Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Ліст канцлера ВКЛ Лявона Сапегі да архібіскупа полацкага Язафата Кунцэвіча ад 12.03.1622
Аўтэнтычны
1. Не хацеў бы ўвязвацца з Вашацяй у ліставаньні й нейкія спрэчкі , але бачу, што Вашаць цьвёрды 1) у поглядах сваіх, і найгрунтоўнымі аргумэнтамі не дасі сябе ад іх адвесьці, але каб Вашаць усё ж такі не трыюмфаваў, хто маўчыць , той відавочна згаджаецца 2) ; рады ці ня рады, мушу на неразважлівы Вашаці ліст адпісаць. Тое праўда, што сам ёсьць заснавальнікам гэтай Вуніі, бо і адкідаць гэтага ня варта, і мне ніколі на розум не прыходзіла, што Вашаць гэткім гвалтоўным чынам люд да Вуніі прыводзіць будзеш, бо і сам Госпад Бог кліча да сябе ўсіх: " Прыйдзіце да мяне ўсе " і г . д . 3) , але змушаных гвалтам слугаў не патрабуе і не прыймае. А то Вашаць ужо народ маскоўскі прывялі й прымусілі да супраціву і адступніцтва ад прысягі, складзенай Я[го] М[іла]сьці Каралевічу a) . Цяжка гэта адмаўляць , бо лісты ад іх напісаныя да паноў і радаў Кароннай [і] В.К.Літ. аб тым сьведчаць. Падчас татарскае экспэдыцыі b) я сваім лістом да Вашаці папярэджваў аб [патрэбе] грамадзкага спакою, прапанаваўшы гэткую прыказку : дарэмна змагаецца войска ў полі , калі няма згоды ў Айчыне 4) , якой добрая справа патрабуе , а няшчасьце выганяе . Калі яна ёсьць , малыя справы ўзрастаюць , калі ж няма - найвялікшыя разбураюцца 5) . А ад разладу Вашаці з схізматыкамі чаго іншага чакаць (асабліва ў часе, калі Айчына большую частку моцы й сілы сваёй накіравала па - за межы 6) супраць супраціўніка Божага), толькі нутраное нязгоды, хатняга неспакою, бязладзьдзя ў палках, што ў лягеры Я[га]м[о]сьці Каралевіча знаходзяцца, а пасьля (крый Божа) прыходу да нас паганца, які ў выніку столькіх няшчасьцяў і нязгодаў між грэкамі й хрысьціянамі ўзмацніў сваю страшэнную ўладу 7) . Ці ж не былі і ня ёсьць галасы простага неразумнага люду, што лепш турку паддацца, чым гэткі ўціск у рэлігіі й багаслужбе сваёй цярпець? І цяпер незьлічоныя пагрозы казацкія падштурхнулі мяне да просьбы й нагаданьня Вашаці, каб Вашаць стасуючыся з часам, памятаў пра тое сьпяшайся паволі 8) , бо маем лісты ад казакоў поўныя пагрозаў 9) , поўныя, з прычыны празьмернай стараннасьці Вашаці, зьнявагі пасаду і Боскага, і дзяржаўнага, якім я і ўсе, каму належыць 10) апекавацца Рэччу Паспалітай, верым хутчэй чым тым тром сваякам Вашаці, бо адна ластаўка вясны ня робіць 11) . У прысутнасьці Вашаці могуць казаць тое, што Вашаці да спадобы 12) , а ў сваёй грамадзе вый з ваўкамі , калі хочаш ім быць за сябра 13) . Калі некалькі манахаў і шляхты кіеўскай не прыймаюць Барэцкага ды Сматрыцкага, яшчэ ня ёсьць вырокам супраць Маніхеяў 14) , яшчэ не дакумэнт, каб пераканаць схіз-матыкаў. Вось і цяперака іхная просьба была да Я[го] М[ілась]ці Караля не ад некалькіх кіеўскіх манахаў, як Вашаць пішаш, але ад усяго войска запароскага, каб Барэцкага і Сматрыцкага на гэтых біскупствах пакінулі, а Вашаць і іншых адсунулі. Аб дэ-клярацыі Сагайдачнага магу казаць: Думкі падзяліліся 15) , і аб тых, якія ў тым Вашаць упэўняюць: Будзе ў вуснах тых самых духам зманлівым 16) , і аб Вашаці: Легкадумны той , хто лёгка верыць 17) , бо на самой справе з згаданых лістоў, копіі якіх Вашаці дасылаю, выглядае інакш. Ці ж і на соймах ня маем цяжкасьцяў з усёй Украінай і ўсёй Русьсю, а ня толькі зь некалькімі манахамі?
2. Ня досыць таго, што казакі ў Кіеве спадзяюцца на камісію, сфармаваную Я[го] М[ілась]цю Каралём, але колькі намаганьняў, колькі працы 18) , ці ўчыняць на ёй чаго добрага. І яшчэ вынік 19) гэтае камісіі ў будучыні 20) , якую мянуюць няпэўным дабром 21) ,шкодна перад нератам рыбу лавіць, і ў далейшым 22) прыкрым наступам на іх адвадзіць ад жаданае згоды й належнага паслушэнства каралю. Сьмееш і тое Вашаць пісаць, нібыта копіі лістоў маіх да Вашаці тых, хто нязгодны, падштурхнулі да гэтага. О Ойча 23) , ня Вашаці, кажучы, быць цэнзарам пісаньня майго, якім за дапа-могаю Божай дасюль так кіраваў, каб супраціўнік меў на што паглядзець і паправіць, і калі б копіі гэтых лістоў маіх да схізматыкаў трапілі, пэўны таго, што засьведчылі б тое ж самае, што ані Я[го] М[іла]сьць Кароль, ані сэнатары, ані Р[э]ч П[аспа]літая даюць прычыну для гэткага нараканьня схізматыкаў на памянёныя ўстановы, але злоўжываньне 24) Вашаці ўладаю. Учынкі Вашаці кіраваныя болей прадузятасьцю і асабістай непрыхільнасьцю 25) , чымсьці братэрскай любоўю 26) , насуперак волі Сьвятой Каралеўскай Вялікасьці ды і насуперак дзяржаўным забаронам 27) , ёсьць прычынаю й штуршком для іскрынак нязгоды, якія пагра-жаюць нам усім ўсеахопным і найвялікшым пажарам 28) .
3. І тое Вашаць пішаш, што "на іх палітыка зважае ", а я дадам і Р[э]ч П[аспа]літая, бо ад іхнай паслухмянасьці больш [карысьці] Р[э]чы П[аспа]літай , чым ад Вуніі Вашаці, таму належыць 29) , каб Вашаць уладу і свой пастарскі абавязак суадносіў з воляй Я[го] М[іла]сьці Караля, з воляй Р[э]чы П[аспа]літай, якімі ўлада Вашаці абмежаваная 30) гэткім чынам, што ейная рашучасьць на тое, што супярэчыць спакою й карысьці Р[эч]ы П[аспа]літай, можа быць сьмела кваліфікаваная як злачынства абразы Вялікасьці 31) . Добра адзін напісаў: "нічога празь меру" 32) , а другі: "дадзена пеўню сядала, а ён яшчэ вышэй хоча". Калі б Вашаць у Рыме альбо Вэнэцыі гэтак рабіў, здаецца мне, што Вашаці б паказалі, якой мае быць увага да дзяржаўнай палітыкі 33) .
4. "Я схізматыкаў да веры..." і г.д . Трэба навяртаць і рупіцца аб тым, каб быў адзін пастыр і адзін статак 34) , але падпарадкоўваючыся і разважлівасьці, і абмежаваньням часу 35) , як у справе, якая залежыць ад вольнага выбару 36) , асабліва ў нашай Р[эч]ы П[аспа]літай, дзе ня ёсьць карысным тое [выслоўе] з Эвангельля: прымусь прыйсьці 37) . Для гэтага трэба, каб стараннасьць Вашаці і патрэба 38) агульнага злучэньня грунтаваліся на прынцыпах любові 40) , якая, як кажа Сьвяты Паўла, цярплівая, дабразычлівая, не зайздросьціць, ня радуецца няпраўдзе, не напышлівая, ня прагне славы, не шукае свайго, не раздражняецца, не намышляе ліха, усё церпіць і г.д. 41) Але падобна збочылі са шляху гэтае навукі Сь[вято]га Паўлы, таму ня дзіўна, што тыя, якія былі паслухмянымі Вашаці, з падпарадкаваньня Вашаці выйшлі, бо кажуць жа ня меншага таленту, чым здабыцьцё, вымагае ахова здабытага. Тое ёсьць справай выпадку, гэтае патрабуе майстэрства 42) , якое ў такой справе ёсьць больш надзейным, як кажа Сэнэка: "Хто хоча кіраваць спакойна, хай кіруе па-майстэрску" 43) , а нашая прымаўка: "адно абыйсьці, другое пасунуць", бо суровае ўлады доўга ніхто ня вытрымае 44) .
5. І пра тую "небясьпеку здароўю" Вашаці можна казаць: ніхто не нашкодзіць табе больш за цябе самога 45) . Трэба пазьбягаць зачэпак і неразважліва 46) не трапляць у небясьпеку. Хто ўпадабаў небясьпеку, зьгіне ў ёй 47) , асабліва што тычыцца рэлігіі. Кіраўнікі адкрытыя для безьлічы ўдараў 48) ,што слушна пра небясьпеку для іх Гарацыяў верш кажа: "Часьцей вятры вялізную сасну хістаюць, і цяжкія ўзьнёслыя вежы абрынаюцца з грукатам, і маланкі бьюць у вяршыні гор" 49) , а не берагчыся ад злога ўдару, значыць наўмысна шукаць згубы для самога сябе.
6. "Хаця павінен біскупаў..." і г.д . Насьледаваць сьвятых біскупаў у пакутах, перасьледзе за хвалу Божую, як Хрызастома і іншых, рэч вартая пашаны, але ня меншым ёсьць насьледаваць іх у пабожнасьці, у вучонасьці, у цярплівасьці, у добрым прыкладзе. Перачытай Вашаць жыцьцяпісы с[ьвятых] біскупаў, перачытай кнігі Сьв. Хрызастома, ня знойдзеш на судовы перасьлед, на ягоную высылку 50) , на забойствы пабожных сьвятароў ні воднага пратэсту , позвы, прыцягненьня, выгнаньня, супрацьстаяньня на соймах, на сойміках, ані ў Антыяхіі, ані ў Канстантынопалі, толькі тое, што неабходна для памнажэньня хвалы Божай, здабыцьця душаў людзкіх, упрашэньня Эўдакіі c) , угневанай на слуг Божых. Інакш жа 51) ў Вашаці: поўныя земскія, поўныя замкавыя[суды], поўныя трыбуналы, поўныя ратушы, поўныя канцылярыі позваў, скаргаў, нараканьняў, чым падобна хутчэй умацаваць ня Вунію, але разлад і разарваць найвялікшую повязь любові 52) . Поўна неспакою і сварак на соймах і ў кожным кутку.
7. "І з Сьвятым Станіславам..." і г.д . Калі хто можа сьмерцю сваёй спрыяць хвале Ўсемагутнага Бога, не шкада горла і здароўе аддаць, але без карысьці лепш быць вызнаўцом, чым пакутнікам. Гэтак сьвятыя апосталы, Пётра й Паўла ды іншыя сьвятыя рабілі, не хацелі пры [абвяшчэньні] навукі Хрыстовай без карысьці для людзкіх душаў здароўе сваё аддаваць. Нават Госпад Хрыстос перад натоўпам, які ўкаменаваць хацеў яго, перш чым надыйшоў час адкупленьня нашага 53) , бярэгся. Ты заўсёды рабі гэтак сама і памятай, каб вучань ня быў большым за Майстра 54) . Простая прымаўка, але правільная: Ваяр, які зьбег, зноўку можа змагацца 55) .
8. "Не зважалі на цэзараў, на каралёў..." і г.д . І на тых Усемагутны Бог казаў зважаць , бо, хто супраціўляецца ўладзе, супраціўляецца прыказаньню Божаму, бо ўсялякая ўлада ад Бога 56) . Таму і сам Хрыстос кажа: "Аддайце, што ёсьць цэзаравым, цэзару, а што ёсьць Божым, Богу" 57) .Трэба тады і Вашаці, і кожнаму памятаць, захоўваючы закон Божы, што паводле волі Ўладара збудаваны ўвесь сьвет 58) .
9. "Вера - дар Божы, але каталіцкая, не схізматычная..." і г.д . Ня без прычыны сьвяты Паўла да гэтых словаў: "Вера - дар Божы" 59) не дапісаў: каталіцкая, бо хто ж ведае варты любові альбо нянавісьці 60) ? Таму што, як Сьвятое Пісьмо кажа: "шмат пакліканых, мала абраных" 61) . Ня без прычыны і тое што не адрынаў схізматыкаў, бо Дух Гасподні, які ёсьць дарам Найвышэйшага Бога, тхне дзе захоча 62) . Калі супраць волі Ягонае прымушаць да веры якуюсьці супольнасьць, рабіць на кшталт таго, які казаў: "Закладу пасад мой на поўначы і буду падобным да Найвышэйшага" 63) . Завецца таму яшчэ вера дарам Божым, бо да яе ніводны ня прыйдзе, як сам Хрыстос кажа: ніхто ня прыйдзе да мяне, калі Айцец мой яго не прыцягне 64) . Такая дарога веры 65) , бо справаю прыйшоўшых да Бога, ёсьць вера 66) . Называю я тады дарам Божым такую веру, да якой сам Бог Духам Сьвятым прыцягне каго, а не гаратычную і не схізматычную, бо па-за Царквою 67) , як не прыходзіш да Бога 68) , дык не атрымліваеш веры 69) , і таму што ў гэтым пытаньні людзкія намаганьні марныя. Сам Госпад Збаўца казаў: "Належыць быць гэрасям" 70) , і ў іншым месцы: "Дазвольце расьці ім аж да жніва" 71) , падобна што гэтага Я[го] М[іла]сьць а[йцец] архіб[іскуп] полацкі ня выка-раніць, гэтая справа, гэтая праца, як псальмісты кажа: "Гэта ёсьць зьмена правіцы Ўсявышняга" 72) . Прыйдзе Ён сам хаця б а дзеся-тай гадзіне, і прамовіць: "Ідзіце і вы да вінаградніку майго" 73) .
10. Навуку Сьв. Паўла якім мае быць біскуп d) , не дастаткова ў памяці мець, трэба і навуку самога Хрыста, які нас абавязвае да спакою, калі кажа: "Спакой пакідаю вам: любіце адзін аднога" 74) ; які кажа: "Вучыцеся ў мяне" 75) , ня цуды зьдзяйсьняць, не аздараўляць хворых, не ўваскрашаць памерлых, але чаго ж Госпадзе? - бо ёсьць ціхмяным з пакорлівым сэрцам 76) .Бо кіраўнік, які не трымаецца гэтых трох абавязкаў, калі б прамаўляў мовамі людзей і анёлаў, калі б спазнаў таямніцы і валодаў усялякімі ведамі, калі б такую меў веру, што мог перасоўваць горы, калі б усю маёмасьць аддаў жабракам, больш таго, калі б цела сваё на розныя катаваньні, тым ня менш стаўся б медзьдзю гулкаю і кімвалам гучным 77) .
11. "Калі на мяне схізма гвалтоўна наступае, рады ня рады, бараніцца мушу..." і г.д . Сапраўды ня гэтаму навучаў нас Хрыстос, які быў ведзены як ягнё на ахвяру 78) , маючы войскі анёльскія гатовыя бараніць здароўе Яго e) , маліўся за перасьледнікаў: "Госпадзе, выбачай ім, бо ня ведаюць, што робяць" 79) . Так і Вашаць мусіш рабіць, мудраму да твару да таго як ужыць сілу, усё папярэдне абдумаць. Роздум жа ва ўціску й перасьледах 80) ёсьць скарэньнем перад Богам, як псальмісты кажа: "Я ж калі цярпеў уціск, апранаў валасяніцу і ўціхамірваў душу маю праз пост" 81) ,не пісаць гэтак востра лісты да ўстановаў Я[го] М[іла]сьці Караля, пагражаючы, адказваючы, як Вашаць робіш, не рабілі гэтага апосталы ды іншыя сьвятыя.
12. "Значыць ім можна ўніятаў тапіць, секчы..." і г.д . І тым гэтага нельга рабіць, бо Госпадавы запавет на гэткае парушэньне абвесьціў прысуд, але гэта і да Вашаці прамоўлена: "Вы ж ня так [рабіце], мая ёсьць помста і я адплачу" 82) . Як шмат апосталаў, як шмат вучняў Госпадавых, як шмат хрысь-ціянаў рознымі сьмерцямі навуку і вызнаньне Ўкрыжыванага Бога сьмерцю запячатала й зацьвердзіла, але ўсё ж такі ані за [часы] Нэрона, ані Тыбэрыя, ані Дыяклецыяна f ) ніводнае скаргі й пратэсту ў Сьвятым Пісьме ня знойдзецца, і наадварот яны зыйшлі ад вачэй Рады і ўзрадаваліся, што сталіся годнымі цярпець дзеля імя Хрыстовага 83) .
13. "На сойме ўсчыняюць крык ня толькі на Вунію, але і на ўсё духавенства абраду рымскага..." і г.д. Хто ж таму прычынай? Толькі Вунія. Вы асуджаныя на гэткія здарэньні 84) . Калі на людзкое сумленьне гвалтоўна наступаць, калі цэрквы замы-каць, каб людзі бяз службы, бяз хросту, без Таямніцаў як нейкія паганцы былі, калі самахоць 85) прытрымліваць ласкі й прывілеі Я[го] М[ілась]ці Караля, дык бяз нас, калі ж за згаданым учынкам замяшаньне ў людзях стрымліваць , дык намі дзірку затыркаць, таму і супраціўны бок мяркуе, што мы з вамі змаўляемся супраць сумленьня людзкога і дзеля пару-шэньня грамадзкага спакою, чаго ніколі ня будзе, досыць таго, што Вашаць з намі ў Вуніі. Мелі б В[аша] М[іла]сьць самастойна аздабляць Спарту, якую здабыл і 86) , а не выстаўляць нас на публічную нянавісьць, а саміх сябе на небясьпеку і вялікую людзкую зьнявагу.
14. "Каб жа і тое прынізіць ды зь дзяржавы выдаліць..." і г.д. Хай ня будзе падобнага злачынства ў нашай Айчыне 87) ! Здавён у гэтых дзяржавах пасялілася сь[вятая] рымская каталіцкая вера, і пакуль суперніцы 88) ў пакланеньні Сьвятому Айцу ня мела, і ўнутры і з суседзкімі народамі была згода й моц. Цяпер якуюсь сварлівую і ўпартую саўдзельніцу 89) узяла да сябе ў сяброўкі, з-за якой на кожным сойме, на кожным публічным сходзе, на кожным прыватным паседжаньні, зносіць шмат абмоваў і зьнявагаў 90) . Лепш бы тады, разумею, зь дзяржаўных інтарэсаў 91) учыніць з гэтай сварлівай сяброўкаю ска-саваньне дамовы 92) , каб мы такіх спрэчак ня мелі ў дзяржаве 93) , якіх нам гэтая мілая Вунія прынесла.
15. "Ня дзіўна, што наступаюць на слугаў Ягоных, бо і сам Хрыстос перасьлед цярпеў..." і г.д . Сапраўды ня дзіўна! І наадварот гэта ёсьць абавязкам слугаў Божых, каб насьледаваць свайго Начальніка 94) , як кажа Сьвяты Аўгустын: "Хай знашу лупцаваньні, зьнявагі, кпіны, хай не ўхілюся ні ад якога асуджэньня, хай не спужаюся ніякіх цярпеньняў" 95) . Але той, які церпіць, як кажа Сьвяты Амброз, мае быць такім, які нічога ня ўзяў, нікога не прыціскаў сілай, нічыёй крыві не праліў, хто дзейнічае паводле права 96) , каб мог казаць бясьпечна: калі размаўляў зь імі, паўставалі на мяне без прычыны 97) . Бо калі хто хаця і слугою Хрыстовым завецца, але паводле згаданага навучаньня зьяўляецца вінаватым, хаця ў нечым і церпіць, ня можа таго казаць, што цярпеў як слуга Хрыстовы, якому справядлівасьць паводле заслугаў ягоных узнагароду дае.
16. "Магілёўцы маюць адамкнёныя цэрквы, няхай у іх моляцца..." і г.д . А для Бога! Што гэта за асаблівае права ! Большае за Хрыстовае! Хрыстос кажа: "Ніхто ня прыйдзе да мяне, калі Айцец мой яго не прыцягне" 98) , а Вашаць хоча каб паводле словаў Вашаці камяні схізматыкаў сталіся хлебам 99) . Можа стацца праз ласку Божую, што і ў тых цэрквах ворагі зямлю будуць лізаць 100) і аддадуць належную хвалу імю Ягонаму, калі Госпад Бог захоча, але Госпад Хрыстос не запячатваў, не замыкаў цэркваў, як Вашаць робіш.
17. "Маюць добрых сьвятароў..." і г.д . Дай Божа, каб іх досыць было. Але не дастаткова таго, што Вашаць сам пра іх кажаш, бо ўласная пахвала 101) ў людзей ня мае месца, часам можа жарсьць чалавека падмануць, бо каханьне й нянавісьць ня ўмеюць адрозьніваць праўды 102) . Трэба каб чужыя, бачучы іхныя добрыя ўчынкі, славілі Айца, які ў нябёсах, каб ішлі па іхных сьлядах 103) . Але ж я чую якіх папоў Вашаць высьвячаеш, ад якіх больш для Вашаці згаршэньня, чым выбудовы. І канешне, гэта вялікая загана, што Вашаць ня шмат маеце добрых папоў, больш невідушчых. Як кажа Сьвятое Пісьмо: "Калі сьляпы сьляпога вядзе, абодва ў яму зваляцца" h) . Гэтак вашыя папы-невукі людзей у яму вядуць.
18. "Цэрквы выдзяляць на блюзьнерства..." і г.д . І цэрквы пячатаць і замыкаць, і зьнявагаю некага па-блюзьнерску абразіць ёсьць вялікім адшчапеньнем ад братэрскае любові і ўзаемнай супольнасьці. І таму Сьв. Паўла да эфэсцаў піша гэтак: "Таму заклінаю вас я, вязень у Госпадзе, каб рабілі адпаведна пакліканьня, у якое былі пакліканыя, з усёй пакорлівасьцю й ціхмянасьцю, трываючы ва ўзаемнай любові. Намагайцеся захоўваць адзінства духа, дзякуючы повязі, якой ёсьць мір" 104) , і да галятаў: "а калі ў вас адзін аднаго грызе й паядае, глядзіце, каб адзін аднога ня зьелі" 105) . Тое ж піша да каласянаў: "Выбачайце адзін адному, калі хто меў нейкую крыўду на другога, як Госпад вам выбачаў. Над усё ж майце любоў, якая ёсьць повязьзю дасканаласьці" 106) . Але ці такая ж любоў закідае братоў зьняважліваю лаянкай 107) ? Падобна ж да таго, калі скажаш брату свайму "рака", падлягаеш пакараньню 108) , зь якіх адно загадана судом, другое, паводле словаў Хрыстовых, агнём. Памяркуй жа Вашаць ці ня з гэтае прычыны Хрыстос казаў Пятру, а ў ягонай асобе іншым кіраўнікам: "Зраблю з вас рыбалоўцаў людзей" 109) . Пакажы ж В[аша] М[іла]сьць каго знайшоў, каго злавіў гэтай сваёй суровасьцю, вастрынёю, пячатаньнем, замыканьнем цэркваў? І наадварот тых, якія былі паслухмянымі Вашаці ў Полацку, адпіхнуў ад сябе, з авечак зрабіў казлоў, і на Р[э]ч П[аспа]літую прыводзіш небясьпеку, ледзьве што ня згубу для нас каталікоў, замест радасьці засмучэньне, неспакой, цяжкасьці. Ужо нам тутака гэтая вашая мілая Вунія далася ў знакі й надакучыла, што жадалі б быць безь яе, бо няспынна з боку гэтае мілае Вуніі церпім неспакой, засмучэньні, цяжкасьці. Сапраўды прыгожая Вунія, што няспынна забурэньні між люду і ў Р[э]чы П[аспа]літай учыняе.
19. "Улада мая рабіць мне гэтага не дазваляе..." і г.д . Большай была ўлада Сьвятога Паўлы, але ўсё ж такі, як піша да карынцянаў: "У палон узяў сябе дзеля паслухмянасьці Хрысту і любові братняй" 110) і, які ў гэтым сэнсе 111) кажа: "Хаця і ганаруся ўладаю, дадзенай мне Госпадам, аднак не карыстаюся ёю, каб нішчыць, але каб будаваць, каб ня быць для вас цяжарам і не прызнавалі мяне ад страху" 112) . Не зашкодзіць тады часам быць з уладай на адным баку. Зь цягам часу разумны зьмяняе звычкі, не беручы віны 113) ; а Сэнэка кажа: "Варты пахвалы той, хто робіць карыснае, а ня толькі дазволенае" 114) , і Сьвяты Паўла: "Усё дазволена, але ня ўсё карысна" 115) . Трэба тады рабіць тое, чаго вымагаюць час, варункі, карысьць царквы і дзяржавы 116) , бо крый Божа Р[э]ч П[аспа]літую згубіць, да чаго Вашаць гэтай сваёй суровасьцю занадта пракладае дарогу, і ваша Вунія ня ведаю, дзе будзе.
20. "Калі б мне Найвышэйшы Пастыр альбо легат ягоны загадаў..." і г.д. Супрацівіцца Найвышэйшаму Пастыру ёсьць анафэмай i) , але асьмелюся казаць, што і Сьвяты Айцец, калі б ведаў аб гэткім з-за Вуніі В[ашых] М[іла]сьцяў у нашай Айчыне бязладзьдзі, цьвёрда й неадменна дазволіў бы Вашаці зрабіць тое, ад чаго Вашаць адмаўляецца. Маем прыклад спагадлівасьці Сьвятога Айца, што ў згодзе з Царквою, якая ёсьць маці, а ня мачыхай, дзе дзеля грамадзкага дабра некаторых дзяржаваў прызволіў дазволіць шмат рэчаў, якія ў нас забароненыя пад грэхам сьмяротным 117) .
21. "Што маскаль ваявода калускі j) ..." і г.д . Што піша так, ня дзіўна, бо кожнага цягне сваё 118) , як жаданьне 119) , гэтак і рэлігія 120) , але розум ня раіць спрачацца аб тым і забараняць таго, што можа стацца вялікай зьнявагаю 121) Вашаці. Хаця б Вашаць і забаранялі, і не хацелі ім перадаць, калі ў тое ўпруцца, вярнуць. Таксама і тыя цэрквы ў Магілеве загадвае Я[го] М[іла]сьць Кароль адамкнуць, адпячатаць і перадаць, пра што я паводле загаду Я[го] К[аралеўскае] М[іла]сьці пішу да Вашаці, калі Вашаць, нагаданы таго зрабіць не захочаш, я паводле загаду Я[го] К[аралеўскае] М[іла]сьці загадаю адпячатаць і перадаць, каб яны гэтую сваю службу, хаця б і схізматычную, у цэрквах адпраўлялі. Габрэям, татарам не забараняюць бажніцаў у дзяржавах Я[го] М[ілась]ці Караля, а В[аша] М[іла]сьць хрысьціянам запячатваеш цэрквы, скуль ужо гэткія словы з размоваў даходзяць, што лічуць за лепшае паддацца турку-паганцу, чым гэткі ўціск сумленьня свайго цярпець.
22. "Але ці слушна гэта для няпэўнага спакою..." і г.д . Слушна, ды і патрэбна, бо найпэўней неспакой будзе, калі ім у іхнай службе Божай будзем чыніць перашкоды. Таму ўжо далятаюць навіны, што з гэтае прычыны хочуць дамову з намі і спакой парушыць. Добры прыклад прыводзіць Плютарх у "Апафтэгматах" 122) пра Антыёха ў гэткіх словах: "Калі Антыёх узяў у аблогу Ерусалім, юдэі папрасілі ў яго сем дзён замірэньня дзеля ладжаньня свайго найвялікшага сьвята. Ён ня толькі пагадзіўся на гэта, але загадаў з надзвычайнай урачыстасьцю адвесьці да га-радзкое брамы быкоў з залачонымі рагамі і таксама вялікую колькасьць тым'яну і духмяных карэньняў. Пасьля перадачы ахвяры тамтэйшым алтарнікам вярнуўся. Юдэі ж, зьдзіўленыя ласкавасьцю ўладара, адразу пасьля заканчэньня сьвята аддаліся пад ягоную апеку" 123) . І я разумею, што ў гэты час з Масквой і схізматыкамі гэтак сама рабіць трэба. Добра адзін [казаў]: "Чаго нельга зьмяніць, трэба цярпець, ня ганіць" 124) .
23. Рыжанам не аддавалі касьцёлаў, бо перш чым Рыга пад-далася Я[го] М[о]сьці каралю Аўгусту l) , касьцёлы ўжо перавярнулі на сваю гаратычную службу, а інакш не паддаліся б Я[го] М[ілась]ці Каралю, калі б хацеў гэтыя касьцёлы запячатаць, зачыніць ды з [законнай] моцы й кіраваньня іхнага адабраць.
24. "Праз паблажлівасьць каталіцкую альбо палітычную..." і г.д. Шукаю добрых словаў 125) , што ў гэтай справе не рабілася для Вашацяў, нагадваньні й перасьцярогі, як ад мяне, гэтак і ад каго іншага, не паходзяць зь ніводнае сувязі з супраціўным бокам 126) , але з прыказаньня 127) самога Бога: "Калі зграшыць брат твой, згадай яму сам-насам", але ўрэшце 128) , як кажа Сьвяты Паўла да Цімафея: "Мэтаю навучаньня ёсьць любоў, што йдзе ад чыстага сэрца, добрага сумленьня й некрывадушнае веры. Скіраванае яно супраць тых, якія ўхіліліся ў пустаслоўе. Хацелі лічыцца за настаўнікаў закона, не разумеючы ані таго, пра што гавораць, ані таго што сьцьвярджаюць" 129) .
25. Пра палачанаў і іншых бунтаўнікоў супраць Вашаці, можа быць, што і ёсьць бунтаўнікамі. Але ж В[аша] М[іла]сьць сам даў ім прычыну і зрабіў іх бунтаўнікамі. Былі ж паслухмянымі Вашаці, да царквы В[ашай] М[іла]сьці хадзілі. Чаму ж тады В[аша] М[іла]сьць іх ад сябе адпіхнуў? Ноўгарад Вялікі, Пскоў, Старадуб, Чарнігаў, Казельск і шмат іншых замкаў Вунія ў нас адарвала. І цяпер гэтая Вунія ёсьць вялікай прычынай, каб адштурхнуць народ маскоўскі ад Я[го] М[іла]сьці Каралевіча, як гэта вынікае з маскоўскіх лістоў да Іх М[іла]сьцяў паноў Радаў кароннай і В.К.Літ. Такім чынам ня хочам, каб гэтая некарысная Вунія Р[э]чы П[аспа]літай прыносіла і рабіла шкоду.
Гэтак на ліст Вашаці адказаўшы, не хацеў бы больш з Вашацяй увязвацца ў спрэчкі, але зычучы Вашаці майму м[ілась]ці[ваму] пану ад Госпада Бога добрага здароўя, духа згоды й братэрскай любові, спадзяюся на ласку Вашаці.
З Варшавы дня 12 сакавіка Году Гасподняга 1622 130) .
В[ашай] М[іла]сьці майго пана слуга й зычлівы прыяцель, Лявон Сапега, канцлер В.К.Літ., берасьцейскі, магілеўскі etc . стараста ўласнай рукою.
Сфальшаваны
"Але калі, пішыце, неправаверныя на мяне нахабна наступаюць, дык я насуперак волі змушаны бараніцца і г.д." Сапраўды ж ня гэтак вучыў нас Хрыстос. Ён, ведзены, як авечка, на закланьне, маючы дзеля сваёй абароны войска анёльскае, маліўся за сваіх перасьледнікаў. Так і Вашай Правялебнасьці належыць рабіць. Мудры абавязаны скарыстаць усе разумныя спосабы, перш чым узяцца за зброю,
не пісаць зьедлівых лістоў да начальства Яго Карал[еўскай] Мосьці, не адказваць пагрозамі, як Вы тое робіце; апосталы ды іншыя сьвятыя ніколі гэтак не рабілі.
Дадаецё: "што Вам можна ўніятаў тапіць, галовы ім секчы і г.д." Ня гэтак зь імі трэба абыходзіцца з прычыны таго, што Эвангельле Гасподняе ўсім мсьціўцам дае суровую забарону, якая і Вас тычыцца: "Мая помста, кажа Госпад, Я адплачу". Колькі апосталаў, колькі настаўнікаў Госпадавых, колькі хрысьціянаў, што сваім жыцьцём пазначылі славу Ўкрыжаванага Госпада, што за Яго найжудасныя катаваньні сьцерпелі! Аднак ані на Нэронаў, ані на Тыбэрыяў, ані на Дыяклецыянаў у Сьвятых Пісаньнях няма зь іхнага боку ніводнае скаргі альбо судовых пратэстаў. Маецца толькі: "Адыйшоў, радуючыся, ад аблічча суда, бо прызнаны годным няславу прыняць за імя Госпада Ісуса".
Яшчэ пішаце: "на соймах уздымаюць шкодныя галасы ня толькі супраць Вуніі, але і ўсяго прававернага рымскага духавенства" і г.д. Хто ж у гэтым вінаваты? Адна Вунія ёсьць прычынай ўсіх гэтых няшчасьцяў. Калі чыніце гвалт над людзкім сумленьнем, калі зачыняеце цэрквы, каб людзі без багаслужбы, без хрысьціянскіх абрадаў, бяз сьвятасьці зьгінулі, як няверныя, калі самахоць дзеля зла ўжываеце міласэрнасьць і павагу Я[го] М[ілась]ці Караля, дык тады абыходзіцеся бяз нас. Але калі з прычыны няправільных дзеяньняў паўстае неспакой у народзе, які трэба суцішыць, тады добра намі дзьверы затыркаць. Таму супраціўны бок нават думае, нібы мы з Вамі ўчынілі змову дзеля ўціску людзкога сумленьня й парушэньня агульнага спакою, чаго ніколі не было! Досыць таго, што Ваша Правялебнасьць з намі ў Вуніі, яе і сьцеражыце для сябе, і ў пакліканьні, якім пакліканыя, трывайце спакойна g) , а не выстаўляйце нас на агульную нянавісьць, а сябе - на небясьпеку і гэткі вялікі перад усім народам упадак.
"На тых, што не прымаюць Вуніі, пішыце далей, выдаць загад і выгнаць іх з краіны і г.д." Барані Божа! Хай ня дзеіцца ў нашай айчыне гэткая жудасная бяспраўнасьць! Даўно ў гэтых краях была ўведзеная сьвя-тая рымска-каталіцкая вера, і пакуль ня мела пераймальніцы ў сваёй багаслужбе й паслушэнстве Сьвятому Айцу, да таго часу славілася любоўю да спакою, магутнасьцю ўнутры й за межамі дзяржавы. Цяпер жа, прыняўшы да сябе ў кампанію гэткую сварлівую й неспакойную сяброўку, церпіць з-за яе на кожным сойме, на кожным народным сходзе, на кожным павятовым паседжаньні шмат сварак і паклёпаў. Здаецца лепей і карысьней для грамадзтва разысьціся з гэткай сварлівай сяброўкай, бо ніколі мы ў нашай айчыне ня мелі гэткіх разладаў, якіх нам нарадзіла гэтая маляўнічая Вунія.
Хрыстос не запячатваў і не замыкаў цэркваў.
"Маюць яны, кажаце, належных сьвятароў і г.д." Дай Божа, каб іх было даволі, але не даволі таго, што Вы самі іх хваліце. Уласная хвала заўсёды падазроная.
Трэба, каб іншаверцы бачылі добрыя іхныя ўчынкі і, славячы Айца, які ў нябёсах, ішлі іхным шляхам. Аднак я чую, якіх сьвятароў Вы высьвячаеце, такіх, што ад іх царкве можа здарыцца больш упадку, чымсьці выбудовы. Паўсюдна Вам закідаюць, што ў вас няма належных сьвятароў, усё болей сьляпых:
гэтак Вашыя невукі папы цягнуць народ да згубы.
"Аддаваць, пішаце, цэрквы на зьдзек і г.д." Але ж апячатваць ды замыкаць цэрквы й зьдзеквацца з каго-колечы ёсьць згубным парушэньнем братэрскага аднадумства й узаемнае згоды.
Пасьля ўсяго гэтага няхай мне Ваша Правялебнасьць пакажа, каго Вы здабылі, каго далучылі гэтай сваёй суровасьцю, гэтай жорсткасьцю, гэтым запячатваньнем ды замыканьнем цэркваў? І наадварот выяўляецца, што страцілі нават і тых, якія ў Вас у Полацку заставаліся ў паслушэнстве: з авечак зрабілі іх казламі. Прынесьлі небясьпеку ў край, а можа, і згубу для ўсіх нас, каталікоў. Замест радасьці нарабіла нам Вашая нагэтулькі цудоўная Вунія клопату, неспакою, нязгоды і настолькі яна нам агоркла, што жадалі б мы быць безь яе, бо столькі з-за яе церпім неспакою, горычы й дакукі. Вось плён Вашае захваленай Вуніі. Сапраўды яна знака-мітая з прычыны столькіх між людзьмі і ў краі разладаў і нязгодаў.
Бо калі, хай Бог бароніць, айчына здрыганулася б (да чаго Вы сваёй суровасьцю гэтак зручную дарогу пракладаеце), дык ня ведаю, што ў той жа час было б з Вашай Вуніяй!
"Прынамсі, пішаце выдаў бы мне ў гэтай справе загад Най-вышэйшы Пастыр альбо ягоны намесьнік і г.д." Супрацівіцца Найвышэйшаму Пастыру было б праклятым замахам; але я асьмелюся сьцьвярджаць, што калі б Сьвяты Айцец ведаў, якія разлады па-ўстаюць у нашай краіне з прычыны Вашае Вуніі, дык без сумневу дазволіў бы тое, чаму Вы ўпарта супраціўляецеся. Маем прыклад спагадлівасьці Сьвятога Айца, які мудра разважае пра Царкву Хрыстову ў некаторых краінах, якой ён даводзіцца бацькам, а не айчымам, дзе дзеля агульнага іхнага дабра шмат там дазволіў таго, што ў нас забаронена пад грэхам сьмяротным.
І пасьля ўсяго гэтага Кароль загадвае царкву іхную ў Маскве k) расьпячатаць і адчыніць, пра што я паводле ягонага загаду Вашай Правялебнасьці пішу. А калі Вы пасьля гэтага майго напаміну таго ня зробіце, дык я адпаведна загаду Яго Каралеўскай Мосьці сам загадаю расьпячатаць і ім аддаць, каб тыя паводле сваёй багаслужбы ў тых цэрквах свае абрады выконвалі. Габрэям і татарам не забараняецца ў каралеўскіх краінах мець свае сынагогі ды мячэты, а Вы хрысьціянскія цэрквы запячатваеце! З гэтае прычыны паўсюдна ўжо ходзяць чуткі, што яны жадаюць быць у падданстве ў няверных туркаў, чымсьці цярпець гэткі ўціск свайго сумленьня.
Але, кажаце, ці ж было б справядлівым выяўляць гэткую паблажлівасьць дзеля няпэўнага будучага спакою? Ня толькі справядліва, але і неабходна, бо немінуча ў грамадзтве паўстануць разлады, калі будзем яшчэ больш уціскаць іх у іхнай багаслужбе. Ужо адусюль ідзе пагалоска, што хочуць назаўсёды разарваць з намі ўсялякую сувязь.
Што тычыцца палачанаў ды іншых бунтаўнікоў супраць Вас, дык, мажліва, што яны гэткімі і ёсьць, але Вы самі падштурхнулі іх да бунту. Былі яны Вам ва ўсім паслухмянымі, царквы Вашае не пакідалі, але Вы самі іх ад сябе адпіхнулі! Ноўгарад Северскі, а таксама Старадуб, Казялец і шмат іншых цьвердзяў адабрала ад нас Вунія: нават і цяпер яна ёсьць галоўнай прычынай таго, што народ маскоўскі цураецца каралевіча, што выразна бачна з расейскіх лістоў да паноў - радаў і іншых начальнікаў Вялікага Княства Літоўскага. І таму ня хочам болей, каб гэтая гэтак згубная для нас Вунія дарэшты нас зьнішчыла.
Гэта мае тлумачэньні, якія даю на Ваш ліст. На будучыню жадаю сабе быць вольным ад спрэчак з Вамі. Толькі прашу ў Найвышэйшага ўсялякіх для Вас дабрадзействаў, а адначасна духа лагоднасьці ды любові да бліжняга. Застаюся з павагай.
У Варшаве дня 12-га сакавіка 1622 г[оду].
Аўтэнтычны
l. Nieradbym się z Waścią wdawał w pisma y kontencye iakie, a widzę, że Wść tenax 1) iesteś Opinii swey, y naywiększymi racyami nie dasz się od niey odwieść, ale żebyś Wść przecie nie tryumfował, qui tacet consentire videtur 2) ; rad nierad muszę na nieuważny list Wści odpisać. Prawda to, żem sam Autorem tey Uniey, bo y opuścić nie godzi się, y nigdy mi to na myśl nie przychodziło, abyście Wść takiemi gwałtownymi postępkami ludzi do Unii przywodzić mieli, bo y sam Pan Bóg wzywa do siebie wszystkich: Venite ad me omnes 3) etc , ale gwałtem przymuszonych sług nie potrzebuie, y nie przyimuie. A toście Wść już Naród Moskiewski do pertynacyi y odstępstwa przysięgi Królewiczowi Jmci uczynioney przywiedli y przymusili. Trudno tego negować , bo listy od nich do Panów y Rad Koronnych W. X. Lit. pisane to świadczą. Pod czas Tatarskiey expedycyi, żem przestrzegał pisaniem mym do Wści pokoiu pospolitego, suadebat illa sententia: frustra sunt arma foris, nisi sit concordia domi 4) , którey res prosperae poscunt, adver-sae exigunt, Qua praesente res parvae crescunt, absente maximae dilabuntur 5) . A z warcholenia się Wści ze Schizmatykami czego inszego się spodziewać (zwłaszcza pod ten czas, kiedy Oyczyzna większą część mocy y siły swey extra limites 6) przeciwko nieprzyiacielowi Bożemu wyprowadziła), tylko wewnętrzney niezgody, domowego niepokoiu, konfuzyi pułków przy Królewiczu Jmści w obozie będących, a potem (uchoway Boże) przystępu do nas poganinowi, Qui tot calamitatibus et discordiis Graecorum et Christianorum formidabilis Imperii sui firmavit et dilatavit solium 7) . Alboż nie były y nie są głosy pospólstwa nierozsądnego, że wolą Turkowi się poddać, niż takową oppresyę w religii y nabożeństwie swoim ponosić? I teraz niezmyślone pogróżki Kozackie przywiodły mnie do prośby y napomnienia Wści, aby Wść akkomoduiąc się czasowi, pamiętał na owo festina lente 8) , bo listy są od Kozaków pełne minarum 9) , pełne dla zbytniey skrętności Wści, Maiestatu y Bożego y Pańskiego zniewagi, którym ia wierzę bardziey, y wszystcy quibus interest 10) mieć pieczę o Rzeczpospolitey, niż tym trzem powinnym Wści, bo una hirundo noc facit ver 11) . Przy Wści mogą to mówić, co Wści ad palatum 12) , a w towarzystwie ulula cum lupis, si socius esse cupis 13) . Boreckiego y Smotrzyckiego, że kilku Czerńców y Kiyowskiey szlachty nie przyimuie, ieszcze to nie conclusio contra Manichaeos 14) , ieszcze nie dokument na przekonanie Syzmatyków. A to y teraz ta prośba ich była do Króla Jmci nie od kilku Czerńców Kijowskich iako Wść piszesz, ale od Wszystkiego Woyska Zaporoskiego, aby Boreckiego y Smotrzyckiego na tych Władyctwach zachowano, a Wści y drugich odrzucono. O Deklaracyi Sahaydacznego mogę rzec: Verba sunt pamphila 15) , y o tych, co to Wści twierdzą: ero in ore ipsorum Spiritus mendax 16) , y o Wści levis est qui facile credit 17) : bo rzeczą samą się inaczey z listów pomienionych okazuie, których Wści kopie posyłam. Azaż y na Seymach nie miewamy trudności oto od wszystkiey Ukrainy, od wszystkiey Rusi, nie od kilku ieno Czerńców?
2. Nie dosyć na tem, na Kommisyę od Króla Jmci złożoną Kozacy w Kijowie czekaią, ale hoc opus, hic labor est 18) , ieśli co dobrego na niey sprawią. A iż ieszcze eventus 19) tey Kommisyi in spe 20) , które zowią incerti boni nomen 21) , szkoda przed niewodem ryby łowić, a per consequens 22) przykrym na nie następowaniem od pożądaney zgody y powinności Króla posłuszeństwa odwodzić. Śmiesz y to Wść pisać, chybaby kopie listów moich do Wści niechcących miały pobudzić do tego. O Pater 23) - nie Wści to rzecz być cenzorem pisania moiego, którym za pomocą Bożą dotąd tak szafowałem, żeby nieprzyiaciel miał z czego obaczyć y poprawić, y luboby te kopie listów moich do Syzmatyków dostały się, iestem tego pewien, że te same wyświadczyłyby, że ani Król JMść, ani Senatorowie, ani Rzczplita daią przyczyny do takowego które są od Syzmatyków na pomienione Stany narzekania, ale Wści abusus 24) Zwierzchności. Wści postępki bardziey ambicyą et privato odio 25) , niż fraterna charitate 26) rządzące się, invita Sacra Regia Maiestate, invita, imo prohibente Republica 27) , powodem są y podnietą niezgodnych iskierek, które minantur nobis omnibus vel summum vel extremum incendium 28) .
3. Y to Wść piszesz, że "na nich polityka respektuie ", a ia przydam: Y Rzczplita, bo z ich posłuszeństwa więcey Rzczplitey, niż z Unii Wści zaczym interest 29) , aby tu Wść władzę y powinność swoią Pasterską z wolą Króla JMci, z wolą Rzczplitey znosił, którą władza Wści tak iest limitata 30) , że iey rezolucya na to, co się z pokoiem y Pożytkiem Rzczplitey nie zgadza, Crimen laesae Maiestatis 31) może być śmiele notowana. Dobrze ieden napisał, ne quid nimis 32) , a drugi, dano kurowi grzędę, a on ieszcze wyższey chce. Kiedybyś Wść tak w Rzymie albo w Wenecyi postępował, zda mi się, żeby Wści pokazano, iaki ma być respectus politicus Reipublicae 33) .
4. "Ia Syzmatyków do wiary..." etc . Trzeba nawracać y starać się o to, aby był unus pastor et unum ovile 34) , ale servatis et prudentiae et temporis terminis 35) , iako w sprawie, która a libero arbitrio dependet 36) , zwłaszcza w naszey Rzczplitey, gdzie nie służy ono z Ewangelii: compelle intrare 37) . Trzeba do tego, aby ten zelus Wści y desiderium 38) spólnego zgromadzenia fundowało się super praeceptis charitatis 40) , która iako Paweł Ś-ty mówi, iest patiens, benigna, non aemulatur, non agit perperam, non inflatur, non est ambitiosa, non quaerit, quae sua sunt, non irritat, non cogitat malum, omnia sustinet etc. 41) Ale podobno pochyliło się toru tey nauki Pawła Ś-go, dlatego nie dziw, że y ci, którzy byli pod posłuszeństwem Wści, z Władzy, Wści odstępuią, wszak tak mówią, non minor est virtus, quam quaerere parta tueri, Illis casus inest, hic erit artis opus 42) , która w takiey sprawie naypewnieysza iest, iako Seneka mówi: Qui vult regnare languida, regnet manu 43) , a nasze przysłowie: iedno minąć, drugie zwinąć, bo violentia imperia nemo retinuit diu 44) .
5. I o tym "niebespieczeństwie zdrowia" Wści może się mówić: nemo laeditur nisi a se ipso 45) . Trzeba się okazyi wystrzegać, y temere 46) nie wdawać w niebespieczeństwo. Qui amat periculum, peribit in eo 47) , osobliwie gdzie o Religię chodzi. Przełożeni mille expositi sunt fulminibus 48) , że słusznie o ich niebespieczeństwie Horacyuszów wiersz mówi Saepius ventis agitatur ingens pinus et celsae graviore casu decidunt turres, feriuntque summos fulmina montes 49) a złego nie chronić się razu, iest umyślnie szukać zguby samego siebie.
6. "Acz powinienbym Biskupów..." etc . Naśladować Biskupów Świętych w cierpieniu, prześladowaniu o Chwałę Bożą, iako Chryzostoma y innych, iest rzecz godna pochwały; ale y to nie mnieysza naśladować ich w świątobliwości, w nauce, w cierpliwości, w przykładzie dobrym. Przeczytay Wść wszystkich Biskupów S. żywoty, przeczytay wszystkie Chryzostoma S. księgi, a nie znaydziesz Wść o persekucyą, o exilium 50) iego, o zamordowanie Kapłanów pobożnych żadney protestacyi: obdukcyi, intromissyi, expulsyi, pozycyi na Seymikach, na Seymach, ani w Antiochyi, ani w Konstantynopolu, tylko to, co na rozmnożenie Chwały Bożey, na pozyskanie dusz ludzkich, na ubłaganie ku sługom Bożym rozgniewaney Eudoxyi należy. Secus vero 51) Wści: pełne ziemstwa, pełne Grody, pełne Trybunały, pełne Ratusze, pełne Kancellarye pozwów, skarg, narzekania, czym podobnieysza nie Unię utwierdzić, ale discordię , y naywiększy związek charitatis 52) rozerwać. Pełno kłopotów y poswarków na Seymach y w każdym kącie.
7. "I ze Stanisławem Świętym..." etc . Kiedy kto może swą śmiercią chwały Boga Wszechmogącego przyczynić, nie żal gardło y zdrowie odważyć; ale bez pożytku lepiey być Konfessorem niż Męczennikiem. Tak Apostołowie Święci, Piotr y Paweł y inni Święci czynili, nie chcieli przy nauce Chrystusowey bez pożytku w duszach ludzkich zdrowia swego łożyć. Nawet Chrystus Pan przed tłuszczą, która go ukamienować chciała nim ieszcze był czas przyszedł redemptionis nostrae 53) schronił się. Tu quoque fac simile, et recordare, ne sit Discipulus supra Magistrum 54) . Proste przysłowie, ale prawdziwe: Vir fugiens iterum pugnabit 55) .
8. "Nie respektowali na Cesarze, na Króle..." etc . I na tych Bóg Wszechmogący respektować każe, nam qui potestati resistit, Dei ordinationi resistit: omnis enim potestas a Deo est 56) . I dlatego sam Chrystus mówi: reddite quae sunt Caesaris, Caesari; et quae sunt Dei, Deo 57) . Trzeba tedy y Wści y każdemu pamiętać, salvo iure Dei, ut Regis ad arbitrium totus componatur orbis 58) .
9. "Wiara dar Boży, ale Katholicka, nie Syzmatycka..." etc . Nie bez przyczyny Paweł Święty do tych słów: fides donum Dei 59) nie przypisał: katolicka, bo któż wie, an amore vel odio dignus sit? 60) Gdyż iako Pismo Święte mówi: multi sunt vocati, pauci electi 61) . Nie bez przyczyny y to, że nie exkludował Syzmatyków, bo Spiritus Domini, qui est donum Dei altissimi, ubi vult, spirat 62) . Co to przeciwko woli Iego przyniewalać do wiary zgromadzenie iakie, iest na podobieństwo onego, który rzekł: Ponam sedem meam in aquilone, et similis ero Altissimo 63) . Zowie się y dla tego wiara darem Bożym, do niey bowiem nie przystępnie żaden, iako sam Chrystus powiada: nemo accedit ad me, nisi Pater meus traxerit eum 64) . Taka tractio est fides 65) , bo accedentem ad Deum opus est credere 66) . Nazwałem ia tedy tę wiarę darem Bożym, do którey Bóg sam Duchem Świętym potarga kogo, a nie heretycką ani schyzmatycką, bo Ecclesiam extra 67) iako non Acceditur ad Deum 68) , tak nulla datur fides 69) , y dla tego, że ludzkie w tey mierze staranie próżne. Sam Pan Zbawiciel rzekł: oportet fieri haereses 70) , a na drugim mieyscu: sinite crescere usque ad messem 71) ; toć iey podobno JMść X. Archi Epp. Połocki nie wykorzeni, ta sprawa, to dzieło, iako Psalmista mówi: haec mutatio dexterae Excelsi 72) . Przydzie on sam choć o godzinie dziesiątey y rzecze: ite et vos in vineam meam 73) .
10. Naukę S. Pawła iaki ma bydź Episkop, nie dosyć mieć na pamięci, trzeba y naukę samego Chrystusa, który nam zaleca pokoy, gdy mówi: pacem relinquo vobis: diligite vos ad invicem 74) ; który mówi: discite a me 75) , nie cudów czynić, nie uzdrawiać chorych, nie wskrzeszać umarłych, ale czegoż Panie? - quia mitis sum ac humilis corde 76) . Bo Przełożony, który tych trzech powinności nie postrzega, etiamsi linguis hominum et angelorum loquatur, etiamsi noverit misteria, et sciat omnem scientiam, etiamsi habuerit fidem, ita ut montes transferat, etiamsi in cibos pauperum distribuat omnes facultates suas, insuper etiam si corpus suum tradiderit ad varia tormentorum genera; nihilominus factus est sicut aes sonans, aut cymbalum tinniens 77) .
11. "Acz gdy na mnie Schizma następuie gwałtownie, rad nierad bronić się muszę..." etc . Zaprawdę nie tak nas Chrystus nauczył, który dum esset ductus tanquam agnus ad Victimam 78) , maiąc zastępy Anio-łów na obronę zdrowia swego gotowych, orabat pro persecutoribus: Domino ignosce illis, quia nesciunt, quid faciunt 79) . Tak y Wść masz czynić: nam omnia prius experiri consilio, quam armis, sapientem decet. Consilium autem in tribulationibus et persecutionibus 80) iest upokorzenie się przed Bogiem, iako Psalimista mówi: Ego autem cum mihi molesti essent, induebar cilicio et humiliabam animam meam ieiunio 81) ; nie tak ostre pisząc listy do miast Króla JMci, grożąc, odpowiadaiąc, iako Wść czynisz, nie czynili tego Apostołowie i inni Święci.
12. "Więc im wolno Unitów topić, ścinać..." etc . I onym tego nie godzi się, bo przykazanie Pańskie surowy na taki excess wydało wyrok, a to i Wści rzeczono: vos autem non sic, mihi vindicta, et ego retribuam 82) . Iak wiele Apostołów, iak wiele uczniów Pańskich, iak wiele Chrześcian różnym śmierci rodzaiem naukę y wyznawanie Boga ukrzyżowanego gardłem zapieczętowało y potwierdziło: a przecież ani za Nerony, ani za Tyberyusze, ani za Dioklecyany żadna skarga y rotestacya w Piśmie Świętym nie nayduie się, y owszem ibant gaudentes a conspectu Consilii, quia digni facti sunt contumeliam pro nomine Christi pati 83) .
13. "Na Seymie nie tylko hałasy czyniono na Unię, ale y na wszystkie Duchowne nabożeństwa Rzymskiego..." etc . Któż temu przyczyną? - ieno Unia. Vobis haec debitur scena 84) . Kiedy na sumienie ludzkie następować gwałtem, kiedy Cerkwie zamykać, aby ludzie bez nabożeństwa, bez Chrztu, bez Sakramentów iako poganie iacy byli, kiedy licentiosius 85) pomknąć łaski y Przywileiu Króla JMci, to bez nas: kiedy za pomienionym postępkiem zamieszanie w ludziach mitygować , to nami dziurę zatkać: zaczym rozumie strona przeciwna, że y my z wami konspiruiemy się na sumienia ludzkie y na poruszenie pokoiu pospolitego, co nigdy nie iest, dosyć na tym, że Wść z nami w Unii. Mielibyście też WMść sam przez się Spartam, quam nacti estis, ornare 86) , a nie podawać nas na publiczną invidyę , a samych siebie w niebespieczeństwo y wielką zniewagę u ludzi.
14. "Toćby y tę opuścić, y z Państwa wyprowadzić..." etc. Absit tanquam scelus a Patria nostra! 87) Dawno w tych Państwach zasiedziała S. wiara Rzymska Katolicka, y póki aemulam 88) nabożeństwa y posłuszeństwa Oycu Świętemu nie miała, sławna była, y domowa, y u postronnych narodów zgoda y potęga. Teraz iakąś litigiosam et contentiosam consortem 89) przyięła do siebie w towarzystwo, dla którey na każdym Seymie, na każdym publicznym zgromadzeniu, na każdym posiedzeniu prywatnym, multas calumnias et detractiones patitur 90) . Raczey bym tedy rozumiał ex re Reipublicae 91) z tą warchorliwą towarzyszką divortium 92) uczynić, by y my nigdy takich warchołów nie mieli in Republica 93) , iako nam ta miła Unia przyniesła.
15. "Nie dziw, że na sług Iego następuią, bo y Chrystus sam prześladowanie cierpiał..." etc . Prawda niedziw! y owszem, ta iest sług Boskich powinność, aby ad imitationem Capitis sui 94) iako mówi Augustyn Święty: sustineant flagella, probra, irrisiones, nullum vitent periculum, nullum abhorreant supplicium 95) . Ale ten, co cierpi, iako Ambroży Święty mówi, ma bydź qui nihil rapuerit, nullum violentus opresserit, nullius sanguinem fuderit, qui legibus nihil debeat 96) : żeby mógł rzec bespiecznie: cum loquebar illis, impugnabant me gratis 97) . Bo kiedy kto choć Chrystusowym zowie się sługą, a w pomienioney nauce znaydzie się winnym, lubo co cierpi, nie może tego rzec, aby iako Chrystusów sługa cierpiał, któremu sprawiedliwość oddaie według zasług iego nagrodę.
16. "Mohilewscy maią, Cerkwie odemknione, niechay się w nich modlą..." etc . A dla Boga! Co to za prerogatywa ! Większa iak Chrystusowa! Chrystus mówi: Nemo venit ad me, nisi Pater meus traxerit eum 98) : a Wść chce, aby na słowa Wści lapides esti Schismaticorum panes fiant 99) . Może to bydź za łaską Bożą, że y w tych Cerkwiach inimici eius terram lingent 100) y dadzą powinną chwałę imieniowi Iego, kiedy Pan Bóg będzie chciał, ale Chrystus Pan nie zapieczętowywał, nie zamykał Cerkwie, iak Wść czynisz.
17. "Maią kapłanów dobrych..." etc . Day Boże, aby ich było dosyć! Ale nie dosyć, że Wść sam o nich powiadasz, bo propria laus 101) u ludzi nie ma mieysca, może czasem affekt człowieka uwieść, bo amor et odium nesciunt discernere verum 102) . Trzeba, żeby obcy widząc bona opera ipsorum glorificent Patrem, qui in Coelis est, ut sequantur vestigia illorum 103) . Aleć ia słyszę, iakie Popy Wść święcisz, z których większe zgorszenie, niż zbudowanie Wści. Y owszem, ten iest defekt wielki, że Wść Popów dobrych nie wiele macie, więcey ślepych. Iako Pismo Święte mówi: gdy ślepy ślepego wiedzie, obydwa w dół wpadaią; tak Wasi Popi nieukowie w dół ludzi prowadzą.
18. "Cerkwie postępować na bluźnierstwo..." etc . Y Cerkwie pieczętować y zamykać, y kontumelią bluzniersko kogo obrazić, iest to wielkie odtrącenie od miłości braterskiey y zobopólney społeczności. Y dlatego Paweł Sw. do Ephezów tak pisze: Obsecro itaque vos ego vinctus in Domino, ut digne ambuletis vocatione, qua vocati estis, cum omni humilitate et mansuetudine , subportantes invicem in charitate, solliciti servare unitatem spiritus in vinculo pacis 104) ; y do Galatów: nam si invicem mordetis et comeditis, videte, ne invicem consumamini 105) . Toż pisze do Kolossanów: et donantes vobismet ipsis, si quis adversus aliquem habet quaerelam, sicut et Dominus donavit vobis, super omnia charitatem habete, quod est vinculum perfectionis 106) . A takaż to charitas objicere fratribus contumeliam blasphemiae 107) ? Podobnież oney, si dixeris fratri vobis racha, fatue 108) , z których iedne sądem, drugie, podług słów Chrystusowych, ogniem każe. Osądźże Wść, ieśli na taką przyczynę Chrystus rzekł Piotrowi, a w osobie iego innym Przełożonym: faciam vos piscatores hominum 109) . Ukaż WMść kogoś pozyskał, kogoś ułowił tą swoią surowością, ostrością, pieczętowaniem, zamykaniem Cerkwi? Y owszem tych, którzy byli iuż pod posłuszeństwem Wści w Połocku, odraziłeś od siebie, z owieczek poczyniłeś kozły, a na Rzczplitą prowadzisz niebespieczeństwo, boday na zgubę nam Katolikom, miasto pociechy żal, kłopoty, trudności. Iuż się tu nam ta wasza Unia miła dała znać y naprzykrzyła, żebyśmy woleli bydź bez niey, bo ustawiczne kłopoty, frasunki, trudności ponosim ze strony tey miłey Unii. Piękna zaiste Unia, co ustawiczne warchoły w ludziach i Rzczplitey czyni.
19. "Władza moia czynić mi tego nie pozwala..." etc . Większa była władza Pawła S., a przecie, iako to pisze do Korynthian: in captivitatem ipsam redigebatur propter obsequium Christi et amorem fraternum 110) , który in hunc sensum 111) mówi: licet gloriatus fuero de potestate, quam dedit mihi Dominus, hac tamen utor non in destructionem, sed in aedificationem, ne videar vobis gravis, et non existimer tanquam terrere vos 112) . Nie wadzi tedy czasem i z władzą na stronę. Temporibus mores sapiens sine crimine mutat 113) , a Seneka powiada: hoc facere, laus est, quod expedit, non quod licet 114) ; y Święty Paweł: omnia licent, sed non omnia expediunt 115) . Trzebaż tedy to uczynić, quod tempus, quod occasio, quod res exposcit Ecclesiae et Reipublicae 116) ; bo strzeż Boże Rzczplitą zgubić, do czego Wść tą swoią ostrością drogę barzo kieruiecie, y Unia wasza nie wiem, gdzie będzie.
20. "Aczby mi Naywyższy Pasterz albo Legat Jego rozkazał..." etc . Przeciwić się Naywyższemu Pasterzowi iest Anathema, ale to mówić śmiem, że y Oyciec Święty gdyby wiedział o takim dla Unii Wmściów w Oyczyznie naszey zamieszaniu, pewnie a nieodmiennie tego, czego się Wść wzbrania, pozwoliłby Wśćci uczynić. Mamy exemplar Klemencyi Oyca Św. zgadzaiący się z Kościołem, który iest matką, nie macochą, gdzie dla dobra pospolitego Państw niektórych wiele rzeczy, które u nas sub peccato mortali prohibentur 115) , dyspensować raczył.
21. "Że Moskwicin woiewoda Kaliski..." etc . Że tak pisze, nie dziw, bo trahit sua quisque 118) , iako voluntas 119) tak y Religio 120) , a rozum sam nie radzi warcholić się o to, y bronić tego, co się może in maiorem contumeliam 121) Wści choćby się też Wść y bronili, y nie chcieli przenieść do nich, kiedy się na to uprą, obrócić. A toż y tych Cerkwi w Mohilewie każe Król JMść odemknąć, odpieczętować y ustąpić, co ia z rozkazania JKMści do Wści piszę, czego ieśli Wść napomniony uczynić nie zechcesz, ia z rozkazania JKMści rozkażę odpieczętować y ustąpić, aby oni to swoie nabożeństwo, choć syzmatyckie, w Cerkwiach odprawowali. Żydom, Tatarom nie bronią w Państwach Króla Jmci bóżnic, a Wmść Chrześciyanom pieczętuiesz Cerkwie, skąd iuż takie słowa do mów idą, że się wolą Turkowi poganinowi poddać, niż taką oppressyą na sumieniach swoich cierpieć.
22. "Lecz słusznali to dla niepewnego pokoiu..." etc . Słuszna, ba, y potrzebna, bo pewnieyszy niepokoy będzie, kiedy im w ich nabożeństwie przeszkody czynić będziemy. Iakoż iuż nowiny zalatuią, że tą przyczyną chcą z nami Pacta y pokoy poruszyć. Pisze piękny przykład Plutarchus in Apophtegmate 122) o Antyochu in haec verba: Cum urbem obsideret Antiochus Hierosolymam, Iudaeis ad maximum illud festum celeb-randum septem dies petentibus, non solum eos concessit, verum etiam tauros auratis cornibus adornatos, magnamque thymiamatum et aromatum vim usque ad portas urbis cum pompa sollenni deduci iussit, traditaque illorum Sacerdotibus hostia, ipse in contra redit, Iudaei vero Regis benignitatem admirati, protinus festo peracto, in fidem illius se dederunt 123) . Y ia rozumiem, że pod ten czas tak z Moskwą y Syzmatykami postępować trzeba. Dobrze ieden: feras, non culpes, quod mutari nequit 124) .
23. Ryżanom nie ustępowano kościołów, bo pierwey niż się Królowi JMci Augustowi poddała Ryga, kościoły byli na swe nabożeństwo heretyckie obrócili, a inaczey nie poddaliby się Królowi Jmci, kiedyby chciał te kościoły pieczętować, zamykać, y z mocy y dyspozycyi ich odeymować.
24. "Z pobłażania Katolickiego albo polityckiego..." etc . Bona verba quaeso 125) , cokolwiek w tey sprawie czyni się Wściom, napomnienia y przestrogi tak odemnie, iak y od kogo inszego, nie pochodzi z żadney parti adversae 126) komunikacyi, ale praecepto 127) Boga samego: si erraverit frater tuus, corripe eum inter te ipsum: finis autem 128) , iako Paweł Święty mówi ad Timotheum, praecepti est charitas de corde puro, et conscientia bona, et fide non ficta proveniens, contra eos, qui sunt conversi in vaniloquium, volentes esse scripturae Doctores, non intelligentes autem neque de quibus loquantur, neque de quibus affirmant 129) .
25. O Połoczanach y inszych przeciwko Wści buntownikach może bydź, że są buntownikami. Aleć WMść sam dał im przyczynę, y buntownikami ich uczynił. Wszak byli Wści posłuszni, do cerkwi Wmści chodzili. Czemużeś tedy Wmść ich od siebie odraził? Nowogród Wielki, Psków, Starodub, Czernihów, Kozielsk y wiele inszych Zamków takoż Unia oderwała nam: y teraz ta Unia wielką przyczyną dla odtrącenia narodu Moskiewskiego od Królewicza JMści, iako to z listów Moskiewskich do Ichmściów Panów Rad Koronnych y W.X.Lit. znać. Otóż nie chcemy, aby ta Unia niepożyteczna szkody Rzczplitey przynosić y czynić miała.
To tak Waści na list odpowiedziawszy, nie radbym się więcey wdawał z Waścią w kontrowersye ; ale życząc Waści memu Imci Panu od Pana Boga zdrowia dobrego, ducha zgody y miłości Braterskiey, zalecam się łasce Waści.
Z Warszawy dnia 12 Martii Anno Domini 1622 130) .
Wmści mego Pana sługa y przyiaciel życzliwy - Leon Sapieha, Kanclerz W.X.Lit., Brzeski, Mohilewski etc . Starosta ręką swoią.
Сфальшаваны
Nie radbym z Waszą Przewielebńością wdawać się w listowanie i spory, lecz widząc, iak upornie trwacie w zdaniu swoiem i że żadne uwagi odprowadzić Was od niego nie potrafią, znayduię się mimowolnie zmuszonym na bezzasadne pismo Wasze odpowiedzieć. Nie zaprzeczam, że ia sam przykładałem starania koło Unii i porzucić go byłoby rzeczą nierozumną, lecz nigdy mi na myśl nie przyszło, żeby Wasza Przewielebność miała zamyślić ludzi do niey przyprowadzić tak gwałtownymi sposobami. Najwyższy przywołuie do siebie wszystkich łagodnie: "Przychodźcie do mnie wszyscy i t.d.", lecz niewolników gwałtem przywleczonych mieć nie chce i nie przyjmuie. Wyście tą nieprzezorną gwałtownością poduszczyli, i że tak rzekę, przymusili naród Ruski do opierania się i do odrzucenia uczynioney Jego Królewskiey Mości przysięgi (ściąga się to do odpadnienia Moskwy od obranego przez siebie na Króla Władysława). Trudno Wam zaprzeć się tego, bo Was przekonywuią podane od nich na pismie naywyższym urzędnikom Polskim i Litewskim skargi.
Chyba Wam niewiadomem iest mruczenie ludu nierozważnego, który się daie słyszeć z tem, iż wolą być w poddaństwie Tureckiem, niż cierpieć taki ucisk wiary i nabożeństwa swego.
Podług Waszych wyrazów są to tylko niektóre mnichy z eparchii Boreckiego (Metropolity Kijowskiego) i Smotryckiego, (Arcybiskupa Połockiego) i kilku z szlachty Kijowskiey, co się Unii sprzeciwiaią. Lecz prośba Królowi podana nie iest od kilku czernców, ale od całego woyska Zaporozkiego z żądaniem, żeby Boreckiego i Smotryckiego w ich eparchiiach potwierdzić, a Was wraz z drugimi oddalić.
Biada temu, kto iest lekkowiernym; okoliczności te wcale inaczey się pokazuią w wyżey wspomnianych skargach. Na seymach zaś, czyż mało odbieramy w tey mierze skarg od całey Ukrainy i od całey Rusi, nie od niektórych tylko czernców?
Nie dosyć natem, że Kozacy oczekuią w Kijowie rozstrzygnienia w tey rzeczy naznaczoney od Króla Kommissyi, lecz o to idzie czy ta się też i uda pomyślnie! Skutki rozstrzygnienia tey Kommissyi pokazuią nam tylko nadzieię nieznanego dotąd ieszcze dobra; nierozsądkiem zatem iest przerywać zgubnym gwałtem tyle pożądana zgodę, a tem samem i należące się Królowi posłuszeństwo.
Wy, nadużyciem swoiey władzy i swojemi postępkami, powodowani raczey próżnością i prywatną nienawiścią, aniżeli miłością ku bliżniemu w brew świętey woli a nawet w brew zakazu Rzpltey, byliście przyczyną i podżogą tych niebiespiecznych iskier, które wszystkim nam zagrażaią pożarem bądź bardzo zgubnym, bądź też wszystko trawiącym;
Wy piszecie, że i polityka ma ku nim obróconą uwagę; a ia dodaie, że nietylko polityka, lecz i rząd, bo z ich posłuszeństwa większe dla kraju wynikaią pożytki, a niżeli z Waszey Unii. Zaczem powinniście Wy władzę swoią i powinność swoią pasterską stosować do woli Królewskiey i do zamiarów rządowych, wiedząc że władza Wasza iest ograniczona, i że pokuszenie się Wasze na to, co spokoyności i pożytkowi społeczeństwa iest przeciwnem, sprawiedliwie może być poczytanem za naruszenie Majestatu. Gdybyście Wy się odważyli na co podobnego w Rzymie abo w Wenecyi, zapewneby Was tam nauczyli, ile trzeba baczności mieć na położenie lub zamiary polityczne Rządu.
Piszecie o nawracaniu do wiary odszczepieńców i t.d.; w samey rzeczy trzeba pomyśleć o ich nawracaniu, staraiąc się o to, żeby była iedna owczarnia i ieden pasterz; lecz w tem trzeba postępować rozsądnie, stosuiąc się do okoliczności czasu, ile w rzeczy zawisłey od swobodnego przyzwolenia zwłaszcza w oyczyźnie naszey, gdzie bynaymiey nie służy owa sentencya: "przymuszay ich wchodzić, coge intrare!" 39) Trzeba żeby ta nasza gorliwość i żadanie powszechnego ziednoczenia zasadzały się na prawidłach miłości, podług wyrazów Św. Pawła;
lecz widać, żeście Wy oddalili od nauki tego apostoła: zaczem też i nie dziw, że pod władzą Waszą zostaiący wyszli z należącego się Wam posłuszeństwa.
Co się tyczy niebiespieczeństwa życia Waszego, można powiedzieć; każdy sam przyczyną biedy swoiey. Trzeba korzystać z pomyślnych okoliczności, lecz nie poddać się nierozsądnemu uniesieniu; osobliwie kiedy idzie o wyznanie wiary, wtedy naczelnicy wystawieni bywaią na niezliczone niebiespieczeństwa.
Ja obowiązany iestem, mówicie, naśladować biskupów i t.d; naśladować świętych biskupów w cierpieniu, w chwale Bożey, np. Złotoustego (Chryzostoma) i innych wielkich pasterzów iest rzeczą chwalebną; lecz naśladować ich także trzeba i w pobożności, w nauce, cierpliwości i w dawaniu dobrych przykładów. Przeczytaycież żywoty wszystkich pobożnych biskupów, przeczytaycież wszystkie dzieła Złotoustego, nie znaydziecie w nich ani skarg, ani protestacyi, ani iedney wzmianki procesów, zatargów albo świadectw sądowych, ani pozwów do sądu Antyochańskiego lub Carogrodzkiego o prześladowanie, o osobiste (z urzędu) zrzucenie, o pozbawienie życia pobożnych duchownych; znaydziecie tam tylko to, co pomnaża chwałę Bożą, zbudowanie dusz ludzkich, i ułaskawienie Eudoxii rozgniewaney na służebników cerkwi. Obróćmyź się teraz do czynów Waszey Przewielebności: u Was pełne ziemskie sądy, pełne magistraty, pełne trybunały, pełne ratusze, pełne biskupie kancellarye pozwów, processów, protestacyy; czem nie tylko Unii utwierdzić niepodobna, lecz nawet i ostatni w społeczeństwie związek miłości się roztarga, i seymy i wszelkie urzędy napełniaią się niezgodą i kłótniami.
Piszecie, że oni (apost. i gorliwcy bozi) nie uważali ani na Króla, ani na Cesarza i t. d. I owszem! uważać ich trzeba podług Wszechmocnego Boga: "Kto się sprzeciwia władzy, sprzeciwia się Bożemu rozkazowi: bo wszelka władza od Boga iest". Dlatego i Chrystus powiedział "Daycie Cesarzowi co iest Cesarza, Bogu, co iest Boga!" Przy tem tak Wy, iak i każdy pamiętać powińniście, że każdy naród zachowuiąc zakon Boży, winien posłuszeństwo woli Panuiącego.
"Lecz ieżeli, piszecie, nieprawowierni na mnie zuchwale następuią, to ia mimowolnie przymuszony iestem bronić się i t. d." zaiste nie tak uczył nas Chrystus; on prowadzony iak owca na zabicie, maiąc do obrony swoiey orszak aniołów, modlił się za swoich prześladowców; tak i Waszey Przewielebności należy postępować. Powinnością mądrego iest wprzód używać wszystkich sposobów rostropności, niż chwycić się oręża:
nie pisać uszczypliwych listów do naczelnictwa Jego Król. Mości, nie odpowiedzieć z groźbami, tak iak Wy czynicie; apostołowie i inni święci nigdy tak nie postępowali.
Dodajecie: "że wam wolno Uniatów topić, głowy im rąbać i t.d."; nie tak z nimi postępować należy się dla tego, że ewanieliia Pańska srogi daie wszystkim mścicielom zakaz, który i do Was się ściąga: "Moia iest zemsta, mówi Pan, ia będę nagradzał". Iluż apostołów, iluż nauczycielów Pańskich, iluż chrześciian, co życiem swoiem zapieczętowali cześć Ukrzyżowanego Pana, co za nią nayokropnieysze męki ucierpieli! Iednak ani na Neronów, ani na Teberyuszów, ani na Dyoklecyanów niemasz w świętych pismach ani iedney z ich strony skargi lub sądowych protestacyy, tylko iest: "odszedłem, raduiąc się od oblicza sądu, iako godnym uznany niecześć przyiąć za imie Pana Jezusa".
Jeszcze piszecie: "na seymach podnoszą głosy szkodliwe nietylko Unii, ale całemu prawowiernemu Rzymskiemu duchowieństwu i t.d." Któż temu winien? Iedna Uniia przyczyną iest wszystkich tych nieszczęść. Kiedy gwałt czynicie sumieniom ludzkim, kiedy zamykacie cerkwie, żeby ludzie bez nabożeństwa, bez obrządków chrześciiańskich, bez świętości zginęli iak niewierni, kiedy samowolnie na złe używacie miłości i poważania Króla Jmci, to w tem obchodzi się bez nas; lecz kiedy z powodu nieforemności powstaie w narodzie niespokoyność, którą uśmierzyć trzeba, wtedy nami dobrze drzwi zatkać. Dla tego też i przeciwna strona mniema nawet, iakobyśmy z Wami zmowę uczynili ku uciśnieniu sumienia ludzkiego i ku naruszeniu powszechnego pokoiu, czego nigdy nie było! Dosyć na tem, że Wasza Przewielebność z nami w Unii, tey strzeżcie dla siebie, i w powołaniu, którem iesteście powołani, trwaycie spokoynie, a nie wystawiaycie nas na powszechną nienawiść, siebie zaś samego na niebiespieczeństwa i tak wielki przed całym narodem upadek.
"Na nie przyimuiących Unii, piszecie daley, wydać rozkaz i wygnać ich z państwa i t.d." Broń Boże! Niechay się nie dzieie w oyczyźnie naszey tak okropne bezprawie! Dawno w tych państwach zaprowadzoną została Święta Rzymsko-Katolicka wiara, i póki nie miała naśladowniczki nabożeństwa swego i posłuszeństwa dla Oyca Świętego, póty wsławiała się miłością pokoiu i poteżnością wewnątrz i zewnątrz państwa; teraz zaś, przyiąwszy w społeczność swoię nieiaką swarliwą i niespokoyną przyiaciółkę, cierpi z iey przyczyny na każdym seymie, w każdem narodowem zebraniu, w każdem powiatowem posiedzeniu, mnogie rosterki i spotwarzania. Zdawałoby się lepiey i pożyteczniey dla społeczeństwa uczynić rozbrat z tak kłótliwą towarzyszką, bośmy nigdy w oyczyźnie naszey takich nie mieli rosterek, iakie nam zrodziła ta pięknobarwna Uniia.
Chrystus nie zapieczętował i nie zamykał Cerkwi...
"Maiąc oni, mówicie, należytych księży i t.d." Daj Boże, żeby ich było dosyć, lecz to nie dosyć, że Wy sami ich chwalicie: własna chwała zawsze podeyrzana.
Trzeba, żeby innowiercy widzieli dobre dzieła ich, i sławiąc Oyca, który iest na niebiesiech, naśladowali w ścieżkach ich. Atoli ia słyszę, iakich to Wy xięży poświęcacie, to iest takich, od których cerkwi więcey upadku, niż zbudowania zdarzyć się może. Powszechnie Wam zarzucaią, że u Was niemasz należytych xięży, a raczey pełno ślepych: a tak Wasze popy nieuki pociągaią naród w pogubienie...
"Oddawać, piszecie, cerkwie na urąganie i t.d."; lecz zapieczętować i zamykać cerkwie i urągać się z kogokolwiek iest to zgubne wzruszenie braterskiey iednomyślności i wzaiemney zgody.
Z tem wsżystkiem niechay mi Wasza Przewielebność pokaże, kogoście Wy pozyskali, kogoście ziednali tą swoią surowością, tą srogością, tem pieczętowaniem i zamykaniem cerkiew? I owszem pokaże się, żeście utracili nawet i tych, którzy w Połocku u Was w posłuszenstwie zostawali; z owiec poczyniliście ich kozłami. Wprowadziliście niebespieczeństwo na kray, a może i zgubę na nas wszystkich Katolików. Zamiast wesela przyczyniła nam Wasza tyle świetna Uniia kłopotu, niespokoyności, niezgody, i tyle nam się stała gorzką, żebyśmy woleli być bez niey, ile z iey to przyczyny cierpimy niepokoie, gorycze i dokucznia. Otóż te to są płody Waszej zachwaloney Unii. Znakomitą zaiste ona iest przyczyną tylu między ludźmi i w kraiu rosterek i niezgodności!
Bo gdyby, niech Bóg broni, oyczyzna się wstrzęsła (do czego Wy swoią surowością tak dogodną drogę otwieracie), nie wiem coby w ten czas z Waszą Uniią było!
"Przynaymiey, piszecie, dał mi w tey mierze przepis Pasterz naywyższy czyli jego namieśnik i t.d." Sprzeciwić się Naywyższemu Pasterzowi byłoby przeklętem pokuszeniem; lecz ia śmiem utrzymać, że ieśliby Oyciec Święty wiedział, iakie z powodu Waszey Unii w oyczyźnie naszey powstaią rosterki, bez wątpienia pozwoliłby na to, czemu Wy upornie się sprzeciwiacie. Mamy przykład względności tego Oyca Świętego, rozważaiącego tak mądrze w niektórych państwach Cerkiew Chrystusową, którey on iest Oycem, nie Oyczymem, że dla powszechnego ich dobra bardzo wiele tam pozwolił, co u nas pod grzechem śmiertelnym zakazano.
A po tem wszystkiem Król każe cerkiew ich w Moskwie rozpieczętować i otworzyć, o czem ia z Jego rozkazu Waszey Przewielebności piszę, a ieśli Wy po tem moiem napomnieniu tego nie uczynicie, to ia za rozkazem Jego Królewskiey Mości sam każę rozpieczętowac i im oddać, ażeby oni podług swego nabożeństwa w cerkwiach tych swoie obrządki sprawowali. Żydom i Tatarom nie zabrania się w państwach Królewskich mieć swoie synagogi i meczety, a Wy chrześciiańskie pieczętuiecie cerkwie! Z tego powodu rozchodzi się iuż wszędzie pogłoska, że oni wolą być u niewiernych Turków w poddaństwie, aniżeli cierpieć takie sumienia swego uciśnienie.
Lecz, opowiadacie, czyżby było sprawiedliwym, okazywać taką względność dla niepewney przyszłey spokoyności? Nie tylko sprawiedliwem, lecz i koniecznem; ponieważ nieuchybnie staną się w społeczeństwie rosterki, ieśli ieszcze większe w nabożeństwie ich wyrządzać im będziemy uciśnienia. Iuż się odzywają słuchy zewsząd, ze chcą na zawsze z nami wszelki związek rozerwać.
Co się tyczy Połoczan i innych przeciw Wam buntowników, to może być, że oni są takimi, ale Wyście sami ich do buntu podniecili. Byli oni Wam we wszystkiem posłuszni, cerkwi Waszej nie porzucali, lecz Wyście sami ich od siebie odrzucali! Nowogród Siewierski, także Starodub, Kozielec, i mnogie inne twierdze Uniia od nas oderwała; nawet i teraz ona iest główną przyczyną, że naród Moskiewski od Królewicza stroni, iak się to oczywiście pokazuie z Rossyyskich listów do Panów Rad i inszych naczelników Wielkiego Xięstwa Litewskiego. I dlatego nie chcemy więcey, żęby ta tyle dla nas zgubna Uniia, do końca nas źniszczyła.
Te są obiaśnienia, które daię na list Wasz. Życzę sobie na przyszłość być wolnym od sporów z Wami. Proszę tylko Naywyższego o wszelkie dla Was pomyślności, a razem o ducha łagodności i miłości bliźniego, zostaiąc z poważaniem.
W Warszawie dnia 12go Marca 1622 R 131) .
Заўвагі
Аўтар ліста Лявон Сапега (04.04.1557-07.07.1633) адзін з найзнакаміцейшых урадоўцаў ВКЛ. У 1581-1585 гг. быў пісарам вялікім, у 1585-1589 гг. - падканцлерам, у 1589-1623 гг. - канцлерам ВКЛ. Ад 1623 г. займаў пасаду віленскага ваяводы, а з 1625 г. і гэтмана вялікага ВКЛ. У часе пісаньня ліста займаў у ВКЛ другую па значнасьці пасьля Вялікага Князя пасаду.
1) Дзеля зручнасьці пошуку лацінскія выразы ў арыгінальным тэксьце і перакладзе пранумараваныя. Словы або ўрыўкі, што патрабуюць тлумачэньняў маюць індэксацыю, адрозную ад лацінскіх выразаў.
2) Адна з асноваў рымскага права.
3) Мацей 11: 28
a) Уладыслаў IV Ваза (1595-1648). У выніку дамовы пад Смаленскам Рэчы Паспалітай з Масквою 14.02.1610 г. абвешчаны царом маскоўскім, але ў лютым 1613 г. земскі сабор у Маскве дэтранізаваў Уладыслава і абраў на цара Міхаіла Раманава.
b) Маецца на ўвазе паход войскаў Рэчы Паспалітае і перамога 02.09 -09.10.1621 г. над турэцкім войскам пад Хоцінам.
4) Marcus Tullius Cicero. De Officiis. Liber 1:76 (Цыцэрон. Аб абавязках. Кн. 1:76)
14) Маніхейства - рэлігійная плынь ІІІ-ХІ стст., заснаваная пэрсам Мані, злучала элемэнты зарастрызму, будызму й хрысьціянства. Цярпела перасьлед з боку згаданых рэлігіяў. Тут у сэнсе: "ня ёсьць падставай, каб вінаваціць праваслаўную герархію".
16) 2 Параліпамэнан 18: 21
31) Злачынства супраць дзяржаўнага ладу.
32) Publius Terentius Afer. Andria I, 1: 34 (Тэрэнты. Дзяўчына з Андросу I, 1: 34)
Аднак сам выраз значна старэўшы і прыпісваецца Салону або Сакрату.
34) Ян 10: 16
37) Лукаш 14: 23
41) 1-ы да карынцянаў 13: 4-7
2) Publius Ovidius Naso. Ars amatoria. Liber 2: 13-14 (Авіды. Майстэрства каханьня. Кніга 2: 13-14)
43) Lucius Annaeus Seneca. Phoenissae: 659 (Сэнэка. Фінікійкі: 659)
44) Lucius Annaeus Seneca. Troades: 258 (Сэнэка. Траянкі: 258)
45) Антычная сэнтэнцыя, якую скарыстоўваў і Ян Залатавусны.
47) Мудрасьць Ісуса Сырахава 3: 25
49) Quintus Horatius Flaccus. Carminum: 2,10 (Гарацы. Оды: 2, 10)
с) Эўдакія - жонка імпэратара Бізантыйскае імпэрыі Аркадзя (гл. далей с. 91)
53) Мацей 26: 69-75; Дзеяньні апосталаў 9: 23-25; Ян 8: 59
54) Мацей 10: 24; Лукаш 6: 40
55) Лацінскі пераклад выразу, які прыпісваецца Дэмасфэну.
56) Да рымлянаў 13: 1-2
57) Мацей 22: 21
58) Трохі зьменены выраз з панегірыка рымскага паэта Кляўдыяна на чацьвёрты кансулят Ганорыя Аўгуста 398 г. (Claudius Claudianus. Panegyricus de Quarto Consulatu Honorii Augusti: 299-300)
59) Да эфэсцаў 2: 8
60) Эклезіяст 9: 1
61) Мацей 20: 16; 22: 14
62) Гл. Ян 3: 8 і знакаміты траецкі гімн Рабана Маўра "Прыйдзі, Стваральны Дух" (Rabanus Maurus. Veni Creator Spiritus)
63) Ісая 14: 13-14
64) Ян 6: 44
66) Да габрэяў 11: 6
70) 1-ы да карынцянаў 11: 19 і параўнай Мацей 18: 7
71) Мацей 13: 30
72) Псальм 76: 11
73) Мацей 20: 4, 7
d) 1-ы да Цімафея 1-6
74) Ян 14: 27; 15: 12
75, 76) Мацей 11: 29
77) 1-ы да карынцянаў 13: 1-3
78) Дзеяньні апосталаў 8: 32; Ісая 53: 7
e) Параўнай Мацей 26:53
79) Лукаш 23: 34
81) Псальм 34: 13
82) Да рымлянаў 12: 19; Да габрэяў 10: 30
f) Нэрон (37-68) - рымскі імпэратар з 54 г. Ягонае кіраваньне адзначанае першымі масавымі забойствамі хрысьціянаў, якіх абвінавацілі ў падпале Рыму ў 64 г. Падчас рэпрэсіяў закатаваныя 29.06.67 г. апосталы Пётра й Паўла.
Тыбэры (42 да н.Х.-37) - рымскі імпэратар з 14 г. У часе ягонага кіраваньня быў укрыжаваны Ісус Хрыстос (33 г.) і пачаліся забойствы хрысьціянаў, першым зь якіх быў дыякан Сьцяпан, укаменаваны 27.12.34 г. ( гл. Лукаш 3: 1)
Дыялецыян (243-316) - рымскі імпэратар у 284-305 гг. У 303-304 гг. арганізаваў перасьледы хрысьціянаў за нязгоду тых з прынцыпам боскасьці манархіі. Шмат было забітых, разбураліся храмы, паліліся кнігі. У часе гэтага перасьледу загінуў папа Марцэлін (296-304). Адмовіўся ад улады ў 305 г.
83) Дзеяньні апосталаў 5: 41
86) Лацінскі пераклад выразу з трагедыі Эўрыпіда "Тэлеф" (Euripides. Telephus: 722)
g) Параўнай 1-ы да карынцянаў 7: 20, 24
94) Да эфэсцаў 5: 1 і 1-ы да карынцянаў 4: 16 і 11: 1
95) Aurelius Augustinus. Sermones de Sanctis. Sermo 44 (Аўгустын. Казані аб Сьвятых. Казань 44)
97) Псальм 108: 2, 3
98) Ян 6: 44
100) Псальм 71: 9 (тут у сэнсе прыкметы пакаяньня)
101) Лацінская прымаўка "Уласная пахвала ня мае павагі" (Propria laus sordet). Параўнай Ян 5: 31 і 8: 13.
103) Мацей 5: 16; 1-ы Пятра 2: 21
h) Мацей 15: 14; Лукаш 6: 39
104) Да эфэсцаў 4: 1-3
105) Да галятаў 5: 15
106) Да каласянаў 3: 13-14
107) Параўнай Да рымлянаў 14: 10
108) Мацей 5: 22 ("рака" па-арамейску значыць пустагаловы)
109) Мацей 4: 19
110) 2-гі да карынцянаў 10: 5
112) 2-і да карынцянаў 10: 8-9
113) Marcus Porcius Cato. Disticha 1: 7 (Катон. Двувершы 1: 7)
114) Lucius Annaeus Seneca. Octavia: 454 (Сэнэка. Актавія: 454)
115) 1-ы да карынцянаў 6: 12 і 10: 23
i) адлучэньнем (грэц.)
j) У копіі ліста пададзеная форма "Kaliski", але правільна "Kałuski", у гэтым упэўняя ліст Кунцэвіча ад 21.01.1622 г. і лацінская копія ліста ад 21.01.1622 г. Пэўна перапісвальнік зблытаў расейскі горад Калугу з польскім Калішам.
k) Выразная памылка Ліндэ, ва ўсіх іншых варыянтах ліста напісана "Магілеў".
122) Plutarchos "Apophthegmata laconica" - збор кароткіх, трапных выказваньняў правадыроў і ўладароў антычнага сьвету. (гл. Плутарх. Сравнительные жизне-описания... , М, 2004, с. 780).
123) Антыёх ІІІ Вялікі (242-187 да н.Х.) уладар Сэлеўкідзкае дзяржавы з 223 г. да н.Х. Захапіў у Эгіпта Палестыну ў 203 г. да н.Х.
124) Publilius Syrus. Sententiae: 176 (Публілі Сыр. Выказваньні: 176)
l) Паводле дамовы аб залежнасьці (Pacta subjectionis), падпісанай 05.03.1562 г., магістар Інфляцкага ордэну Г.Кэтлер прызнаваў над сабой уладу Жыгімонта ІІІ Аўгуста. Магістрат Рыгі падпарадкаваўся дамове толькі ў 1581 г. пасьля перамогі Рэчы Паспалітай над Масковіяй.
128) Мацей 18: 15; Лукаш 17: 3
129) 1-ы да Цімафея 1: 5-7