Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Алег ЛІЦКЕВІЧ. МЕТРЫКА ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА Ў ІНТЭРНЭЦЕ
Abstract: Aleh LICKIEVIČ. Metryka Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ŭ Internecie [The Metrica of the Grand Duchy of Lithuania in INTERNET // METRICIANA: Da ś ledava ń ni i materyja ł y Metryki Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Vol. II (ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae. VIII, 2003)]. P. 204-211.
Закранаючы такую тэму, як прысутнасць Метрыкі ВКЛ у Інтэрнэце, трэба адразу ж зазначыць, што мы не прэтэндуем на ахоп усіх рэсурсаў Сеціва па гэтай тэматыцы. Па той простай прычыне, што не вынайдзена яшчэ такой пошукавай Інтэрнэт-машыны, якая магла б знайсці абсалютна ўсё. Мы шукалі перш за ўсё з дапамогай адной з лепшых, на наш погляд, машын, якая чытае і лацінку, і кірыліцу - www.google.com (альбо "Гугль"), выкарыстоўваючы такія, напрыклад, запыты: "Литовская метрика" (каля 100 вынікаў), "Літоўская метрыка" (22), "Метрика ВКЛ" (62), "Метрика Великого княжества Литовского" (57), "Метрыка Вялікага княства Літоўскага" (35), "Litewska metryka" (90), "Lithuanian metrika" (235), "Lietuvos metrika" (254). Звернем увагу, што для Гугля, які рэгулярна захоўвае ў сваім так званым "кэшы" інфармацыю аб мільёнах прагледжаных веб-старонак, колькасць вынікаў па запытах аб Метрыцы проста мізэрная. Ужо па адным гэтым можна меркаваць, наколькі сціпла прадстаўлена ў Інтэрнэце не толькі сама Метрыка ВКЛ, але і матэрыялы, ў якіх яна так ці інакш згадваецца. Большасць веб-старонак, знойдзеных па адным запыце, прысутнічае і ў выніках па іншых запытах. Па той жа методыцы праводзіўся пошук і з дапамогай буйнейшых пошукавых машын, якія індэксуюць сайты ў зонах ru, by і ua (гэта вядомыя yandex і rambler). Веб-адрасы прыведзены па стану на сярэдзіну лютага 2003 года.
Пералік мэтазгодна пачаць з тых рэсурсаў, з якіх карыстальнік можа скласці агульнае ўражанне аб Метрыцы ВКЛ. Перш за ўсё, гэта артыкул М. М. Улашчыка з "Большой Советской Энциклопедии", дзе таксама пададзена невялічкая бібліяграфія [1]. Англамоўны карыстальнік можа азнаёміцца з тым, што ёсць сабою Метрыка ВКЛ і шэраг яе асобных кніг на сайце: http://neris.mii.lt/heritage/metrika/metrika.htm, а таксама на сайце "The Virtual Guide to Belarus" [2]. Па-беларуску ёсць караценькі артыкул у кнізе "100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі" [3]. На ўкраінскай мове апісанне Метрыкі ВКЛ ёсць у складзе электроннай версіі працы: Леонтій Войтович. Князівські династії Східної Європи (кінець IX - початок XVI ст.): склад, суспільна і політична роль. Історико-генеалогічне дослідження. Львів, 2000 [4]. Там жа месціцца грунтоўная бібліяграфія. На літоўскай мове ёсць рэсурс па адрасе: http://www.kf.vu.lt/~public/arch1/evelina/kurs.doc
Трэба зазначыць, што вельмі шмат замежных ды іншым часам і айчынных рэсурсаў Сеціва, калі не сказаць - большасць, не падзяляюць агульнапрынятыя ў беларускай гістарыяграфіі канцэпцыі што да статусу канцылярскай мовы ВКЛ. Адной з самых грунтоўных навуковых працаў па гэтаму пытанню, якую мы знайшлі ў Сеціве, ёсць артыкул А. І. Жураўскага "Дзелавое пісьменства ў сістэме старабеларускай літаратурнай мовы" [5]. Прычым з'яўленне гэтага артыкула ў Сеціве, на расійскім агульнафілалагічным сайце, падкрэслім, можна лічыць выпадковасцю.
Як вядома "археаграфічны рэнесанс" Метрыкі ВКЛ пачаўся з 1980-х гадоў і звязаны ён, у першую чаргу, з намаганнямі літоўскіх навукоўцаў. На сайце Інстытута гісторыі Літвы [6] прадстаўлены на літоўскай мове артыкул сп. Артураса Дубоніса [7], дзе гаворка ідзе аб праграме працы літоўскіх навукоўцаў па выданні і даследаванні асобных кніг Метрыкі ВКЛ у 1985-2000 гадах. Таксама карысная з бібліяграфічнага пункту гледжання украінскамоўная публікацыя на сайце "Товариства Дослідників Центрально-Східної Європи" [8], якая змяшчае аглядальную інфармацыю аб этапах работы польскіх (сп. Анджэя Рахубы) і літоўскіх метрыкантаў. Урэшце, на старонках электроннай версіі часопіса "Беларускі гістарычны агляд" змешчаны артыкул Ганны Харашкевіч (Масква) [9], у якім аналізуюцца прычыны заняпаду археаграфічнай працы над Метрыкай ВКЛ у савецкія часы, а таксама прычыны відавочнага правалу выдання асобных кніг у Расіі і Беларусі у 1980-90-я гады.
На серверы "Архивы России" змешчаны сайт Расійскага Дзяржаўнага Архіва Старажытных Актаў (РГАДА), установы, дзе захоўваецца большасць кніг Метрыкі ВКЛ. Па адрасе http://www.rusarchives.ru/federal/rgada/nsa1.shtml ёсць інфармацыя аб даведачных выданнях, што тычацца калекцыі. Іншых рэсурсаў он-лайн аб Метрыцы мы там не знайшлі. Гэта не здзіўляе, бо на афіцыйных сайтах расійскіх архіваў на нейкую "он-лайнавую" публікацыю дакументаў разлічваць, на жаль, не даводзіцца, як можна зрабіць выснову з "Рэкамендацыяў па стварэнні архіўнага сайта ў Інтэрнэт" [10].
На сайце таварыства "Еврейское наследие" па адрасе http://www.jewish-heritage.org/sea3.htm ёсць сціплая анатацыя дакументаў з фонду 389 РГАДА ("Літоўская метрыка"), якія маюць дачыненне да гісторыі габрэяў Вялікага Княства Літоўскага.
У бібліятэчцы аднаго з лепшых беларускіх сайтаў па гісторыі асобнага рэгіёна - "Гісторыя і культура Ліды і раёна" [11] мы знайшлі два матэрыялы. Па-першае, гэта публікацыя дакумента з Метрыкі ВКЛ: Фiсенка І. І. Метрыка Літоўская. Рэестр падушны ВКЛ. Ваяводства Віленскае. 1690 г. // Другая гістарычная канферэнцыя ў Лідскім краязнаўчым музеі 29 красавіка 2000 г. [12] Па-другое, артыкул Аляксея Плашчынскага аб Мацее Догеле (1715-1760) вядомым археографе, ураджэнцы Беларусі, які першы апублікаваў матэрыялы з Метрыкі ВКЛ [13].
Шэраг публікацый мы бачылі ў электроннай версіі часопіса "Беларускі гістарычны агляд". Паміма згаданага ўжо артыкула сп-ні Г. Л. Харашкевіч, гэта падрабязная рэцэнзія Міхаіла Спірыдонава на выданне кн. 28 Метрыкі ВКЛ, здзейсненае беларускімі навукоўцамі ў 2000 годзе [14], а таксама рэцэнзія Уладзіміра Свяжынскага на кнігу: Istorijа Lietuvos aukstuju mokyklu mokslo darbai, № ХХХVІ. Vilnius: Vilniaus pedagoginis universitetas, 1997 [15]. У апошнім водгуку аналізуецца у сваю чаргу рэцэнзія В. Раўдзялюнаса «Другі том Літоўскай Метрыкі» [на выданне «Літоўская Метрыка (1528-1547)». 6-я Кніга судных справаў. (Копія - канца ХVI ст.). Вільнюс, 1995]. На жаль, у апошнія разы тыя сайты, што звязаны з вузлом http://gw.lingvo.minsk.by [16], у нас не адчыняюцца; але матэрыялы "Беларускага гістарычнага агляда" ёсць і па адрасе http://txt.knihi.com/bha/.
Сярод публікацый, заснаваных на Метрыцы ВКЛ, вылучаецца артыкул М. Спірыдонава "Литва" и "Русь" в Беларуси в 16 в. на сайце "Средневековая Литва" [17]. Заслугоўваюць увагі наступныя артыкулы: Рыбаков. А. Е. Делопроизводство в Великом княжестве Литовском в XVI в. // Делопроизводитель, 1/2001 [18]; Думин С. В. Татарские царевичи в Великом княжестве Литовском (XV-XVI вв.) [19]; а таксама бібліяграфіі па адрасах: http://www.scarch.kiev.ua/Archives/Bibliogr/Bibliogr-2.php і http://www.archiwa.gov.pl/agad/lit.html.
Як бачым, для такога помніка сусветнага значэння, як Метрыка ВКЛ, знойдзена Інтэрнэт-рэсурсаў вельмі мала. Канешне, трэба зрабіць папраўку на непаўнату і недасканаласць пошукавых метадаў, але галоўная выснова застаецца нязменнай: сістэматычнай публікацыі даследчых прац па Метрыцы ВКЛ, як і публікацыі матэрыялаў з яе ў Інтэрнэце пакуль што не вядзецца.
Але спробы змяніць сітуацыю прадпрымаюцца. Некалькі месяцаў таму з дазволу рэдактара культурна-гістарычнага альманаха "Athenaeum" (выдаўца 28-й кнігі Метрыкі) Алега Дзярновіча на сайце "История Беларуси IX - XVIII веков. Первоисточники" былі перадрукаваныя матэрыялы першага тома зборніка "Metriciana" [20] і рэестр актаў, складаючых кнігу 28 Метрыкі Вялікага княства Літоўскага [21]. У дальняй перспектыве такім чынам на практыцы пачалося стварэнне першага ў сеціве электроннага архіва нашай Метрыкі. У бліжэйшай перспектыве - гэтыя матэрыялы даюць навуковы пункт гледжання (прычым, што важна, - з пазіцый беларускай навукі) амаль па ўсіх пералічаных вышэй бібліяграфічных, гісторыяграфічных, археаграфічных, папулярызатарскіх напрамках, звязаных з Метрыкай - закрываюць, калі можна так сказаць, пэўныя "лакуны", якія дагэтуль існавалі ў інфармацыйным напаўненні Інтэрнэта.
Безумоўна, мы крыху адсталі ад суседзяў. Напрыклад, праца па стварэнні веб-архіваў Кароннае ды Валынскае (Руськае) Метрык ужо распачатая ў Польшчы [22] і Украіне [23]. Аб яе вартасцях мяркаваць не бярэмся, падкрэслім толькі, што там гэтай справаю займаюцца салідныя навуковыя і архіўныя установы - прынамсі менавіта яны выдзялілі пад тыя архівы свае сайты. У нас жа пры агульнай вельмі малой колькасці веб-бібліятэк [24] па беларускай тэматыцы робяць іх пераважна прыватныя асобы. У нашую задачу не ўваходзіць аналізаваць змест такіх афіцыйных сайтаў, як "Архівы Беларусі" ( http://www.president.gov.by/gosarchives/), "Нацыянальная бібліятэка Беларусі" ( http://natlib.org.by/), "Нацыянальная Акадэмія навук Беларусі" ( http://www.ac.by), але ва ўсялякім выпадку яны пакуль абмяжоўваюцца публікацыяй толькі каталогаў ды нейкай аглядальнай інфармацыі - этап Інтэрнэт-развіцця, які праходзяць, альбо ўжо прайшлі, ва ўсіх краінах.
Некалькі слоў аб сайце "История Беларуси IX-XVIII веков. Первоисточники" ( http://starbel.narod.ru), які, ўласна кажучы, мы прадстаўляем. Гэта некамерцыйная, прыватная веб-бібліятэка, якая са жніўня 2002 года займаецца публікацыяй з папяровых насіцеляў і пошукам ужо размешчаных у Інтэрнэце першакрыніц па беларускай гісторыі. Адно з цэнтральных месцаў мы плануем адвесці на сайце менавіта матэрыялам Метрыкі ВКЛ.
Аб неабходнасці электроннага архіва Метрыкі абгрунтавана пісаў А. Дзярновіч у артыкуле "Прапановы па стварэнню Электроннага архіву Метрыкі ВКЛ" [25] у папярэднім томе "Metriciany". Ён, нагадаю, напрыклад, слушна прапануе стварыць "сістэму ўзаемазвязаных сайтаў (магчыма тых, якія ўжо існуюць) інстытуцыяў, што стала працуюць над Метрыкаю ВКЛ. Гэтыя інстытуцыі змяшчалі б на сваіх сайтах электронныя версіі сваіх выданняў ды падавалі б звесткі пра праект усяго Электроннага архіву Метрыкі ВКЛ і давалі б лінкі на адпаведныя сайты... Апроч таго, трэба падумаць пра выданне электронных версіяў кнігаў Метрыкі ВКЛ на кампакт-дысках".
У сваю чаргу зараз на сайце "История Беларуси IX-XVIII веков. Первоисточники" мы плануем весці працу па наступных накірунках:
1. Размяшчэнне ў першую чаргу падакументнага рэестра ўсіх існуючых выданняў Метрыкі ВКЛ. У далейшым пачатак публікацыі тых дакументаў, што падаюцца нам найбольш важнымі.
2. Стварэнне рэестра па магчымасці ўсіх даступных нам актаў, якія датычацца гісторыі Беларусі цікавячага нас перыяда і якія раскіданы па розных шматлікіх выданнях 18-20 стст. (сярод іх шмат актаў з Метрыкі ВКЛ).
Выкананне гэтых задач ужо распачата на практыцы, і мы запрашаем да супрацоўніцтва па гэтых пытаннях усіх зацікаўленных.
Цяпер аб тых задачах, якія пад сілу здзейсніць толькі пры надзейнай дзяржаўнай (або і недзяржаўнай) фінансавай і арганізацыйнай падтрымцы. Па-першае, мы ўсе-такі не згодныя са сцвярджэннем А. Дзярновіча, што "стварэнне Электроннага архіву не можа апярэжваць падрыхтоўку кнігаў Метрыкі ВКЛ да выдання ў традыцыйным папяровым варыянце". На нашую думку, ўвесці ўсю або абсалютную большасць Метрыкі ВКЛ у навуковы ўжытак, г. зн. зрабіць яе даступнай для шырокіх колаў даследчыкаў з розных краін, рэальна на працягу дзесяцігоддзя. Для гэтага прапануем:
Побач з размяшчэннем у сеціве тых матэрыялаў, што ўжо выдадзеныя на паперы, - адсканаваць і размясціць у Інтэрнэце для агульнага доступу ўсе тыя матэрыялы Метрыкі ВКЛ, што дагэтуль не друкаваліся на паперы, - у электронным выглядзе.
Часам сустракаюцца і тэрміны "ацыфраваная копія", "электронны арыгінал" і г.д. Суць справы менавіта ў тым, каб усе старонкі кніг былі ў сеціве ў натуральную велічыню і з добрым разрашэннем. У якасці ўзорнага прыкладу можам прыгадаць, як зроблены электронныя арыгіналы манускрыптаў і старадрукаў на сайце Оксфардскага універсітэта ( http://image.ox.ac.uk/) або на сайце праекта "Память России. Славянские издания кирилловского шрифта XV - первой четверти XVI века" ( http://sun450.agir.ru/rslmes/mydisk/MEMORY/cyril.htm), або на сайце Ягелонскай бібліятэкі ( http://pka.bj.uj.edu.pl/pbi/legatio/). Да апрацаваных "электронных арыгіналаў" на першым этапе варта будзе дадаць толькі інфармацыю аб тых характарыстыках, аб якіх нельга даведацца па Інтэрнэце - г. зн. аб паперы кніг, аб вадзяных знаках і г. д.
Ажыццяўленне такога праекта вырашыць праблему даступнасці матэрыялаў Метрыкі, а таксама паскорыць і ўдасканаліць працэс выдання асобных яе кніг і актаў на паперы, таму што на некалькі парадкаў павялічыцца колькасць навукоўцаў, якія змогуць яе вывучаць з розных аспектаў.
Для размяшчэння і далейшай працы над адсканаваным матэрыялам патрэбны адмысловы сайт з добрым "пажыццёвым" хостынгам пры якой-небудзь дзяржаўнай установе. З нашага боку, мы гатовы прадставіць на гэты сайт усе матэрыялы па рэестрах дакументаў, або па асобных дакументах, што размесцім у сябе, а таксама ўсяляк садзейнічаць у працы над прапанаваным праектам.
Аб магчымых крыніцах фінансавання гэтага, безумоўна, міжнароднага праекта гаворка, канешне, павінна ісці зусім на іншым узроўні. Але падкрэслім, што гэта куды больш таннейшы, эфектыўнейшы і практычнейшы ў сённяшніх эканамічных абставінах шлях, чым гадамі чакаць падрыхтоўкі і выдання асобных кніг на паперы.
[1] Гл. на сайце: http://www.rubricon.ru
[2] http://www.belarusguide.com/culture1/texts/Metrika.html
[3] http://txt.knihi.com/pytanni/067.html Неверагодна, але факт: гэта ледзь не адзінае агульнае апісанне Метрыкі ВКЛ на беларускай мове, якое мы сустрэлі ў Інтэрнэце.
[4] http://litopys1.freeservers.com/dynasty/dyn.htm
[5] А. И. Журавский. Деловая письменность в системе старобелорусского литературного языка. (Восточнославянское и общее языкознание. М., 1978. С. 185-191): http://www.philology.ru/linguistics3/zhuravsky-78.htm
[6] http://www.istorija.lt Гл. на тым жа вузле старонку: http://www.istorija.lt/html/body_archeografijos.html
[7] Lietuvos Metrikos ir kitų istorijos šaltinių tyrimas ir leidyba. Programos ataskaita (1985-2000). Vilnius, 2001. - http://www.istorija.lt/htm/archeo-2001.htm
[8] http://tdcse.iatp.org.ua/Liuda3.htm
[9] "Праблемы выдання Літоўскай метрыкі і першая беларуская публікацыя" - http://txt.knihi.com/bha/07-2/509-524.htm
[10] "Оцифрованные копии отдельных документов или их фрагментов рекомендуется помещать на сайте только в качестве иллюстративного или рекламного материала, поскольку копирование документов является платной услугой". - "Рекомендации по созданию архивного сайта в Интернет" / Приложение к письму Росархива от 17.05.2001 № 6/513-К: http://www.rusarchives.ru/methodics/sait.shtml
[11] http://pawet.net
[12] http://pawet.net/book/fes.html
[13] http://pawet.net/book/dogel.html Папяровы аналаг артыкула надрукаваны, як сказана на сайце, ў "Лідскім летапісцы", № 11.
[14] http://gw.lingvo.minsk.by/~bha/07/191-199.htm У артыкуле Г. Л. Харашкевіч таксама змешчаны падрабязны водгук на гэта выданне.
[15] http://gw.lingvo.minsk.by/~bha/05-02/SVAIZ.htm
[16] Гаворка ідзе таксама аб зборніках матэрыялаў "Беларусіка - Albaruthenica" Міжнароднай Асацыяцыі Беларусістаў - http://gw.lingvo.minsk.by/mab/@book/index.htm. Гэтая старонка, пакуль, спадзяемся, часова недаступная, можа змяшчаць матэрыялы аб Метрыцы ВКЛ.
[17] http://www.lithuania.host.sk/etno/spiridonov-ru.htm
[18] http://www.document.ru/readingroom/article.asp?id=2IO3V928MSMG
[19] Древнейшие государства на территории СССР. Материалы и исследования. 1987 г. Отв. ред. А. Н. Новосельцев. Академия наук СССР. Институт истории СССР. М., "Наука", 1989 г., с.107-113. - http://mestchora.chat.ru/tttzliet.html
[20] METRICIANA, т. І. Мн., 2001. // Сайт "История Беларуси IX - XVIII веков. Первоисточники"; http://starbel.narod.ru. - Па адрасе: http://starbel.narod.ru/metr1/metr1_gal.htm
[21] [Информация о содержании кн. 28 Метрики ВКЛ (Литовской Метрики) (1522-1552)]. По изд.: Метрыка Вялікага Княства Літоўскага. Кніга 28 (1522-1552 гг.). Кніга запісаў 28 / Падрыхтоўка тэкстаў да друку і навуковы апарат: Валеры Мянжынскі, Уладзімір Свяжынскі. - Менск: ATHENAEUM, 2000 // Сайт "История Беларуси IX - XVIII веков. Первоисточники"; http://starbel.narod.ru - Па адрасе: http://starbel.narod.ru/metr_28/metr_28_gal.htm
[22] Гл.: Sumariusz Metryki Koronnej dla panowania Zygmunta III Wazy 1587-1632. - http://jazon.hist.uj.edu.pl/ih/summet/projekt.html - На сайце Інстытута гісторыі Ягелонскага універсітэта ў Кракаве; http://jazon.hist.uj.edu.pl/ih/ Там змешчаны рэестры актаў Кнігі запісаў канцлера Яна Замойскага MK 133 з Archiwum Głównego Akt Dawnych у Варшаве (1587-1595 гг.) - http://jazon.hist.uj.edu.pl/ih/summet/mk133opis.html; а таксама рэестры актаў Кнігі запісаў падканцлера Томаша Замойскага (1628-1635) з дзяржаўнага архіва Швецыі (Riksarkivet Enskilda 8636) - http://jazon.hist.uj.edu.pl/ih/summet/stockholm.html
[23] Http://www.scarch.kiev.ua/NB/Metryca.php Гэта электронная, на жаль пакуль няпоўная версія выдання: Руська (Волиньска) метрика: Регести документів Коронної канцелярії для українських земель (Волинське, Київське, Брацлавське, Чернігівське воєводства) 1569-1673 / Державний комітет архівів України. Центральний державний історичний архів України, м. Київ; Інститут української археографії та джерелознавства ім. М. С. Грушевського НАН України; Генеральна дирекція державних архівів. Головний архів давніх актів; Інститут історії Польської академії наук; Федеральна архівна служба Росії. Російський державний архів давніх актів. Український науковий Інститут Гарвардського університету. Упорядники: Геннадій Боряк, Губерт Вайс, Кирило Вислобоков, Людмила Демченко, Патриція Кеннеді Грімстед, Володимир Кравченко, Віктор Страшко, Наталя Яковенко. Київ, 2002. 984 c. - На сайце "Архіви України"; http://www.scarch.kiev.ua/index.php
[24] Пад паняццем "веб-бібліятэкі" мы разумеем сайт у Інтэрнэце, які спецыялізуецца на публікацыі тэкстаў, даступных для карыстальнікаў у рэжыме он-лайн. Ранейшай спробай стварыць такую бібліятэку у беларускай Сеціве стала "Беларуская палічка"; http://www.knihi.com
[25] http://starbel.narod.ru/metr1/metr1_arhiw.htm
Атрымана рэдакцыяй 11.ІІ І.2003