Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Ліст віцебскага ваяводы Яна Завішы да архібіскупа полацкага Язафата Кунцэвіча ад 29.03.1621
Аўтар ліста Ян Завіша (1550-1626), падкаморы лідзкі (1593-1596), ваявода мсьціслаўскі (1596-1599), ваявода віцебскі (1599-1626)
Найвялебнейшы міласьцівы пане,
Шкадуючы сардэчна і з плачам аб такім бязладзьдзі ў Р[эчы] П[аспалітай], але даць рады гэтаму можа толькі сам Госпад Бог, бо зьнішчаць гвалтам гэтую сваволю ёсьць рэччу вельмі небясьпечнай, як заўсёды, але тым больш цяпер, калі рыхтуемся супраць ворага Крыжа Сьвятога [1]. Такім чынам і на вайну ехаць і дома законнасьці дамагацца [2], як усё ўдасца, сам розум няхай мяркуе. Д'ябал таксама мае свой час, у які найбольш спакушае людзей, а неасьцярожным шкодзіць, адсюль вырасьлі ўсе злыя законы супраць Касьцёлу, адсюль верх узялі нешчасьлівыя канфэдэрацыі [3], бо Р[эч] П[аспалітая] на той час сьціснутая з усіх бакоў [была] і мусіла дазволіць злыя законы і ўладары пабожныя мусілі такому закону прысягаць, ня маючы напачатку моцы інакш умацаваць сваю ўладу.
А што В[аша] М[іласьць] прызволіш пісаць нібы і шляхта і месьцічы прывялі манахаў да ратушы і прылюдна чыталі ўнівэрсал Сматрыцкага [4]. Я гэтаму не зьдзіўляюся, бо калі ў месьце віленскім, сталіцы Я[го] М[іласьці] К[араля], пры знаходжаньні ў Вільні Яго М[іла]сьці айца мітрапаліта [5] асьмельваецца рабіць тое Сматрыцкі, што ўладыцкія абавязкі выконвае і прыслугоўваюць яму як уладыку, дзе ёсьць шмат праўдзівых уніятаў і вялікая колькасьць каталікоў, якія аддана гэтай Вуніі дапамагаюць, і што за дзіва, што там, дзе ні аб водным праўдзівым уніяце я ня ведаў і ня ведаю дасюль, рабілася тое, што цягам трох гадоў цярпелі ўладу В[ашае] М[іласьці]. Ведаў я тое даўно, бо гэта былі рэчы выразныя, і што паводле Эвангельля ў часе спакусы адысьці мусілі, больш зьдзіўляюся таму, што сьвятары прававерныя дазволілі адабраць у сябе царкву ў замку. Праўда і тое, што цяпер падваяводы ня маю, бо першага падваяводу Гурка [6] зьняў з пасады, а на ягоным месцы там хачу мець каталіка. Аднак жа калі б тамтэйшыя сьвятары трывалымі былі ў Вуніі не далі б сябе з царквы выкінуць і тыя б не адважыліся гвалт у замку рабіць, але відаць і яны няўпэўненыя былі ў гэтай Вуніі. Не зьдзіўляюся і таму што В[ашай] М[іласьці] айца протапапа [7] не ўшанавалі, і на што не адважыцца шалёны люд, нібы зьвер з мноствам галоваў, тым больш калі ёсьць абмежаваньне сумленьня ў рэлігіі, маем Маскву за прыклад.
Ня бачу тады іншае прычыны гэтае злосьці, толькі паблажлівасьць начальства і не прадухіленьне пачатку, але і В[аша] М[іласьць] паведамляеш мне калі ўжо ўсё адбылося. А калі б я своечасова ведаў пра такія задумы, або сам пасьпяшаўся б з высланьнем падваяводы, або выслаў слугаў, якія б папярэдзілі тыя рэчы загадзьдзя. Цяпер пасьля гэтага ўчынку ніякая парада не дапаможа, толькі прымусовае іх выпіхваньне, якога я пачаць ня толькі не загадаю, але і ня думаю гэтага раіць, бо без праліцьця крыві адбыцца тое ня можа, калі б хто ў гэткі цяжкі для Р[эчы] П[аспалітай] час такое параіў, палічыў бы яго за неразумнага.
Атрымаў я ад Я[го] М[іласьці] К[араля] пана майго м[іла]сьцівага [8] ліст, каб я ў Вільні зь іншымі іх м[іла]сьцямі панамі сваймі калегамі забараніў гэта Сматрыцкаму і прыхільнікам ягоным, але не змаглі мы знайсьці адпаведнага спосабу, бо цяжка даць рады там, дзе ніякіх сродкаў не ўжываюць. Больш таго, гэта крыўда самога Я[го] М[іласьці] К[араля], што, насуперак зьверхнасьці Я[го] К[аралеўскае] М[іласьці], пасады сабе раздаюць, тады як Я[го] К[аралеўская] М[іласьць] сам як вышэйшы ўладар гэтыя справы мае судзіць і караць. З чым ужо Я[го] М[іласьць] айцец мітрапаліт зьвяртаўся да Я[го] М[іласьці] К[араля], гэтак і В[аша] М[іласьць] прызволь зрабіць. Справа тая мусiць скончыцца з выроку Я[го] М[іласьці] К[араля]. Сілай сваіх пасадаў бараніць мы не павінны і ня варта, з прычыны таго, каб не распачаць нам унутранае вайны.
Што да майго прыезду ў Віцебск, ведаеш В[аша] М[іласьць] пра гады мае і пра хібы здароўя майго, але калі б мог нечым даць рады ў тых справах, загадаў бы везьці сябе і ў гэтую паводку, якая надыходзіць. Але калі начальнікі ня могуць рады даць у сваіх юрыздыкцыях, што ж павінен я распачаць? Тыя ж маюць карысьць і з каталікоў, што ня цяжка. У мяне адшукаць са сьвечкай моцнага каталіка і праўдзівага ўніята, каб і ўсе сьвечкі, што на рынку, спаліў, ня знойдзеш. Што да зьмены, дык аднога ўжо зьмяніў. Пісар там таксама ня зможа шкодзіць, бо абраны ў Трыбунал. Жыць тамака не можа, а тым часам быць можа і гэта зьменіцца.
Тое таксама В[аша] М[іласьць] прызволіш пісаць, што В[аша] М[іласьць] хочаш сам ехаць да Віцебску, хаця В[аша] М[іласьць] маеш большае парады, чым я. Аднак я В[ашай] М[іласьці] туды езьдзіць ня раю, асабліва пакуль там ня стане падваяводы, якога я хачу, дасьць Бог, неўзабаве выслаць. Бо трэба В[ашай] М[іласьці] цалкам дамовіцца, хто там В[ашу] М[іласьць] прыме. Бо калі нікога ня будзе апрача падваяводы або ў горшым выпадку ленвойта [9], якога ўжо зьняважылі, якія б маглі стрымаць там атруту ўсёй шляхты, усяго простага люду. I наагул раю, каб В[аша] М[іласьць] у гэтай справе зважаў на Яго М[іла]сьць айца мітрапаліта, што будзе тут у Вільні. На гэтае В[аша] М[іласьць] там мусіш спадзявацца.
Пішу да ленвойта, каб атрымаўшы той унівэрсал Сматрыц-ката, адаслаў яго да В[ашай] М[іласьці], хаця баюся ці дойдзе да таго, бо яму там не давяраюць. Службу сваю старанна аддаю на міласьцівую ласку В[ашай] М[іласьці].
У Гароднай 29 сакавіка 1621 году.
Чынячы паводле абавязку, высылаю таксама свой адкрыты ліст да горада, які прызволь В[аша] М[іласьць] аддаць і як найхутчэй абвясьціць. Сына майго [10] тут няма, пакуль на Падляшшы. Рыхтуецца да попісу і паспалітага рушаньня. Вышлю аднак ліст і да яго.
В[ашае] М[іласьці] майго м[іла]сьцівага пана слуга і дабразычлівы пры[яце]ль Ян Завіша, ваявода віцебскі уласнай рукою [11].
Nawielebniejszy M[iło]ściwy Panie,
Żałując serdecznie i z płaczem takiego zamieszania R[zeczy] p[ospolitej], ale radzić temu tylko sam Pan Bóg może, bo znosić gwałtem taką swąwolą, rzecz jest barzo niebezpieczna, acz zawsze, ale teraz tym barziej, kiedy się gotujemy przeciwko nieprzyjaciołom Krzyża Świętego [12]. Więc i na wojnę jachać i doma rugować [13] się, jako sporo do wszystkiego, sam rozum niech sądzi. Ma też diabeł swoje czasy, w które nabarziej ludzie kusi i szkodzi nieostrożnym, stąd wszystkie złe prawa przeciwko Kościołowi urosły, stąd nieszczęsne konfederacyje [14] górę wzięły, że R[zecz]p[ospolita] ściśniona na on czas i na złe prawa pozwalać musiała i panowie Świątobliwi poprzysięgać takowe prawa musieli, nie mogąc inaczej ugruntować panowania swego na początku.
A co W[asza] M[iłość] pisać raczysz, iż i szlachta i mieszczanie wprowadzili czerńce na ratusz i publice czytali uniwersał Smotrzyckiego [15]. Ja się temu nie dziwuję, bo jeśli w stołecznym mieście K[róla] J[ego] M[iłości] wileńskim, przy bytności Jego M[iło]ści Ojca Metropolity [16]w Wilnie, śmie to czynić Smotrzyckii, że władyczne powinności odprawuje i służą mu jako władyce, gdzie wiele jest prawdziwych unitów i siła katolików, którzy wiernie tej uniej pomagają, a co za dziw, że tam, gdzie ja ni o jednym prawdziwym unicie nie wiedziałem i nie wiem dotąd, działo się to, że przez trzy lata cierpieli W[aszej] M[iłości] władzą. Znałem ja to dawno, iż to malowane rzeczy były, a że według Ewangelii czasu pokusy odstąpić mieli, temu się barziej dziwuję, że swieszczennikowie błahowierczeńscy dopuścili sobie wydzierać cerkiew w zamku. Prawdać to, że teraz podwojewodzego ni mam, bo pierwszego podwojewodzego Hurka [17]złożyłem z urzędu, a na jego miesce katolika tam chcę mieć. Jednak kiedyby tamci swieszczennicy stateczni byli w uniej, nie daliby się z cerkwie wyrzucać i oni nie śmieliby gwałtu w zamku czynić, ale znać, że i ci niepewni byli w tej uniej. Nie dziwuję się i temu, że ojca Protopopa [18] W[aszej] M[iłości] nie uszanowali, a czego się nie waży pospolstwo szalone jako bestia o wielu głowach, więc jako są ciasnego sumnienia w religii, Moskwę mamy na przykład.
Nie baczę tedy inszej przyczyny tego złego, jedno pobłażanie starszych, a nie zabieganie początkom, ale i W[asza] M[iłość] dajesz mi znać o tym, kiedy się to już stało. A kiedybym wiedział w czas o takich zamyślech, abo by[m] się był pospieszył z posłaniem podwojewodzego, abo bych był sługi zesłał, którzyby byli zabiegali tym rzeczom z daleka. Teraz już po takim postępku, żadna rada nie pomoże, tylko gwałtowne wypychanie ich, którego ja nie tylko zaczynać nie każę, ale i radzić na to nie myszlę, bo by się to bez rozlania krwie stać nie mogło, do czego w tak ciasny R[zeczy]p[ospolitej] czas ktoby radził, miałbym go za bezrozumnego.
Miałem ja od K[róla] J[ego] M[iłości] Pana Mojego M[iło]ściwego [19] pisanie, abym w Wilnie z inszymi Ich M[iło]ściami Pany kollegami swymi bronił tego Smotrzyckiemu i adherentom jego, ale nie mogliśmy znaleźć do tego sposobu, bo trudno tam radzić, gdzie środków żadnych nie przy[j]mują. Więc, że to jest krzywda J[ego] K[rólewskiej] M[iłości] samego, że mimo zwierzchność J[ego] K[rólewskiej] M[iłości] urzędy sobie rozdają, tedy też K[rólewska] J[ego] M[iłość] sam jako pan zwierzchni te rzeczy i sądzić i karać ma. Z czym jako się już uciekł Jego M[iło]ść Ociec Metropolita do K[róla] J[ego] M[iłości], tak i W[asza] M[iłość] toż uczynić racz. Z rozsądku K[róla] J[ego] M[iłości] sprawa ta ma się kończyć. Gwałtownie urzędów swych bronić nie mamy i nie godzi się, dlatego abyśmy domowej wojny nie wszczynali.
Co o przybycie moje do Witepska wiesz W[asza] M[iłość] i o leciech moich i o defektach zdrowia mego, ale kiedy bym miał co poradzić tym rzeczom, kazałbym się wieść i w tę powódź, która następuje. Ale jeśli starszy radzić temu nie mogą w swych jurysdykcyjach, cóż ja mam począć. Oni wżdy mają pociechę i z katolików, o które nie trudno. U mnie z świecą szukać potężnego katolika, a unita prawdziwego, by i wszystkie świece, co w rynku popalił, nie najdzie. Co się tknie odmiany, to już jednego odmieniam. Pisarz też am szkodzić nie będzie mógł, bo jest obrany na Trybunał. Mieszkać tam nie może, a tymczasem może być i tego odmiana.
Co też W[asza] M[iłość] pisać raczysz, iż sam W[asza] M[iłość] chcesz jachać do Witepska, lubo to W[asza] M[iłość] więcej rady masz niźli ja. Jednak ja W[aszej] M[iłości] nie radzę tam jeździć, zwłaszcza jeszcze póki tam nie stanie podwojewodzi, którego tam chcę dali Bóg w rychle zesłać. Bo zgoła trzeba się W[aszej] M[iłości] pierwej porozumieć, kto tam W[aszą] M[iłość] przymie. Bo jeśli nie będzie nikogo prócz podwojewodzego a tego chudziny lantwójta [20], którego już znieważono, jakoż tam będą mogli wstrzymać jad wszystkiej szlachty, wszystkiego pospólstwa. I owszem radzę, abyś W[asza] M[iłość] w tej mierze patrzył na Jego M[iło]ść Ojca Metropolita, co tu w Wilnie będzie. Tego się i tam W[asza] M[iłość] spodziewać masz.
Piszę do lantwójta, aby dostawszy tego uniwersału od Smotrzyckiego, odesłał go do W[aszej] M[iłości], acz obawiam się, aby do tego przyść mógł, gdyż mu tam nie dufają. Służby swe pilne oddaję w M[iło]ściwą łaskę W[aszej] M[iłości].
W Horodnej 29 Martii Anno 1621 .
Czyniąc dosyć powinności, posyłam też list swój otworzony do miasta, który racz W[asza] M[iłość] oddać i publikować jako naprędzej. Syna mego [21] tu nie masz, aż na Podlaszu jest. Gotuje się na popisy i na pospolite ruszanie. Poszlę jednak list też do niego.
W[aszej] M[iłości] Mego M[iło]ściwego Pana Sługa i pry[jacie]l życzliwy Jan Zawisza, wojewoda witebski własną ręką [22].
[1] Маецца на ўвазе падрыхтоўка да вайны з Турцыяй.
[2] Тут і ў іншых, далей зьмешчаных, дакумэнтах і паралельных перакладах лацінскія выразы і лацінізмы дзеля нагляднасьці вылучаныя курсывам .
[3] Тут пра праваслаўна-пратэстанцкія канфэдэрацыі 1573, 1595, 1599 гг.
[4] Публічнае чытаньне закліка псэўдаўладыкі полацкага Мялета Сматрыцкага (1620-1623), высьвячанага 09.10.1620 г. у Кіеве ерусалімскім патрыярхам Тэафанам ІІІ, да непадпарадкаваньня Кунцэвічу адбылося 03.03.1621 г. ля віцебскай ратушы.
[5] Язэп Вэлямін Руцкі (1613-1637) мітрапаліт кіеўскі.
[6] Лявон Гурко, віцебскі земскі пісар з 1617 г., пэўны час быў падваяводам віцебскім, прыхільнік Сматрыцкага.
[7] Дарафей Лецыковіч - базыльянін з 1612 г., архідыякан полацкае эпархіі
[8] Жыгімонт ІІІ Ваза - вялікі князь літоўскі і кароль польскі (1587-1632)
[9] Намесьнік войта.
[10] Мікола Завіша (1585-1647) на той час віцебскі войт, ад 1625 г. рэфэрэндар ВКЛ, ад 1626 г. кашталян віцебскі.
[11] Тэкст ліста пададзены паводле артыкулу: Tomasz Kempa. Nieznany list wojewody witebskiego Jana Zawiszy do arcybiskupa Jozafata Kuncewicza. Przyczynek do wyjaśnienia przyczyn zabójstwa arcybiskupa połockiego // Białoruskie Zeszyty Historyczne, nr.15, Białystok, 2001. Арыгінал захоўваецца ў Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów, dział II, nr.820.
[12] Маецца на ўвазе падрыхтоўка да вайны з Турцыяй.
[13] Тут і ў іншых, далей зьмешчаных, дакумэнтах і паралельных перакладах лацінскія выразы і лацінізмы дзеля нагляднасьці вылучаныя курсывам .
[14] Тут пра праваслаўна-пратэстанцкія канфэдэрацыі 1573, 1595, 1599 гг.
[15] Публічнае чытаньне закліка псэўдаўладыкі полацкага Мялета Сматрыцкага (1620-1623), высьвячанага 09.10.1620 г. у Кіеве ерусалімскім патрыярхам Тэафанам ІІІ, да непадпарадкаваньня Кунцэвічу адбылося 03.03.1621 г. ля віцебскай ратушы.
[16] Язэп Вэлямін Руцкі (1613-1637) мітрапаліт кіеўскі.
[17] Лявон Гурко, віцебскі земскі пісар з 1617 г., пэўны час быў падваяводам віцебскім, прыхільнік Сматрыцкага.
[18] Дарафей Лецыковіч - базыльянін з 1612 г., архідыякан полацкае эпархіі
[19] Жыгімонт ІІІ Ваза - вялікі князь літоўскі і кароль польскі (1587-1632)
[20] Намесьнік войта.
[21] Мікола Завіша (1585-1647) на той час віцебскі войт, ад 1625 г. рэфэрэндар ВКЛ, ад 1626 г. кашталян віцебскі.
[22] Тэкст ліста пададзены паводле артыкулу: Tomasz Kempa. Nieznany list wojewody witebskiego Jana Zawiszy do arcybiskupa Jozafata Kuncewicza. Przyczynek do wyjaśnienia przyczyn zabójstwa arcybiskupa połockiego // Białoruskie Zeszyty Historyczne, nr.15, Białystok, 2001. Арыгінал захоўваецца ў Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów, dział II, nr.820.