і палітычнае жыцьцё: стаўся сябрам Прэзыдыюму Рады БНР, управаў Беларуска-Амэрыканскага Задзіночаньня, БІНіМ'а, Фундацыі імя Пётры Крэчэўскага, рэдкалегіяў шэрагу часапісаў і газэт. Разам з жонкай сьпявалі ў царкоўным хоры сабору Сьв. Кірылы Тураўскага Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай царквы.

На працягу 1960-1990 гг. браў актыўны ўдзел у грамадскім і палітычным жыцьці: у сэсіях Рады БНР, кангрэсах БАЗ'а, сустрэчах беларусаў Паўночнай Амэрыкі. Янка Запруднік - удзельнік міжнародных саветаведных канфэрэнцыяў і кангрэсаў у ЗША, Нямеччыне, Англіі, Італіі, Канадзе, выступаў з дакладамі пра гісторыю, палітыку і культуру Беларусі. Ад 1991 г. - сябра Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў. У 1993 г. браў актыўны ўдзел у Першым Зьездзе Беларусаў Сьвету, увайшоў у склад Вялікай Рады Згуртаваньня Беларусаў Сьвету "Бацькаўшчына".

У 1969 г. атрымаў ступень доктара гісторыі пры Нью-Ёркскім Унівэрсытэце. Тэма дысэртацыі - "Палітычнае змаганьне за Беларусь у Дзяржаўных Думах Расеі (1906-1917 гг.)". У 1970-1975 гг. выкладаў гісторыю Расеі і Савецкага Саюзу ў Квінскім калежы Нью-Ёркскага Гарадскога Ўнівэрсытэту. Выдаў 10 нумароў англамоўнага бюлетэню "Факты пра Беларусь" (1972-1975). На працягу многіх гадоў рэдагаваў газэту "Беларус" (ад 1980 г. па сьнежань 1995 г. зь невялікімі перапынкамі).

У 1990 г. абраны сябрам Украінскай Вольнай Акадэміяі ў ЗША.

Друкавацца пачаў ад 1947 г. Літаратурныя творы, публіцыстыка і навуковыя працы (падпісаныя Янам або Янкам Запруднікам ці псэўданімамі Сяргей Ясень, Аркадзь Будзіч, Рыгор Ліцьвін, Арсень Загорны, Янка З., крыптанімамі: Я.З., З., А.Б., А.З.) апублікаваныя ў шматлікіх беларускамоўных і англамоўных выданьнях. У 1994-1995 гг. Янка Запруднік надрукаваў шэраг артыкулаў у менскіх навуковых зборніках ("З гісторыяй на "Вы", "Першыя і Другія карэліцкія краязнаўчыя чытаньні. Да 600-годзьдзя Карэліч і Міра"). У 1996 г. павінен выйсьці ў Менску беларускі пераклад ягонай кнігі "Belarus: At a Crossroads in History" (1993), дапоўненай падзеямі 1993-1995 гадоў.

У верасьні 1987 г. памерла жонка Вольга.

У жнівені 1991 г. выйшаў на пэнсыю пасьля 37 год працы на радыё "Вызваленьне". Застаецца актыўным грамадска-палітычным дзеячам, аўтарам, рэдактарам, кансультантам-беларусістам. Ад 1994 году - ад'юнкт-прафэсар Калюмбійскага Ўнівэрсытэту, выкладчык курсу "Гісторыя і палітыка Беларусі".

У травені 1995 г. ажаніўся з Надзеяй Кудасавай.

Запруднік (Харытончык) Вольга

Нарадзілася 18 студзеня 1928 году на Нясьвіжчыне ў сям'і былога слуцкага паўстанца Юркі Харытончыка. Бацька быў добрым будаўніком мастоў, але, ня маючы польскага грамадзянства, перабіваўся рознымі будаўлянымі работамі.

Летам 1944 г. сям'я выехала ў Нямеччыну, жыла спачатку ў лягеры для перамешчаных асобаў у Рэгенсбургу, а пасьля - у Міхэльсдорфе. Тут Вольга скончыла Беларускую Гімназію імя Янкі Купалы.

У 1950 г. Вольга Харытончык прыехала вучыцца ў Лювэнскі Ўнівэрсытэт. Удзельнічала ў танцавальным ансамблі, які разам са студэнцкім хорам пад кіраўніцтвам кампазытара Міколы Равенскага гастраляваў па Бэльгіі, выступаў у Лёндане, Парыжы, Боне і іншых гарадох.

Скончыла ў 1953 годзе факультэт мэдычнай лябараторыі, працавала год у шпіталі.

У 1954 г. выйшла замуж за Янку Запрудніка. Выехала з мужам у Мюнхэн.

Ад 1957 г. жыла зь сям'ёй у Злучаных Штатах Амэрыкі. Гадавала дзьвюх дачок: Ніну, цяпер яна доктар-дантыстка, і Веру, цяпер яна мэнаджар.

Брала актыўны ўдзел у грамадскай працы, уваходзіла ва Ўправу Нью-Ёркскага адзьдзелу Беларуска-Амэрыканскага Задзіночаньня, сьпявала ў царкоўным хоры, дапамагала мужу ў ягонай грамадскай і навуковай працы.

Ад 1973 г. да пачатку хваробы ў 1985 г. працавала мэдычнай лябаранткай.

Памерла 30 верасьня 1987 году

Карась Лявон (Леанід)

Нарадзіўся ў 1923 г. на Дзісьненшчыне, у вёсцы Дзямідзенкі. На Бацькаўшчыне, а потым у Нямеччыне быў адным з кіраўнікоў Саюзу Беларускай Моладзі. Стаўся адным з членаў "Дванаццаткі" і адным з тых дзевяці, што атрымалі стыпэндыі для навучаньня ў Лювэнскім Унівэрсытэце. У Лювэне вучыўся на агранамічным факультэце. Але, калі арганізоўвалася радыёстанцыя "Вызваленьне" ("Свабода"), перад Лявонам, як яму здавалася, адкрылася магчымасьць з большай карысьцю служыць Бацькаўшчыне. Ён кінуў вучобу і пераехаў у Мюнхэн. Праца на радыёстанцыі працягвалася нядоўга. У хуткім часе Карась загінуў пры нявысьветленых абставінах. Многія былі ўпэўнены, што Лявон Карась стаўся адной зь першых ахвяр савецкага тэрору ў Заходняй Нямеччыне, які асабліва быў відавочны ў пэрыяд арганізацыі радыёстанцыі.

Трывожную атмасфэру таго часу і адносіны эміграцыі да сьмерці Лявона Карася перадае ліст Юркі Віцьбіча да Ўладзімера Дудзіцкага:

"Пераходжу цяпер да таго небясьпечнага, што нясе з сабой пасада ня толькі дырэктара, але перш - лепшая ў Беларускай Філіі "Вызваленьня"..." Па-першае, ад бальшавіцкіх агэнтаў, ахвярамі якіх ужо стаўся не адзін працаўнік "Вызваленьня"..." у тым ліку і 7 верасьня 1954 году Сьвятое Памяці добра знаёмы мне беларус зь Дзісьненшчыны Леанід Карась. Той самы, што на фронце сьпяваў французскую жаўнерскую песьню:

Заўтра...
Людзі сустрэнуць сонца
І будуць пець і піць,
І нават мо' ня ўспомняць,
Як мы хацелі жыць...

Ягонае цела з адзнакамі катаваньня знайшлі ў рацэ Ізары, на якой стаіць Мюнхэн. Дагэтуль добра невядома, хто забіў яго, - ці непасрэдна бальшавіцкія агэнты, ці "единонеделимовцы" (бальшавік - расеец), але адзінае не падлягае сумніву: забіты ён за тое, што зьяўляўся на працягу ўсяго свайго жыцьця, а значыцца, і ў "Вызваленьні", беларускім патрыётам".

Кіпель Вітаўт

Нарадзіўся ў Менску ў 1927 г. Калі споўнілася пяць гадоў, разам з маці пераехаў у г. Налінск (Расея, Вяцкая вобл.), куды маці прапанавалі выехаць як "жонцы нацдэма" і ня выдалі пашпарту. Бацька Вітаўта быў арыштаваны ў Менску ў 1930 г. і высланы ў тую-ж Вяцкую вобласьць. У 1935 г. сям'я пасялілася ў г. Арле, бо забаронена было вяртацца на Беларусь. Бацьку зноў арыштавалі напрыканцы 1935 г., але маці зь Вітаўтам дазволілі застацца ў Арле. Раз у год даязджалі ў Менск адведаць дзеда, матчынага бацьку.

Да часу, калі Вітаўту давялося паступаць у школу, ён добра арыентаваўся ў савецкай рэчаіснасьці (даводзілася цяжка і з прадуктамі, і з адзежай, і з памяшканьнем - доўгі час прыйшлося жыць у Доме калгасьніка). Хлапчук таксама добра ведаў, што такое беларускасьць, дарэчы, у ссылцы бліжэйшымі суседзямі-сябрамі сям'і Кіпеляў былі Мікола Ўлашчык і Мікола Азбукін.

У Арле Вітаўт распачаў навуку ў школе (1935 г.), перад вайной закончыў шэсьць клясаў. Прадоўжыў вучобу ў Менску - сям'я вярнулася на Беларусь у 1942 г., а закончыў сярэднюю асьвету ў Заходняй Нямеччыне, у Беларускай Гімназіі імя Янкі Купалы ў Міхэльсдорфе. Па заканчэньні гімназіі паступіў ва ўнівэрсытэт у г. Цюбінген (1948), потым перайшоў у Лювэнскі Ўнівэрсытэт (1949 г.). Закончыў яго ў 1955 г., зрабіўшы дактарат у галіне мінэралёгіі.

У 1955 г. перабраўся ў Злучаныя Штаты Амэрыкі, дзе нейкі час працаваў гэолягам, але вырашыў перамяніць прафэсію і цалкам аддацца працы на беларускай грамадскай ніве. Закончыў Ратгэрскі Штатны Ўнівэрсытэт, факультэт інфарматыкі і бібліятэказнаўства (1962 г.). Ад таго часу працаваў у Нью-Ёркскай Публічнай Бібліятэцы на розных становішчах, выйшаў на пэнсію ў 1985 годзе з пасады дзейнага шэфа навуковага адзьдзелу.

У беларускую грамадскую працу ўключыўся яшчэ ў Менску, у часы вайны, калі школьнікі рэгулярна, у парадку грамадскай нагрузкі, хадзілі па хатах зьбіраць харчы, вопратку ды наагул дапамогу для шматлікіх сіротных менскіх прытулкаў.

Па заканчэньні вайны Вітаўт Кіпель уключаецца ў арганізацыю беларускага скаўтынгу ў г. Рэгенсбург. Калі беларускае селішча з Рэгенсбургу перамясьцілася ў Міхэльсдорф, Вітаўт становіцца кіраўніком беларускага скаўцкага сьцягу і кіруе ім да 1948 г., да паступленьня ва ўнівэрсытэт. У выніку актыўнай дзейнасьці беларускага скаўтынгу за межамі Бацькаўшчыны, беларускія скаўцкія адзінкі зацьвярджаюцца Міжнародным Скаўцкім Бюро, як правамоцныя, ды Галоўнае Кіраўніцтва Беларускага Скаўтынгу на Чужыне ўваходзіць у склад гэтае міжнароднае арганізацыі.

У Бэльгіі Вітаўт уваходзіць у склад студэнцкіх урадаў, сьпявае ў хоры М. Равенскага, але найбольш працуе ў Саюзе Беларусаў Бэльгіі на розных становішчах. Бярэ ўдзел у міжнародных канфэрэнцыях работніцкага руху, наладжвае працу ў адзьдзелах арганізацыі, дапамагае работнікам у справе эміграцыі, перамены кантрактаў, арганізуе суботнія і нядзельныя лекцыі для дзяцей работнікаў і г. д.

У ЗША дзейнасьць Кіпеля ідзе ў некалькіх напрамках. Першы - навуковая праца у Беларускім Інстытуце Навукі й Мастацтва ў цесным супрацоўніцтве з доктарам Вітаўтам Тумашам, а з 1982 г. і кіраўніцтва БІНіМ'ам. Другая дзялянка - грамадска-культурная: дапамагае ў заснаваньні селішча Белэр-"Менск", арганізуе там лягеры моладзі, розныя імпрэзы. Падчас сьвяткаваньня двухсотгодзьдзя ЗША арганізуе фэстывальную групу, якая выдатна прапагандавала беларускую музычную культуру. Вітаўт Кіпель бярэ ўдзел у шматлікіх канфэрэнцыях у розных гарадох Амэрыкі, прадстаўляючы інтарэсы беларускіх арганізацыяў (Беларуска-Амэрыканскае Задзіночаньне, Кангрэсавы Камітэт і інш.).

Палітычная дзейнасьць Кіпеля зьвязана з рэспубліканскай партыяй. Ён узначальваў беларускі камітэт па выбарах падчас выбарчай кампаніі прэзыдэнта Рычарда Ніксана, арганізоўваў Фэдарацыю Беларускіх Рэспубліканскіх Клюбаў і ачольваў яе з 1972 да 1982 г. Дзякуючы ягоным стараньням, інфармацыя пра Беларусь распаўсюджвалася ў рамах дзейнасьці рэспубліканскай партыі краіны. Беларусы ЗША былі частымі гасьцьмі на палітычных канфэрэнцыях у Белым Доме, сталіся ініцыятарамі візыты прэзыдэнта Р. Ніксана на Беларусь (тады БССР). Адбыліся дзясяткі сустрэч з сэнатарамі, кангрэсмэнамі і іншымі дзеячамі. Кніжка пра Курапаты, выдадзеная БІНіМ'ам, была ўручана прэзыдэнту Білу Клінтану задоўга перад ягонай візытай на Беларусь і наведаньнем Курапатаў.

За працу ў пашырэньні інфармацыі пра Беларусь і беларускую спадчыну ў Амэрыцы Вітаўт Кіпель узнагароджаны рознымі адзнакамі, яму нададзена ганаровае грамадзянства горадам Кліўлендам (1984 г.).

Вітаўт Кіпель надрукаваў сотні артыкулаў у беларускамоўных і англамоўных выданьнях. Найбольш прац ён прысьвяціў вывучэньню беларускай спадчыны ў ЗША (каля 80 назваў). Ягоная кніга "Беларусы ў ЗША" была выдадзена ў 1993 г. у Менску.

Пачынаючы ад 1991 г., В. Кіпель наладзіў цеснае супрацоўніцтва з навуковымі ўстановамі ў Менску, надрукаваў там некалькі артыкулаў.

У 1993 г. Вітаўту Кіпелю было прысвоена ганаровае званьне доктара філёлягічных навук Гарадзенскага Ўнівэрсытэту. У 1994 г. ён абраны акадэмікам Міжнароднай Акадэміі Навукаў Эўразіі.

Кіпель (Савёнак) Зора

Нарадзілася ў 1927 г. у Менску. З малых гадоў была добра азнаёмленая зь беларускім рухам: бацька Лявон Савёнак, журналіст, супрацоўнік шматлікіх газэтаў, у 1933 г. быў асуджаны па справе СВБ і высланы ў Сыбір. Маці Апалёнія Раткевіч, настаўніца, аўтар некалькіх дзіцячых падручнікаў. Пасьля арышту бацькі сям'і было запрапанавана выехаць у Крычаў, дзе і прайшлі дзіцячыя гады Зоры.

Перад самой вайной Зора вярнулася з маці ў Менск, вучылася тут аж да 1944 г., калі сям'я выехала на эміграцыю. Сярэднюю адукацыю атрымала ў Нямеччыне, закончыла Беларускую Гімназію імя Янкі Купалы ў Міхэльсдорфе ў 1948 г. Паступіла ў Цюбінгенскі Ўнівэрсытэт (1948 г.), а ў 1949 г. перабралася ў Лювэн. У Лювэне паступіла на хімічны факультэт, які і скончыла са званьнем магістра аналітычнай хіміі ў 1955 г.

У 1955 г. пераехала ў ЗША, дзе ў 1956 г. выйшла замуж за Вітаўта Кіпеля, сябра школьных і ўнівэрсытэцкіх гадоў. У Амэрыцы працавала ў галіне крышталяграфіі (адна з укладальнікаў ведамае падручнае кнігі-даведніка амэрыканскіх хімікаў Crystal Data, Determinative Tables, Washington, D. C. Am. Crystallographic Assn., 1963), а потым, каб мець магчымасьць аддавацца больш грамадскай і навуковай працы ў галіне беларусазнаўства, скончыла факультэт інфарматыкі і бібліятэказнаўства Ратгэрскага Штатнага Ўнівэрсытэту ў штаце Нью-Джэрсі (1966 г.).

Працуючы на розных пасадах у Нью-Ёркскай Публічнай Бібліятэцы, улучна з пасадай заступніка дырэктара Славяна-Балтыцкага адзьдзелу, зацікавілася перакладной літаратурай на беларускай мове, асабліва ХV-ХVІ стагодзьдзямі, і, каб больш прафэсыйна падыходзіць да тэмы, паступіла на факультэт параўнаўчых літаратураў таго-ж Ратгэрскага Ўнівэрсытэту, які і закончыла са званьнем магістра ў 1988 г.

Зора Кіпель у грамадскім жыцьці ад дзіцячых гадоў: яшчэ ў Менску ўдзельнічала ў розных тэатральных і танцавальных гурткох. У Нямеччыне арганізоўвала дзявочы скаўтынг ды брала ўдзел ва ўсіх скаўцкіх зьездах. Дапамагала арганізоўваць скаўцкія бібліятэкі ў Міхэльсдорфе і Остэргафэне. Была адной зь ініцыятарак дзявочае танцавальнае групы сярод студэнтаў у Лювэне. У ЗША уваходзіла ва ўправы БАЗА і БІНіМ'а. Падчас працы ў Нью-Ёркскай бібліятэцы падрыхтавала каля дзесяці вялікіх выставаў на розныя беларусазнаўчыя тэмы, арганізоўвала выставы беларускага народнага ўмельства ў дзясятку штатаў.

З пачатку 70-х гадоў, як толькі кампутарызацыя пачынала ўваходзіць у бібліятэчную практыку, Зора Кіпель сталася адным зь піянэраў пераводу каталягізацыі Славяна-Балтыцкага адзьдзелу на кампутарную тэхніку і ў гэтай якасьці прадстаўляла Нью-Ёркскую бібліятэку на агульнаамэрыканскіх форумах прафэсыйных колаў.

Адначасна Зора Кіпель надрукавала шмат артыкулаў на беларусаведныя тэмы: кнігазнаўства, бібліятэкарства, гісторыя пасяленьня беларусаў у ЗША. Мела стыпэндыю ад штату Нью-Джэрсі на ўкладаньне першага ў гісторыі штату даведніка аб нацыянальнасьцях гэтага штату. Ад 1991 г. рэдагуе газэту "Беларус".

Зора Кіпель склала бібліяграфіі да збору твораў Н. Арсеньневай, А. Салаўя і М. Кавыля. Разам з мужам Вітаўтам апрацавала некалькі хрэстаматыйных бібліяграфіяў, цяпер яны рыхтуюць да друку бібліяграфічны паказьнік беларускіх выданьняў за межамі Беларусі ад 1920 году. Мае шэраг англамоўных прац. Публікуецца ў навуковым друку Беларусі.

Апошнімі гадамі Зора Кіпель - актыўная ўдзельніца шматлікіх кангрэсаў і канфэрэнцыяў на Бацькаўшчыне.

Зора і Вітаўт Кіпелі выгадавалі дзяцей: Алеся - адвакат у Вашынгтоне, Юрка - дзіцячы кардыёляг. Абодва актыўныя ў беларускім жыцьці, належалі да арганізацый беларускай моладзі, больш за дзесяць гадоў танцавалі ў ансамблі "Васілёк", выступаюць зь беларускай тэматыкай у англамоўным і беларускім друку.

Клыбік Лаўрын

Нарадзіўся 23 кастрычніка 1928 году ў сялянскай сям'і ў вёсцы Хадзевічы на Слонімшчыне. Там закончыў пачатковую школу, прадаўжаў вучобу ў Слоніме ў беларускай школе.

У 1944 г. вір ваеннай завірухі загнаў Лаўрына праз Польшчу, Нямеччыну, Францыю, Італію ў Англію. У Лёндане пачаў працаваць у аптэцы памочнікам фармацэўта. Памятаючы словы маці, якая часта паўтарала: "Вучэцеся, дзеткі, вучэцеся, навука - гэта скарб, якога ніхто вам не забярэ", пачаў хадзіць на вячэрнія курсы ў Лёнданскі "Фінчлей Калеж". У 1952 г. атрымаў атэстат аб сярэдняй адукацыі.

На той час у Лювэне існавала і добра разьвівалася досыць вялікая група беларускіх студэнтаў. Лаўрын выслаў туды заяву, каб далучыцца да студэнцкае групы ды запісацца на вышэйшыя студыі ў Лювэнскім Унівэрсытэце. У 1953 г. пераехаў у Лювэн. Прыйшлося вельмі многа працаваць, каб авалодаць французскай мовай і засвоіць вучэбны матэрыял. У 1958 г. закончыў фармацэўтычны факультэт, атрымаў дыплём аптэкара, але толькі "à titre scientifique" (навуковай вартасьці), які па бэльгійскіх законах не даваў права чужынцам быць адказным аптэкарам. Каб атрымаць гэтае права, трэба было пераздаць усе экзамены перад "Jury Control" (Дзяржаўнай Экзаменацыйнай Камісіяй).

У 1962 г. Лаўрын Клыбік гэтыя экзамены здаў і пачаў пацаваць кіраўніком аптэкі ў Брусэлі, а пасьля ў Мэхэлен. Маючы добрую практыку, у 1966 г. адчыніў уласную аптэку. Меў добры кантакт з кліентамі, карысныя парады аптэкара прыцягвалі людзей здалёк. Стварыў некалькі дзясяткаў прэпаратаў уласнае формулы, якія і да сёньняшніх дзён карыстаюцца попытам ня толькі ў Бэльгіі, а і за яе межамі.

Лаўрын Клыбік зацікавіўся гамеапатыяй і ў 1977 г. паступіў на вячэрнія курсы гамеапатычнай школы ў Брусэлі, а ў 1981 г. адкрыў ужо сваю лябараторыю.

У 1991 г. абараніў навуковую працу "Кава і яе ўзьдзеяньне на чалавечы арганізм" і быў прыняты ў Асацыяцыю Гамеапатаў Бэльгіі. Гэтая праца выклікала влікую цікавасьць у Бэльгіі і за мяжой, была апублікаваная ў спэцыялізаваных часапісах Бэльгіі, Францыі і Беларусі. Напісаў працу "Праполіс і дзеяньне радыяцыі на жывы арганізм". У 1994 г. быў на Беларусі, у Валожыне наладзіў супрацоўніцтва з беларускімі мэдыкамі для апрабацыі гамеапатычнага сродку супраць хвароб, выкліканых радыяцыяй на тэрыторыі Беларусі, забруджанай радыёнукляідамі ў выніку Чарнобыльской катастрофы.

"Хоць маё сьведамае жыцьцё, - піша Лаўрын Клыбік, - праходзіць далёка ад Бацькаўшчыны, але і тут, на чужыне, я заўсёды думаю, як памагчы людзям у бядзе. Веру, што мая праца дапамагае і маім землякям на Беларусі".

Лаўрын Клыбік ажаніўся ў 1961 г. з бэльгійкаю "анін Сакрэ. У іх дзьве дачкі: Соня замужам за французам і жыве ў Францыі, Надзя - за бэльгійцам і жыве ў Бэльгіі, мае двое дзяцей - Бэнжаміна і Валентыну.

Латушкін Мікола

Нарадзіўся 15 студзеня 1922 году ў Менску. Там-жа закончыў сярэднюю школу.

Пасьля вайны паступіў ва Ўнівэрсытэт УНРРА ў Мюнхэне (1946-1947 гг.), закончыў там тры сэмэстры. Прадоўжыў вучобу на ветэрынарным факультэце Ўкраінскага Тэхнічна-Гаспадарчага Інстытуту ў Рэгенсбургу, які закончыў у 1949 г. Кароткі час працаваў у ДП-лягеры "Warner-Kaserne" ветэрынарным лекарам.

У 50-я гады перабраўся ў Злучаныя Штаты Амэрыкі. Закончыў школу мэханічнага чарчэньня ў 1957 г. (Скрэнтан, Пэнсільванія), а пасьля працаваў чарцёжнікам у Чыкага.

Мікола Латушкін быў у 1955 - 1957 г.г. старшынёю БАЗа ў Кліўлендзе. З 1958 г. да 1989 г. быў прадстаўніком ад Беларускага Кангрэсовага Камітэту ў штаце Ільлінойс, уваходзіў у ініцыятыўную групу арганізацыі Беларускага праваслаўнага прыходу Сьв. Юрыя ў Чыкага пад юрысдыкцыяй Грэцкага Экзарха ў Амэрыцы Якаваса. Больш за 25 гадоў займае пасаду сакратара парафіяльнае ўправы.

Набагез Уладзімер

Нарадзіўся ў 1919 годзе ў вёсцы Сельцы пад Навагрудкам.

У 1945 г. паступіў на мэдыцынскі факультэт Філіпс Унівэрсытэту ў Марбургу. Прадоўжыў заняткі ў Лювэне, куды пераехаў у 1949 г. У 1951 г. атрымаў званьне доктара мэдыцыны і пачаў практыкаваць у мястэчку Буён на французска-бэльгійскай граніцы, дзе здабыў павагу мясцовага насельніцтва.

У 1956 г. выехаў у ЗША да свайго дзядзькі, старога эмігранта. Здаўшы экзамены, у 1962 г. распачаў прыватную практыку ў Волдэн, штат Нью-Ёрк, дзе працуе і сёньня.

Нягледзячы на занятасьць, актыўна падтрымлівае ўсе грамадскія і царкоўныя ўстановы беларускай дыяспары. Пэўны час займаў пасаду старшыні БАЗа ў Нью-Ёрку.

Наўмовіч Міхась

Нарадзіўся ў 1922 годзе ў вёсцы Рамашкевічы на Наваградчыне. Пасьля заканчэньня гімназіі ў Наваградку амаль усе хлопцы-выпускнікі былі забраныя ў Менск у арганізаваную тады афіцэрскую школу Краёвай абароны. Аднак заняткаў яшчэ ня было, як пачалося адступленьне. Шмат хлопцаў загінула падчас савецкай бамбардыроўкі Віленскай чыгуначнай станцыі. Пасьля маршу празь Вільню, Каўнас, Варшаву, курсантаў апранулі ў сіне-зялёную ўніформу і залічылі ў дывізію фон Зіглінга. Міхась Наўмовіч зь сябрамі адразу вырашылі, што ў нямецкай арміі яны служыць ня будуць і пададуцца ў дэзэртыры. Магчымасьць уцёкаў зьявілася ў Францыі. Падчас адступленьня Наўмовіч уцёк у лес да французскіх партызанаў, пазьней да яго далучыліся Віктар Сянькевіч, Сыльвэстар Буткевіч і Павал Асіповіч. У партызанах доўга не затрымаліся, таму што, як піша Наўмовіч, ніхто з хлопцаў не валодаў французскай мовай. Французы адвезьлі ўцекачоў пад швайцарскую граніцу, дзе яны пэўны час працавалі ў сялянаў.

Пад канец 1944 г. Міхась зь сябрамі далучыліся да аліянцкае арміі, адтуль - у пешаходны абоз корпусу Андэрса, у якім было каля 40% беларусаў. Корпус уваходзіў у склад арміі маршала Аляксандра. У складзе гэтага корпусу ў чэрвені 1945 г. апынуўся ў Італіі. Тут многа маляваў, прымаў удзел у мастацкіх конкурсах, займаўся атлетыкай, належаў да дружыны атлетыкі сёмае дывізіі. Мастацтва і спорт пазьней дапамаглі вярнуцца ў Францыю.

У 1947 г. Міхась Наўмовіч быў дэмабілізаваны і прыехаў у Парыж да польскага скульптара з Познані Вэнглеўскага. Пачаў вучыцца ў Нацыянальнай Вышэйшай Школе Мастацтва Парыжу, куды быў залічаны яшчэ ў 1946 г., калі прыязджаў на адпачынак зь Італіі. У Школе ад прафэсара скульптуры, кіраўніка майстэрні, атрымаў прапанову ўдзельнічаць у стварэньні помніка дзеду эгіпецкага караля Фазука, але з прыходам да ўлады Насэра праца над помнікам была спыненая. Крыху пазьней другі прафэсар знайшоў сваім вучням працу пры аднаўленьні касьцёлу, Міхась выразаў там на камені "Вясельле ў Кане Галілейскай". Скончыў факультэт скульптуры Нацыянальнай Вышэйшай Школы Мастацтва Парыжу ў 1953 г.

Многа працаваў. Быў пераможцам конкурсу на стварэньне статуі Сьвятое "анны Д'Арк. Міхась Наўмовіч зрабіў помнік на магілу кампазытара Міколы Равенскага. Выразаў у камені больш за дзесяць работ.

Аднак праца мастака не давала сродкў для існаваньня. Па падказцы аднаго з прафэсараў Акадэміі Мастацтва пайшоў вучыцца ў школу фізіятэрапіі і атрымаў дыплём у 1955 г., некалькі пазней здаў экзамены і атрымаў права выкладаць у школах фізіятэрапіі.

У 1956 г. ажаніўся, узгадаваў чацьвёра дзяцей, шмат працаваў, пабудаваў сваімі рукамі дамы, але скульптуру крыху занядбаў, бо часу ня было, а таксама і мейсца, дзе працаваць, праўда, рабіў скульптуры для маста Аляксандра ІІІ і Новага Маста ў Парыжы.

Акрамя скульптуры, Міхась Наўмовіч выявіў вялікія здольнасьці ў акварэлі. У гэтай галіне працуе цікава і плённа. Як графік, у 50-60-х гадох аформіў кнігі: "Спадчыну" Янкі Купалы, "Сымона-музыку" Якуба Коласа, "Матчын дар" Алеся Гаруна.

Міхась Наўмовіч - вельмі актыўны ў беларускай грамадскай і палітычнай дзейнасьці. Выдаваў у Парыжы беларускі студэнцкі часапіс "Моладзь".

"Я яшчэ маю вельмі шмат праэктаў у жыцьці, -піша Міхась Наўмовіч, - хачу зрабіць некалькі скульптураў, намаляваць шмат акварэляў, напісаць і аформіць кніжку па анатоміі, якую выкладаю ў вышэйшых школах, бо кніжка вельмі патрэбная. Ці Бог дасьць мне на ўсё магчымасьцяў? Я спадзяюся на 15-20 гадоў добрага здароўя, якое, дзякаваць Яму, маю цяпер, і тады ўсё будзе, як прадбачваю...".

Рагуля Барыс

Нарадзіўся 1 студзеня 1920 году у Турцы. Бацька быў лекарам, але памёр падчас эпідэміі тыфусу, калі Барысу было толькі два гады. Маці з сынам пераехалі ў Любчу. Пасьля заканчэньня акушэрскіх курсаў у Варшаве маці атрымала працу ў наваградскім шпіталі ў 1930 г.

У гэтым-жа годзе Барыс паступіў у беларускую гімназію, дзе ён і атрымаў нацыянальнае выхаваньне. Варожыя да ўсякіх праяваў беларускага нацыяналізму, палякі закрылі беларускую гімназію ў 1935 г., і Барыс быў вымушаны перайсьці ў польскую гімназію імя Адама Міцкевіча. Атмасфэра там была вельмі няспрыяльная і дыскрымінацыйная ў адносінах да беларусаў. "У беларускай гімназіі я ведаў, што я беларус, а ў польскай я адчуў сябе беларусам", - гаворыць Барыс Рагуля. Ён закончыў гімназію ў 1938 г. і здаў конкурсныя экзамены на мэдычны факультэт Унівэрсытэту імя Стэфана Баторыя ў Вільні. Польскія ўлады не далі магчымасьці вучыцца і ў абыход закону забралі ў армію.

Вайна. Палон. Уцёкі з палону. Першыя, няўдачныя, у студзені 1940 г., другія ў жнівені. Вярнуўся на вызваленую Беларусь. Арышт. Сьледства. Сьмяротны прысуд. Нарэшце ўцёкі з-пад Чэрвеню і зварот дахаты. Асабістая трагэдыя - маці загінула падчас бамбёжкі Наваградка, ратуючы пацыэнтаў.

У часы нямецкай акупацыі браў актыўны ўдзел у палітычных, грамадскіх, школьных ды вайсковых акцыях, аднак ніколі на пакінуў думкі быць лекарам.

Ажаніўся з Людмілай Гутар, дачкой шчырага беларускага патрыёта, які загінуў у падвалах НКВД дзесьці ў 1948 г. Сям'я так і не знайшла ягонай магілы.

Эміграцыя. Канец вайны. Нарэшце ўнівэрсытэт у Лювэне.

Пасьля заканчэньня карэйскай вайны было відавочна, што мрыя павароту на Бацькаўшчыну сталася нязбытнай, і Барыс, заклапочаны будучыняй сям'і, вырашыў пераехаць у Канаду. 4 сьнежаня 1954 г. Варыс Рагуля, Людміла і дзеці, Рагнеда і Вітаўт, адплылі ў Канаду.

Пасяліліся ў Лёндане (Антарыё). 16 месяцаў стажыроўкі, экзамены і нарэшце ліцэнзыя на практыку. Зацікавіўся прэвэнтыўнай мэдыцынай, асабліва выяўленьнем раньніх сымптомаў рака шыйкі маткі. Вынікі працы зацікавілі Pan American Cancer Cytology Society (New York), і ён быў запрошаны з дакладам на трэці Панамэрыканскі Кангрэс, які адбыўся ў травені 1967 г. Даклад быў вельмі добра прыняты і апублікаваны ў часапісе Cancer Cytology a Journal for cinicians Dedicated to Cancer Detection. У гэтым-жа годзе ён быў выбраны Chairman of the Cancer Cytology Research Committee and Cytology Campaign, London Ont., а Кангрэс запрасіў яго на становішча сакратара гэтай арганізацыі.

У 1967-1968 гг. Барыс Рагуля разгарнуў шырокую адукацыйную акцыю сярод жанчын Лёндану і прадмесьцяў, прапагандуючы штогоднае абсьледаваньне ўсіх жанчын у веку ад 17 да 65 гадоў. Вынікі былі вельмі добрыя. На чарговым Кангрэсе Pan American Cancer Cytology Society (Jamaica, 1970) ён ужо мог паінфармаваць, што 84% жанчын абсьледавана, у адной са ста выяўлена пачатковая стадыя захворваньня. Дзякуючы раньняй дыягностыцы больш за 85% былі вылечаныя. На пятым Кангрэсе ў Аўстрыі (Зальцбург, 1973) Рагуля зрабіў даклад пра вынікі сваёй працы.

Яшчэ ў 1971 г. Canadian Cancer Society запрасіла яго на становішча мэдычнага дарадчыка і папрасіла заняцца досьледамі раньняга выяўленьня рака страўніка і тоўстай ды адхадной кішак. Рагуля паказаў, што спэцыяльным мэтадам аналізу крыві можна выявіць каля 80% захворваньняў і пасьпяхова лячыць. Вынікі сваёй працы ён далажыў на шостым Кангрэсе Pan American Cancer Cytology Society (Las Vegas, 1976). Мэдыкі Лёндану, а пазьней і іншых правінцыяў сталі пасьпяхова выкарыстоўваць гэты мэтад дыягностыкі.

У 1971 г. здаў дадаткова экзамены на права выкладаць у мэдычнай школе і быў запрошаны на факультэт мэдыцыны, дзе працаваў да 1991 г., не пакідаючы прыватнай практыкі.

У 1973 г. Барыс Рагуля быў выбраны прэзыдэнтам London Academy of Medicine. Гэта быў першы лекар неканадыйскага паходжаньня, якога выбралі на такое становішча. Ён скарыстаў гэтую нагоду для прапаганды мэдыцынскіх ведаў сярод насельніцтва. Асаблівую ўвагу зьвярнуў на вучняў. У сярэдніх школах рэгулярна праводзіліся лекцыі і гутаркі аб шкоднасьці курэньня, алкаголю ды наркотыкаў. Ён дабіўся забароны курэньня на тэрыторыі школаў, пазьней - у шпіталях і публічных мейсцах.

Рагуля заўсёды надаваў вялікую ўвагу фізычнаму стану моладзі і старэйшага пакаленьня. Сам даваў прыклад, на працягу 15 гадоў браў удзел у двухдзённым лыжным марафоне на 160 км.

Заняты прафэсійна, Рагуля актыўна ўдзельнічае ў справах беларускага грамадства Канады. Ён - сябра Згуртаваньня Беларусаў Канады ад самага першага дня ў краіне; старшыня Каардынацыйнага Камітэту Беларусаў Канады ад 1971 да 1989 году; сябра Canadian Councel of Multiculturalism ад 1976 да 1989 году. У 1963 г. быў запрошаны прадставіць ад імя беларускага грамадства ў Канадзе меркаваньні адносна двухкультурнасьці і двухмоўя краіны. Ягоныя прапановы былі вельмі добра прынятыя і разасланыя больш як у 160 бібліятэкаў. Ад 1971 г. і па сёньня Б. Рагуля - заступнік прэзыдэнта Рады БНР.

Ад 1976 г. да 1978 г. працаваў з прадстаўнікамі латышоў, летувісаў, эстонцаў і ўкраінцаў над дакумэнтам аб дэкалянізацыі Савецкага Саюзу. Гэты дакумэнт быў уручаны Асамблеі ААН у Нью-Ёрку 20 лістапада 1978 г.

Ад 1990 Рагуля - мэдычны дырэктар дапамогі дзецям, ахвярам Чарнобылю. Ад 1994 г. - старшыня камітэту, мэта якога пабудаваць дзіцячую дантыстычную клініку ў Менску паводле канадыйскіх стандартаў.

Жонка Людміла пакінула працу ў фармацыі, каб заняцца дзецьмі - Рагнедай, Вітаўтам, Валодзем ды Андрэем.

Рамук Вітаўт

Нарадзіўся 15 ліпеня 1914 году на Ўкраіне, у Екацерынаславе. У 1922 г. сям'я вярнулася на бацькаўшчыну, у роднае мястэчка Ліпнішкі, што на Лідчыне. Вучыўся ў Віленскай Беларускай Гімназіі да 1931 году, скончыў гімназію ў Пінску ў 1937 годзе. У 1938 г. паступіў на біялягічны факультэт Віленскага Ўнівэрсытэта імя Стэфана Баторыя, вучыўся адзін год. У 1939 г. перайшоў на мэдычны факультэт, дзе правучыўся толькі адзін трымэстр.

Пасьля вайны ў Нямеччыне вывучаў мэдыцыну ва Унівэрсытэце УНРРА ў Мюнхэне і мясцовым Мюнхэнскім Унівэрсытэце (1946-1949 гг.). У 1949 г. пераехаў у Лювэн, дзе прадоўжыў мэдычныя студыі ў Каталіцкім Унівэрсытэце. Падчас свайго пабыту ў Лювэне прымаў удзел у жыцьці беларускай студэнцкай грамады і ў 1952 г. быў ейнай старшынёй. Належаў да беларускай каталіцкай студэнцкай арганізацыі "Рунь", якая была прынята ў склад сусьветнай каталіцкай студэнцкай арганізацыі "Pax Romana". Прымаў уздел разам з іншымі беларускімі студэнтамі ў зьездах "Pax Romana" ў Амстэрдаме (Галяндыя, 1950 г.) і Рэймсе (Францыя, 1951 г.).

У 1953 г. здаў экзамены і атрымаў дыплём доктара мэдыцыны, працаваў у дзіцячым шпіталі ў Брусэлі.

У 1956 г. пераехаў у ЗША. Пасьля рэзыдэнтуры ў агульнамэдычнай практыцы (Peoria, 1957) працаваў у шпіталі штату Ільлінойс (State Hospital). Прайшоў рэзыдэнтуру ў пэдыятрыі (1962-1963), здаў экзамены, працаваў ад 1965 г. у Пэдыятрычным Інстытуце ў Чыкага (Illinois State Pediatric Institute). У 1966 г. атрымаў Diplomate of the American Board of Pediatrics. Належыць да American Academy of Pediatrics. У 1968 г. атрымаў званьне Assistant Professor of Pediatrics at the College of Medicine, University of Illinois. Ад 1975 г. працаваў як пэдыятар і мэдычны дырэктар у дзіцячым цэнтры. У студзені 1988 г. выйшаў на пэнсію.

У 1958 г. Вітаўт Рамук ажаніўся зь Верай з дому Жызьнеўскіх.

Вера і Вітаўт Рамук актыўна працуюць у Беларускім Каардынацыйным Камітэце ў Чыкага, ладзяць імпрэзы, прымаюць удзел у сустрэчах з рознымі этнічнымі групамі, супрацоўнічаюць з амэрыканскімі арганізацыямі.

Вера Рамук закончыла факультэт вольных навук ва Ўнівэрсытэце Брэдлі ў Пэорыі (1954). Прымала актыўны ўдзел у студэнцкім жыцьці Пэорыі, арганізавала жаночы ансамбаль беларускага танцу. Вядзе плённую перапіску з прэзыдэнтамі, кангрэсмэнамі, сэнатарамі, губэрнатарамі адносна беларускіх справаў. Колькі разоў была запрошана ў Белы Дом на канфэрэнцыі, сустракалася з прэзыдэнтам Рональдам Рэйганам. Піша вершы на беларускай і ангельскай мовах.

Вітаўт Рамук супрацоўнічае з газэтай "Беларус", прынагодна выступае ў беларускай радыёперадачы "Нёман".

Дзеці Веры і Вітаўта, Ірэна і Янка, закончылі ўнівэрсытэты, прымаюць удзел у беларускім арганізацыйным жыцьці, хаця і жывуць далёка ад бацькоў.

Сажыч Язэп

Нарадзіўся 5 верасьня 1917 году ў вёсцы Гарадэчна пад Наваградкам. Адзін год правучыўся ў беларускай гімназіі, а калі яе закрылі, перайшоў у польскую гімназію імя Адама Міцкевіча. Пасьля заканчэньня гімназіі Язэпа Сажыча забралі ў войска і накіравалі ў афіцэрскую школу. Пачалася польска-нямецкая вайна, і Сажыч трапляе на фронт. Раненьне, нямецкі палон. Уцёкі. Два гады правучыўся у Львоўскім Унівэрсытэце. Падчас вайны вярнуўся на Беларусь, удзельнічаў у арганізацыі беларускіх вайсковых адзьдзелаў. У канцы вайны апынуўся ў Нямеччыне. Тут ажаніўся з Варай Мазур. Нарадзілася дачка Лена.

Паступіў у Марбургскі Філіпс Унівэрсытэт. Закончыў мэдычныя студыі ў 1950 г., атрымаў дыплём лекара.

У лістападзе 1950 г. Сажычы выехалі ў Злучаныя Штаты Амэрыкі. Пасяліліся ў Дэтройце. Хутка ўдалося ўладкавацца на працы тэхнікам-анэстэзіёлягам. Адначасна рыхтаваўся да экзаменаў на атрыманьне амэрыканскага дыплёму доктара мэдыцыны.

Сумесна з сябрамі Юркам Мазурам ды Міколам Прускім наладзілі кантакты зь іншымі беларусамі і ў студзені 1951 г. заснавалі адзьдзел Беларуска- Амэрыканскага Задзіночаньня (БАЗА) у штаце Мічыган. У 1952 г. ужо сьвяткавалі ў Дэтройце 25 сакавіка. Наведаў Дэтройт япіскап Васіль і адслужыў беларускую багаслужбу. У 1953 г. прыязджаў прэзыдэнт БНР Абрамчык, які прыняў Язэпа Сажыча ў Раду БНР.

Наладзілі хор пад кіраўніцтвам Юркі Мазура. Супрацоўнічалі з адзьдзелам БАЗА ў Кліўлендзе. Давалі канцэрты пад кіраўніцтвам Куліковіча ў клюбе старой беларускай эміграцыі, зь якой у Сажыча склаліся добрыя адносіны. Салісты беларускага хору Дэтройту - Вара Сажыч, Юрка Мазура, Вера Лубнік - удзельнічалі ў канцэртах падчас нацыянальных сьвятаў у Таронта, Лёндане (Канада), Чыкага і Кліўлендзе.

У 1962 г. арганізавалі ў Дэтройце сустрэчу беларусаў Паўночнай Амэрыкі.

Грамадская дзейнасьць брала шмат часу, таму Сажычу спатрэбілася амаль дзесяць гадоў, каб атрымаць дазвол на працу доктара-анэстэзіёляга.

Некалькі разоў быў старшынёй кангрэсу БАЗА, заступнікам старшыні.

Заснаваў адзьдзел Беларускіх Вэтэранаў у Дэтройце, супрацоўнічаў з генэралам Кушалем. Пасьля ягонай сьмерці прэзыдэнт Абрамчык прысвоіў Язэпу Сажычу званьне палкоўніка і даручыў выконваць абавязкі сакратара па справах вэтэранаў пры Радзе БНР.

На 50-я ўгодкі БНР сэсыя Рады прысвоіла Сажычу званьне генэрала і даверыла яму павысіць у званьні заслужаных беларускіх афіцэраў.

У 1982 г. Сажыч быў абраны на старшыню Рады БНР, адбыў два шасьцігадовыя тэрміны і ў 1994 г. зноў перавыбраны на апошняй сэсіі БНР у Нью-Ёрку.

"Найбольшым асабістым задаваленьнем, - гаворыць Язэп Сажыч, - была для мяне нагода вітаць урачыстае сьвяткаваньне 25 сакавіка ў Менску ў 1993 г. поруч са старшынёй Вярхоўнага Савету Беларусі Станіславам Шушкевічам і старшынёй сойму БНФ Зянонам Пазьняком".

Сажыч вельмі актыўны ў царкоўным жыцьці, верыць у неабходнасьць Беларускай Аўтакефальнай Царквы, заснаваў у Дэтройце парафію Сьвятога Духу.

"Нягледзячы на няспрыяльныя падзеі на Беларусі, я веру, што Ўсемагутны верне нам украдзеную Рэспубліку Беларусь".

Саўка Міхась

Нарадзіўся 19 ліпеня 1927 году ў вёсцы Загор'е на Наваградчыне. Памёр 10 верасьня 1990 году ў Брусэлі, а пахаваны, па ягонай просьбе, у Лёндане, побач з сынам Маркам, які колькі год перад тым трагічна загінуў у Ангельшчыне.

Сярэднюю асьвету Міхась Саўка атрымаў у Баранавічах. Хлапчуком быў вывезены ў Нямеччыну. У 1951 г. паступіў у Лювэнскі Ўнівэрсытэт на факультэт археалёгіі й гісторыі мастацтва, закончыў яго ў 1955 г.

Міхась Саўка далучыўся да беларускага руху яшчэ на Бацькаўшчыне. Быў дзейным у Саюзе Беларускай Моладзі ў Бэльгіі. Пісаў артыкулы для часапісу "Наперад!", газэты "Бацькаўшчына".

Закончыўшы ўнівэрсытэт, Саўка застаўся ў Бэльгіі і ўладкаваўся на працу мастаком-рэстаўратарам у Каралеўскі Інстытут Мастацкае Спадчыны ў Брусэлі.

У 1963 г. атрымаў бэльгійскае грамадзянства, быў залічаны ў склад сталых працаўнікоў Інстытуту. У 1969 г. пасьля адпаведных экзаменаў заняў пасаду адміністрацыйнага сакратара, а ў 1982 г. - кіраўніка працаў Інстытуту. Шмат друкаваўся, выязджаў на археалягічныя раскопкі ў Грэцыю, Турцыю, Алжыр. Дзякуючы выдатным вынікам у працы, атрымаў прызнаньне бэльгійскіх мастацкіх колаў і быў пакліканы ў каралеўскі палац, дзе вучыў каралеву маляваньню і рэстаўрацыі.

Асабліва шмат новага ўнёс Міхась Саўка ў галіну рэстаўрацыі, быў спэцыялістам па старажытным насьценным росьпісе. Ён распрацаваў спэцыяльную тэхніку рэстаўрацыйнага працэсу; тэарэтычныя асновы і практычныя рэкамэндацыі асьвятліў у шэрагу публікацыяў.

Улічыўшы важнасьць навуковых распрацовак Міхася Саўкі, на падставе прапановы спэцыяльнай камісіі, Міністэрства Французскай Культуры Бэльгіі прысвоіла яму званьне доктара мастацтва. Зьява рэдкая й неардынарная.

За заслугі ў галіне рэстаўрацыі М. Саўку было прысвоена званьне Кавалера Ордэна Кароны.

Нажаль, доктар Саўка рана захварэў - частковы параліч. Апошнія гады свайго жыцьця знаходзіўся ў доме для спараліжаваных.

Міхась Саўка быў сябрам Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва і арганізаваў некалькі сваіх выстаў пад спонсарствам БІНіМ'а ў Злучаных Штатах Амэрыкі.

Смаршчок Аўген
Смаршчок (Жалязоўская) Зоя

Аўген Смаршчок нарадзіўся 25 верасьня 1914 году ў мястэчку Зэльва на Гарадзеншчыне. Бацькі: Трафім і Алена, з дому Тукальскіх. Трафім Смаршчок быў настаўнікам у парафіяльнай школе.

Падчас Першай Сусьветнай вайны былі ў бежанцах, жылі пад Масквою. Вярнуліся на Беларусь у 1921 г. Аўген вучыўся ў польскай пачатковай шкоь стаўся адной зь першых ахвяр савецкага тэрору ў Заходняй Нямеччыне, які асабліва быў відавочны ў пэрыяд арганізацыі радыёстанцыі.

Трывожную атмасфэру таго часу і адносіны эміграцыі да сьмерці Лявона Карася перадае ліст Юркі Віцьбіча да Ўладзімера Дудзіцкага:

"Пераходжу цяпер да таго небясьпечнага, што нясе з сабой пасада ня толькі дырэктара, але перш - лепшая ў Беларускай Філіі "Вызваленьня"..." Па-першае, ад бальшавіцкіх агэнтаў, ахвярамі якіх ужо стаўся не адзін працаўнік "Вызваленьня"..." у тым ліку і 7 верасьня 1954 году Сьвятое Памяці добра знаёмы мне беларус зь Дзісьненшчыны Леанід Карась. Той самы, што на фронце сьпяваў французскую жаўнерскую песьню:

Заўтра...
Людзі сустрэнуць сонца
І будуць пець і піць,
І нават мо' ня ўспомняць,
Як мы хацелі жыць...

Ягонае цела з адзнакамі катаваньня знайшлі ў рацэ Ізары, на якой стаіць Мюнхэн. Дагэтуль добра невядома, хто забіў яго, - ці непасрэдна бальшавіцкія агэнты, ці "единонеделимовцы" (бальшавік - расеец), але адзінае не падлягае сумніву: забіты ён за тое, што зьяўляўся на працягу ўсяго свайго жыцьця, а значыцца, і ў "Вызваленьні", беларускім патрыётам".

Кіпель Вітаўт

Нарадзіўся ў Менску ў 1927 г. Калі споўнілася пяць гадоў, разам з маці пераехаў у г. Налінск (Расея, Вяцкая вобл.), куды маці прапанавалі выехаць як "жонцы нацдэма" і ня выдалі пашпарту. Бацька Вітаўта быў арыштаваны ў Менску ў 1930 г. і высланы ў тую-ж Вяцкую вобласьць. У 1935 г. сям'я пасялілася ў г. Арле, бо забаронена было вяртацца на Беларусь. Бацьку зноў арыштавалі напрыканцы 1935 г., але маці зь Вітаўтам дазволілі застацца ў Арле. Раз у год даязджалі ў Менск адведаць дзеда, матчынага бацьку.

Да часу, калі Вітаўту давялося паступаць у школу, ён добра арыентаваўся ў савецкай рэчаіснасьці (даводзілася цяжка і з прадуктамі, і з адзежай, і з памяшканьнем - доўгі час прыйшлося жыць у Доме калгасьніка). Хлапчук таксама добра ведаў, што такое беларускасьць, дарэчы, у ссылцы бліжэйшымі суседзямі-сябрамі сям'і Кіпеляў былі Мікола Ўлашчык і Мікола Азбукін.

У Арле Вітаўт распачаў навуку ў школе (1935 г.), перад вайной закончыў шэсьць клясаў. Прадоўжыў вучобу ў Менску - сям'я вярнулася на Беларусь у 1942 г., а закончыў сярэднюю асьвету ў Заходняй Нямеччыне, у Беларускай Гімназіі імя Янкі Купалы ў Міхэльсдорфе. Па заканчэньні гімназіі паступіў ва ўнівэрсытэт у г. Цюбінген (1948), потым перайшоў у Лювэнскі Ўнівэрсытэт (1949 г.). Закончыў яго ў 1955 г., зрабіўшы дактарат у галіне мінэралёгіі.

У 1955 г. перабраўся ў Злучаныя Штаты Амэрыкі, дзе нейкі час працаваў гэолягам, але вырашыў перамяніць прафэсію і цалкам аддацца працы на беларускай грамадскай ніве. Закончыў Ратгэрскі Штатны Ўнівэрсытэт, факультэт інфарматыкі і бібліятэказнаўства (1962 г.). Ад таго часу працаваў у Нью-Ёркскай Публічнай Бібліятэцы на розных становішчах, выйшаў на пэнсію ў 1985 годзе з пасады дзейнага шэфа навуковага адзьдзелу.

У беларускую грамадскую працу ўключыўся яшчэ ў Менску, у часы вайны, калі школьнікі рэгулярна, у парадку грамадскай нагрузкі, хадзілі па хатах зьбіраць харчы, вопратку ды наагул дапамогу для шматлікіх сіротных менскіх прытулкаў.

Па заканчэньні вайны Вітаўт Кіпель уключаецца ў арганізацыю беларускага скаўтынгу ў г. Рэгенсбург. Калі беларускае селішча з Рэгенсбургу перамясьцілася ў Міхэльсдорф, Вітаўт становіцца кіраўніком беларускага скаўцкага сьцягу і кіруе ім да 1948 г., да паступленьня ва ўнівэрсытэт. У выніку актыўнай дзейнасьці беларускага скаўтынгу за межамі Бацькаўшчыны, беларускія скаўцкія адзінкі зацьвярджаюцца Міжнародным Скаўцкім Бюро, як правамоцныя, ды Галоўнае Кіраўніцтва Беларускага Скаўтынгу на Чужыне ўваходзіць у склад гэтае міжнароднае арганізацыі.

У Бэльгіі Вітаўт уваходзіць у склад студэнцкіх урадаў, сьпявае ў хоры М. Равенскага, але найбольш працуе ў Саюзе Беларусаў Бэльгіі на розных становішчах. Бярэ ўдзел у міжнародных канфэрэнцыях работніцкага руху, наладжвае працу ў адзьдзелах арганізацыі, дапамагае работнікам у справе эміграцыі, перамены кантрактаў, арганізуе суботнія і нядзельныя лекцыі для дзяцей работнікаў і г. д.

У ЗША дзейнасьць Кіпеля ідзе ў некалькіх напрамках. Першы - навуковая праца у Беларускім Інстытуце Навукі й Мастацтва ў цесным супрацоўніцтве з доктарам Вітаўтам Тумашам, а з 1982 г. і кіраўніцтва БІНіМ'ам. Другая дзялянка - грамадска-культурная: дапамагае ў заснаваньні селішча Белэр-"Менск", арганізуе там лягеры моладзі, розныя імпрэзы. Падчас сьвяткаваньня двухсотгодзьдзя ЗША арганізуе фэстывальную групу, якая выдатна прапагандавала беларускую музычную культуру. Вітаўт Кіпель бярэ ўдзел у шматлікіх канфэрэнцыях у розных гарадох Амэрыкі, прадстаўляючы інтарэсы беларускіх арганізацыяў (Беларуска-Амэрыканскае Задзіночаньне, Кангрэсавы Камітэт і інш.).

Палітычная дзейнасьць Кіпеля зьвязана з рэспубліканскай партыяй. Ён узначальваў беларускі камітэт па выбарах падчас выбарчай кампаніі прэзыдэнта Рычарда Ніксана, арганізоўваў Фэдарацыю Беларускіх Рэспубліканскіх Клюбаў і ачольваў яе з 1972 да 1982 г. Дзякуючы ягоным стараньням, інфармацыя пра Беларусь распаўсюджвалася ў рамах дзейнасьці рэспубліканскай партыі краіны. Беларусы ЗША былі частымі гасьцьмі на палітычных канфэрэнцыях у Белым Доме, сталіся ініцыятарамі візыты прэзыдэнта Р. Ніксана на Беларусь (тады БССР). Адбыліся дзясяткі сустрэч з сэнатарамі, кангрэсмэнамі і іншымі дзеячамі. Кніжка пра Курапаты, выдадзеная БІНіМ'ам, была ўручана прэзыдэнту Білу Клінтану задоўга перад ягонай візытай на Беларусь і наведаньнем Курапатаў.

За працу ў пашырэньні інфармацыі пра Беларусь і беларускую спадчыну ў Амэрыцы Вітаўт Кіпель узнагароджаны рознымі адзнакамі, яму нададзена ганаровае грамадзянства горадам Кліўлендам (1984 г.).

Вітаўт Кіпель надрукаваў сотні артыкулаў у беларускамоўных і англамоўных выданьнях. Найбольш прац ён прысьвяціў вывучэньню беларускай спадчыны ў ЗША (каля 80 назваў). Ягоная кніга "Беларусы ў ЗША" была выдадзена ў 1993 г. у Менску.

Пачынаючы ад 1991 г., В. Кіпель наладзіў цеснае супрацоўніцтва з навуковымі ўстановамі ў Менску, надрукаваў там некалькі артыкулаў.

У 1993 г. Вітаўту Кіпелю было прысвоена ганаровае званьне доктара філёлягічных навук Гарадзенскага Ўнівэрсытэту. У 1994 г. ён абраны акадэмікам Міжнароднай Акадэміі Навукаў Эўразіі.

Кіпель (Савёнак) Зора

Нарадзілася ў 1927 г. у Менску. З малых гадоў была добра азнаёмленая зь беларускім рухам: бацька Лявон Савёнак, журналіст, супрацоўнік шматлікіх газэтаў, у 1933 г. быў асуджаны па справе СВБ і высланы ў Сыбір. Маці Апалёнія Раткевіч, настаўніца, аўтар некалькіх дзіцячых падручнікаў. Пасьля арышту бацькі сям'і было запрапанавана выехаць у Крычаў, дзе і прайшлі дзіцячыя гады Зоры.

Перад самой вайной Зора вярнулася з маці ў Менск, вучылася тут аж да 1944 г., калі сям'я выехала на эміграцыю. Сярэднюю адукацыю атрымала ў Нямеччыне, закончыла Беларускую Гімназію імя Янкі Купалы ў Міхэльсдорфе ў 1948 г. Паступіла ў Цюбінгенскі Ўнівэрсытэт (1948 г.), а ў 1949 г. перабралася ў Лювэн. У Лювэне паступіла на хімічны факультэт, які і скончыла са званьнем магістра аналітычнай хіміі ў 1955 г.

У 1955 г. пераехала ў ЗША, дзе ў 1956 г. выйшла замуж за Вітаўта Кіпеля, сябра школьных і ўнівэрсытэцкіх гадоў. У Амэрыцы працавала ў галіне крышталяграфіі (адна з укладальнікаў ведамае падручнае кнігі-даведніка амэрыканскіх хімікаў Crystal Data, Determinative Tables, Washington, D. C. Am. Crystallographic Assn., 1963), а потым, каб мець магчымасьць аддавацца больш грамадскай і навуковай працы ў галіне беларусазнаўства, скончыла факультэт інфарматыкі і бібліятэказнаўства Ратгэрскага Штатнага Ўнівэрсытэту ў штаце Нью-Джэрсі (1966 г.).

Працуючы на розных пасадах у Нью-Ёркскай Публічнай Бібліятэцы, улучна з пасадай заступніка дырэктара Славяна-Балтыцкага адзьдзелу, зацікавілася перакладной літаратурай на беларускай мове, асабліва ХV-ХVІ стагодзьдзямі, і, каб больш прафэсыйна падыходзіць да тэмы, паступіла на факультэт параўнаўчых літаратураў таго-ж Ратгэрскага Ўнівэрсытэту, які і закончыла са званьнем магістра ў 1988 г.

Зора Кіпель у грамадскім жыцьці ад дзіцячых гадоў: яшчэ ў Менску ўдзельнічала ў розных тэатральных і танцавальных гурткох. У Нямеччыне арганізоўвала дзявочы скаўтынг ды брала ўдзел ва ўсіх скаўцкіх зьездах. Дапамагала арганізоўваць скаўцкія бібліятэкі ў Міхэльсдорфе і Остэргафэне. Была адной зь ініцыятарак дзявочае танцавальнае групы сярод студэнтаў у Лювэне. У ЗША уваходзіла ва ўправы БАЗА і БІНіМ'а. Падчас працы ў Нью-Ёркскай бібліятэцы падрыхтавала каля дзесяці вялікіх выставаў на розныя беларусазнаўчыя тэмы, арганізоўвала выставы беларускага народнага ўмельства ў дзясятку штатаў.

З пачатку 70-х гадоў, як толькі кампутарызацыя пачынала ўваходзіць у бібліятэчную практыку, Зора Кіпель сталася адным зь піянэраў пераводу каталягізацыі Славяна-Балтыцкага адзьдзелу на кампутарную тэхніку і ў гэтай якасьці прадстаўляла Нью-Ёркскую бібліятэку на агульнаамэрыканскіх форумах прафэсыйных колаў.

Адначасна Зора Кіпель надрукавала шмат артыкулаў на беларусаведныя тэмы: кнігазнаўства, бібліятэкарства, гісторыя пасяленьня беларусаў у ЗША. Мела стыпэндыю ад штату Нью-Джэрсі на ўкладаньне першага ў гісторыі штату даведніка аб нацыянальнасьцях гэтага штату. Ад 1991 г. рэдагуе газэту "Беларус".

Зора Кіпель склала бібліяграфіі да збору твораў Н. Арсеньневай, А. Салаўя і М. Кавыля. Разам з мужам Вітаўтам апрацавала некалькі хрэстаматыйных бібліяграфіяў, цяпер яны рыхтуюць да друку бібліяграфічны паказьнік беларускіх выданьняў за межамі Беларусі ад 1920 году. Мае шэраг англамоўных прац. Публікуецца ў навуковым друку Беларусі.

Апошнімі гадамі Зора Кіпель - актыўная ўдзельніца шматлікіх кангрэсаў і канфэрэнцыяў на Бацькаўшчыне.

Зора і Вітаўт Кіпелі выгадавалі дзяцей: Алеся - адвакат у Вашынгтоне, Юрка - дзіцячы кардыёляг. Абодва актыўныя ў беларускім жыцьці, належалі да арганізацый беларускай моладзі, больш за дзесяць гадоў танцавалі ў ансамблі "Васілёк", выступаюць зь беларускай тэматыкай у англамоўным і беларускім друку.

Клыбік Лаўрын

Нарадзіўся 23 кастрычніка 1928 году ў сялянскай сям'і ў вёсцы Хадзевічы на Слонімшчыне. Там закончыў пачатковую школу, прадаўжаў вучобу ў Слоніме ў беларускай школе.

У 1944 г. вір ваеннай завірухі загнаў Лаўрына праз Польшчу, Нямеччыну, Францыю, Італію ў Англію. У Лёндане пачаў працаваць у аптэцы памочнікам фармацэўта. Памятаючы словы маці, якая часта паўтарала: "Вучэцеся, дзеткі, вучэцеся, навука - гэта скарб, якога ніхто вам не забярэ", пачаў хадзіць на вячэрнія курсы ў Лёнданскі "Фінчлей Калеж". У 1952 г. атрымаў атэстат аб сярэдняй адукацыі.

На той час у Лювэне існавала і добра разьвівалася досыць вялікая група беларускіх студэнтаў. Лаўрын выслаў туды заяву, каб далучыцца да студэнцкае групы ды запісацца на вышэйшыя студыі ў Лювэнскім Унівэрсытэце. У 1953 г. пераехаў у Лювэн. Прыйшлося вельмі многа працаваць, каб авалодаць французскай мовай і засвоіць вучэбны матэрыял. У 1958 г. закончыў фармацэўтычны факультэт, атрымаў дыплём аптэкара, але толькі "à titre scientifique" (навуковай вартасьці), які па бэльгійскіх законах не даваў права чужынцам быць адказным аптэкарам. Каб атрымаць гэтае права, трэба было пераздаць усе экзамены перад "Jury Control" (Дзяржаўнай Экзаменацыйнай Камісіяй).

У 1962 г. Лаўрын Клыбік гэтыя экзамены здаў і пачаў пацаваць кіраўніком аптэкі ў Брусэлі, а пасьля ў Мэхэлен. Маючы добрую практыку, у 1966 г. адчыніў уласную аптэку. Меў добры кантакт з кліентамі, карысныя парады аптэкара прыцягвалі людзей здалёк. Стварыў некалькі дзясяткаў прэпаратаў уласнае формулы, якія і да сёньняшніх дзён карыстаюцца попытам ня толькі ў Бэльгіі, а і за яе межамі.

Лаўрын Клыбік зацікавіўся гамеапатыяй і ў 1977 г. паступіў на вячэрнія курсы гамеапатычнай школы ў Брусэлі, а ў 1981 г. адкрыў ужо сваю лябараторыю.

У 1991 г. абараніў навуковую працу "Кава і яе ўзьдзеяньне на чалавечы арганізм" і быў прыняты ў Асацыяцыю Гамеапатаў Бэльгіі. Гэтая праца выклікала влікую цікавасьць у Бэльгіі і за мяжой, была апублікаваная ў спэцыялізаваных часапісах Бэльгіі, Францыі і Беларусі. Напісаў працу "Праполіс і дзеяньне радыяцыі на жывы арганізм". У 1994 г. быў на Беларусі, у Валожыне наладзіў супрацоўніцтва з беларускімі мэдыкамі для апрабацыі гамеапатычнага сродку супраць хвароб, выкліканых радыяцыяй на тэрыторыі Беларусі, забруджанай радыёнукляідамі ў выніку Чарнобыльской катастрофы.

"Хоць маё сьведамае жыцьцё, - піша Лаўрын Клыбік, - праходзіць далёка ад Бацькаўшчыны, але і тут, на чужыне, я заўсёды думаю, як памагчы людзям у бядзе. Веру, што мая праца дапамагае і маім землякям на Беларусі".

Лаўрын Клыбік ажаніўся ў 1961 г. з бэльгійкаю "анін Сакрэ. У іх дзьве дачкі: Соня замужам за французам і жыве ў Францыі, Надзя - за бэльгійцам і жыве ў Бэльгіі, мае двое дзяцей - Бэнжаміна і Валентыну.

Латушкін Мікола

Нарадзіўся 15 студзеня 1922 году ў Менску. Там-жа закончыў сярэднюю школу.

Пасьля вайны паступіў ва Ўнівэрсытэт УНРРА ў Мюнхэне (1946-1947 гг.), закончыў там тры сэмэстры. Прадоўжыў вучобу на ветэрынарным факультэце Ўкраінскага Тэхнічна-Гаспадарчага Інстытуту ў Рэгенсбургу, які закончыў у 1949 г. Кароткі час працаваў у ДП-лягеры "Warner-Kaserne" ветэрынарным лекарам.

У 50-я гады перабраўся ў Злучаныя Штаты Амэрыкі. Закончыў школу мэханічнага чарчэньня ў 1957 г. (Скрэнтан, Пэнсільванія), а пасьля працаваў чарцёжнікам у Чыкага.

Мікола Латушкін быў у 1955 - 1957 г.г. старшынёю БАЗа ў Кліўлендзе. З 1958 г. да 1989 г. быў прадстаўніком ад Беларускага Кангрэсовага Камітэту ў штаце Ільлінойс, уваходзіў у ініцыятыўную групу арганізацыі Беларускага праваслаўнага прыходу Сьв. Юрыя ў Чыкага пад юрысдыкцыяй Грэцкага Экзарха ў Амэрыцы Якаваса. Больш за 25 гадоў займае пасаду сакратара парафіяльнае ўправы.

Набагез Уладзімер

Нарадзіўся ў 1919 годзе ў вёсцы Сельцы пад Навагрудкам.

У 1945 г. паступіў на мэдыцынскі факультэт Філіпс Унівэрсытэту ў Марбургу. Прадоўжыў заняткі ў Лювэне, куды пераехаў у 1949 г. У 1951 г. атрымаў званьне доктара мэдыцыны і пачаў практыкаваць у мястэчку Буён на французска-бэльгійскай граніцы, дзе здабыў павагу мясцовага насельніцтва.

У 1956 г. выехаў у ЗША да свайго дзядзькі, старога эмігранта. Здаўшы экзамены, у 1962 г. распачаў прыватную практыку ў Волдэн, штат Нью-Ёрк, дзе працуе і сёньня.

Нягледзячы на занятасьць, актыўна падтрымлівае ўсе грамадскія і царкоўныя ўстановы беларускай дыяспары. Пэўны час займаў пасаду старшыні БАЗа ў Нью-Ёрку.

Наўмовіч Міхась

Нарадзіўся ў 1922 годзе ў вёсцы Рамашкевічы на Наваградчыне. Пасьля заканчэньня гімназіі ў Наваградку амаль усе хлопцы-выпускнікі былі забраныя ў Менск у арганізаваную тады афіцэрскую школу Краёвай абароны. Аднак заняткаў яшчэ ня было, як пачалося адступленьне. Шмат хлопцаў загінула падчас савецкай бамбардыроўкі Віленскай чыгуначнай станцыі. Пасьля маршу празь Вільню, Каўнас, Варшаву, курсантаў апранулі ў сіне-зялёную ўніформу і залічылі ў дывізію фон Зіглінга. Міхась Наўмовіч зь сябрамі адразу вырашылі, што ў нямецкай арміі яны служыць ня будуць і пададуцца ў дэзэртыры. Магчымасьць уцёкаў зьявілася ў Францыі. Падчас адступленьня Наўмовіч уцёк у лес да французскіх партызанаў, пазьней да яго далучыліся Віктар Сянькевіч, Сыльвэстар Буткевіч і Павал Асіповіч. У партызанах доўга не затрымаліся, таму што, як піша Наўмовіч, ніхто з хлопцаў не валодаў французскай мовай. Французы адвезьлі ўцекачоў пад швайцарскую граніцу, дзе яны пэўны час працавалі ў сялянаў.

Пад канец 1944 г. Міхась зь сябрамі далучыліся да аліянцкае арміі, адтуль - у пешаходны абоз корпусу Андэрса, у якім было каля 40% беларусаў. Корпус уваходзіў у склад арміі маршала Аляксандра. У складзе гэтага корпусу ў чэрвені 1945 г. апынуўся ў Італіі. Тут многа маляваў, прымаў удзел у мастацкіх конкурсах, займаўся атлетыкай, належаў да дружыны атлетыкі сёмае дывізіі. Мастацтва і спорт пазьней дапамаглі вярнуцца ў Францыю.

У 1947 г. Міхась Наўмовіч быў дэмабілізаваны і прыехаў у Парыж да польскага скульптара з Познані Вэнглеўскага. Пачаў вучыцца ў Нацыянальнай Вышэйшай Школе Мастацтва Парыжу, куды быў залічаны яшчэ ў 1946 г., калі прыязджаў на адпачынак зь Італіі. У Школе ад прафэсара скульптуры, кіраўніка майстэрні, атрымаў прапанову ўдзельнічаць у стварэньні помніка дзеду эгіпецкага караля Фазука, але з прыходам да ўлады Насэра праца над помнікам была спыненая. Крыху пазьней другі прафэсар знайшоў сваім вучням працу пры аднаўленьні касьцёлу, Міхась выразаў там на камені "Вясельле ў Кане Галілейскай". Скончыў факультэт скульптуры Нацыянальнай Вышэйшай Школы Мастацтва Парыжу ў 1953 г.

Многа працаваў. Быў пераможцам конкурсу на стварэньне статуі Сьвятое "анны Д'Арк. Міхась Наўмовіч зрабіў помнік на магілу кампазытара Міколы Равенскага. Выразаў у камені больш за дзесяць работ.

Аднак праца мастака не давала сродкў для існаваньня. Па падказцы аднаго з прафэсараў Акадэміі Мастацтва пайшоў вучыцца ў школу фізіятэрапіі і атрымаў дыплём у 1955 г., некалькі пазней здаў экзамены і атрымаў права выкладаць у школах фізіятэрапіі.

У 1956 г. ажаніўся, узгадаваў чацьвёра дзяцей, шмат працаваў, пабудаваў сваімі рукамі дамы, але скульптуру крыху занядбаў, бо часу ня было, а таксама і мейсца, дзе працаваць, праўда, рабіў скульптуры для маста Аляксандра ІІІ і Новага Маста ў Парыжы.

Акрамя скульптуры, Міхась Наўмовіч выявіў вялікія здольнасьці ў акварэлі. У гэтай галіне працуе цікава і плённа. Як графік, у 50-60-х гадох аформіў кнігі: "Спадчыну" Янкі Купалы, "Сымона-музыку" Якуба Коласа, "Матчын дар" Алеся Гаруна.

Міхась Наўмовіч - вельмі актыўны ў беларускай грамадскай і палітычнай дзейнасьці. Выдаваў у Парыжы беларускі студэнцкі часапіс "Моладзь".

"Я яшчэ маю вельмі шмат праэктаў у жыцьці, -піша Міхась Наўмовіч, - хачу зрабіць некалькі скульптураў, намаляваць шмат акварэляў, напісаць і аформіць кніжку па анатоміі, якую выкладаю ў вышэйшых школах, бо кніжка вельмі патрэбная. Ці Бог дасьць мне на ўсё магчымасьцяў? Я спадзяюся на 15-20 гадоў добрага здароўя, якое, дзякаваць Яму, маю цяпер, і тады ўсё будзе, як прадбачваю...".

Рагуля Барыс

Нарадзіўся 1 студзеня 1920 году у Турцы. Бацька быў лекарам, але памёр падчас эпідэміі тыфусу, калі Барысу было толькі два гады. Маці з сынам пераехалі ў Любчу. Пасьля заканчэньня акушэрскіх курсаў у Варшаве маці атрымала працу ў наваградскім шпіталі ў 1930 г.

У гэтым-жа годзе Барыс паступіў у беларускую гімназію, дзе ён і атрымаў нацыянальнае выхаваньне. Варожыя да ўсякіх праяваў беларускага нацыяналізму, палякі закрылі беларускую гімназію ў 1935 г., і Барыс быў вымушаны перайсьці ў польскую гімназію імя Адама Міцкевіча. Атмасфэра там была вельмі няспрыяльная і дыскрымінацыйная ў адносінах да беларусаў. "У беларускай гімназіі я ведаў, што я беларус, а ў польскай я адчуў сябе беларусам", - гаворыць Барыс Рагуля. Ён закончыў гімназію ў 1938 г. і здаў конкурсныя экзамены на мэдычны факультэт Унівэрсытэту імя Стэфана Баторыя ў Вільні. Польскія ўлады не далі магчымасьці вучыцца і ў абыход закону забралі ў армію.

Вайна. Палон. Уцёкі з палону. Першыя, няўдачныя, у студзені 1940 г., другія ў жнівені. Вярнуўся на вызваленую Беларусь. Арышт. Сьледства. Сьмяротны прысуд. Нарэшце ўцёкі з-пад Чэрвеню і зварот дахаты. Асабістая трагэдыя - маці загінула падчас бамбёжкі Наваградка, ратуючы пацыэнтаў.

У часы нямецкай акупацыі браў актыўны ўдзел у палітычных, грамадскіх, школьных ды вайсковых акцыях, аднак ніколі на пакінуў думкі быць лекарам.

Ажаніўся з Людмілай Гутар, дачкой шчырага беларускага патрыёта, які загінуў у падвалах НКВД дзесьці ў 1948 г. Сям'я так і не знайшла ягонай магілы.

Эміграцыя. Канец вайны. Нарэшце ўнівэрсытэт у Лювэне.

Пасьля заканчэньня карэйскай вайны было відавочна, што мрыя павароту на Бацькаўшчыну сталася нязбытнай, і Барыс, заклапочаны будучыняй сям'і, вырашыў пераехаць у Канаду. 4 сьнежаня 1954 г. Варыс Рагуля, Людміла і дзеці, Рагнеда і Вітаўт, адплылі ў Канаду.

Пасяліліся ў Лёндане (Антарыё). 16 месяцаў стажыроўкі, экзамены і нарэшце ліцэнзыя на практыку. Зацікавіўся прэвэнтыўнай мэдыцынай, асабліва выяўленьнем раньніх сымптомаў рака шыйкі маткі. Вынікі працы зацікавілі Pan American Cancer Cytology Society (New York), і ён быў запрошаны з дакладам на трэці Панамэрыканскі Кангрэс, які адбыўся ў травені 1967 г. Даклад быў вельмі добра прыняты і апублікаваны ў часапісе Cancer Cytology a Journal for cinicians Dedicated to Cancer Detection. У гэтым-жа годзе ён быў выбраны Chairman of the Cancer Cytology Research Committee and Cytology Campaign, London Ont., а Кангрэс запрасіў яго на становішча сакратара гэтай арганізацыі.

У 1967-1968 гг. Барыс Рагуля разгарнуў шырокую адукацыйную акцыю сярод жанчын Лёндану і прадмесьцяў, прапагандуючы штогоднае абсьледаваньне ўсіх жанчын у веку ад 17 да 65 гадоў. Вынікі былі вельмі добрыя. На чарговым Кангрэсе Pan American Cancer Cytology Society (Jamaica, 1970) ён ужо мог паінфармаваць, што 84% жанчын абсьледавана, у адной са ста выяўлена пачатковая стадыя захворваньня. Дзякуючы раньняй дыягностыцы больш за 85% былі вылечаныя. На пятым Кангрэсе ў Аўстрыі (Зальцбург, 1973) Рагуля зрабіў даклад пра вынікі сваёй працы.

Яшчэ ў 1971 г. Canadian Cancer Society запрасіла яго на становішча мэдычнага дарадчыка і папрасіла заняцца досьледамі раньняга выяўленьня рака страўніка і тоўстай ды адхадной кішак. Рагуля паказаў, што спэцыяльным мэтадам аналізу крыві можна выявіць каля 80% захворваньняў і пасьпяхова лячыць. Вынікі сваёй працы ён далажыў на шостым Кангрэсе Pan American Cancer Cytology Society (Las Vegas, 1976). Мэдыкі Лёндану, а пазьней і іншых правінцыяў сталі пасьпяхова выкарыстоўваць гэты мэтад дыягностыкі.

У 1971 г. здаў дадаткова экзамены на права выкладаць у мэдычнай школе і быў запрошаны на факультэт мэдыцыны, дзе працаваў да 1991 г., не пакідаючы прыватнай практыкі.

У 1973 г. Барыс Рагуля быў выбраны прэзыдэнтам London Academy of Medicine. Гэта быў першы лекар неканадыйскага паходжаньня, якога выбралі на такое становішча. Ён скарыстаў гэтую нагоду для прапаганды мэдыцынскіх ведаў сярод насельніцтва. Асаблівую ўвагу зьвярнуў на вучняў. У сярэдніх школах рэгулярна праводзіліся лекцыі і гутаркі аб шкоднасьці курэньня, алкаголю ды наркотыкаў. Ён дабіўся забароны курэньня на тэрыторыі школаў, пазьней - у шпіталях і публічных мейсцах.

Рагуля заўсёды надаваў вялікую ўвагу фізычнаму стану моладзі і старэйшага пакаленьня. Сам даваў прыклад, на працягу 15 гадоў браў удзел у двухдзённым лыжным марафоне на 160 км.

Заняты прафэсійна, Рагуля актыўна ўдзельнічае ў справах беларускага грамадства Канады. Ён - сябра Згуртаваньня Беларусаў Канады ад самага першага дня ў краіне; старшыня Каардынацыйнага Камітэту Беларусаў Канады ад 1971 да 1989 году; сябра Canadian Councel of Multiculturalism ад 1976 да 1989 году. У 1963 г. быў запрошаны прадставіць ад імя беларускага грамадства ў Канадзе меркаваньні адносна двухкультурнасьці і двухмоўя краіны. Ягоныя прапановы былі вельмі добра прынятыя і разасланыя больш як у 160 бібліятэкаў. Ад 1971 г. і па сёньня Б. Рагуля - заступнік прэзыдэнта Рады БНР.

Ад 1976 г. да 1978 г. працаваў з прадстаўнікамі латышоў, летувісаў, эстонцаў і ўкраінцаў над дакумэнтам аб дэкалянізацыі Савецкага Саюзу. Гэты дакумэнт быў уручаны Асамблеі ААН у Нью-Ёрку 20 лістапада 1978 г.

Ад 1990 Рагуля - мэдычны дырэктар дапамогі дзецям, ахвярам Чарнобылю. Ад 1994 г. - старшыня камітэту, мэта якога пабудаваць дзіцячую дантыстычную клініку ў Менску паводле канадыйскіх стандартаў.

Жонка Людміла пакінула працу ў фармацыі, каб заняцца дзецьмі - Рагнедай, Вітаўтам, Валодзем ды Андрэем.

Рамук Вітаўт

Нарадзіўся 15 ліпеня 1914 году на Ўкраіне, у Екацерынаславе. У 1922 г. сям'я вярнулася на бацькаўшчыну, у роднае мястэчка Ліпнішкі, што на Лідчыне. Вучыўся ў Віленскай Беларускай Гімназіі да 1931 году, скончыў гімназію ў Пінску ў 1937 годзе. У 1938 г. паступіў на біялягічны факультэт Віленскага Ўнівэрсытэта імя Стэфана Баторыя, вучыўся адзін год. У 1939 г. перайшоў на мэдычны факультэт, дзе правучыўся толькі адзін трымэстр.

Пасьля вайны ў Нямеччыне вывучаў мэдыцыну ва Унівэрсытэце УНРРА ў Мюнхэне і мясцовым Мюнхэнскім Унівэрсытэце (1946-1949 гг.). У 1949 г. пераехаў у Лювэн, дзе прадоўжыў мэдычныя студыі ў Каталіцкім Унівэрсытэце. Падчас свайго пабыту ў Лювэне прымаў удзел у жыцьці беларускай студэнцкай грамады і ў 1952 г. быў ейнай старшынёй. Належаў да беларускай каталіцкай студэнцкай арганізацыі "Рунь", якая была прынята ў склад сусьветнай каталіцкай студэнцкай арганізацыі "Pax Romana". Прымаў уздел разам з іншымі беларускімі студэнтамі ў зьездах "Pax Romana" ў Амстэрдаме (Галяндыя, 1950 г.) і Рэймсе (Францыя, 1951 г.).

У 1953 г. здаў экзамены і атрымаў дыплём доктара мэдыцыны, працаваў у дзіцячым шпіталі ў Брусэлі.

У 1956 г. пераехаў у ЗША. Пасьля рэзыдэнтуры ў агульнамэдычнай практыцы (Peoria, 1957) працаваў у шпіталі штату Ільлінойс (State Hospital). Прайшоў рэзыдэнтуру ў пэдыятрыі (1962-1963), здаў экзамены, працаваў ад 1965 г. у Пэдыятрычным Інстытуце ў Чыкага (Illinois State Pediatric Institute). У 1966 г. атрымаў Diplomate of the American Board of Pediatrics. Належыць да American Academy of Pediatrics. У 1968 г. атрымаў званьне Assistant Professor of Pediatrics at the College of Medicine, University of Illinois. Ад 1975 г. працаваў як пэдыятар і мэдычны дырэктар у дзіцячым цэнтры. У студзені 1988 г. выйшаў на пэнсію.

У 1958 г. Вітаўт Рамук ажаніўся зь Верай з дому Жызьнеўскіх.

Вера і Вітаўт Рамук актыўна працуюць у Беларускім Каардынацыйным Камітэце ў Чыкага, ладзяць імпрэзы, прымаюць удзел у сустрэчах з рознымі этнічнымі групамі, супрацоўнічаюць з амэрыканскімі арганізацыямі.

Вера Рамук закончыла факультэт вольных навук ва Ўнівэрсытэце Брэдлі ў Пэорыі (1954). Прымала актыўны ўдзел у студэнцкім жыцьці Пэорыі, арганізавала жаночы ансамбаль беларускага танцу. Вядзе плённую перапіску з прэзыдэнтамі, кангрэсмэнамі, сэнатарамі, губэрнатарамі адносна беларускіх справаў. Колькі разоў была запрошана ў Белы Дом на канфэрэнцыі, сустракалася з прэзыдэнтам Рональдам Рэйганам. Піша вершы на беларускай і ангельскай мовах.

Вітаўт Рамук супрацоўнічае з газэтай "Беларус", прынагодна выступае ў беларускай радыёперадачы "Нёман".

Дзеці Веры і Вітаўта, Ірэна і Янка, закончылі ўнівэрсытэты, прымаюць удзел у беларускім арганізацыйным жыцьці, хаця і жывуць далёка ад бацькоў.

Сажыч Язэп

Нарадзіўся 5 верасьня 1917 году ў вёсцы Гарадэчна пад Наваградкам. Адзін год правучыўся ў беларускай гімназіі, а калі яе закрылі, перайшоў у польскую гімназію імя Адама Міцкевіча. Пасьля заканчэньня гімназіі Язэпа Сажыча забралі ў войска і накіравалі ў афіцэрскую школу. Пачалася польска-нямецкая вайна, і Сажыч трапляе на фронт. Раненьне, нямецкі палон. Уцёкі. Два гады правучыўся у Львоўскім Унівэрсытэце. Падчас вайны вярнуўся на Беларусь, удзельнічаў у арганізацыі беларускіх вайсковых адзьдзелаў. У канцы вайны апынуўся ў Нямеччыне. Тут ажаніўся з Варай Мазур. Нарадзілася дачка Лена.

Паступіў у Марбургскі Філіпс Унівэрсытэт. Закончыў мэдычныя студыі ў 1950 г., атрымаў дыплём лекара.

У лістападзе 1950 г. Сажычы выехалі ў Злучаныя Штаты Амэрыкі. Пасяліліся ў Дэтройце. Хутка ўдалося ўладкавацца на працы тэхнікам-анэстэзіёлягам. Адначасна рыхтаваўся да экзаменаў на атрыманьне амэрыканскага дыплёму доктара мэдыцыны.

Сумесна з сябрамі Юркам Мазурам ды Міколам Прускім наладзілі кантакты зь іншымі беларусамі і ў студзені 1951 г. заснавалі адзьдзел Беларуска- Амэрыканскага Задзіночаньня (БАЗА) у штаце Мічыган. У 1952 г. ужо сьвяткавалі ў Дэтройце 25 сакавіка. Наведаў Дэтройт япіскап Васіль і адслужыў беларускую багаслужбу. У 1953 г. прыязджаў прэзыдэнт БНР Абрамчык, які прыняў Язэпа Сажыча ў Раду БНР.

Наладзілі хор пад кіраўніцтвам Юркі Мазура. Супрацоўнічалі з адзьдзелам БАЗА ў Кліўлендзе. Давалі канцэрты пад кіраўніцтвам Куліковіча ў клюбе старой беларускай эміграцыі, зь якой у Сажыча склаліся добрыя адносіны. Салісты беларускага хору Дэтройту - Вара Сажыч, Юрка Мазура, Вера Лубнік - удзельнічалі ў канцэртах падчас нацыянальных сьвятаў у Таронта, Лёндане (Канада), Чыкага і Кліўлендзе.

У 1962 г. арганізавалі ў Дэтройце сустрэчу беларусаў Паўночнай Амэрыкі.

Грамадская дзейнасьць брала шмат часу, таму Сажычу спатрэбілася амаль дзесяць гадоў, каб атрымаць дазвол на працу доктара-анэстэзіёляга.

Некалькі разоў быў старшынёй кангрэсу БАЗА, заступнікам старшыні.

Заснаваў адзьдзел Беларускіх Вэтэранаў у Дэтройце, супрацоўнічаў з генэралам Кушалем. Пасьля ягонай сьмерці прэзыдэнт Абрамчык прысвоіў Язэпу Сажычу званьне палкоўніка і даручыў выконваць абавязкі сакратара па справах вэтэранаў пры Радзе БНР.

На 50-я ўгодкі БНР сэсыя Рады прысвоіла Сажычу званьне генэрала і даверыла яму павысіць у званьні заслужаных беларускіх афіцэраў.

У 1982 г. Сажыч быў абраны на старшыню Рады БНР, адбыў два шасьцігадовыя тэрміны і ў 1994 г. зноў перавыбраны на апошняй сэсіі БНР у Нью-Ёрку.

"Найбольшым асабістым задаваленьнем, - гаворыць Язэп Сажыч, - была для мяне нагода вітаць урачыстае сьвяткаваньне 25 сакавіка ў Менску ў 1993 г. поруч са старшынёй Вярхоўнага Савету Беларусі Станіславам Шушкевічам і старшынёй сойму БНФ Зянонам Пазьняком".

Сажыч вельмі актыўны ў царкоўным жыцьці, верыць у неабходнасьць Беларускай Аўтакефальнай Царквы, заснаваў у Дэтройце парафію Сьвятога Духу.

"Нягледзячы на няспрыяльныя падзеі на Беларусі, я веру, што Ўсемагутны верне нам украдзеную Рэспубліку Беларусь".

Саўка Міхась

Нарадзіўся 19 ліпеня 1927 году ў вёсцы Загор'е на Наваградчыне. Памёр 10 верасьня 1990 году ў Брусэлі, а пахаваны, па ягонай просьбе, у Лёндане, побач з сынам Маркам, які колькі год перад тым трагічна загінуў у Ангельшчыне.

Сярэднюю асьвету Міхась Саўка атрымаў у Баранавічах. Хлапчуком быў вывезены ў Нямеччыну. У 1951 г. паступіў у Лювэнскі Ўнівэрсытэт на факультэт археалёгіі й гісторыі мастацтва, закончыў яго ў 1955 г.

Міхась Саўка далучыўся да беларускага руху яшчэ на Бацькаўшчыне. Быў дзейным у Саюзе Беларускай Моладзі ў Бэльгіі. Пісаў артыкулы для часапісу "Наперад!", газэты "Бацькаўшчына".

Закончыўшы ўнівэрсытэт, Саўка застаўся ў Бэльгіі і ўладкаваўся на працу мастаком-рэстаўратарам у Каралеўскі Інстытут Мастацкае Спадчыны ў Брусэлі.

У 1963 г. атрымаў бэльгійскае грамадзянства, быў залічаны ў склад сталых працаўнікоў Інстытуту. У 1969 г. пасьля адпаведных экзаменаў заняў пасаду адміністрацыйнага сакратара, а ў 1982 г. - кіраўніка працаў Інстытуту. Шмат друкаваўся, выязджаў на археалягічныя раскопкі ў Грэцыю, Турцыю, Алжыр. Дзякуючы выдатным вынікам у працы, атрымаў прызнаньне бэльгійскіх мастацкіх колаў і быў пакліканы ў каралеўскі палац, дзе вучыў каралеву маляваньню і рэстаўрацыі.

Асабліва шмат новага ўнёс Міхась Саўка ў галіну рэстаўрацыі, быў спэцыялістам па старажытным насьценным росьпісе. Ён распрацаваў спэцыяльную тэхніку рэстаўрацыйнага працэсу; тэарэтычныя асновы і практычныя рэкамэндацыі асьвятліў у шэрагу публікацыяў.

Улічыўшы важнасьць навуковых распрацовак Міхася Саўкі, на падставе прапановы спэцыяльнай камісіі, Міністэрства Французскай Культуры Бэльгіі прысвоіла яму званьне доктара мастацтва. Зьява рэдкая й неардынарная.

За заслугі ў галіне рэстаўрацыі М. Саўку было прысвоена званьне Кавалера Ордэна Кароны.

Нажаль, доктар Саўка рана захварэў - частковы параліч. Апошнія гады свайго жыцьця знаходзіўся ў доме для спараліжаваных.

Міхась Саўка быў сябрам Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва і арганізаваў некалькі сваіх выстаў пад спонсарствам БІНіМ'а ў Злучаных Штатах Амэрыкі.

Смаршчок Аўген
Смаршчок (Жалязоўская) Зоя

Аўген Смаршчок нарадзіўся 25 верасьня 1914 году ў мястэчку Зэльва на Гарадзеншчыне. Бацькі: Трафім і Алена, з дому Тукальскіх. Трафім Смаршчок быў настаўнікам у парафіяльнай школе.

Падчас Першай Сусьветнай вайны былі ў бежанцах, жылі пад Масквою. Вярнуліся на Беларусь у 1921 г. Аўген вучыўся ў польскай пачатковай школе, пасьля ў настаўніцкай сэмінарыі ў Слоніме. Пераехаў у Сьвіслач і там у 1934 г. атрымаў дыплём настаўніка.

Пасдьля адбываў вайсковую службу, працаваў настаўнікам у Порызаве.

У 1939 г. быў мабілізаваны, як афіцэр рэзэрву, у польскае войска, браў удзел у польска-нямецкай вайне, трапіў пад Варшавай у палон, дзе прабыў да кастрычніка 1940 г. Вызвалены зь лягеру, Аўген Смаршчок працаваў у Бэрліне на фабрыцы.

Увосень 1947 г. пераехаў у Марбург і паступіў на псыхалягічны факультэт Філіпс Унівэрсытэту. У 1950 г. атрымаў дыплём магістра псыхалёгіі. Адначасна пры дапамозе прафэсара Гайлера і мясцовага праваслаўнага сьвятара Аўген Смаршчок рыхтуецца да душпастырскай працы ў Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царкве на Чужыне (БАПЦ).

У 1950 г. ажаніўся з "алязоўскай Зояй, студэнткай фармацэўтыкі ў Марбургу, пасьля ў Лювэне. У гэтым-жа годзе япіскап БАПЦ Васіль (Тамашчык) рукапалажыў Аўгена Смаршчка на сьвятара.

У кастрычніку гэтага-ж году а. Аўген пераехаў у Бэльгію і паступіў на пэдагагічны факультэт Лювэнскага Ўнівэрсытэту. Атрымаў дыплём доктара пэдагогіі (1957).

Ад самага прыезду айца Аўгена ў Лювэн тут арганізуюцца царкоўныя службы для студэнтаў, а таксама для работнікаў-беларусаў, якія, каб выбрацца зь лягераў у Нямеччыне, падпісалі кантракты на працу ў бэльгійскіх капальнях. Айцец Аўген нёс ім духоўную і маральную падтрымку, а таксама дапамагаў як дарадчык у вырашэньні сацыяльных праблем, быў заступнікам перад бэльгійскімі ўладамі.

Ад 1962 г. а. Аўген пачаў студыі у Інстытуце Філялёгіі і Гісторыі Ўсходніх Славян пры Брусэльскім Унівэрсытэце. Скончыў яго ў 1966 г., напісаў працу "Гісторыя і актуальны стан беларускай бібліяграфіі". У 1968 г. атрымаў дыплём магістра філялёгіі.

Адначасна а. Аўген прадаўжаў свае сьвятарскія студыі, кантактуючы зь Інстытутам сьв. Сергія ў Парыжы - вядомай ва ўсёй Заходняй Эўропе навучальнай установе для сьвятароў.

У 1969 г. яму прапануюць пасаду дацэнта ў Вышэйшай Флямандскай Школе ў Антвэрпэне, дзе ён выкладаў расейскую мову. А. Аўген працаваў там да выхаду на пэнсію (1980 г.). Пакідаў Школу з жалем, хацеў яшчэ працаваць. У апошнія гады працы яму нададзена званьне прафэсара вышэйшых школаў.

Зоя Смаршчок скончыла ў 1950 г. факультэт фармацэўтыкі Лювэнскага Ўнівэрсытэту. Працавала фармацэўтам у розных аптэках.

У 1953 г. нарадзіўся сын Андрэй.

У 1956 г. Зоя здала экзамен перад Камісіяй (Jury Central) і атрымала дыплём, які даваў ёй права самастойна працаваць у бэльгійскіх аптэках. Спачатку працавала ў г. Мэхэлен, а потым - кіраўніком аптэкі ў Вілебрук. За ёю пераязджала і ўся сям'я.

У 1963 г. нарадзіўся сын Петрык.

Зоя выйшла на пэнсію ў 1982 г.

Смаршчкі купілі домік з агародам у вёсцы Гэвэр, паміж Мэхэлен і Леўвэн. Айцец Аўген яшчэ абслугоўваў дзьве парафіі, парафіяне яго любілі і шанавалі. Ён заўсёды для кожнага меў добрае слова. Вельмі перажываў раскол БАПЦ у ЗША, шукаў шляхоў прымірэньня.

25 верасьня 1984 году айцец Аўген Смаршчок адсьвяткаваў свае 70-ыя ўгодкі. Празь 9 дзён раптоўна і неспадзявана памёр ад разрыву сэрца. Пахавалі яго на могільніку ў Гэвэр.

Зоя пражыла ў Гэвэр 12 гадоў. З часам дом, асабліва гарод, стаўся ёй завялікі, і яна пераехала ў Вільрайк каля Антвэрпэну.

Вышэйшая Флямандская Школа ў Антвэрпэне сталася сямейнаю школаю Смаршчкоў. Старэйшы сын Андрэй скончыў Школу як перакладчык зь нямецкай і ангельскай моваў, працуе там дацэнтам нямецкай мовы, жыве ў Анвэрпэне. Малодшы сын Петрык скончыў тую самую Школу, вывучаў нямецкую і французскую мовы. Закончыў славістычны факультэт Лювэнскага Ўнівэрсытэту. Жыве ў Мюнхэне, працуе на радыё "Свабода".

Сурвілла (Шыманец) Івонка Іоанна

Нарадзілася 1 красавіка 1936 г. у Стоўбцах. Бацькі: Уладзімер і Эвеліна. Уладзімер Шыманец - мастак, намаляваў каля двухсот карцін, выстаўляўся ў многіх гарадох Эўропы і Амэрыкі. Сям'я пераехала зь Беларусі ў Францыю ў 1948. Івонка скончыла ў Парыжы сярэднюю школу. Пасьля году вучобы ў Вышэйшай Мастацкай Школе паступіла на філялягічны факультэт Сарбоны. Вывучала ангельскую і скандынаўскія мовы і літаратуры. Закончыла ўнівэрсытэт у 1959 г. з дыплёмам першай ступені.

Выйшла замуж і пераехала ў Мадрыд. Ад 1959 да 1965 году працавала ў беларускіх радыёперадачах Гішпанскага Нацыянальнага Радыё, потым выкладала французскую мову ў Французскім Інстытуце ў Мадрыдзе, працавала рэдактаркай-перакладчыцай, рэдагавала па-французску навіны дня Гішпанскага Нацыянальнага Радыё.

У канцы 1969 г. пераехала ў Канаду на працу перакладчыцы з ангельскай на французскую мову ў фэдэральным Бюро перакладаў Канады, дзе працуе да сёньня. Займае становішча кіраўніка адзьдзелу.

Прымае актыўны ўдзел у беларускім і канадыйскім грамадскім жыцьці. У розныя гады яна - сябра ўправы Асацыяцыі перакладчыкаў Антарыё; старшыня БІНіМ'а ў Канадзе; сябра ўправы Шматкультурнай Рады "анчынаў Атавы; каардынатар беларускага ўдзелу ў Атаўскім шматкультурным фэстывалі "Бацькаўшчынаў"; сябра ўправы Калежу агульных і прафэсыйных студыяў Заходняга Квэбэку; сябра ўправы Канадыйскай Рады Шматкультур'я (38 нацыянальных арганізацыяў); сябра ўправы Рады мастацтваў Атавы; старшыня Канадыйскага Фонду Дапамогі Ахвярам Чарнобылю ў Беларусі; сябра ўправы Каардынацыйнага Камітэту Беларусаў Канады (рэфэрэнт сувязі).

Нягледзячы на вялікую прафэсійную і грамадскую занятасьць, Івонка Сурвіла не пакідае мастацтва. Яна прымала ўдзел у канфэрэнцыях Асацыяцыі славістаў Канады, дзе прачытала шэраг дакладаў на тэму беларускага мастацтва. Арганізавала выстаўку беларускага народнага мастацтва ў Атаўскай гарадской (Public) бібліятэцы (1977 г.). Ад 1951 г. да 1995 г. удзельнічала ў 29 мастацкіх выставах, сярод якіх тры выставы індывідуальныя. Найбольш вядомыя ейныя карціны "Вёска Даманавічы", "Беларускае мястэчка", ""анчына", "Беларуска", "Калыханка".

Сурвілла Янка

Нарадзіўся 20 чэрвеня 1925 году ў вёсцы Бялені.

Паступіў на факультэт палітычных і эканамічных навук (адзьдзяленьне эканомікі) Мадрыдскага Ўнівэрсытэту ў сакавіку 1951 г. Закончыў вучобу са ступеньню магістра ў 1956 г. Пачаў працу над доктарскай дысэртацыяй, атрымаў стыпэндыю ад Інстытуту Ўсходніх Студыяў у Мадрыдзе, зьбіраў матэрыялы для дысэртацыі на беларускую тэму ў Нямеччыне. Нажаль, развой падзеяў прымусіў пакінуць навуковую працу ўвосень 1958 г.

Яшчэ ў студэнцкія гады ўваходзіў у склад рэдакцыйнай калегіі навуковага квартальніка Цэнтру Ўсходніх Студыяў "Oriente Europeo", таксама ўзначальваў Беларускую сэкцыю названага Цэнтру.

Прымаў актыўны ўдзел у працах сэмінару па справах Сярэдняй і Ўсходняй Эўропы ў Colegio Mayor Santiago Apostol, дзе чытаў даклады і паведамленьні. Два гады (1957-1958) выконваў абавязкі сакратара калежу.

"Калі прыехаў у Мадрыд вясной 1951 г., - піша Янка Сурвіла, - убачыў, што сярод радыёперадачаў Гішпанскага Нацыянальнага Радыё, якія вяліся на мовах народаў Сярэдняй і Ўсходняй Эўропы, ня было толькі перадачаў на беларускай мове. З такім станам рэчаў цяжка было пагадзіцца, а таму пачаў разглядацца, як зьмяніць сытуацыю. Справа выявілася складаная: тэхнічныя цяжкасьці, патрэба людзей і фінансавых сродкаў".

Пасьля шматлікіх захадаў Янкі Сурвілы 25 сакавіка 1952 г. на Гішпанскім Нацыянальным Радыё прагучала першая перадача на беларускай мове, прысьвечаная 34-м угодкам абвешчаньня незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі - зварот да беларускага народу тагачаснага старшыні Рады БНР Міколы Абрамчыка. Гэта быў пачатак. З прыездам у Мадрыд Віктара Сянькевіча (1953 г.) працаваць стала лягчэй: усю грамадскую працу рабілі разам. У наступныя гады аж да ўвядзеньня штодзённых беларускіх праграмаў у сьнежані 1958 г. кожнага 25 сакавіка рэгулярна перадаваліся спэцыяльныя праграмы. Ад 1957 г. Рада БНР узяла на сябе ўтрыманьне двух працаўнікоў (было выдзелена 200 амэрыканскіх даляраў у месяц на дваіх, што адпавядала студэнцкай стыпэндыі), а таксама дапамогу матэрыяламі.

8 сьнежаня 1958 г. пачаліся штодзённыя беларускія праграмы Гішпанскага Нацыянальнага Радыё, скіраваныя на Беларусь. Спачатку пятнаццаціхвілінныя, а пазьней дваццаціхвілінныя. Трэба зазначыць, што гэтыя перадачы былі вольныя ад усялякай цэнзуры. Да восені 1961 г. Янка Сурвіла вёў радыёперадачы разам зь Віктарам Сянькевічам, а пазьней, калі той перайшоў на Радыё "Свабода", - да 31 травеня 1965 г. з жонкай Івонкай. У гэты дзень былі закрытыя 13 радыёперадачаў, у тым ліку беларуская. Прычына (неафіцыйная): кантакты Мадрыду з Масквою (гішпанскае золата, вывезенае ў Маскву рэспубліканцамі падчас грамадзянскай вайны, а таксама рынак збыту для прадукцыі гішпанскай лёгкай індустрыі - рынак, заблакаваны ў той час Эўрапейскай Эканамічнай Супольнасьцю). Афіцыйных прычынаў ніхто ня прымаў усур'ёз.

Пазьней і да часу выезду ў Канаду (сьнежань 1969 г.) Янка Сурвіла быў рэдактарам гішпанскіх праграмаў Гішпанскага Нацыянальнага Радыё.

У Канадзе працаваў эканамістам у фэдэральным міністэрстве занятасьці і эміграцыі. На працягу апошніх сямі год перад выхадам на пэнсію ў 1991 г. - на становішчы рэдактара-выдаўца штомесячнага двухмоўнага эканамічна-статыстычнага часапісу міністэрства "Labour Market Bulletin - Bulletin du Marché du travail".

Янка Сурвіла - прадстаўнік ад беларусаў у Канадыйскай Радзе Паняволеных Эўрапейскіх Народаў і сябра кіруючых ворганаў гэтае Рады. Рада праіснавала да канца 80-х гадоў і вызначылася выдатнымі вынікамі ў супрацоўніцтве зь міністэрствам замежных спраў, а таксама ў сферы палітыкі шматкультур'я.

Янка Сурвіла прычынны да вытокаў усіх пачынаньняў на беларускай палітычнай і грамадскай ніве, што зарадзіліся і рэалізаваліся або прадаўжаюць ажыцьцяўляцца ў Атаве.

Ён - старшыня Атаўскага Адзьдзелу Згуртаваньня Беларусаў Канады. Сябра Рады БНР ад 1948 году.

Памёр.

Сянькевіч Віктар

Нарадзіўся 19 студзеня 1926 году ў вёсцы Гірстуны на Глыбоччыне. Вучыўся ў мястэчку Глыбокае. У 1944 г. паступіў у Менскую афіцэрскую школу Беларускай Краёвай Абароны. Калі пачаўся хуткі наступ савецкіх войскаў з усходу, курсантаў быццам-бы для далейшай вучобы ў Гародні пасьпешліва вывелі зь Менску. Ішлі пехатою праз Маладэчна, Вільню, на чыгуначнай станцыі трапілі пад бамбёжку. Далей быў Вірбален - мястэчка на летувіска-прускай мяжы, а ў жнівені 1944 г. апынуліся ў Бэзансоне (Францыя) у складзе нямецкай дывізыі. Разам зь сябрамі ўцёк да французскіх партызанаў антыфашысцкага Супраціўленьня, удзельнічаў у баявых апэрацыях.

З Францыі трапіў у Італію, дзе разам з іншымі жаўнерамі-беларусамі быў уключаны ў польскі корпус генэрала Андэрса. Удзельнічаў у вызваленьні г. Балоньні. Віктар Сянькевіч браў удзел у арганізацыі Першага зьезду беларусаў-вайскоўцаў з Другога корпусу генэрала Андэрса (Мадэна, сакавік 1946).

Перад расфарміраваньнем корпус быў пераведзены ў Вялікабрытанію. Пасьля дэмабілізацыі ў 1946 г. Сянькевіч прадоўжыў там вучобу і атрымаў сярэднюю адукацыю. У складзе беларускага актыву прымаў удзел у стварэньні Згуртаваньня Беларусаў у Вялікабрытаніі і арганізацыі ягонага першага зьезду.

У 1953 г. Віктар Сянькевіч паступіў на факультэт філясофіі Мадрыдскага Ўнівэрсытэту, які закончыў у 1958 г. Абараніў доктарскую дысэртацыю "Пачаткі Княства Літоўскага".

У 1958-1961 гг. працаваў у Беларускай сэкцыі Гішпанскага Нацыянальнага Радыё, выступаў з паведамленьнямі і камэнтарам на актуальныя беларускія тэмы. З 1965 г. пачынаецца цеснае супрацоўніцтва Сянькевіча з радыёстанцыяй "Вызваленьне". Ён вёў перадачу "Беларускі гістарычны каляндар", гутаркі на рэлігійныя тэмы. Адначасна дасылаў карэспандэнцыі ў Беларускую сэкцыю Ватыканскага радыё. Усяго выслаў туды некалькі сотняў гутарак і артыкулаў на розныя тэмы. Паводле падлікаў Сянькевіча, ён напісаў каля дзьвюх тысяч гутарак-артыкулаў. Значная частка зь іх друкуецца ў Вільні пад назовам "Гаварыў Язэп Барэйка" (Язэп Барэйка - псэўданім Віктара Сянькевіча).

Шмат друкаваўся ў беларускіх эміграцыйных выданьнях (часапісы "На Шляху", заснавальнікам якога быў сам Сянькевіч, "Зважай!", газэты "Бацькаўшчына", "Беларус"). Пераважная тэматыка ягоных публікацыяў ваенна-гістарычная.

Чытаў лекцыі пра Беларусь у Каталіцкім Унівэрсытэце (Гішпанія, г. Памплёна). Яму-ж і падараваў частку сваёй бібліятэкі.

Ад 1992 г. Віктар Сянькевіч на пэнсыі, жыве ў ЗША, каля г. Сан-Францыска.

Сянькоўскі Юрка

Нарадзіўся ў 1926 годзе, памёр у 1995. Паходзіў зь вёскі Залесьсе на Вілейшчыне. Скончыў настаўніцкую сэмінарыю ў Вільні. Быў адным з кіраўнікоў Саюзу Беларускай Моладзі.

Апынуўся на Захадзе ў 1946 г. Скончыў беларускую гімназію ў лягеры Ватэнштэт. Працаваў у скаўтынгу, у 1949 г. быў абраны галоўным кіраўніком беларускіх скаўтаў на Чужыне.

Прыехаў у Лювэн у 1950 г. і паступіў на эканамічны факультэт Лювэнскага Ўнівэрсытэту. У 1956 г. абараніў дыплёмную працу "Экспартная палітыка Заходняй Нямеччыны пасьля 1945 г.".

Быў актыўны ў Саюзе Беларусаў Бэльгіі і Студэнцкім Згуртаваньні. Меў добры голас і ў хоры Міколы Равенскага выступаў салістам.

Пасьля заканчэньня ўнівэрсытэту працаваў журналістам на радыёстанцыі "Вызваленьне". Ад сярэдзіны 80-х гадоў быў загадчыкам Беларускае сэкцыі радыё "Вызваленьне". Пісаў пад псэўданімамі Залескі, Дубовік. Браў удзел у Першым Зьезьдзе Беларусаў Сьвету.

Трусэвіч Лявон

Нарадзіўся ў 1924 годзе ў вёсцы Палапой каля Наваградку. Вучыўся ў пачатковай школе ў Палапоі, потым у карэліцкай сямігодцы. Польска-нямецкая вайна перашкодзіла закончыць наваградскую гімназію. У 1942 г. вучыўся на кароткатэрміновых настаўніцкіх курсах, працаваў настаўнікам гісторыі і геаграфіі на Лідчыне.

У 1944 г. трапіў у Нямеччыну, дзе да канца вайны працаваў у баўэраў. Ад 1945 г. Трусэвіч у лягеры ДП (Рэгенсбург), паступіў у беларускую гімназію, закончыў яе ў 1946 г. у Міхэльсдорфе.

У тым-жа годзе паступіў у Марбургскі Філіпс Унівэрсытэт і закончыў яго 10 чэрвеня 1950 г. з дыплёмам лекара-дантыста. А ўжо 4 ліпеня прыбыў караблём у Нью-Ёрк. Дапамагла яму ў гэтым сям'я доктара Аляксандра Орсы, якая апекавалася ім яшчэ ад 1942 г.

Празь пяць гадоў настойлівай працы закончыў Чыкагскі Ўнівэрсытэт і атрымаў новы, амэрыканскі дыплём хірурга-дантыста. Па амэрыканскіх законах, кожны лекар павінен быў адслужыць два гады ў войску. Лявон Трусэвіч пайшоў у службу аховы здароўя амэрыканскай арміі. Гэтая служба мела ўсе прывілеі ваеннага флёту. У яе абавязкі ўваходзіў нагляд за здароўем службоўцаў з аховы берагоў Амэрыкі, цывільных матросаў, дзяржаўных вязьняў і амэрыканскіх індзейцаў.

У 1958 г. быў накіраваны ў індзейскі рэзэрват у Арызоне. Ажыцьцявілася дзіцячая мара ўбачыць герояў Купэра і Майн Рыда. Сям'я пражыла там тры гады. Сын Лявона Трусэвіча, які нарадзіўся ў рэзэрвацыі, быў прыняты ў індзейскае племя. Гэта быў вялікі гонар.

У 1960 г. прайшоў рэзыдэнтуру ў ваенным шпіталі Нью-Ёрку. Пасьля заканчэньня атрымаў накіраваньне ў Заходнюю Вірджынію лекарам жаночай турмы, дзе сярод іншых адбывалі тэрмін пакараньня асобы, што супрацоўнічалі зь японцамі і немцамі падчас Другой Сусьветнай вайны. У 1963 г. Трусэвіча перавялі ў Дэтройт (Мічыган), тут пражылі чатыры гады. З Дэтройту - у Флярыду, каб наглядаць за пабудовай новага шпіталю. Меркавалася - толькі на адзін год, аказалася, што адслужыў там аж чатырнаццаць гадоў, да 1981 г.

Пасьля 27 гадоў вайсковай службы выйшаў на пэнсію ў чыне капітана (ранг ваеннага флёту), ці палкоўніка (ранг арміі). Жыве ў Флярыдзе з жонкай і дзецьмі.

Падчас усёй службы Лявон Трусэвіч супрацоўнічаў з беларускімі арганізацыямі на Чужыне і падтрымліваў іх. Дзе-б ён ні паяўляўся, хутка знаходзіў землякоў і актыўна ўключаўся ў беларускую грамадскую дзейнасьць.

Урбан Павал

Нарадзіўся 27 сакавіка 1924 году на Лепельшчыне ў вёсцы Закаліўе. Бацькі: Кастусь і Аўгіньня - звычайныя сяляне і нават няпісьменныя. У сям'і было сям'ёра дзяцей.

Зямлі - дзьве з паловаю дзесяціны. Падчас "хутарызацыі" бацька атрымаў дзевяць гэктараў замлі разам зь сенажацямі. Але радасьць была нядоўгая: пачалася масавая калектывізацыя, і сям'ю аб'явілі кулацкай. Бацьку арыштавалі, ён чакаў прысуду ў лепельскай турме больш за шэсьць месяцаў. Выратаваў сталінскі артыкул "Головокружение от успехов". Вярнуўшыся з турмы, бацька быў вымушаны ўступіць у калгас.

У 1933 г. Павал пайшоў у школу, але закончыў толькі 7 клясаў, бо ў 1940 г. было ўведзена платнае навучаньне. Паехаў у Віцебск і паступіў у школу фабрычна-заводскага навучаньня. Хацеў быць слесарам, але як "сыну кулака" вызначылі прафэсію цесьляра. Павал страшэнна перажыў гэткае абыходжаньне, плакаў тры дні, ня выходзячы зь інтэрнату.

Падчас вайны вёска Закаліўе знаходзілася ў партызанскай зоне. Жыхары нацярпеліся і ад немцаў і ад партызанаў. "На пачатку студзеня 1943 году немцы абкружылі ўначы і спалілі вёску Слабодку, што ляжала крыху воддаль ад Закаліўя. Спалілі яе разам зь ейнымі жыхарамі, а там жыла і сястра майго бацькі, у якой было сямёра дзяцей - усе дзяўчынкі. Іхні бацька памёр яшчэ перад вайной. Прычынай для гэткай зьверскай акцыі было тое, што партызаны забаранілі старасту вёскі накіроўваць людзей з падводамі для вывазу нарыхтаванага лесу або для ачысткі ад сьнегу шашы, якая вяла ў Лепель і праходзіла каля вёскі Студзёнкі, дзе разьмяшчаўся нямецкі гарнізон пасьля таго, як партызаны выкурылі яго зь мястэчка Пышна. Стараста вёскі Слабодка са сваім сынам, які калісьці вучыўся са мной у адной клясе, нейкі час хаваўся ў недалёкім лесе ад магчымага пакараньня яго немцамі. Былі яны ў лесе і ў тую страшную ноч, а пасьля падаліся да партызанаў. Па дарозе яны і былі расстраляныя партызанамі недалёка ад вёскі Пуцілкавічы", - успамінае Павал Урбан адзін з жудасных эпізодаў ваеннага часу.

Ратуючыся ад вывазу ў Нямеччыну, Урбан вырашыў "запісацца ў паліцаі". Служыў у Лепелі.

У чэрвені 1944 г., калі набліжаўся фронт, разам з адзьдзелам "дапаможнай паліцыі" пакінуў Лепель. Трапіў у 30-ую нямецкую Ўсходнюю дывізію, што неўзабаве была перакінута ў Францыю. Служыў абознікам у батальёне, які хутка перайшоў на бок амэрыканцаў.

На гэтым вайсковая эпапея Ўрбана не закончылася. Ён апынуўся зноў у Нямеччыне, у арміі генэрала Ўласава.

Дывізія, у якой служыў Урбан, была раззброена амэрыканцамі і перададзена пад кантроль савецкіх вайсковых злучэньняў.

Удалося пазьбегнуць "вяртаньня на радзіму". Павал Урбан трапліў ў ДП-лягер у Інгальштадце. Тут сустрэўся зь Янкам Жучкам, Сьцяпанам Кісялём і Васілём Шчэцькам. Пераехаў у Рэгенсбург і пачаў вучыцца ў беларускай гімназіі. Пакідаў Нямеччыну ўжо з другога лягеру, які знаходзіўся ў вёсцы Міхэльсдорф, недалёка ад гораду Кам. Завербаваўся на працу ў каменнавугольныя капальні ў Вялікабрытаніі, куды з групай сяброў выехаў у студзені 1948 г.

Ад 1950 г. вучыўся ў Лювэнскім Унівэрсытэце, які скончыў у 1954 г., атрымаў ступень кандыдата гістарычных навук. Тэма дысэртацыі - "Вялікае Княства Літоўскае за часоў вялікага князя Аляксандра ў 1492-1506 гг.".

Падчас навучаньня быў сакратаром і скарбнікам лювэнскай студэнцкай арганізацыі (колькасьць беларускіх студэнтаў даходзіла да 50 чалавек), сакратаром Саюзу Беларусаў Бэльгіі. Удзельнічаў у студэнцкім харавым і танцавальным ансамблі.

Павал Урбан стаўся дактарантам Лювэнскага Ўнівэрсытэту (гэта давала права на стыпэндыю), празь нейкі час выехаў у Рым, дзе зьбіраў матэрыялы для доктарскай дысэртацыі ў багатай бібліятэцы Ўсходняга Інстытуту. Меў таксама доступ у Ватыканскую бібліятэку і нават у Ватыканскі сакрэтны архіў. Пропускі сюды дапамог атрымаць кардынал Тыссэран, які сам і запрапанаваў дапамогу. У Рыме сышоўся бліжэй з айцом Аляксандрам Надсанам, які вучыўся тады ў Грыгарыянскім інстытуце. Пасябраваў са сьпеваком Пётрам Конюхам і айцом Пётрам Татарыновічам, які вёў беларускія перадачы на Ватыканскім радыё.

Напрыканцы сьнежаня 1955 г. пераехаў у Мюнхэн, уладкаваўся на працу ў Інстытут вывучэньня СССР, дзе ўжо працавалі доктар Ст. Станкевіч і былы лювэнскі студэнт Алесь Марговіч. Быў навуковым супрацоўнікам і рэдактарам. Пазьней узначальваў адзьдзел, які рыхтаваў да выданьня біяграфічныя даведнікі. Адначасна быў сябрам Прэзыдыюму Навуковай Рады і сакратаром гэтай Рады. Рыхтаваў матэрыялы і пісаў артыкулы для Беларускай рэдакцыі радыё "Свабода" і газэты "Бацькаўшчына". Быў скарбнікам і адміністратарам выдавецтва "Бацькаўшчына", якое, апрача газэты, выдавала яшчэ мастацкую літаратуру і навуковы зборнік "Запісы".

Ад 1974 г. быў супрацоўнікам Беларускай рэдакцыі радыё "Свабода". Пакінуў яе ў 1989 г. у сувязі з выхадам на пэнсію.

Швэдзюк Міхаіл

Нарадзіўся 4 лістапада 1926 году ў вёсцы Патапавічы Янаўскага (Іванаўскага) раёну Брэсцкай вобласьці. Бацькі: Савва і Марыя - сяляне, мелі сваю гаспадарку да вайны 1939 г.

У 1933 г. пайшоў у польскую пачатковую школу, у якой ня было ні аднаго паляка, але ня было і ніводнага прадмета на беларускай мове. У 1939 г. паступіў у пінскую гімназію, аднак там вучыўся нядоўга.

На пачатку 1940 г. усю сям'ю арыштавалі, а потым вывезьлі бяз суда на лесараспрацоўкі ў Архангельскую вобласьць. Праз год іх амнісьціравалі, і сям'я Швэдзюкоў перабралася ў Краснаводск, адкуль ім удалося выехаць напрыканцы сакавіка 1942 г. у Іран. Адтуль Міхаіл Швэдзюк пераехаў у Палестыну, дзе ўступіў у польскую Кадэцкую Школу. Гэта была сярэдняя школа на ўзор гімназіі або ліцэю з вайсковай дысцыплінай і вайсковымі заняткамі. У 1947 г. закончыў Школу і атрымаў атэстат сталасьці. Тады-ж праз Егіпет перабраўся ў Англію. Тут вывучыўся на інжынэра-электратэхніка і ад 1953 г. да 1991 г. працаваў у вялікай ангельскай фірме інжынэрам-канструктарам, распрацоўваў генэратары пастаяннага і пераменнага току, узначальваў групу інжынэраў-канструктараў. Быў прыняты ў ангельскае Згуртаваньне Інжынэраў-Электрыкаў.

Добра ведаючы ангельскую, польскую і рускую мовы, рабіў тэхнічныя пераклады. Як перакладчык выязджаў за мяжу - у Польшчу, СССР.

Міхась Швэдзюк зьяўляецца сябрам Згуртаваньня Беларусаў у Вялікабрытаніі, бярэ чынны ўдзел у рабоце гэтай арганізацыі. Цікавіцца рэлігійным жыцьцём беларусаў. Выступае з публіцыстычнымі артыкуламі ў беларускім, польскім і ангельскім друку.

Жонка Швэдзюка - беларуска з Наваградчыны. Маюць двое дзяцей. Дачка Галіна закончыла ўнівэрсытэт у Бірмінгаме, працуе акулісткай. Сын Пётр закончыў Лёнданскі Ўнівэрсытэт, доктар мэдыцыны.

Шчэцька Васіль

Нарадзіўся 18 сакавіка 1923 году ў вёсцы Апечкі Стаўпецкага павету ў сялянскай сям'і. Бацькі: Янка і Надзя (з дому Кутас). Бацька памёр у 1924 г. У сям'і было шасьцёра дзяцей, у жывых засталіся трое. Маці, удава, каб справіцца з гаспадаркай (поўдзесяціны зямлі) зышлася зь Дзянісам Курылам, нежанатым мужчынам зь вёскі Ячнае. "Гэткім чынам мы атрымалі новага бацьку, які быў і добрым бацькам і добрым гаспадаром".

У 1930 г. пачаў вучыцца ў школе ў сваёй вёсцы. Вучылі на польскай мове. У тым-жа часе пачалі рэзаць зямлю на хутары. Сям'я атрымала чатыры гэктары зямлі і аж два гэктары сенакосу, бо ён быў незавідны па якасьці. Дзякуючы айчыму, гаспадарка наладзілася.

Беларускае жыцьцё ў вёсцы Апечкі пачало зараджацца пад уплывам стаўпецкага вясковага актыву. Хоць палякі стараліся паўсюдна ўкараняць польскую мову, актывістам удавалася раз ці два на год ладзіць сцэнкі, зь якіх адна была польская, другая - беларуская. Брат прысылаў з Вільні шмат матэрыялаў на беларускія тэмы. Тады і прыйшло ўсьведамленьне пра Беларусь і беларускі народ.

У 1939-1941 гг. Васіль вучыўся ў беларускай вясковай школе. Падчас нямецкай акупацыі закончыў сем клясаў беларускай школы. Пасьля, зь перабоямі, вучыўся ў мэдыцынскай школе ў Баранавічах.

Пад канец вайны лёс закінуў яго ў Нямеччыну, дзе ён трапіў у амэрыканскую зону (Баварыя). Тут напрыканцы 1945 г. паступіў у беларускую гімназію ў Рэгэнсбургу і закончыў яе ў 1947 г. у Міхэльсдорфе.

Разам з групай сяброў і аднадумцаў Васіль Шчэцька выехаў у Англію, працаваў у вугальных капальнях. Належаў да групы "Дванаццатка", якая выдавала часапіс "Наперад!". Друкаваўся ў часапісе пад псэўданімам М. Багун (1948-1950 гг.) - тады ён яшчэ ня ведаў, што ёсьць беларускі пісьменьнік Міхась Багун.

У 1950-1955 гг. вучыўся на факультэце палітычных і сацыяльных навукаў Лювэнскага Ўнівэрсытэту. Ажаніўся зь бэльгійкай "анэт.

Эміграваў у Злучаныя Штаты Амэрыкі ў ліпені 1956 г. Пасьля працяглых пошукаў працы і часовых заняткаў атрымаў у 1959 годзе пасаду ў бібліятэцы Калюмбійскага Ўнівэрсытэту ў Нью-Ёрку, адкуль і выйшаў на пэнсію ў 1988 г.

Васіль Шчэцька прымаў і прымае актыўны ўдзел у беларускіх арганізацыях - грамадскіх і царкоўных.

Ягаўдзік Мікола

Нарадзіўся 15 лютага 1926 году на Слонімшчыне. Памёр 8 сакавіка 1989 году ў Кліўлендзе.

Капітан Ягаўдзік пачаў сваю вандроўку зь Беларусі зь Менскай школы камандзіраў БКА. Вайну закончыў у мундзіры восьмай Брытанскай арміі ў Італіі.

Прыехаў з Ангельшчыны ў Лювэн у кастрычніку 1951 г. Вучыўся на факультэце палітычных і сацыяльных навукаў Лювэнскага Ўнівэрсытэту. Скончыў у 1955 г. Падчас студыяў належаў да ўраду Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня, на працягу 1952-1954 гг. быў адміністратарам.

У 1956 г. выехаў у Злучаныя Штаты Амэрыкі і пасяліўся ў Кліўлендзе. Закончыў бухгалтарскія курсы і працаваў увесь час па гэтай спэцыяльнасьці.

Быў жанаты, меў двух сыноў.

Узначальваў Згуртаваньне Беларуска-Амэрыканскіх Вэтэранаў. Доўгія гады браў удзел у беларускай грамадскай і царкоўнай працы.

Хоць мы лісты, што восеньскі віхор,
разгойдаўшы, мяце па далячынях сініх, -
карэньне нашае ўлілося ў падзол
радзімай глебы, і таму - ня гінем.
Ня выкарчаваць нас сякерай ці агнём,
сталёвай сеткаю ўкавалі мы суглінак.
Калі вярнуць - вярнеце нас зь зямлёй
із спадчынай дзядоў, інакш яе ня кінем.
Адно, ці стане ёй, Радзіме, на гады
жывой вады й пажывы для згалелых?
І ў восеньскім лісьці хтось, вецер мо', шасьціць:
Трывайце...
З вамі я...
Адзіны лёс мы дзелім.

Натальля Арсеньнева

1. Разьдзел створаны паводле архіўных матэрыялаў і лістоў, прысланых аўтару кнігі былымі студэнтамі на Чужыне, і адрэдагаваны Лявонам Юрэвічам. Рэдактар імкнуўся захаваць, па магчымасьці, асаблівасьці мовы і стылю карэспандэнтаў.

 
Top
[Home] [Maps] [Ziemia lidzka] [Наша Cлова] [Лідскі летапісец]
Web-master: Leon
© Pawet 1999-2009
PaWetCMS® by NOX