Папярэдняя старонка: Рэлігійная гісторыя

Аўтар: Лапіцкі Мікалай,
Дадана: 26-06-2014,
Крыніца: Лапіцкі Мікалай. Праваслаўе ў Вялікім Княстве Літоўскім падчас панаваньня Ўладыслава Ягайлы // Спадчына. 1995. №4. С. 179-204.; 1995. №5. С. 191-246.; 1996. №4. С. 271-288.

ПРАДМОВА

ЮРЫДЫЧНАЕ ПАЛАЖЭНЬНЕ ПРАВАСЛАЎНЫХ У ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ ЗА ЧACOЎ ЯГАЙЛЫ

ВЕРНІКІ ПРАВАСЛАЎНАЕ ЦАРКВЫ Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ ЗА ЧАСОЎ ПАНАВАНЬНЯ ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ

УНУТРАНЫ ЛАД ПРАВАСЛАЎНАЕ ЦАРКВЫ Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ ЗА ЧАСОЎ УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ

ПРАВАСЛАЎНЫЯ МАНАСТЫРЫ Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ У ПАРУ ПАНАВАНЬНЯ ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ

ЦАРКОЎНАЯ ЛІТАРАТУРА Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ ЗА ЧАСОЎ ПАНАВАНЬНЯ ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ

ЦАРКОЎНАЕ МАСТАЦТВА Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ ЗА ЧАСОЎ УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ

ЗАКАНЧЭНЬНЕ

Протапрасьвітар а. Мікалай Лапіцкі (13.12.1907, в. Грэлікі Вялейскага пав. - 8.8.1976, Глен Спэй, штат Нью - Ерк) - беларускі рэлігійны i нацыянальны дзяяч. Зь сялянскай сям'і. Закончыў Духоўную сэмінарыю ў Вільні i факультэт праваслаўнага багаслоўя Варшаўскага ўнівэрсытэту. Рукапаложаны ў сан сьвятара ў 1934 г. Меў прыходы ў Ашмяне, у Сьцяфанпольлі Дзісенскага пав., у Менску (у Петрапаўлаўскай царкве, Чыгуначнай царкве, збудаваў царкву ў Козыраве). Служыў па - беларуску. Удзельнічаў у Аўтакефальным Саборы Беларускай Праваслаўнай Царквы (Менск, 30 жніўня - 2 верасьня 1942 г.). На эміграцыі выступіў супраць уваходу беларускіх япіскапаў у склад Расейскай Зарубежнай Царквы. Ладзіў беларускае праваслаўнае жыцьцё ў ЗША. Выдаваў часапіс «Царкоўны Сьветач», старшыняваў у БеларускаАмэрыканскім Дапамаговым Камітэце. Шматгадовы настаяцель прыходу Сьв. Еўфрасіньні ў Саўт - Рывэры. Магістэрская дысэртацыя а. Мікалая Лапіцкага, фрагмэнты якой публікуе «Спадчына», перакладзеная протапрасьвітарам Сьвятаславам Каўшом у 1977 г. i выдадзеная рупнасьцю матушкі Валянціны Лапіцкай у Нью - Ёрку ў 1978 г.

Спадчына №4 - 1995. С. 179 - 204.

ПРАДМОВА

Тэмай маёй працы зьяўляецца пытаньне: «Праваслаўе ў Вялікім Княстве Літоўскім падчас панаваньня Ўладыслава Ягайлы».

Гэтая праблема ня была яшчэ разгледжана аддзельна ў гістарычнай літаратуры. Праўда, што шмат гісторыкаў польскіх i ўкраінскіх, а пераважна расейскіх (напрыклад, Анатоль Левіцкі, ксёндз Ян Фіялэк, А. Прокгаска, О. Галэцкі, М. Грушэвскій, О. Лотоцкій, В. Біднов, Мітрапаліт Макары, Е. Голубінскі, I. Чыстовіч ды інш.) займаліся пытаньнем гісторыі Праваслаўнае Царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім.

На першы пагляд здаецца, што для канструкцыйнае працы дастаткова аглядаў i дакумантаў для насьвятленьня праваслаўя ў В. К. Літоўскім ііадчас панаваньня Ўладыслава Ягайльі. У сапраўднасьці няма ніводнай праўдзівай працы, якая - б бесстаронна насьвятляла вышэйуспомненае пытаньнё.

Праўда, Мітрапаліт Макары, М. Грушэвскі, Е. Голубінскі, К. Ходыніцкі ў сваіх працах яму прысьцяцілі шмат месца. Аднак вычэрпываюча дастаткова яны насьвятляюць толькі некаторыя справы, у той час калі цэласьць насьвятляецца толькі агульнікова.

Апрача гэтага, я павщен падкрэсьліць, што закранутая мною тэма датычыцца рэлігійнага жыцьця беларускага народу, які ў свой час жыў самастойным рэлігійным, палітычным i культурным жыцьцём.

З жалем зауважаецца, што няма больш занядбанай дзялянкі ў літаратуры ўсяго сьвету, чымся гісторыя падуладных народаў.

Гэта востра кідаецца у вочы пры разглядзе якой - бы то ні было часткі беларускае гісторыі, а найбольш рэжа вочы супраціўнасьць паміж гістарычнымі памятнікамі i асьвятленьнем ix у нашых гістарычных працах, асабліва пры дасьледаваньні паходжаньня i істоты літоўскага пэрыяду нашае мінуўшчыны.

Тут маецца такая награмаджанасьцъ супрацьлежнасьцяў, што найсьвятлейшыя розумы пры рассьвятленьні цемры, пануючай у гэтай галіне, губляюцца ў лябірынтах i заміж распутаць, будуюць новыя запоры на дарозе да адшуканьня гістарычнае праўды сваім наступнікам.

А літоўскі сфінкс зьяўляецца аднолькава таямнічым i недасьледаваным, як i ў працах XIII i XX вякоў.

Разгледзім для прыкладу рэлігійнае жыцьцё беларусаў за часоў Уладыслава Ягайлы - i што - ж бачым?

Кожны дасьледчык стварае новыя дапушчэньні i робіць штораз новыя памылкі.

Прычынай гэтага зьяўляецца тое, што да сучаснасьці гісторыя была слугою палітыкі дынастыяў i пануючых гаспадарстваў.

Доказаў гэтага вельмі шмат. Сапраўды, колькі - ж патрэбна бяскрытычнасьці i злое волі, каб чалавек, прыпісываючы сабе імя дасьледчыка - гісторыка, мог гаварыць аб падзеле літоўскай мітраполіі не як аб натуральным зьявішчы ў гістарычным жыцьці нашага народу, але як аб нармальным факце ў жыцьці мітраполіі ўсяе Русі.

Ад народу, які 100 - 200 гадоў знаходзіўся ў няволі, адбіралі нават ягоную слаўную мінуўшчыну, а найлепшыя старонкі ягонае гісторыі ўпісывалі ў сваю гісторыю.

У выніку беларускую гісторыю амаль што да гэтага часу трактавалі не як праяў жыцьця крывіцкага народу, народу зусім адрознага, самаіснага, але як галіну ўяўленага расейскім цэнтрызмам, агульна расейскай культуры.

А яшчэ горш, абміналі ўсе дадзеныя, якія ня вяжуцца зь ніякай гісторыяй нацыянальнае Расеі.

Гэта ўсё ставіць перад дасьледчыкам крывіцкае гісторыі такія труднасьці, якія можна будзе разьвязаць толькі тагды, калі добра разгорнуцца ўласныя дасьледаваньні над гістарычнай праўдай гэтага народу.

Гэта цяжкое заданьне, бо нават юрыдычныя дакуманты гісторыі захаваліся ў нямногіх частках.

Большасьць ix была бязьлітасна зьнішчана ў пару рэлігійных закалотаў i палітычных змаганьняў.

Такім чынам з часоў Ягайлаў засталіся толькі ўрыўкі тых дакумантаў, на падставе якіх павінна дасьледавацца гісторыя гэтага пэрыяду.

Для абнаўленьня ix у крывіцкага народу ня было ўласных навуковых інстытуцыяў.

Вось - жа, пры апрацоўцы тэмы: «Праваслаўе ў Вялікім Княстве Літоўскім падчас Уладыслава Ягайлы» трэба лічыцца з вышэйпералічанымі труднасьцямі.

Гістарычны матарыял, адносячыся да вышэйменаванае працы, зьяўляецца вельмі распыленым i адрыўкавым ды цяжкім быць аднойдзеным з такой дакладнасьцю, якой вымагае гэтая праца.

У выніку абагульненых сабрарых мною першакрынічных матарыялаў маю працу, пры выяўленні цэласьці гістарычнага жыцьця рэлігійнага праваслаўя ў Вялікім Княстве Літоўскім за часоў Уладыслава Ягайлы, я падзяліў на наступныя разьдзелы:

1. Гістарычны нарыс В. Кн. Літоўскага да паловы XV веку.

2. Юрыдычнае палажэньне праваслаўных у Вялікім Княстве Літоўскім за часоў панаваньня Ўладыслава Ягайлы.

3. Унутраны лад Праваслаўнае Царквы.

4. Вернікі Праваслаўнае Царквы.

5. Праваслаўныя манастыры.

6. Літаратура i мастацтва царкоўныя.

7. Заканчэньне.

ЮРЫДЫЧНАЕ ПАЛАЖЭНЬНЕ ПРАВАСЛАЎНЫХ У ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ ЗА ЧACOЎ ЯГАЙЛЫ

Пытаньне аб тым, у якой меры правы праваслаўнага насельніцтва ў Вялікім Княстве Літоўскім за часоў Ягайлы былі абмежаванымі ў параўнаньні з правамі каталіцкага насельніцтва, уяўляе сабою вялікую зацікаўленасьць для гісторыкаў. Аднак адносна шмат месцаў разьвязка ня знойдзена з увагі на тое, што кожны дасьледчык гэтае галіны рабіў новыя дагадкі.

Гаворачы пра абмежаваньні праваслаўнага насельніцтва ў Вялікім Княстве Літоўскім за часоў Ягайлы, трэба памятаць, што яно адносілася не да ўсяе тэрыторыі гэтага гаспадарства, але адзіна да тэрыторыі Літвы ў вузкім значэньні гэтага слова.

У тыя часы землі беларускія i ўкраінскія стваралі гэтак называния ўдзелы, а кожны зь ix меў імя, якое паходзіла ад галоўнага гораду. Яны захавалі сваю самадзельнасьць у галіне шматвяковае традыцыі.

Прынцып: «старыны ня рухаці» быў усеўладным. На аснове тае «старыны» вытварыліся ў кожным большым удзеле звычаёвыя законы, якія пазьней сабралі ў кадэксы асобных удзельных прывілеяў.

На пачатку XV веку сувязь паміж такімі акругамі міжсобку i зь Літвой была вельмі слабою.

Землі Полацкая, Смаленская, Віцебская, Кіеўшчына, Падольле, Валынь i Жмудзь стваралі хутчэй фэдэрацыю, чымся адналіты дзяржаўны арганізм. Становішча намесьнікаў, кіруючых гэтымі землямі, было блізкім да князевага.

Функцыі цэнтральных органаў гэтых дзяржаўных акругаў абмяжоўваліся рэпрэзэнтацыяй у асноўных абрысах. Навонкі ix абавязкі зводзіліся да абароны перад супольным ворагам.

Гэты абавязак даваў ім права на пэўныя ападаткаваньні, якія плылі з усяго Вялікага Княства Літоўскага ў скарб вялікакняжы. Паза гэтым цэнтральны ўрад за часоў Уладыслава Ягайлы пакідаў акругам поўную свабоду.

Ен не парушаў ані «старыны» мясцовай, ані ствараў агульных законаў, абавязкавых для кожнае зямлі.

Першым агульнадзяржаўным заканадаўчым актам можна лічыць земскі прывілей 1447 г., дзе падкрэсьлены яго ўнівэрсальны характар.

У актах, выдадзеных за часоў Уладыслава Ягайлы перад земскім прывілеем 1447 году (акт Віленскі, Гарадэльскі ды інш.), гутарка ідзе пра Літву i Літоўскую зямлю, у той час калі беларуская зямля i яе насельніцтва абыходзяць маўчаньнем, не зважаючы на тое, што геаграфічны тэрмін «Русь» быў напэўна добра ведамым у канцылярыі Вялікага Князя Літоўскага.

Нарэшце, а гэта самае важнае, цэлы шэраг акруговых прывілеяў, пазьней выдадзеных, як гаворыць Каменецкі, паклікаючыся на папярэднія прывілеі Казімера Ягелёнчыка i Аляксандра, маўчаць пра першыя прывілеі Ўладыслава Ягайлы.

З гэтага можна рабіць выснаў, што прывілеі Уладыслава Ягайлы адносіліся адзіна да Ўласьцівае Літвы. Што праўда, канкрэтных доказаў для такога цьверджаньня няма.

Што датычыцца праўнага палажэньня праваслаўя на абшарах паганскае Літвы, дык за часоў Гедыміна, Альгерда i Ўладыслава Ягайлы перад Крэўскаю Вуніяй яно карысталася прывілейным палажэньнем; ад пары дынастычнага аб'еднаньня В. Кн. Літоўскага, сьцьверджанага Крэўскім актам, праўнае палажэньне праваслаўнага насельніцтва ў акругах В.К.Л. зьмянілася на горшае.

14 жніўня 1385 г. у горадзе Крэва ЯГАЙЛА за руку ЯДВІГІ i прызнаньне яго каралём Польшчы прыабяцаў, што прыйме каталіцкую веру разам з усімі ягонымі братамі, сваякамі i шляхтай.

Такая вунія не абяцала нічога добрага для праваслаўя. Пасьля падпісаньня яе можна было спадзявацца пагоршаньня ў палажэньні праваслаўных. Так яно i здарылася ў сапраўднасьці.

За некалькі дзён перад шлюбам зь ЯДВІГАЙ ЯГАЙЛА зрокся праваслаўя, у якім дагэтуль быў. Ягонаму прыкладу пасьледавалі ягоныя чатыры браты, якія зь ім. прыехалі ў Кракаў, i ўся ягоная сьвіта.

Разам зь вялікай колькасьцю каталіцкага духавенства ЎЛАДЫСЛАЎ ЯГАЙЛА вярнуўся ў 1388 г. у Вялікае Княства Літоўскае i энэргічна пачаў наварачываць Ліцьвіноў - паганаў на каталіцкую веру.

Карыстаўся пры гэтым ня толькі словамі перакананьня, але гвалтам i насільствам. На Жмудзі, дзе нацыянальная традыцыя была моцна закараніўшыся, каталіцкая прапаганда даўжэйшы час ня мела паводжаньня, таксама як яна была беспасьпяховай сярод праваслаўнага насельніцтва на землях Вялікага Княства Літоўскага.

Народ ня толькі не пайшоў сьледам УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ ды іншых князёў, але вельмі часта ў пазьнейшыя часы не вагаўся аддаць жыцьцё за чысьціню i непарушальнасьць праваслаўнае веры.

Асабліва гэта здаралася тагды, калі вялікі князь прабаваў сілай перавярнуць праваслаўных у каталіцкую веру.

Аднак Уладыслаў Ягайла вельмі хутка пакінуў такі мэтад i прымяняў да праваслаўных агранічэньні ў абсягу асабістых вольнасьцяў, пабудовы новых цэркваў i доступу праваслаўных на найвышэйшыя ўрады ў кіраўніцтве дзяржавай.

У галіне абмежаваньня асабістае свабоды сілай распараджэньня Ўладыслава Ягайлы забаранялася Ліцьвінам, якія прынялі каталіцкую веру, уваходзіць у сужэнствы з праваслаўнымі.

Адначасна з гэтым, з мэтай распаўсюджаньня каталіцкае веры сярод Ліцьвіноў, якія бачылі ў ей «крыжацкую» веру i з большай прыхільнасьцю адносіліся да праваслаўнае царквы, ува Ўласьцівай Ліцьве, праўдападобна, існавала забарона будаваць новыя мураваныя цэрквы. Такая забарона абасноўвалася на касьцельным праве, сфармуляваным у Велюнска - Каліскім статуце 1420 г.

Гэты статут забараняў на вечны час усім іншаверцам мець або будаваць новыя маліцьвенныя дамы без дазволу мясцовых рымска - каталіцкіх біскупаў епархіяльных ува ўсей правінцыі Гнезно, а пазьней i ў Віленскай епархіі, якая лрыналежала да яе i кіравалася тым самым сынадальным статутам, што i рэшта епархіяў у Польшчы.

Да гэтага часу не ўдалося ніякаму дасьледчыку або гісторыку знайсьці эдыкт Ул. Ягайлы або Вітаўта, які - б забараняў пабудову праваслаўных сьвятыняў. Можа быць, што такі закон i быў выданы, як гаворыць Г. Ходыніцкі, але на гэта няма беспасярэдніх доказаў. Аднак пазьнейшыя валадары, як напр. Аляксандр Ягелёнчык у 1494/5 Г.Г., на жаданьне в. кн. маскоўскага, каб для ягонае дачкі ў Вільні была пабудаваная новая праваслаўная царква, паклікаючыся на закон ужо даўно існуючы, кажа: «Князі наши и Панове наши, вся земля мають то право и записи от предков наших и от отца нашего и от нас и то в правех написано, што церквей греческого закону больше не прибавляти, ино нам тех прав предков и отца нашего и наших не годится рухати»... На падставе гэтага сказу можна рабіць выснаў, што забарона пабудовы новых цэркваў у Літве існавала з часоў продкаў Аляксандра Ягелёнчыка. Аднак, як гаворыць Г. Ходыніцкі, Аляксандр нароўні зь ягонымі папярэднікамі i наступцамі не прытрымоўваліся такое забароны. У такім сьвятле няма нічога дзіўнага, што калі рымскі біскуп Фэррары, пасланы папам у 1513 г. у Маскву, прыехаў на Літву i пабачыў там праваслаўныя цэрквы, зразумеў, якой вялікай пагрозай для рымска - каталіцкага касьцёлу яны зьяўляюцца, і, як гаворыць кс. Я. Фіялэк, засароміўся тым, што праваслаўная царква астаецца тут зусім вольнай.

Калі - ж нават некалі i была выдадзена забарона пабудовы новых цэркваў, дык, як кажа кс. Я. Фіялэк: «Фальшывай зьяўляецца думка, быццам такой забаронай літоўскія валадары намерваліся зьнясьці Ўсходнюю Царкву ў сваім гаспадарстве або хоць - бы адабраць ад яе нейкія правы, якія да гэтага часу мела i якімі кіравалася».

Справа ішла пра нешта іншае: пра паўстрыманьне росту гэтае царквы як схізмы, каб далей не разьвівалася за межы сваёй сучаснасьці з паніжэньнем i ўшчэрбкам каталіцкае веры як пануючага касьцёлу.

Памінаючы розныя абмежаваньні i ўціск, Праваслаўная Царква ў Вялікім Княстве Літоўскім разьвівалася.

Прычынай гэтага была вялікая колькасьць i гушчыня праваслаўнага насельніцтва ды апека над царквою князёў i вяльможаў удзельных.

З гэтым не маглі пагадзіцца тварцы палітычнае вуніі, кіраваныя польскім каталіцкім духавенствам.

Польскія магнаты i Ягайла, каб узмоцніць вунію, пастанавілі пашырыць правы літоўскай шляхты, надаючы ёй пэўныя свабоды i прывілеі, якія мела польская шляхта. Аднак, баючыся, каб праваслаўная вера не пашыралася паміж Ліцьвіноў, прывілеі далі шляхце., якая была каталіцкай або прымала каталіцкую веру.

У 1387 г. Уладыслаў Ягайла выдаў прывілей.

На пачатку яго маюцца такія словы: «Для пашырэньня (augmentum) сьвятое веры i замацаваньня (firmatatem) каталіцкае рэлігіі мы аддаём i уступаем хрышчаным або жадаючым хрысьціцца падданым наступныя свабоды i правы.

Паіменна: кожны шляхціц (armiger sive bojarin), прымаючы каталіцкую веру (fidem catholicam), нароўні зь ягонымі спадкаемцамі i наступнікамі атрымоўваюць поўную свабоду мець, карыстацца, уладаць, прадаваць, адступаць, мяняць, даваць, ахвяроўваць i пераказываць згодна зь ix гледжаньнем (beneplacitos) i жаданьнем (voluntarios) замкі, акругі (districtus), маёйткі (villas), дамы i наагул усё, чым у спадчыне пасьля бацькі кожны валодае, каб папярэдзіць праўнай няроўнасьці тых, каго вунія зрабіла грамадзянамі аднае i тае самае кароны, каб яны карысталіся i цешыліся правамі, падобнымі да тых, якія маюць іншыя нашыя падданыя на землях нашага (гутарка пра асобу Ягайлы) Каралеўства Польскага; хочам, каб у кожным кашталянстве (іn castella nеа) i акрузе або на тэрыторыі быў адзін судзьдзя, які - б разглядаў справы (causas ąuaerunlantium audiat) і вызначыў кары (poenas) паводле звычаю i права судзьдзяў, якія знаходзяцца ў акругах i судох нашага Польскага Каралеўства.

Шляхце пакідаецца права i свабода выдаваць замуж сваіх дочак, унучак i наагул жанчын, ня выключаючы i ўдоваў, каб толькі ў такіх выпадках захаваўсй каталіцкі абрад (rituum catholicum).

Калі - ж дачка, унучка або сваячка якога - небудзь шляхціца астанецца пасьля сьмёрці мужа ўдавою, дык яна можа астацца ў маёнтках або валаданьнях «іn bonis su possesionibus) свайго мужа, пакуль, разумёецца, будзе ўдавою, калі - ж захоча выйсьці замуж паўторна, хай аддасьць мужу, якога сабе выбярэ, падаркі (donatum), а маёнткі i тое, што мае ў карыстаньні, няхай аддасьць дзецям памёрлага, калі такія будуць, у выпадку браку дзяцей - найбліжэйшым сваякам свайго першага мужа, як робяць удовы ў Польшчы.

Шляхта звольнена ад усякіх паставай у натуры ў адносінах да гаспадарства, за выняткам будовы новых i направы старых замкаў у тым выпадку, калі да гэтага паклічуць усю Літву».

Ваенныя паходы, згодна з хатнім звычаем, шляхта выконвае за ўласны кошт i ў выпадку пагоні за няпрыяцелем ня толькі шляхта, але i кожны здольны абыходзіцца із зброяй мужчына павінен браць удзел.

Кожны, хто пасьля прыняцьця каталіцкае веры адступіў ад яе, нароўні з тым, хто ня прыняў каталіцкае веры, з гэтых правоў карыстаць ня будзе. Прывілей выдадзены Ў Вільні 20.11.1387 году.

На аснове віленскага прывілею з дня 20. II. 1387 г. толькi шляхта атрымоўвала права на спадчыннае карыстаньне гарадамі, паветамі, вёскамі i дамамі; апрача гэтага, яна атрымала права свабодна выдаваць замуж дочак i сваячак ды адначасна з гэтым звальнялася ад нясеньня пастаянных служэбнасьцяў, за выняткам пабудовы новых i направы старых гарадзішчаў ды ўдзелу ў вайне, аднак да гэтага яе маглі паклікаць толькі разам з усей Літоўскай Зямлёй. Мэтаю гэтага прывілею, які мае на сабе сьлед рэлігійнага празэлітызму, было ўзвысіць становішча каталікоў у Вялікім Княстве Літоўскім да клясы прывілейнай i адначасна прыніжыць праваслаўных. Такую самую мэтанакіраванасьць заўважаем у «грамаце» ЯГАЙЛЫ, дадзенай ім у тым - жа 1387 годзе першаму каталіцкаму біскупу ў Вільні АНДРЭЮ (гербу Ястраб).

Абодва вышэйпрыведзеныя дакумайты вобразна сьведчаць, што каталіцкая рэлігія ад 1387 году стала пануючай i прывілеяванай рэлігіяй у Вялікім Княстве Літоўскім.

Што датычыцца праваслаўя, дык яно займае другараднае становішча i яго лічаць ніжэйшым у параўнаньні з каталіцтвам.

Аднак каталіцкае духавенства, якое мела тагды вялікі ўплыў на палітычнае жыцьцё, i польскія паны не здаволіліся гэтым i пастанавілі з мэтаю ўзмоцніць каталіцызм задушыць праваслаўё (схізму) i адначасна падпарадкаваць народы літоўскі, украінскі i беларускі ўладзе Рыму.

Зразу мелая рэч, гэта нічога добрага праваслаўю не абяцала.

Што праўда, аб гэтым не сказана ў вышэйпрыведзеных прывілеях, але са зьместу гэтых апошніх відаць, што ЯГАЙЛА i польскія паны пашырылі правы каталіцкае шляхты з тым, каб каталіцкая вера разьвівалася зь відавочным ушчэрбкам праваслаўнае веры.

Толькі Гарадэльскі Сойм, які адбыўся ў 14 - 13 г., парушыў справу праваслаўных.

Праўда, i ў ягоных пастановах няма адкрытага выказваньня аб праваслаўных, але там маюцца такія месцы, на падставе якіх можна рабіць выснаў, што пералічаныя абмежаваньні накіраваныя супраць прыхільнікаў праваслаўнага веравызнаньня.

Прыняты гэтым соймам Гарадэльскі прывілей, пацьвердзіўшы яшчэ раз правы Віленскага прывілею, дадае новыя. Арт. пяты гаворыць:

«Паны i шляхта, баяры нашых літоўскіх земляў, вышэйпералічаных, маюць цешыцца, удзельнічаць i карыстацца з даравізнай, прывілеяў i адступстваў, ад нас ім дадзеных, паколькі падлягаюць каталіцкаму i рымскаму касьцёлу i паісолькі ім былі прызнаны гэрбы, так як з сваіх маюць пажытак i карыстаюцца паны i шляхта Польскага Каралеўства».

XI артыкуд, пастанавіўшы стварыць 2 ваяводзтвы, кашталяніі i абяцаючы стварэньне яшчэ іншых высокіх чыноў на польскі ўзор, мае ў сабе наступную кляўзулю: «Аднак ніякі земскі ўрад або высокае становішча, як кашталяніі i Г.Д., ня могуць быць прызнаны нікому іншаму, апрача вернікаў хрысьціянскае веры, i толькі такія могуць быць дапушчанымі да нашых радаў».

З агульніковага акрэсьленьня аб верніках «хрысьціянскае веры» можна - б было рабіць выснаў, што вышэйпрыведзеная засьцярога не замыкала доступу да ўрадаў праваслаўным, але толькі не хрысьціянам.

Аднак усякія сумневы адносна гэтага разьвявае XIV артыкул, каторы, падсумоўваючы ўсе прывілеі, дадзеныя ў папярэдніх артикулах, гаворыць: «з вышэйпералічаных свабодаў, прывілеяў i ласкаў могуць карыстацца i цешыцца імі толькі паны i шляхта Літоўскае зямлі, якім прызнаны гэрбы i скарбы шляхты Польскага каралеўства i якія зьяўляюцца вернікамі хрысьціянскае рэлігіі рымскага касьцёлу, а не схізматыкі або няверныя».

Тут праваслаўных трактуюць нароўні з паганамі - ліцьвінамі. Ввдаючы гэты акт, ЯГАЙЛА i BIТАЎТ мелi на ўвазе дзьве мэты, а менавіта: даючы прывілеі каталіком, узмоцніць каталіцкую веру.

Відавочным становіцца факт, што такая спрытная палітыка не магла прыблізіць вяльможаў i шляхту да праваслаўя, а значыць, аддаляла праваслаўных ад палітычнае дзейнасьці i пазбаўляла ix уплываў у гэтай сфэры. Аднак здараліся - выняткі: ужо пасьля распаўсюджаньня ў Літве каталіцкае веры частка вяльможаў далучылася да Ўсходняе Царквы. Па - другое, пры дапамозе Гарадэльскае вуніі вышэйшая ўлада, асабліва яе польская старана, старалася ўзмоцніць палітычную вунію.

Упрывілеяванае становішча каталіцкае шляхты, з аднаго боку, прывязвала яе да вуніі з Польшчай, а з другога - заахвочвала праваслаўных прымаць каталіцызм.

Такім чынам, Гарадэльскі акт юрыдычна даваў польска - каталіцкай культуры калі ня поўную перавагу над праваслаўнай беларуска - ўкраінскай, дык прынамсі рабіў пачатак гэтаму.

У выснаве гэтага зразумелым становіцца, чаму палякі i наагул усе каталікі былі ім задаволены; адначасна з гэтым для праваслаўя ён абяцаў адно толькі няпрыемнасьці, таму што сьцьвердзіў, што ня толькі выканаўчая ўлада, але i заканадаўства пайшло дарогай уціску.

Маючы на ўвазе ўзмацаваньне вуніі, Гарадэльскі акт будаваў дарогу перамозе каталіцызму над праваслаўем у Вялікім Княстве Літоўскім.

Вышэйшыя пласты праваслаўнае грамадзкасьці маглі хіліцца ў бок каталіцызму ў рэзультаце гэтых правоў i прывілеяў, якія былі дададзены каталіцкай шлязще.

У той самы час ніжэйшыя трамадзкія пласты, зь пераходам у каталіцкую веру вяльможаў, гублялі абаронцаў i апякуноў рэлігійных інтарэсаў. .

Зразумела, што пастановы Віленскага i Гарадэльскага актаў не маглі падабацца праваслаўным вяльможам, пражываючым на Літоўскіх, Беларускіх i Ўкраінскіх землях, таму што паніжалі ix веру.

У выснаве гэтага сярод праваслаўных, якія значна перавышалі колькасьцю ліцьвіноў - каталікоў, нараджаецца незадаваленьне самой вуніяй Вялікага Княства Літоўскага з Польшчай.

Да трыццатага году XV стагодзьдзя такое незадаваленьне стрымоўвалася асабістай энэргіяй i здольнасьцю Вітаўта.

Пасьля ягонае сьмерці (1430) Вялікім Князем Літоўскім быў абвешчаны брат Ягайлы - Сьвідрыгайла.

Вельмі хутка паміж ім i Ягайлам наступілі непаразумленьні, рэзультатам якіх сталі хатнія забурэньні i змаганьні.

Падчас гэтых забурэньняў грамадзкасьць Вялікага Княства Літоўскага разьдзялілася на два варожыя лягеры: літоўска - каталіцкі з Жыгімонтам, сынам Кейстута, які карыстаўся падтрымкай Ягайлы, i беларуска - ўкраінска - праваслаўны, кіраваны Сьвідрыгайлам.

Пасьля ўпадку Сьвідрыгайлы ў верасьні 1432 г. Вялікім Князем Літоўскім быў абвешчаны Жыгімонт, родны брат Вітаўта.

Змаганьне, закончыўшыся перамогай Жыгімонта, пакінула сьлед на літоўскім заканадаўстве ў галіне раўнапраўя веравызнаньняў.

Прыхільнікі Жыгімонта зразумелі, што праваслаўная грамадзкасьць падтрымала Сьвідрыгайлу таму, што ён апякаваўся ix верай.

Таму яны пастанавілі зраўнаць правы праваслаўных i каталікоў. Яны здавалі сабе справу з таго, што незадаволёнае i шматлікае насельніцтва рускіх земляў, прыпадкова або сьведама аб'еднанае ў лягеры Сьвідрыгайлы, хай сабе i пераможанае на гэты раз, можа стаць назаўтра ізноў небясьпечным праціўнікам.

У кастрычніку 1432 г. у Горадні адбыўся зьезд прадстаўнікоў польска - літоўскіх прыхільнікаў Жыгімонта, на якім пастанавілі паменшыць прыхільнасьць праваслаўных да Сьвідрыгайлы,

З гэтай мэтаю яшчэ 15.Х.1394 г. ад імені УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ быў выдадзены наступны прывілей: увагі на тое, што, калі мы прызналі ласкі, прывілеі i свабоды прывілеяў, выключанымі былі князі, баяры, шляхта i пасяляне рускія, падданыя Літоўскае Зямлі, жадаючы, каб з гэтага ня вынікнула ў будучыні паміж людзьмі. адных i тых самых земляў раздваеньне або якая - небудзь шкода, у выніку якое становішча гэтых - жа земляў магло - б стаць пад пагрозай, але каб усе былі абдзелены ласкамі, зьеднаныя духам i згоднаю воляй, каб такім чынам сільней i трывалей накіроўвалі свае імкненьні i стараньні да захаваньня цэласьці тых - жа земляў i шчасьлівага дабрабыту i каб уклаліся ў яшчэ больш прыхільную i верную службу i надежную ўступлівасьць у адносінах да нас i да вышэйназванага нашага брата найдаражэйшага Жыгімонта, Вялікага Князя Літоўскага i Pyci, хочам, каб успомненыя князі, шляхта i баяры рускія цешыліся i карысталіся з тых самых ласкаў, свабодаў, прывілеяў i палёгкаў, якія мелі i зь якіх карыстаюцца князі, шляхта i баяры літоўскія, i каб маглі насіць гэрбы або кляйноты шляхэцкія i карыстацца імі падобным спосабам, як Ліцьвіны, якія атрымалі гэрбы ад шляхты Польскага Каралеўства i цяпер маюць ix у карыстаньні ды імі цешацца. Ліцьвіны тыя, паразумеўшыся з братамі з Польскага Каралеўства аб супольнай гэнэалёгіі, няхай прымуць да паменаваных сваіх гэрбаў або кляйнотаў рускую шляхту, каб ёй даць магчымасьць насіць гэтыя кляйноты паводле звычаю шляхты ў Польскім Каралеўстве».

Як відаць з гэтага акту, праваслаўная шляхта на падставе сказанага вышэй атрымала тыя самыя прывілеі, якія ў свой час былі дадзены літоўскай шляхце каталіцкага веравызнаньня.

Але гэты акт, складзены сямю ўпаўнаважанымі Ягайлы ў Горадні (хоць у самым прывілеі сказана, што ён быў складзены ў Львове), як гаворыць праф. В. Біднов i праф. В. Чэрмак, ня быў сьцьверджаны каралеўскай пячацьцю i таму не атрымаў юрыдычнай санкцыі.

У сваю чаргу праф. Левіцкі ў ягонай працы «Повстане Сьвідрыгеллы» (стар. 156) гаворыць: «Тое, што кароль у сапраўднасьці сваю пячаць загадаў прывесіць, ня можа падлягаць сумневу, бо ў 15 дзён пазьней сам падобны дакумант выставіў». I паказвае крыху пазьней на зьмест падобнага прывілею, выдадзенага ад Уладыслава Ягайлы i зь ягонай пячацьцю ў Львове 30 кастрычніка 1432 г.

Паводля Левіцкага, зьмест вышэйпрыведзенага дакуманту, выдадзенага для шляхты Луцкае зямлі, можа быць доказам таго, што кароль Ягайла павінен быў прызнаць правы, падобныя да тых, якія на супольным зьезьдзе ў Гародні 15 кастрычніка 1432 г. былі складйены прадстаўнікамі абодвух гаспадарстваў, для ўсяе праваслаўнае шляхты.

Другі факт, які сьведчыць у карысьць гэтага, як сьцьвяpджąe праф. Левіцкі, - гэта тое, што каля таго самага часу было праведзена зраўнаньне правоў праваслаўных з каталікамі на Чырвонай Русі i Падольлі. Ад гэтага часу праваслаўныя саноўнікі ўвайшлі ў склад сэнату.

Да гэтага самага акту, гаворыць праф. Левіцкі, належыць вестка, запісаная ў Густынскім Летапісе з 1432 году наступнымі словамі: «Ягелло король, будучи на Кіеве, дал привилей Волынским обывателем, абы им в вере никто насилия не чинил, а не церквам православным пакостил ани до своей их веры никто не принуждал».

В. Чэрмак, наадварот, кpытыкyе доказы праф. Левіцкага А. i катэгарычна цьвердзіць, што «такога прывілею Ягайла ня выдаў ані ў часе 30 кастрычніка 1432 г., ані некалі пазьней, да канца свайго жыцьця».

Канкрэтных доказаў сьцввердзіць або адкінуць абодва цьверджаньні ў нас няма.

Падсумоўваючы цьверджаньні праф. Левіцкага, нам здаецца, што праўдападобна, праваслаўная шляхта ў Вялікім Княстве Літоўскім атрымала ў 1432 г. правы з увагі на тое, што гады каралеўскага місянэрства прамінулі, а паўстаньне Сьвідрыгайлы наказала, што праваслаўнае насельніцтва зьяўляецца здольным бараніць із зброяй у руках сваю веру i дамагацца сваіх правоў.

Горадзенскі прывілей 1432 г., хоць i ня быў зацьверджаны каралём, усё ж выразіў сабою пачатак ініцыятывы зраўняць у правох усіх, якая паўстала ўва ўлоньні тагачасных кіруючых колаў.

Прадаўжэньнем гэтага быў Троцкі прывілей, дадзены Жыгімонтам 6 траўня 1434 году, наступнага зьместу: «У Імя Госпада. Амін. У вечную памяць. Таму што можна папярэдзіць нягоднасьць, шмат памылак i сумніваў, узмацняючы памяць пра справы нашага веку з дапамогаю пісьмовых даведак i пайменных сьведкаў, таму мы, Жыгімонт, з Божае ласкі Вялікі Князь Літоўскі, нароўні пан i спадкаемца земляў рускіх, гэтым абвяшчаем, каму выпадае, усім сучасным i патомству, якія ўспрымуць весткі з гэтага акту, што, жадаючы землі нашы Літву i Русь да лепшага стану давесьці i дабрабыт ix, паколькі гэта ёсьць у нашай магчымасьці з дапамогай Бога, дапамагчы i больш памысныя для ix стварыць абставіны, жадаючы сабе, апрача гэтага, каб паміж людзьмі гэтых земляў не паўстала братняя варожасьць, ані каб становішча гэтых земляў не спазнала ў будучыні ніякага ўшчэрбку, але каб усе былі забясьпечаны роўнымі ласкамі, у еднасьці розуму i зь няпрымушанай воляй як мага больш старанна i трывала да падтрымкі гэнага стану земляў i да захаваньня штораз шчасьлівейшага дабрабыту скіроўвалі супольнае імкненьне i высілкі ды адчувалі ахвоту зьдзейсьніць зь вялікшай вернасьцю належных нам услугаў i абавязкаў, - даём, пазваляем .і прызнаём безадкліканна на вечныя часы князям i баярам, так літоўскім як рускім, земляў нашых Літвы i Русі. Па - першае, што ў выніку ніякага даносу яўнага ці скрытага, ані пад уплывам ніякага неабаснаванага падазрэньня ня будзем успомненых баяраў i князёў вінаваціць, караць, пакуль перад гэтым на яўным судзе згодна з указаньнем права Літоўскае зямлі дастаткова будзе даказана ix віна. Наступна, што названыя князі, баяры ды ix праўныя нашчадкі будуць трымаць усе маемасьці спадчынныя i айчынныя роўным правам, так як i недзе ў іншым месцы ў хрысьціянскім сьвеце i будуць мець права свабодна прадаваць тыя, мяняцца імі, дароўваць, пазбаўляць спадчыны i карыстацца паводле свайго жаданьня i на сваю думку, такім чынам, аднак, каб перад намі або нашымі ўрадамі складалі асьведчаньне аб усякіх такіх пазбаўленьнях спадчыны, заменах, продажах i даравізнах.

Калі некатораму з названых князёў альбо баяраў здарыцца зысьці з гэтага сьвету, тагды ягоная жана, астаўшыся ў стане ўдавы, зможа затрымаць айчыннае дабро свайго мужа, але астаецца забавязанай да непаменшаных сьведчаньняў у нашу i нашых патомкаў карысьць.

Аднак калі пажадае ўступіць у новую сужэнскую сувязь, будзе карыстаць адзіна з пасагу, мужам вызначанага, а дабро пакіне праўным нашчадкам памёрлага.

Калі - б нашчадкаў па мужчынскай лініі ня было, у тым выпадку родныя браты забяруць спадчыннае дабро, аднак заўсёды з падобнай засьцярогай адносна спаўненьня ўсіх сьведчаньняў пад поглядам нас i нашых наступнікаў.

Яны затрымоўваюць i надалей усю маемасьць i тое, што ў ix карыстаньні дадзеныя Найясьнейшым Князем Аляксандрам альбо Вітаўтам, тагды Вялікім Князем Літоўскім, родным братам нашым шчасьлівае памяці, як ня менш i ад нас наданае.

Нарэшце сяляне ўсе разам i кожны паасобку, а таксама падДаныя ўспомненых князёў i баяраў у нашых землях павінны быць цалком звольненымі i вызваленымі ад усякіх данінаў i аплатаў, якія называюцца дзекламі i належалі нам i нашым продкам.

У ня меншай меры засьцярагаем для нас i нашых наступнікаў права, што ўспомненыя князі i баяры ды ix падданыя будуць i на далей забавязанымі, як быяі забавязанымі з даўніх часоў, будаваць замкі i напраўляць ix, таксама як хадзіць у ваенныя паходы ўласным коштам, бо бяз гэтага нашы землі ў добрым стане ўтрымаць нельга; ад іншых работаў у нашых замках людзей вышэйпаменаваных князёў i баяраў звальняецца.

Апрача гэтага, дапушчаем i пазваляем, каб князі i баяры рускія маглі насіць i мець у карыстаньні гэрбы або кляйноты шляхоцкія, таксама як літоўскія, i каб былі прыйманымі ў тыя кляйноты празь ліцьвіноў, аднак атрымаўшы на гэта згоду братоў тае самае гэнэалёгіі з Польскага Каралеўства.

У канцы ўсе пісьмы, прывілеі i ласкі, дадзеныя ўспомненым вышэй нашым братам Касьцёлам, Князём, Баярам пры якіх - бы ні было ўмовах i формах, яшчэ раз узнаўляючы зацьверджаем, прызнаём, ратыфікуем i пастанаўляем, што яны маюць захаваць сілу абавязваючае сапраўднасьці.

Для сьведчаньня гэтае справы i для таго, каб прыдаць ёй абавязваючую сілу, загадваем гэты акт прывешанаю пячацьцю нашае велічнасьці агледзець.

Здарылася гэта i дадзеным было ў нашым горадзе Троках у самы дзень Ушэсьця Гасподняга, г. ё. 6 траўня 1434 г.»

Са зьместу прыведзенага прывілею бачым, што ён прыносіць палепшаньне ў палажэньні праўна - палітычным i праваслаўнае шляхты ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Хаця - ж ён i зьяўляецца паўтарэньнем папярэдніх прывілеяў шляхоцкіх, аднак ён трактуе праваслаўных нароўні з каталікамі i прынамсі ня відаць у ім тэндэнцыі ўпрывілеяваць каталіцкую рэлігію.

Праўда, поўнага зраўнаньня ў правох прывілей гэты ня даў, бо бачым, што для праваслаўных вяльможаў пакідаў дарогу да найвышэйшых становішчаў зачыненай.

Яны маглі мець толькі шляхоцкія гэрбы i займаць ніжэйшыя ўрадавыя становішчы.

Др. Чэрмак гаворыць, што вось нават у 1434 годзе ня прыйшлі да поўнага зраўнаньня ў правох схізматыкаў з каталікамі ў Літве, бо схізматыцкай шляхце літоўскай бракавала i надалей поўні правоў доступу да саноўніцкіх земскіх урадаў.

Гэтак выглядае таму, што аб іншым нічога ня сказана ў акце, а паводля др. Чэрмака, «Вялікі Князь Жыгімонт выказаў у ім усё, што хацеў прызнаць сваім падданым шляхоцкага званьня, абедзьвюх рэлігіяў i народнасьцяў i што ня прызнаў нічога больш гэтага».

Дзеля гэтага i пасьля 1434 году ў Вялікім Княстве Літоўскім ня было па праву поўнага раўнапраўя праваслаўнае шляхты з каталіцкаю.

I ўсё - ж Троцкі прывілей выраўнаў так яскрава выказаную няроўнасьць паміж праваслаўнымі i каталікамі ў Гарадэльскіх прывілеях.

Такім чынам, жыцьцё i палітычныя здарэньні, якія мелі месца пасьля сьмерці Вітаўта, прымусілі Жыгімонта злагодзіць юрыдычныя абмежаваньні, уведзеныя пасьля заключэньня вуніі Літвы з Польшчай.

Апрача гэтага, самое жыцьцё ня спрыяла ўвядзеньню i ўтрыманьню ў ВКЛ пастанаўленьняў, што абмяжоўвалі свабоду праваслаўнага насельніцтва.

Цяжкое палажэньне Польшчы ў выніку частых войнаў з Крыжацкім Ордэнам, даволі доўгі несупакой у Літве, выкліканы супрацівам неахвотных вуніі з Польшчай, ды палітычныя i дынастычныя камбінацыі Ягайлы прымусілі ўладу зьмяніць адносіны да праваслаўных.

Апрача таго, Ягайла i ўсе Ягайлавічы, спалучаныя паходжаньнем, псыхікай i любасьцю да свайго народу, добра ведалі, што ён хутчэй праваслаўна - беларуска - ўкраінскі, чымся літоўска - каталіцкі.

Вось таму, не зважаючы на тое, што пад уплывам каталіцкага духу ў 1413 г. былі выдадзены пастановы Гарадэльскага Сойму, паніжаючыя праваслаўных, рэлігійная розьніца i пасьля яго ня гуляе амаль ніякае ролі.

У гэты час на Захадзе Эўропы пануе догмат: «cuius regio, eius religio», a ў Вялікім Княстве Літоўскім быў бачны пачатак рэлігійнае талеранцыі.

Па гэтым пытаньні др. В. Чэрмак выказваецца наступнымі словамі: «Урэзваючы крыху правы схізматыцкае шляхты, XI артыкул Гарадэльскага прывілею рабіў паважныя абмежаваньні адзіна на пэргамэньце; на практыцы схізматыцкая шляхта трактавалася i перад 1563 г. нашмат ласкавей, чымся на гэта пазваляў забавязваючы да сёмага дзесяцігодзьдзя XVI в. прынцып успомненага артыкулу; няма сумневаў адносна таго, што ў часе паміж 1434 i 1563 гг. князі, паны i пасяляне рускія схізматыцкае рэлігіі бывалі неаднаразова адзначанымі празь Вялікіх Князёў пры раздаваньні саноўніцтваў i ўрадаў».

Дзякуючы гэтаму адміністрацыйная практыка, уступаючы жыцьцёвай неабходнасьці, прыгатавала такім чынам грунт поўнаму зраўнаньню ў правок веравызнаньняў на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ў 1563 г.

ВЕРНІКІ ПРАВАСЛАЎНАЕ ЦАРКВЫ Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ ЗА ЧАСОЎ ПАНАВАНЬНЯ ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ

Ужо за часоў УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ вернікі Праваслаўнае Царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім складаліся з трох асноўных грамадзкіх пластоў: шляхты, мяшчанства i сялян. Шляхта i вяльможы былі выказчыкамі перадавое думкі i тварылі народную інтэлігенцыю.

Заданьнем яе (інтэлігенцыі) была апека над Царквою, якую вяльможы за ўласны кошт будавалі i ўпрыгожывалі.

Чым багацейшы бываў вяльможа, тым больш выглядную царкву стараўся пабудаваць, каб яна сваёй пабудовай i хараством гаварыла пра ягонае багацьце.

Няма нічога дзіўнага ў тым, што ў тыя часы было вельмі шмат драўляных цэркваў, бо дрэва зьяўлялася найбольш даступным i танным будаўляным матарыялам. З росквітам архітэктуры зьяўляюцца мураваныя цэрквы.

Адначасна з гэтым вяльможа стараўся, каб у царкве, якая знаходзілася ў ягоных валаданьнях, быў сьвяшчэньнік i літургічныя кнігі, патрэбныя для Богаслужбаў.

Такім чынам ён спрычыняўся пашырэньню царкоўнае асьветы.

Аднак удзел кіруючых пластоў у жыцьці Праваслаўнае Царквы Вялікага Княства Літоўскага не ўва ўсіх яго дзялянках быў аднолькавым.

Як ужо было сказана на ўступе, Вялікае Княства Літоўскае складалася з двох асноўных частак: рускай (украінскай i беларускай) i літоўска - жмудзкай.

Вось - жа Русь (Украіна) i Беларусь былі брамай, празь якую ішло хрысьціянства зь Візантыі. Прывозілі яго сюды купцы, нясьлі з сабою ваеннапалонныя, якіх здабывалі падчас шматлікіх ваенных паходаў рускія, сюды таксама даходзілі прапаведнікі Хрыстовае веры.

Няма нічога дзіўнага, што, як гаворыць мітрапаліт Макар, «праваслаўная рэлігія на ўсіх гэтых землях рускіх існавала ўжо цэлыя вякі i дзякуючы гэтаму здолела закараніцца глыбака i моцна; вызнавалі яе так просты народ, як вяльможы i князі».

За часоў Уладыслава Ягайлы на Русі ня было ўжо паганства. Нават народ, пражываўшы ў лясох, забыўся ўжо пра «Пяруна» із залатым вусам, а паганскія вераваньні займелі хрысьціянскія рысы.

Такім чынам, веснавыя гімны сьпявалі ўжо ня ў чэсьць сонца, але ў славу сьв. ЮРЫЯ ды іншых сьвятых.

Сьвята КУПАЛЫ прыстасавалі да дня Сьв. ЯНА i г. д.

Такому пашырэньню хрысьціянскае веры на Русі спрычыніліся ў вялікай меры кіруючыя пласты грамадзкасьці.

Складаліся яны з удзельных князёў ды ix нашчадкаў. Двары вяльможаў былі асяродкамі культурнага жыцьця ўсяго народу.

Тут зьбіралася шляхта ў княжыя «дружыны». Яна жыла тут супольным грамадзкім жыцьцём, над час ваенных паходаў знаёмілася з жыцьцём навакольнага народу.

Калі КНЯЗІ прынялі хрысьціянскую веру i пачалі будаваць сьвятыні, баяры сталі рабіць тое самае.

Воля князя ў тыя часы выконвалася бясспрэчна, а кожны князь меў свой удзел на правох уласнасць і кіраваў ім, як сваім гаспадарствам.

Ён зьбіраў даходы, будаваў сьвятыні i загадваў людзям, як яны павінны верыць. Ягоны загад быў законам.

Хрысьціянская рэлігія прыцягвала рускіх славянаў сваёй прастатою i адначасна з гэтым узвышанасьцю.

Перад імі заміж жахлівага, вымагаючага крывавых ахвяраў Пяруна зьявіўся вобраз Хрыста, які пацярпеў ўсіх i клікаў да сябе ўсіх пакрыўджаных.

Дзякуючы гэтаму хрысьціянства мела вялікі ўплыў на рускі народ. Жорсткасьць замянілася ў ласку. Міласэрнасьць да бедных i нешчасьлівых, гаворыць Мітрапаліт Макар «была аднэй з пануючых дабрадзейнасьцяў таго часу i зьяўлялася характэрнаю рысаю некаторых князёў».

Міласэрдзе выплывала із зразуменьня запавядзяў Хрыстовае веры, яно таксама спрыяла прывязанасьці вертка ў да свае Праваслаўнае Царквы, якая навучала ix такому міласэрдзю.

Такая прывязанасьць выказалася ня толькі ў пабудове цэркваў, але i ў тым, што князі часта грэбавалі дачэсным жыцьцём i праводзілі рэшту сваіх дзён у манастырох, былі прыкладам хрысьціянскага жыцьця - годным насьледаваньня іншымі.

Спаміж такіх манахаў шмат якія часта займалі месца на вышэйшых ступенях гіерархіі ў Рускай Царкве.

Нароўні з такімі прыкладамі хрысьціянскага жыцьця бывалі іншыя, бо было шмат князёў, якія зьяўляліся хрысьціянамі толькі навонкі і, памінаючы тое, што вызнавалі Хрыстовую веру, вялі сямыя жудасныя ўдзельныя войны, у якіх не шкадавалі ані сябе, ані сваіх падуладных.

Вось як аб гэтым гаворыць Мітрап. Макар: «Уваходзячы з войскам у валаданьні свайго суперніка, князі бурылі ўсё, што спатыкалі па дарозе, рабавалі i палілі вёскі i месты, забівалі мірнае насельніцтва, бяз розьніцы веку i полу, а частку забіралі ў палон». I гэта не перашкаджала таму, што пасьля звароту з такога ваеннага паходу князі будавалі ў сваім валаданьні царкоўкі, i манастыры; маліліся пра дараваньне грахоў. Асабліва такая раскаянасьць прыходзіла падчас розных хваробаў, якія часта наведвалі Рускія землі i зьнішчалі цэлыя акругі.

Такая адсутнасьць маральнасьці ў князёў i баяраў рускіх выплывала з недахопу асьветы i культуры.

Мяшчанства ня мела асаблівага ўплыву на царкоўныя справы. Яно займалася гандлем, прыносіла ахвяры на цэрквы, але так сама, як сяляне, жыло ў забабонах. Яны верылі ў розных «чараўнікоў» i «кудзесьнікаў», у розныя «загаворы», якія ў цёмных народных масах у дробных частках ператрывалі да нашых часоў.

Пры такім агульным стане веры на Русі, вера ўва ўласнай Літве была зусім іншай.

Тут розьніца паміж вяльможамі, шляхтай, мяшчанствам i сялянамі была вельмі вялікай.

У той час, калі на Русі (Украіне i Беларусі) праваслаўная рэлігія была агульнай, ува ўласнай Літве перад вуніяй з Польшчай дзяржаўнай рэлігіяй было паганства.

Ліцьвіны адчувалі недавер да хрысьціянскае веры дзякуючы нападам i зьдзеку, якія яны спазналі ў імя пашырэньня Хрыстовае веры з боку крыжакоў.

Просты народ, які пакланяўся «Пяркунасу» i паліў нязгаснае полымя «Зьніч», ня мог разрозьніць каталіцызм i праваслаўе.

Жыў ён (гэты народ) у лясох i пушчах, i зносіны яго з праваслаўнай Русьсю былі вельмі малымі. У той самы час іншыя пласты літоўскага народу - шляхта i мяшчанства - былі знаёмымі з праваслаўнай рэлігіяй i паддаваліся яе ўплывам.

Шляхі, якімі цраваслаўе ішло ў Літву, былі аналягічнымі тым шляхам, якімі яно пранікла на Рускія землі.

Трэба адцеміць, што дачыненьні паміж паганскай Літвою i праваслаўнай Русьсю былі шмат бліжэйшымі, чымся гэтай апошняй з Візантыяй. Аб'яднаўчымі дзейнікамі тут былі ня толькі гацдлёвыя суадносіны i ваенныя паходы, але тое, што некаторыя рускія землі яшчэ за доўга перад УЛАДЫСЛАВАМ ЯГАЙЛАМ уваходзілі ў склад Літоўскага гаспадарства.

Ня будзем затрымоўвацца над тым, калі першы раз Ліцьвіны пачалі прымаць праваслаўе.

Ведамым зьяўляецца тое, што ўжо за часоў ВОИШАЛКА яно існавала на Літоўскіх землях. Гэты князь павінен быў ведаць бліжэй гэтую вёру, таму што, як гаворыць Іпацьеўская хроніка: «потым уступіў у закон Божы... хрысьціўся ў Наваградку (Новегороде)...» пазьней пайшаў ВОИШАЛК у Галіч да Галіцкага князя Данілы, меўшы замер прыняць манашы пострыг.

Значыць, ужо ў часы гэтага князя ў Літве былі праваслаўныя сьвяшчэньнікі, якія хрысьцілі ў праваслаўе.

Трэба думаць, што манастыроў у той час у Літве яшчэ ня было, бо ВОИШАЛК, з мэтаю атрымаць манашы пострыг, мусіў ехаць у Галіцкае княства.

Такі выпадак, аб якім гаворыць летапісец, сьведчыць пра місійную праваслаўную акцыю паміж Ліцьвінамі.

Літоўскія мажнаўладцы, якія стараніліся ад усяго крыжацкага, ахвотна прымалі праваслаўе, асабліва за часоў УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ, калі шматлікія Рускія землі былі прылучаны да Вялікага Княства Літоўскага.

Першым спрыяльным пашырэньню праваслаўя паміж літоўскіх вяльможаў дзейнікам былі сужэнствы нашчадкаў ГЭДЫМІНА з рускімі князёўнамі.

Праваслаўная руская князёўна, вышаўшы замуж за: Ліцьвіна - паганіна, прыносіла ў ягоны замак i акружэньне сваю рэлігію i сваю мову.

Перш за ўсё яна клапацілася пра тоё, каб яе дзеці былі выхаванымі ў вызнаванай ёю праваслаўнай рэлігіі.

Некаторыя літоўскія князі, пабачыўшы бездапаможнасьць сваіх багоў, прымалі хрысьціянства, як узвышаную рэлігію, рэлігію культурнага народу, рэлігію таго народу, які змагаўся разам зь імі ў аДным радзе.

Цікавым зьяўляецца сьпіс літоўскіх князёў - праваслаўных, пададзены Ластоўскім.

З увагі на ягоную важнасьць, прывяду яго ў цэласьці. Так з Наваградзкіх князёў хрысьціянамі былі:

1. Гінвіл Міхайловіч, у хрысьціянствё Юры; паводля польскіх гісторыкаў быў Полацкім князем (1135 - 1149).

2. Барыс Гінвілавіч (1147 - 1206).

3. Васіль - Рагвалод Барысавіч (1164 - 1223).

4. Глеб Рагвалодавіч.

5. Міндоўг Рынгольдавіч (1203 - 1263). У Густынскім летапісе сказана «прыят веру христіянскую от Востока».

6. Довмунд або Монвід ці Арвід, сын Эрдзівіла Ігуміса, паводля Стрыйкоўскага - Князь Смаленскі.

7. Вікунд, сын Эрдзівіла Ігуміса, князь Вілейскі.

8. Тоўтвіл, у хрысьціянстве Феофіл, сын Эрдзівіла Ігуміса, быў князем Полацкім, забіты ў 1264 г.

9. Войшалк, або Вольштынік Міндоўгавіч (1223 - 1267).

Спаміж князёў Завіленскіх былі хрысьціянамі:

1. Довмунт Гэрмундавіч, у хрысьціянстве сьв. ЦІМАФЕИ, які пазьней быў князем Пскоўскім (1227 - 1299).

2. Нарымунд - Сірпуцкі Ромундовіч (+1284).

3. Гольша - Лесій Ромундовіч.

4. ГЭДРУСЬ - Сьбількель Ромундовіч.

5. Рымунд Тройданавіч, пры хрышчэньні атрымаў імя Лаўрына або Лаўра, адступіў трон Вітэнэсу (нар. у 1281 г.). У Густынскім летапісе яго называюць ЕЛІСЕЕМ, каторы жыў у Лаўрышоўскім манастыры, але са сьведчаньня Стэбэльскага, відаць, што ЕЛІСЕЙ зьяўляецца зусім іншай асобай.

6. Міндоўг Альгімунтавіч - падчас хрышчэньня атрымаў імя ЯНА, быў Кіеўскім намесьнікам.

7. Нелюб - сын Міндовга - Яна, пры хрышчэньні АЛЯКСАНДАР (+1406).

Пасьля аб'еднаньня княстваў Завілейскага i Наваградзкага хрысьціянамі былі:

1. Воін - сын Вітэнэса, пасьля хрышчэньня ВАСІЛЬ, князь Полацкі (1269 - 1350).

2. Нарымунт Гедымінавіч, пасьля хрышчэньня ГЛЕБ, князь Пінскі (1277 - 1346). Стрыйкоўскі называе яго пасьля хрышчэньня ВАСІЛЕМ.

3. Альгерд Гедымінавіч, князь Літоўскі i Віцебскі (1297 - 1377), пры хрышчэньні атрымаў імя АЛЯКСАНДРА, а ў манашым жыцьці называўся АЛЯКСЕЕМ.

4. Любарт Гедымінавіч, у хрышчэньні ФЕДАР, князь Луцкі.

5. Карыят Гедымінавіч, у хрышчэньні МІХАГЛ (1301 - 1357).

6. Яўнута Гедымінавіч, пры хрышчэньні атрымаў імя ЯНА (нар. у 1303 г.), Вялікі Князь Літаўскі, пазьней князь Заслаўскі (каля Менску).

7. Аляксандар Нарымунтавіч (Глебавіч).

8. Андрэй, - Вінгальд Альгердавіч, князь Полацкі.

9. Дзімітры Альгердавіч, князь Трубчэўскі.

10. Карыгайла Альгердавіч, у хрышчэньні КАНСТАНЦІН, а пасьля прыняцьця каталіцтва КАЗІМЕР, князь Чарнігаўскі i Чартарыйскі, забіты ў 1390 г.

11. Валадзімер Альгердавіч, князь Кіеўскі, а пазьней Капыльскі, нарадзіўся ў 1390 г.

12. Карыбут Альгердавіч, у хрышчэньні ДЗІМІТРЫ (1358 - 1399).

13. Скіргайла Альгердавіч, у хрышчэньні ЯН, пасьля прыняцьця каталіцтва - КАЗІМЕР, кйязь Троцкі, пазьней вялікі князь Літоўскі, урэшце, - Кіеўскі намесьнік.

14. Ягайла, у хрышчэньні ЯКУБ (мы думаем, па аналёгіі з народнай вымовай: Іоанн - «Югайла», Еўан - «Югася», што хроснае імя яго было Ян), пасьля прыняцьця каталіцтва - УЛАДЫСЛАЎ, князь Віцебскі, пазьней - Вялікі Князь Літоўскі i ўрэшце - польскі кароль (1350 - 1434).

15. Луквён (Лігвеній) Сымвн Альгердавіч, князь Мсьціслаўскі.

16. Сьвідрыгайла Альгердавіч, у хрышчэньні ЛЕЎ, пасьля прыйма каталіцтва - БАЛЯСЛАЎ.

17. Зодзевіт Альгердавіч, пасьля хрышчэньня ЯН.

18. Міхайла - Васілі Альгердавіч, пасьля прыняцьця хрысьціянства АЛЯКСАНДАР - ВІГУНД, князь Керноўскі, атручаны ў 1393 годзе.

19. Вітаўт, або Вітальд Кейстутавіч, пасоля хрышчэньня АЛЯКСАНДАР (1344 - 1430).

У той час, калі пра князёў праваслаўных маем, няхай сабе i скупыя, весткі, дык аб тым, як праваслаўе пашыралася паміж літоўскімі баярамі i мяшчанствам, можам судзіць толькі з колькасьці цэркваў i манастыроў.

Праўда, што калі праваслаўную рэлігію вызнаваў князь, дык гэтым самым ён уплываў на ягонае акружэньне.

Ен быў прыкладам для баяраў, а нават i для мяшчанства.

Таму няма нічога дзіўнага ў тым, што ўва Ўласнай Літве было дастаткова шмат праваслаўных цэркваў. Прывяду тыя цэрквы, ящя нам ведамы:

У Вільні існавалі цэрквы Сьв. Тройцы, Сьв. Мікалая (у якой перахоўваліся мошчы мучанікаў АНТОНІЯ, ЯНА i ЕЎСТАФІЯ).

Прачысьценская царква, якую збудаваў Альгерд i ў якой ён быў пахаваны, Пятніцкая.

Апрача вышэйўспомненых цэркваў, у Літоўскім гаспадарстве падчас панаваньня ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАИЛЫ i ВІТАЎТА былі закладзены, або мы першы раз пра ix пачулі, наступныя цэрквы i манастыры: у Лагожску, або Лагойску, - Прадцечанскі манастыр (1387 г.); У Слуцку царква Сьв. МІХАІЛА.

У Крэве, Ашмянскага павету, у Віленскай зямлі, напэўна існавала царква ў XIV веку.

У Троках існавала царква Сьв. ЮРЫЯ, заснаваная жонкай ВІТАЎТА - ЮЛЬЯНАИ княгіняй Гальшанскай.

У Мазыры - Яснагорскі манастыр Сьв. ПЯТРА i ПАУЛА, аб якім успамінаюць у 1404 годзе.

У Слуцку - Усьпенскі. Сайор, закладзены ў 1404 - 1400 гадох князёўнай АНАСТАСІЯЙ АЛЕЛЬКАВОЙ.

У Віцебску - Дабуйскі манастыр, аб якім успамінаецца ў 1406 годзе.

У Маламажэйкаве, Лідзкага павету, у Віленскай зямлі, - Прачысьценская царква, закладзеная ў 1407 годзе ад ШЫМКА МЯШЧЭРСКАШЧА - ШКЛЕСКАГА (памылка ў датыроўцы паабудовы гэтай царквы - адмін. Павета) i ў Сынковічах, Слонімскага павету, у Гарадзенскай зямлі.

У Берасьці існавала царква Сьв. МІКОЛЫ, якую заснавала жонка Вітаўта Анна Сьвятаславаўна. Зацемка пра яе маецца ўжо ў 1418 годзе.

У Клецку, у Менскай зямлі, існавалі у першай чвэрці XV веку чатыры праваслаўныя царквы.

У 1427 годзе АЛЯКСАНДАР - ВІТАЎТ заклаў Шалецкую Царкву ў Гарадзенскай зямлі.

У Оршы, інснавала старажытная царква Сьв. МІКОЛЫ.

У КАЗАЧЫЗЬНЕ, Ковенскай зямлі; існаваў у XV стагодзьдзі праваслаўны манастыр.

Такая ведамая нам колькасьць цэркваў i манастыроў праваслаўных сьведчыць аб колькасьці вернікаў.

Для пабудовы гэтых сьвятыняў былі патрэбныя матарыяльныя сродкі.

Гэтыя сродкі паступалі ад вяльможаў i мяшчанаў, а гэта сьведчыць пра ахвярнасьць вернікаў Праваслаўнае Царквы ўва Ўласнай Літве.

Толькі людзі, захопленыя хрысьціянскім духам, маглі пабудаваць столькі сьвятыняў, ня толькі драўляных, але i мураваных.

Уступленьне ВОИШАЛКА ў манастыр ня было, як відаць з прыведзенага намі перапісу вернікаў Праваслаўя, здарэньнем вынятковым.

Князі i баяры, асабліва пад канец ix зямнога жыцьця, ішлі ў манастыр, каб лепш падрыхтавацца да вечнага жыцьця.

Хрысьціянскі містыцызм ужо тагды існаваў у Літве. Што датычыцца пытаньня аб тым, як да Праваслаўя аднесьліся іншыя пласты жыхарства ўва Ўласнай Літве за часоў УЛАДЫСЛАВА ЯГАИЛЫ, дык у гэтым напрамку вялікую ролю згуляла татарская няволя, у якую ўпалі рускія землі, што не належалі да Вялікага Княства Літоўскага.

Насельніцтва гэтых земляў бегла ад пагрознага няпрыяцеля ў Літву i сялілася тут, асабліва ў гарадох.

Гэтыя людзі займаліся пераважна рамяслом i гандлем. Яны будавалі цэрквы i пашыралі хрысьціянскую веру паміж мяшчанамі.

Таму няма нічога дзіўнага ў тым, што за часоў Ягайлы ў гарадох было шмат праваслаўных цэркваў.

За часоў Альгерда Вільня была пакроплена мучаніцкай крывёю Сьвятых мучанікаў АНТОНІЯ, ІОАНА i ЕЎСТАФІЯ (1347 г.).

Ix мучаніцкая сьмерць стала доказам таго, наколькі станоўкімі былі праваслаўныя ў сваей веры, бо большага доказу, чымся сьмерць за сваю веру, у выпрабаваньні станоўкасьці быць ня можа.

Аб тым, што Праваслаўе за часоў УЛАДЫСЛАВА ЯГАИЛЫ мела вялікую колькасьць вернікаў, гаворыць яшчэ тое, што, не зважаючы на прыніжанасьць гэтае рэлігіі пасьля вуніі з Польшчай, памінаючы розныя перасьледаваньні, яно праіснавала i існуе цяпер.

Пазьней, калі частка вяльможаў пакінула праваслаўную царкву i перайшла ў каталіцтва, або яшчэ пазьней іншая яе частка - у вунію, мяшчанства бярэ пад сваю апеку царкву i стварае брацтвы, якія змагаюцца за сваю веру.

Гаворачы пра вернікаў Праваслаўнае Царквы ў тую пару, трэба сказаць некалькі словаў пра літоўскіх сялянаў.

Вось - жа гэты элемэнт быў дужа кансэрватыўны, жыў ён, як было ўжо сказана, у нетрах дзікіх пушчаў i перахоўваў паганскую веру.

Не знаходзім беспасярэдных доказаў таго, піто гэтыя сяляне прымалі праваслаўе. Можна думаць, што пры наяўнасьці такое вялікае колькасьці праваслаўных цэркваў, пры такой вялікай колькасьці вернікаў «гэтае царквы паміж вяльможамі i мяшчанамі, некаторыя сяляне былі знаёмымі з Праваслаўем, якое пашыралася не загадамі валадароў, а словам праўды».

Нам здаецца, што зь бегам часу i ў выніку даўжэйшага сужыцьця з Русьсю ўсе Ліцьвіны прынялі - б Праваслаўе.

Аднак такі натуральны бег выпадкаў быў перачэркнуты ЎЛАДЫСЛАВАМ ЯГАИЛАМ. Гэты валадар загадаў Ліцьвінам - паганам прыняць каталіцкую веру. Ведама, што такі загад йавінен быў быць выкананы.

Пры такім палажэньні Праваслаўе, ад Вуніі Літвы з Польшчай, скіравала свой высілак у напрамку захаваньня тых вернікаў, якія яго ўжо вызнавалі.

Місійная дзейнасьць спынілася, а пачалася апалягетычная; што датычыцца маральнага стану вернікаў Праваслаўнае Царквы ўва Уласнай Літве, дык ён быў такім самым, як i на рускіх землях.

Нароўні зь вернікамі, чыё жыцьцё характарызавалася хрысьціянствам, нароўні з князямі, якія праводзілі жыцьцё ў рэлігійных разважаньнях у манастырох, была частка, якая вызнавала навуку Хрыста толькі намінальна, а жыла ў забабонах i дзікунстве.

Спадчына №5 - 1995. С. 191 - 246.

УНУТРАНЫ ЛАД ПРАВАСЛАЎНАЕ ЦАРКВЫ Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ ЗА ЧАСОЎ УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ

Праваслаўная Царква ў Вялікім Княстве Літоўскім ня толькі перад панаваньнем Уладыслава Ягайлы, але i за ягоных часоў ня мела дакладна акрэсьленага праўнага арганізацыйнага ладу.

Знаходзячыся ў цеснай лучнасьці з Усходняй Праваслаўнай Царквою, яна падпарадкавалася агульным царкоўным правілам.

Аднак. пад уплывам жыцьцёвых патрэбаў амаль усе памесныя цэрквы стваралі свае лякальныя законы, якімі кіраваліся нароўні з агульна - царкоўнымі законамі, перайшоўшымі ад вуснае традыцыі да забавязваючых правоў, складзеных у адпаведныя царкоўныя кадэксы.

Праваслаўная Царква ў Вялікім Княстве Літоўскім, аднак, нават за часоў Ягайлы ня здолела стварыць уласнага права, нармуючага яе рэлігійнае жыцьцё, i кіравалася Агульным Правам Усходняе Царквы.

Адзіным мясцовым законам, пісаным i абавязваючым Праваслаўную Царкву ў Вялікім Княстве Літоўскім, быў «Сьвіток Яраслава», зацьверджаны Вітаўтам.

Ен прадаўжае i дакладней абмяркоўвае «Устаў князя Ўладзімера».

Хоць тут i былі зроблены пэўныя крокі, каб стварыць мясцовае права, усё - ж царкоўныя законы сьпісаны з «Новаканону» Усходняе Царквы i не ахопліваюць усіх бакоў жыцьця Праваслаўнае Царквы у Вялікім Княстве Літоўскім.

Практычна ў жыцьці законы «Сьвітка Яраслава», як сьведчыць гісторыя, ня былі стасаванымі нават удзельнымі князямі, якія ў сваю чаргу выдавалі «ўстаўныя Граматы», меўшыя характар архаізмаў агульнага зьместу i трактаваўшыя правы царквы i духавенства ў гаспадарстве.

Спаміж ix асабліва вялікае царкоўна - праўнае значэньне для Праваслаўнае Царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім за часоў Уладыслава Ягайлы мела «грамата» Вялікага Князя Літоўскага Вітаўта, выдадзеныя ў 1415 годзе, гаварыўшая пра аддзяленьне Літоўскай мітраполіі ад Маскоўскае. Усе іншыя ў ix пераважным зьмесьце насілі маемасны характар, таму што гаварылі пра маемасьць i матарыяльны стан архірэйскіх катэдраў, манастыроў i паасобных цэркваў.

Можна сказаць, што Праваслаўная Царква ў Вялікім Княстве Літоўскім ня мела нават тэалягічнае сыстэмы i Катэхізму, у якіх былі - б разгорнуты праваслаўныя дактрыны аб Царкве, Царкоўным адзінстве, яе ўладзе, узаемаадносінах такіх элемэнтаў, як сьвецкі i духоўны, ствараючых царкоўную арганізацыю.

У абліччы гэтага, у строі Праваслаўнае Царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім усячасна адбывалася эвалюцыя, а часам раптоўныя зьмены ў арганізацыі цэнтральнае ўлады, у адносінах яе да зьверхніка - Канстантынопальскага Патрыярха, сынодаў ды ўдзелу вялікага князя i сьвецкае грамадзкасьці ў царкоўным кіраўніцтве.

Згэтуль выплывае заўсёдная зьменнасьць формаў праваслаўнае царкоўнае арганізацыі. Гэтыя рысы асабліва характэрныя для ладу Праваслаўнаіе Царквы ў Літоўскім Вялікім Княстве за часоў Ягайлы.

Пасьля прыйма хрысьціянства ўва Ўсходнім Абрадзе ўся Русь пабудавала сваю гіерархічную струкстуру царквы так, што, не зважаючы на свае тэрытррыяльныя абшары, яна складала адну Кіеўскую мітраполію з катэдраю мітрапаліта ў Кіеве, якой падлягалі паводле ўрадовых дадзеных Канстантынопальскае Царквы (1259 - 61 - 1282) наступныя рускія япіскапствы: 1) Вяліка - Наваградзкае, 2) Чарнігаўскае, 3) Суздальскае, 4) Растоўскае, 5) Вяліка - Ўладзімерскае, 6) Пераяслаўска - Рускае, 7) Вяліка - Белагародзкае дры Кіеве, 8) Сьвята - Юр'еўскае над ракою Росьсю, 9) Прлацкае, 10) Разанскае, 11) Цьверскае, 12) Сараеўскае, 13) Галіцкае, 14) Уладзімірскае, 15) Перамыскае, 16) Луцкае, 17) Тураўскае, 18) Холмскае i 19) Смаленскае.

У выніку заваяваньня i спусташэньня паўдзённае Русі татарамі кіеўскія мітрапаліты, пачынаючы з XIII веку, штораз часьцей пераносіліся з Кіева ў Уладзімер, дзе ствараецца новы дзяржаўны асяродак.

Каля 1300 году мітрапаліт Максім канчаткова перанёс туды рэзыдэнцыю сваёй мітраполіі.

Патрыярх пагадзіўся з такім станам рэчаў i канчаткова пастанавіў, што Кіеў будзе ўласьцівай сталіцай мітраполіі i першай сядзібай рускіх мітрапалітаў, у той час як япіскапства ў Уладзімеры над Клязьмай становіцца i сталым месцам прабываньня мітрапалітаў.

Перанясеньце мітрапалітальнае сталіцы мела вельмі паважнае значэньне для Паўночнае Русі i для яе гісторыі (Уладзімер).

Пачынаючы ад XIV веку Царква, як сьведчыць Прэсьнякоў, паводле К. Ходыніцкага, «была адным з найважнейшых дзейнікаў, спрыяўшых росту ўлады княстваў Уладзімерскага i Маскоўскага».

Пры гэтым Руская Царква, а ў першую чаргу мітрапаліты, сталіся галоўнымі побач вялікіх князёў стварыцелямі аб'еднаньня Русі.

Ад гэтага часу выходзяць на гістарычную арэну найвышэйшыя дастойнікі царквы, быццам у яе абароне, каб ратаваць душы верных, а на самай справе зьдзейсьніваюць настойліва пляны сьвецкіх паноў.

У абліччы гэтага валадары Паўдзённае Русі i Вялікага Княства Літоўскага, дзе праваслаўе займала выдатнае месца, пачалі клапаціцца пра тое, каб закласьці свае незалежныя ад мітрапалітаў Поўначы гіерархіі.

На першы позірк здаецца, што гэта была справа вылучна рэлігійнага зьместу, таму што кожнае гаспадарства, згодна з уставам Праваслаўнае Царквы, мае права ствараць незалежную гіерархію, аднак у сутнасьці справы ў бальшыні выпадкаў палітычныя праблемы гулялі не малую ролю.

Вось - жа дзякуючы такім прадумовам XIV век для Кіеўекай мітраполіі стаў эпохай пералому, бо пад узьдзеяньнем .літоўскіх i рускіх князёў, а ў роўнай меры i Кіеўскага мітрапаліта, у яе ўлоньні выявілася раздвоенасьць.

Бялікія князі, аб'яднаўшы рускія землі ўвакол трох галоўных асяродкаў - Уладзімера, Галіча, Вільні - здабылі кожны ў асобку падыходзячыя для гэтых трох палітычных цэнтраў i тры царкоўныя асяродкі, г. зн. самастойныя мітраполіі, спасярод якіх выдзяліліся наступныя мітрапаліты: адзін зь сядзібай у Ўладзімеры над Клязьмай (пазьней у Маскве), другі ў Галічы, а трэці Літоўскі ў Наваградку.

Такім чынам, адналітая Кіеўская мітраполія на парозе XIV веку распалася на мітраполіі: 1) Уладзімерскую, пазьней Маскоўскую, 2) Галіцкую i 3) Літоўскую.

Прыгледзьмася ў галоўных абрысах да гісторыі гэтае апошняе, г. зн. Літоўскае, што i з'яўляецца тэмай маёй навуковай дысэртацыі.

Першакрынічныя матарыялы адносна Літоўскае мітраполіі, як гаворыць украінскі гісторык М. Грушэвскі, зьяўляюцца непамерна скупымі.

Яна паўстае ў 1299 - 1300 г. у панаваньне Візантыйскага Імпэратара Андроніка Старэйшага i зьяўляецца доказам узрастаючае магутнасьці Літоўскага гаспадарства пад кіраўніцтвам Вітэна (1296 - 1315). Яе сядзібай зь першых дзён існаваньня быў Наваградак.

Яе межы нам бліжэй ня ведамы. Праўдападобна яны ахоплівалі ўвесь абшар Вялікага Княства Літоўскага.

Што датычыцца яе ўдзельнае вагі, дык спасярод іншых 110 мітраполіяў, залежных ад Канстантынопальскага патрыярха, яна займала 82 - ое месца.

Не зважаючы на пагрозныя нападкі Маскоўскіх мітрапалітаў i Ўладзімера - Суздальскіх князёў, Літоўская Мітраполія, закладзёная Вітэнам, утрымалася праз панаваньне ягонага наступніка Гедыміна (1316 - 1341).

У гэтым часе мітрапаліт Феафіл Літоўскі выступае на сынодзе ў Канстантынопалі (1329 г.). Гэты мітрапаліт памёр не пазьней 1330 г.

Ізь сьмерцю мітрапаліта Феафіла перастае існаваць самастойная Літоўская мітраполія.

Повадам гэтаму паслужыла тре, што «ў Літве было мала хрысьціянаў, а тым хрысьціянскім насельніцтвам, якое там было, мог легка кіраваць мітрапаліт Усяе Русі».

Такі аргумэнт праўдападобна прыдумаў мітрапаліт уладзімерскі Феагност, які імкнуўся аб'днаць усе рускія землі пад сваёй духоўнай уладай.

Ягонае жаданьне зьдзейсьнілася ў вышку падпарадкаваньня Ўладзімерскай мітраполіі япіскапстваў зьліквідаваных Літоўскае i Галіцкае мітраполіяў.

Гэтае падпарадкаваньне было ня толькі царкоўным, а зьяўлялася таксама палітычнай перамогай Масквы. Аднак такі трыумф ня трываў доўга таму, што Літоўскія князі, здабыўшы новыя рускія землі, не маглі забыцца пра праваслаўную мітраполію. У Літве i яшчэ за жыцьця Феагноста Альгерд (1345 - 1377), «вялікі кароль паклоньнікаў агню», рабіў пэўныя крокі ў напрамку аднаўленьня незалежнае Літоўскае мітраполіі.

Праўдападобна, бліжэй ня ведамы мітрапаліт Феадарыт з дапамогай i зь ініцыятывы літоўскіх князёў рабіў захады, каб здабыць Кіеўскую мітраполію, аднак патрыярх на гэта не згаджаўся, бо йшчэ жыў Феагноет, які, быўшы грэкам, мог легка параліжаваць захады вялікіх князёў Літоўскага i Галіцкага ў напрамку аднаўленьня ў ix гаспадарствах самастойных мітраполіяў. Пасьля сьмерці Феагноста сапраўдны стан рэчаў зьмяніўся.

За Кіеўскага мітрапаліта i ўсяе Русі высьвяцілі Русіна Сьв. АЛЯКСЕЯ. Штопраўда, такое высьвячэньне не ляжала ў інтарэсах Канстантынопалыкага патрыярха, які cтapаўcя, каб Русь ня толькі гіерархічна залежала ад Канстантынопалю, але каб мітрапалітамі для яе былі толькі грэкі

Пасьля высьвячэньня АЛЯКСЕЯ змаганьне за незалежную Літоўскую мітраполію закіпела з новай сілай, бо палітычны стан зьмяніўся настолькі, што ніяк нельга было захаваць гіерархічнае адзінства Кіеўскай мітраполіі.

У меру таго, як у рэзультаце заваяваньняў пашыраліся межы Літоўскага гаспадарства, паслаблялася дасюлешняя лучнасьць япіскапстваў Феагноста, здалёк ляжачых ад Уладзімера.

Прычынай гэтага было тое, што ў гэтых карэнна рускіх землях ставілі за япіскапаў ахрышчаных у праваслаўнай веры сыноў АЛЬГЕРДА, якія занядбалі духоўную апеку.

Апрача палітычных прычынаў, расла патрэба стварыць асобную мітраполію для праваслаўных епархіяў у Вялікім Княстве Літоўскім.

Нават Канстантынопальскі патрыярх, найвышэйшы ў той час зьверхнік Праваслаўнае Царквы на Русі, палічыў слушнай i неабходнай патрэбай, а нават сам першы, як гаворыць расейскі царкоўны гісторык Галубінскі, адхіляючы i адмовіўшыся прызнаць Феадарыта, запрапанаваў Альгерду высьвяціць амаль самастойнага мітрапаліта для В. Кн. Літоўскага.

Альгерд скарыстаў з такое прапановы i пасьля сьмерці Феагноста паслаў у Канстантынопаль, як кандыдата ў літоўскага мітрапаліта, сваяка па жонцы РАМАНА.

Раман прыбыў у патрыяршую сталіцу тагды, калі за мітрапаліта Кіеўскага i Ўсяе Русі быў высьвечаны Алякксей.

Памінаючы гэта, патрыярх Філафей, займеўшы з гэта вялікую матарыяльную карысьць зьмяніў нядаўна занятае становішча аб непадзельнасьці Кіеўскае мітраполіі i высьвяціў на Літоўскага мітрапаліта Рамана (1364).

Ягонай сталіцай астаўся Наваградак, як найдаўнейшая архіепархія ў Літве.

Згодна з пастановай патрыярхату, да Рамана, як Літоўскага мітрапаліта, павінны былі належаць епархіі: Літоўская, Полацкая, Тураўская, а таксама елархіі Малое Русі: Галіцкая, Уладзімерская, Пярэмыская, Луцкая i Холмская, у той час калі Кіеў i надалей належаў да Ўладзімерскага мітрапаліта сьв. АЛЯКСЕЯ. З такое пастановы быў вельмі незадаволены Мітрапаліт РАМАН, які хацеў, каб да Літоўскае мітраполіі належалі ўсе землі, якімі валодала Вялікае Княства Літоўскае.

Вось - жа з гэтае прычыны закіпела доўгатрывалае змаганьне паміж Раманам i Аляксеем, якіх у гэтай справе неаднаразова выклікаў Канстантынопальскі патрыярх.

Памінаючы тое, што Кіеў быў прызнаны мітрапаліту сьв. АЛЯКСЕЮ, РАМАН зараз - жа пасьля высьвячэньня накіраваўся ў гэтае места (1354), але пасьля таго як яго там не прынялі жыхары Кіева, прыбыў туды паўторна і, як мітрапаліт, правіў багаслужбы, рукапалагаў духаўнікоў ды называў сябе мітрапалітам Усяе Русі. Калі - ж мітрапаліт сьв. АЛЯКСЕЙ у 1358 годзе накіраваўся ў Кіеў, гэтаму супрацівіліся РАМАН нароўні зь Вялікім Князем АЛЬГЕРДАМ.

Гэты апошні праўдападобна загадаў укінуць у астрог сьв. АЛЯКСЕЯ, арыштаваць ягоных слугаў, а царкоўнае аблачэньне ды іншую богаслужбовую належнасьць паадбіраць.

Апрача Кіева, тэрыторыяй спаборніцтва двох мітрапалітаў была Цьверская епіскапія.

Змаганьне за Кіеўскае i Цьверскае япіскапствы паміж Аляксеем i Раманам загастрылася да такое ступені, што патрыярх для рассьледаваньня справы ў 1361 г. быў прымушаны выслаць на Русь сваіх паўнамоцных (апакрысарыяў).

У паміжчасе памёр мітрапаліт Раман (1361). Пасьля ягонае сьмерці патрыярщым актам Літоўская Мітраполія была ў 1364 г. улучана ў Уладзімерскую мітраполію, што мела за тытул мітраполіі «ўсяе Русі».

Пасьля гэтага барацьба за самастойную мітраполію закіпела з адноўленай сілай.

Аднак можна было прадбачыць згары, што ўсе спробы Альгерда атрымаць асобнага для Вялікага Княства Літоўскага мітрапаліта разаб'юцца аб супраціў у той час прыхільнае да Масквы візантыйскае палітыкі.

Распачалася даўгая, поўная драматычных мамэнтаў барацьба за пасад Літоўскае мітраполіі. Адважная дзейнасьці Вялікага Князя Літоўскага Альгерда, якога напачатку спаткала няўдача, не затрымалася на паўдарозе, але пэўная ў перамозе ішла далей.

Альгерд не хацеў, каб ягоныя падданыя былі залежнымі пад царкоўным паглядам ад мітрапаліта Уладзімерскага i Усяе Русі», які, як гаворыць зь некаторым перавялічэньнем Ходыніцкі, «Стаўшы мітрапалітам, аддаў сябе на службу князю (Уладзімерскаму)». «Гэта быў, - гаворыць ён, - вялікі палітычны дзяяч, але не рэлігійны, ані царкоўны».

З дапамогаю царкоўнае цэнтралізацыі пры мітрапаліце Аляксею Вялікі Князь Уладзімерскі пачаў аб'ядноўваць пад сваім зьверхніцтвам землі «Цэлае Русі». Мітрапаліт - жа, які ўвесь час быў пад ягоным вокам, стаўся ягоным палітычным аружжам, гатовым служыць на кожны кліч.

Вялікі Князь Літоўскі Альгерд ясна здаваў сабе справу зь вялічыні такое небясьпекі, асабліва ў апошнім дзесяцігодзьдзі свайго панаваньня, калі аставаўся ў трывалай вайне з Macквою.

Гэта відаць зь ліста Алгерда да Канстантынопальскага патрыярха, які напісаў у 1371 г., стараючыся ўстанавіць агульную мітраполію ў сваім княстве для рускіх земляў.

У гэтым лісьце ён скардзіцца на мітрапаліта Аляксея i гаворыць: «Аж да цяперашняга часу, ані за часоў маіх продкаў ня было такога мітрапаліта, як гэты мітрапаліт... Дай нам іншага мітрапаліта для Кіева, Смаленска, для Цьверу, для Малай Русі, для Новасіля, для Ніжняга Ноўгараду».

Разумеецца, што тут гулялі вялікую ролю ня толькі палітычныя» але i рэлігійныя матывы.

Мітрапаліт Аляксей пакінуў на ласку лесу бяз духоўнае апекі Літоўскую частку сваёй мітраполіі i зусім яе не наведваў.

У абліччы гэтага можна легка ўявіць, якім вялікім было жаданьне Альгерда вырваць рускія землі Вялікага Княства Літоўскага з-пад царкоўнае ўлады Маскоўскага мітрапаліта.

Асягненьне такіх замераў натрапіла на значныя цяжкасьці, хоць Вялікі Князь Альгерд, як гаворыць расейскі царкоўны гісторык Е. Голубінскі, - зусім слушна імкнуўся здабыць асобную царкоўную ўладу для свайго Княства.

Аднак такі прынцып, як гаворыць К. Ходыніцкі, «не адразу прызнаў грэцкі патрыярх, а тым больш ня мог зь ім пагадзіцца маскоўскі князь i тытулярны Кіеўскі мітрапаліт».

Вось таму, калі ў 1354 г. Альгерд здаволіўся заснаваньнем асобнае Літоўскае мітраполіі, мэты ягоныя цяпер сягалі далей.

З увагі на тое, што Кіеў належаў да Вялікага Княства Літоўскага, а літоўскія заваяваньні значна пашыраліся на Русі, Альгерд імкнуўся, каб мітрапаліт Цэлае Русі ўрадаваў у Кіеве.

Пытаньне аб тым, ці Масква падлягацьме ўладзе гэтага мітрапаліта, ці будзе мець іншага, для яго было абыякавым, абы толькі мітрапаліт Цэлае Русі меў сталую сядзібу ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Канстантынопальскі патрыярх Філафей у 1373 г. з мэтай разглядзець справу на месцы прыслаў на Русь свайго «апокрысарыя» КІПРЫЯНА, які, калі прыбыў на месца i азнаёміўся з тагачаснай сытуацыяй, сам пажадаў стаць Кіеўскім мітрапалітам.

З мэтаю асягнуць такі замер КІПРЫЯН перш - наперш адштурхнуў прысланага зь ім супрацоўніка, каб гэны апошні ня стаў сьведкам ягонае дзейнасьці i не перашкаджаў яму. Наступна ён наведвае мітрапаліта АЛЯКСЕЯ, дзе патрапіў пакіраваць справай так, што ад мітрапаліта атрымаў падарункі i паўнамоцтвы заступніцтва перад патрыярхам Канстантынопальскім у насьвятленьні спрэчкі зь Вялікім Князем Літоўскім. Аднак у сапраўднасьці дзейнічае ня згодна із сваім абяцаньнем.

КІПРЫЯН, як. сьведчыць расейскі гісторык Мітрапаліт Макары, «Атрымаўшы ад Ягонае Сьвяцейшасьці (г. зн. Мітр. АЛЯКСЕЯ) вялікую колькасьць падарункаў, накіраваўся ў Літву. Тут правёў даволі шмат часу ў прыемнасьцях, увайшоў у давер АЛЬГЕРДА i здабыў ягоную прыхільнасьць ды любасьць іншых князёў, прыгатаваў данос, поўны фальшывых абвінавачаньняў супраць АЛЯКСЕЯ i сам склаў лісты ад імені Вялікага Князя Літоўскага да патрыярха» у якіх пераконвалі яго, каб назначыў для ix мітрапалітам КІПРЫЯНА, ды пагражалі, што калі ix дамаганьні ня будуць споўненымі, дык будуць прасіць для сябе мітрапаліта з лацінскае царквы.

Пад канец 1376 году, за некалькі месяцаў перад сьмерцю, АЛЬГЕРД дабіўся ў Канстантынопальскім Патрыярхаце ўсё тое, чаго дамагаўся беспасьпяхова дагэтуль.

Канстантынопальскі патрыярх ФІЛАФЕЙ паверыў закідам супраць мітрапаліта АЛЯКСЕЯ, i 2 сьнежня 1375 году КІПРЫЯН быў абвешчаны Літоўскім мітрапалітам, а пасьля сьмерці мітрап. АЛЯКСЕЯ - мітрапалітам Цэлае Русі.

У якой меры да гэтага спрычынілася тагачаснае палітычнае палажэньне i як вялікую ролю ў Канстантынопалі згулялі грошы, якіх не шкадавалі ані АЛЬГЕРД, ані Масква, сказаць цяжка.

Ува ўсякім выпадку, гэта было для Вялікага Княства асягненьне агромністае вагі, якое, паміраючы ў хуткім часе, АЛЬГЕРД пакінуў у спадчыне ЯГАЙЛУ.

Імкненьні АЛЬГЕРД А i КШРЫЯНА зьдзейсьніліся!

Пасьля даўгога змаганьня, выдатна апісанага гісторыкамі Грушэўскім, Голубінскім i Мітрапалітам Макарам, Літоўская мітраполія здабыла сваю незалежнасьць з найвышэйшым гіерархам мітрапалітам КІПРЫЯНАМ, які з тытулам i ўладай мітрапаліта асеў у Кіеве.

КІПРЫЯН ня быў сэрбскага паходжаньня, як прыпушчае мітрапаліт МАКАР, а баўгарам з гораду Тырнова.

Паходзіў ён ізь ведамае шляхоцкае сям'і ЦАМБЛАКОЎ i быў родным дзядзькам па бацькаўскім боку тагачаснага Маскоўскага мітрапаліта ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА.

Даўжэйшы час быў манахам на Атосе. Пазьней, нямаведама якім чынам, стаў клерыкам Канстантынопальскага патрыярха.

Праф. гісторык Е. Голубінскі тлумачыць гэта тым, што КІПРЫЯН меў нямала сваякоў паміж вяльможаў у Канстантынопалі i Тырнове (ЦАМБЛАКОЎ).

Вось - жа зь ix падтрымкай ён стаў урадоўцам у Канстантынопальскім патрыярхаце Калі крыху пазьней займеў давер патрыярха, яго назначылі апокрысарыем і выслалі ў Літву з мэтаю выясьніць яе спрэчку з - мітрапалітам АЛЯКСЕЕМ, дзе з дапамогаю літоўскіх князёў i пры падтрымцы тых самых сваякоў яго паставілі мітрапалітам.

Аб дзейнасьці КІПРЫЯНА як Літоўскага мітрапаліта асталося вельмі мала вестак.

Зь лістоў, пісаных ім у 1378 годзе сьв. СЯРГЕЮ РАДАНЕЖСКАМУ, выплывае, што ён працаваў, наварочваючы Ліцьвіноў у хрысьціянства, i шмат каго спаміж ix ахрысьціў у праваслаўным абрадзе.

Пакуль жыў мітрапаліт Аляксей, i Вялікае Княства Літоўскае, i Масква мелі свайго асобнага мітрапаліта.

Кожны зь ix паводле акрэсьленьня Канстантынопальскага патрыярха лічыў сябе мітрапалітам Цэлае Русі.

Што праўда, яшчэ пры жыцьці сьв. Аляксея Кіпрыян імкнуўся скінуць яго са становішча мітрапаліта i стаць кіраўніком усяё Русі, аднак за жыцьця мітрапаліта Аляксея яму гэта не ўдалося.

Ноўгарадзкі летапісец з году 6884 (1376) піша пра яго: «Той же зимы приела митрополит Кипріян из Литвы свои послове и патриарши грамоты привезоша к владыце в Новгород и повествует тако благословил мя патріарх Филофей мітрополитом на всю русскую землю и новгородцы слышав грамоту и даша им ответ: посылай к великому князю, аже приимет тя князь великій митрополитом всея Русской земли, и нам еси мітрополітом. И слышав ответ Новгородский митрополит Кипріян и не сла на Москву к великому князю».

Мітрапаліт Аляксей (12.II.1378 г.) стаў Кіеўскім мітрапалітам, але абсяг ягонае ўлады не распашыраўся на Вялікае Княства Літоўскае i на Галіцкую Русь.

Тут мітрапалітам быў Кіпрыян, які меў пад сваёй уладай япіскапствы Чарнігаўскае, Полацкае,Смаленскае, Тураўскае, Галіцкае, Уладзімерскае, Пярэмыскае, Луцкае i Холмскае. Пяць апошніх япіскапстваў мелі асобнага мітрапаліта ў асобе Антонія, аднак, як гаворыць К. Ходыніцкі, чкалі мітрапаліт КІПРЫЯН атрымаў уладу над Праваслаўнай Царквой у Літве, у 1380 годзе падданай яму стала таксама Галіцкая мітраполія. Паводле акрэсьленьня патрыярхату, КІПРЫЯН, памінаючы тое, што Галіцкую мітраполію яшчэ займаў Антоні, меў быць мітрапалітам Літвы i Малое Русі.

Такім было праўнае становішча Праваслаўнай Царквы ў першы год панаваньня ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ.

Незадоўга, аднак, дзевяць месяцаў пасьля сьмерці АЛЬГЕРДА (1377), памёр мітрапаліт Аляксей (12.11.1378).

Пасьля сьмерці АЛЯКСЕЯ палажэньне мела зьмяніцца ў карысьць Вялікага Княства Літоўскага. На чале ўсяе Рускае Царквы, асяродак якое перанесься - бы ў Кіеў, павінен быў стаць Кіеўскі мітрапліт КІПРЫЯН, залежны ад Вялікага Князя Літоўскага.

Узьвядзеньце мітрапаліта КІПРЫЯНА на становішча мітрапаліта Цэлае Русі з рэзыдэнцыяй у Кіеве i ягоная залежнасьць ад Вялікага Князя Літоўскага былі - б балючым паражэньнем Масквы, але гэта прадбачыў вялікі князь Маскоўскі ДЗМІТР ІВАНОВІЧ, i ён ня думаў легка паддадца складу такіх умоваў. У працягу двох гадоў, якія прайшлі ад высьвячэньня КІПРЫЯНА да сьмерці мітрапаіта АЛЯКСЕЯ, ён старанна працаваў над падрыхтоўкай грунту для будучае дзейнасьці.

Перадусім яшчэ пры жыцьці сьв. Аляксея падшукаў чалавека, які - б стаў наступцам мітрапаліта i яком у могбы даверыць у такім цяжкім і. клапатлівым палажэньні, выплываючым зь відавочнае перавагі, якую віленскія ўлады здабылі ў Канстантынопальскага патрыярха.

Князю хацелася на становішчы мітрапаліта мець чалавека яму адданага i ад яго залежнага. Такім чалавекам быў ягоны спаведнік i канцлер Міцяй, які паходзіў з Каломны.

Ен быў, як сьведчыць Васкрасенскі летапіс, «красамоўны, начытаны i азнаёмлены з усімі «папоўскімі» справамі».

Аднак, не зважаючы на такія дадатнія рысы ягонага кандыдата, В. Кн. Дзімітр Івановіч спаткаўся зь немалою цяжкасьцю, прасоўваючы (сьвецкага) простага сьвяшчэньніка Міцяя ў мітрапаліты. Але i на гэта знайшоўся спосаб. Вось-жа калі памёр архімандрыт Спаскага манастыра, Дзімітр Івановіч загадаў безадкладна пастрыгчы ў манахі МІЦЯЯ ды ўзьвесьці яго ў сан архімандрыта вышэйназванага (Спаскага) манастыра.

Не зважаючы на тое, што Масква была прызвычаеная да самаволі князёў, усё ж такі Васкрасенская хроніка пра гэты выпадак гаворыць наступныя словы: «И ту бяше диво полно, иже до обеда белец сый, а по обеде архимандрит: Иже до обеда мірянйн а по обедемнихом начальник и старейшим старейшина и наставник и учитель и вождь и пастух».

Наступна В. Кн. Дзімітр пачаў рабіць ціск на старога мітрапаліта Аляксея, каб той зьмяніў становішча ў адносінах да Міцяя, бо ён (мітрап. Аляксей), не зважаючы на тoе, што быў адданым слугою Дзімітрыя Івановіча, хацеў, каб ягоным наступнікам стаў Сьв. Сяргей Раданежскі, а не Міцяй. Нарэшце мітрап. Аляксей быў прымушаны выканаць волю князя.

Назначэньне МІЦЯЯ наступцам мітрапаліта Аляксея спаткала паважную апазыцыю духавенства, якое не хацела прызнаць князевага стаўленьніка на такім высокім духоўным становішчы. (Бракуе летапіснага тэксту.)

Усякая апазыцыя была зломлена, а пасьля сьмерці мітрапаліта Аляксея МІЦЯЙ накіраваўся за благаславенствам да Канстантынопальскага патрыярха.

Такім чынам мэта, да якой імкнуўся В. Кн. Дзімітр Івановіч, была асягнена.

З паводзінаў Дзімітра Івановіча, аб якіх мы сказалі вышэй, відаць як шмат яму належала на тым, каб на становішчы мітрапаліта мець чалавека, упоўні адданага яму 1 - ад яго залежнага.

«Тымчасам, - гаворыць гісторык Е. Голубінскі, - калі ў Маскве выбіралі наступніка Аляксея, у Кіеве знаходзіўся ўжо гатовы ягоны наступнік мітрапаліт Кіпрыян, які пасьля сьмерці Аляксея павінен - бы ўзначаліць і Маскоўскую мітраполію.

У абліччы такіх абставінаў, у ня цэлага паўгоду пасьля сьмерці Аляксея (1378) Кіпрыян выбраўся ў падарожжа ў Маскву, каб там яго прызналі мітрапалітам Усяе Русі.

Гэтае падарожжа было нічым іншым, чымся небясьпечнай маніфэстацыяй таго, што Кіеўскі мітрапаліт, згодна з акрэсьленьнем патрыярхату, зьяўляецца галавою ўсяе Рускае Царквы i што маскоўскія епархіі павінны. яму падпарадкавацца так, як i літоўскія епархіі.

Кіпрыян ведаў, якія пачуцьці адносна яго меў Вялікі Князь Маскоўскі, i што сучасны мамэнт ня спрыяў асягненьню ягоных плянаў.

Калі - ж ён адважыўся на такое небясьпечнае падарожжа, дык гэта адзіна таму, што хацеў задэманстраваць сваю ўладу ў кіраваньні ня толькі Праваслаўнаю Царквою ў Вялікім Княстве Літоўскім, але i Царквою у в. Княстве Маскоўскім. Да гэтага axoдзiў агумэнт, што на колішніх мітрапалітаў, якія ўва Уладзімеры над Клязьмай i ў Маскве мелі рэзыдэнцыю, скардзіліся літоўскія епархіі, што ix пакідалі без апекі i наведваньня.

Мітрапаліт Кіпрыян, прыехаўшы ў Маскву, навязвае лучнасьць з праціўнікамі Міцяя i робіць захады, каб тут яго прызналі Мітрапалітам Усяе Русі.

Аднак прыхільнікі намераў В. К. Дзімітра Івановіча прынялі яго вельмі няпрыхільна. Калі ў палове чэрвеня 1378 г. зьявіўся ў мурох Вялікакняжскага гарадзішча, яго схапілі, абрабавалі, назьдзекваліся ды ўкінулі ў астрог.

У гэты час Вялікі Князь Маскоўскі пачаў гутаркі з наступцам Філафея патрыярхам Макарам, якога нават у царгародзкіх урадавых актах называлі «хабарнікам». Перамовы гэтыя далі В. Кн. Дзімітру Івановічу вельмі карысныя вынікі.

Незадоўга пасьля сьмерці мітрапаліта Аляксея ён (Дзімітр Івановіч) выстараўся ў патрыярха Макара лісты да духавенства ў Вялікім Княстве Маскоўскім, якія загадвалі, каб у Маскве не прынялі мітрапаліта Кіпрыяна.

Адначасна з гэтым улада над Праваслаўнай Царквою была пёраказана архімандрыту Міцяю з дамаганьнем, каб ён зьявіўся ў Канстантынопаль за благаславенствам.

У хуткім часе мітрапаліта Кіпрыяна выпусьцілі з маскоўскае вязьніцы, i ён сьпешна вярнуўся ў Кіеў, дзе кінуў пракляцьце на ўсіх тых, хто прыняў удзел у ягоным зьняволеньні, як праўнага мітрапаліта, назьдзекаваліся i спрычыніліся да гэтакага нячуваната паніжэньня.

Наступна ён накіраваўся ў Канстантынопаль (1379), каб там дабівацца сваіх правоў - кіраваньня Маскоўскімі епархіямі.

Аднак там, як ужо сказана вышэй, дзейнічаў уплыў Масквы, i Кіпрыян, як сьведчаць акты патрыярхату, прыбыў у Канстантынопаль «у час неадпаведны для асягненьня свайго намеру».

На падставе таго, шго гаворыць сам Кіпрыян у «Жыцьці Сьв. Пятра» аб прыняцьці, якое яго спаткала ў патрыярха Макара, i аб самым Макару, можна рабіць выснаў, што прыняцьце гэтае было для яго няпрыхільным,

Аднак у хуткім часе такі стан рэчаў зьмяніўся i ствaрыліся абставіны, якія вельмі спрыялі намерам Кіпрыяна.

У чэрвені 1374 году сталіца заняпадаючае Візантыйскае імпэрыі стала арэнай рэвалюцыі, якая займела ўплыў на справы патрыярхату, а таксама на лёс Рускае Царквы.

Стары Ян Палеалог вызваліўся з астрогу i зьвярнуў сабе імпэратарскую карону, якое яго пазбавіў ягоны ўласны сын Андронік. З упадкам Андроніка ўпаў i патрыярх Макар, якога Вялікі Князь Маскоўскі схіліў у бок благаславенства МІЦЯЯ мітрапалітам Маскоўскім.

Кіпрыян нават браў удзел у сынодзе, які скінуў «хабарніка» патрыярха Макара з займанага ім званьня.

Зьяўляецца магчымым, што i распараджэньне патрыярха Макара, вядучае да далейшага разьдзелу Рускае Царквы на дзьве мітіраполіі, было адкліканым.

Такое прыпушчэньне пацьвярджаецца тым, што на адным зь ягоных актаў зь верасьня 1379 году знаходзім подпіс Кіпрыяна ў поўным тытуле: «Уніжаны Мітрапаліт Усяе Русі».

Вестка аб гэтым, напэўна, хутка дайшла да МІЦЯЯ, бо ён, зьбіраючы зусюль грошы, патрэбныя на падарожжа ў Канстантынопаль з мэтаю атрымаць блаславенства раптам раздумаўся і, паводле сьведчаньня летапісаў, зьвярнуўся да Вялікага Князя Дізімітра Івановіча з наступнай прапановай: «У апостальскіх канонах напісана, што два або тры япіскапы могуць паставіць япіскапа, а ў канонах Рускае Царквы сказана: няхай зьберуцца 5 або 6 япіскапаў i няхай яны выберуць сабе япіскапа i мітрапаліта».

Вялікі Князь згадзіўся з такою думкаю выбару мітрапаліта бяз санкцыі Канстанцінопаля.

Аднак апазыцыя на чале з найбольш уплывовым япіскапам Суздальскім Дзіянісіем запратэставала супраць гэтага, i спроба абвесьціць МІЦЯЯ Маскоўскім мітрапалітам без благаславенства патрыярхату не ўдалася.

Зразумелая рэч, што МІЦЯЙ i Вялікі Князь Дзімітр Івановіч, панесшы паражэньне сваіх намераў, пастанавілі зьвярнуцца па дапамогу да Канстантынопальскагa патрыярха. «Яны вельмі добра ведалі, што там (у Канстантынопалі) вялікую дапамогу ім могуць прынесьці грошы,

Вось - жа МЩЯИ, забясьпечыўшыся грашыма i лістамі, аблягчаючымі атрыманьне крэдытаў, накіраваўся ў Канстантынопаль. Яму спадарожнічалі архімандрыты: ЯН ПЯТРОЎСКІ I ПІМЕН ПЕРАЯСЛАЎСКІ, МАРЦІН КАЛОМЕНСКІ, ДАРАПЕЙ ды шмат дастойнікаў духоўных i сьвецкіх.

Дарога была даўгая i стамляючая, бо вяла ў Каффу праз татарскія качэвішчы. З Каффы пасольства паплыло морам.

Ужо віднеліея муры Канстантынопалю, калі раптоўна, напэўна ад цяжкасьцяў падарожжа, цяжка расхварэўся i памёр на караблі кандыдат у мітрапаліты архімандрыт МІЦЯЙ.

Ягоная сьвіта дзякуючы гэтаму апынулася ў вельмі клапатлівым палажэньні. Пасьля некаторых хістаньняў пастанавілі пахаваць МІЦЯЯ ў Галаце, а спаміж трох архімандрытаў выбралі новага кандыдата на званьне мітрапаліта з тым, каб прадставіць яго ў Канстантынопалі як выбранага Вялікім Князем ДЗІМІТРАМ.

Гісторык Голубінскі лічыць, што такая думка зрадзілася не ў галовах спадарожнікаў МІЦЯЯ, але выключна сярод растаропных грэкаў у акружэньні самога патрыярха.

Паводле ягонае думкі, духоўныя, што былі на караблі, не маглі гэтага зрабіць. Зьяўляецца няпэўным i незразумелым, - гаворыць ён, - чаму паслы маглі адважыцца на такі надзвычайны крок, як самавольная пастанова шукаць кандыдата ў мітрапаліты спаміж трох архімандрытаў, каб самым бяз волі Вялікага Князя распараджацца мітрапалічай катэдрай.

На гэта было патрэбным, каб яны былі людзьмі цалком нерассуднымі або двугаловымі.

Як - жа можна сабе вытлумачыць такі ix непраўдападобны паступак? Адзіным магчымым i праўдападобным зьяўляецца тое, щто ix падвучылі да гэтага i зацікавілі грэкі».

Аднак - жа разважаньні гісторыка Голубінскага зьяўляюцца вельмі хісткімі.

Зьяўляецца ведамым, што для належнае ацэнкі кожнага гістарычнага факту трэба добра ведаць абставіны, у якіх ён займеў месца.

Вось жа сьвіта памёрлага МІЦЯЯ вельмі добра разумела, што ix зварот з - пад муроў Канстантынопалю ў Маскву без благаславенства патрыярхам мітрапаліта быў - бы раўназначным з пахаваньнем калі не назаўсёды справы Маскоўскае мітраполіі, дык прынамсі даў - бы КІПРЫЯНУ магчымасьць перамогі, што было вельмі нявыгадным усёй палітыцы Вялікага Княства Маскоўскага. Вось - жа спадарожнікі МІЦЯЯ пастанавілі ратаваць сытуацыю тым, што, пасьля некаторых церцяў, выбралі спаміж сябе кандыдата ў Мітрапаліта ў асобе архімандрыта ПІМЕНА.

Наступна на адным зь лістоў з подпісам Вялікага Князя напісалі пэтыцыю, рэкамэндуючую Пімена ў мітрапаліта.

З такімі фальшыўкамі яны прыехалі ў Канстантынопаль. Аднак там яны адразу спаткаліся зь вялікімі цяжкасьцямі пры зьдзейсьненьні ix намеру.

Не зважаючы на самыя ўрачыстыя прысягі, якімі зьвязалі сябе маскоўскія паслы, ix ашуканства выйшла на яў. Мітрапаліт Макар гаворыць: «Ня можа быць, каб у Канстантынопалі ня ведалі праўды: там знаходзіўся ўжо i Дзяніс, япіскап Суздальскі, вораг МІЦЯЯ, i Кіпрыян, мітрапаліт Кіеўскі, які прыбыў коратка перад гэтым, якія не маглі не паведаміць аб тым, хто кіраваў Маскоўскай царквою больш чым год i каго Вялікі Князь Дзімітр меў замер выслаць у Грэцыю, каб атрымаць пасьвячэньне Мітрапалітаі.

А далей мітрапаліт Макар піша: «Кесар Ян VI Палеалог i патрыярх (Ніл), калі ліст быў прачытаны на саборы, нд выказаў ніякага зьдзіўленьня i толькі сказаў: «Пашто расейскі князь піша пра ПІМЕНА, калі на Русі ёсьць ужо гатовы мітрапаліт Кіпрыян?

Мы ЯГО высылаем на рускую мітраполію, а ставіць іншага мітрапаліта ня лічым патрэбным».

У абліччы такога стану рэчаў ад маскоўскага пасольства вымагалася больш энэргічная дзейнасьць.

Вось - жа з дапамогаю розных сродкаў, а пераважна подкупаў, яны паволі схілілі на свой бок сяброў сьв. Канстантынопальскага сыноду, апрача Нікейскага мітрапаліта ФЕАФАНА, які трывала бараніў справу Кіпрыяна.

Аднак, калі Феафан цяжка захварэў i таму ня змог прыбыць на паседжаньне Сьв. Сыноду, выслалі да яго сваіх паслоў з мэтаю паразумецца i з дапамогаю спрытных тактычных крокаў i захадаў здолелі яга нагаварыць, каб адступіўся ад Кіпрыяна i паддаўся бальшыні.

У чэрвені 1380 году прыехаў Ніл абвесьціць Пімена мітрапалітам Кіева i Ўсяе Русі. Такі рэзультат быў асягнены з дапамогай маскоўскіх грошай, якімі ў Канстантынопалі быў падмінаваны грунт пад нагамі Кіпрыяна, так што ён быў прымушаны згадзіцца на кампраміс.

Ягонае становішча было настолькі небясьпечным, што зьявіўся намер пазбавіць яго званьня мітрапаліта.

Становішча патрыярха ў адносінах да Кіпрыяна, гаворыць К. Ходыніцкі, было вельмі арыгінальным. Бо, кажа, зразу патрыярх хацеў пазбавіць Кіпрыяна званьня мітрапаліта i пазбавіць яго навет Кіева i Літоўскіх япіскапстваў. I толькі зь літасьці да Кіпрыяна патрыярх згадзіўся на тое, каб астаўся мітрапалітам Малое Русі i Літвы.

Мітрапаліт Кіпрыян, хоць i атрымаў некалькі месяцаў таму назад зацьверджаньне ўзначаліць Мітраполію ўсіх рускіх земляў, рады ці ня рады, быў змушаны пагадзіцца з падзелам Рускае Царквы i задаволіцца становішчам мітрапаліта Малое Русі i Літвы.

Ен нават ня змог абараніць таго, каб яму пакінулі тытул Кіеўскага мітрапаліта, хоць Кіеў належаў да Вялікага Княства Літоўскага. Сьв. Сынод выдаў распараджэньне, што Кіеўская сталіца павінна належаць да мітрапаліта ПІМЕНА.

Пры гэтым абасноўваліся на цьверджаньні, «што зьяўляецца немагчымасьцю стаць архірэем Вялікае Русі, калі ня быць перш абвешчаным мітрапалітам Кіева, які зьяўляецца агульнай Царквою ўсяе Русі i зьверхняй мітраполіяй».

Такім чынам i на далей захоўваўся падзел Рускае Царквы на Літоўскую i Вялікарускую мітралоліі, а перавага В. Кн. Літоўскага або Маскоўскага вырашала аб становішчы мітрапаліта ў дачыненьні да абодвух гаспадарстваў.

Спазнаўшы паражэньне, мітрапаліт Кіпрыян, не чакаючы на высьвячэньне свайго суперніка, вярнуўся ў Літву.

Гісторык Макар гаворыць: «Ён ня мог змагацца зь ПІМЕНАМ тым самым аружжам, якім змагаўся гэты апошні».

Альгерд, Вялікі Князь Літоўскі, які перад гэтым апекаваўся Кіпрыянам, ня мог яму цяпер дапамагчы, бо ўжо ня жыў. Само - ж акрэсьленьне папярэдняга сабору аб правох Кіпрыяна ў Вялікай Русі цяпер было заменена гэтым саборам у адваротным напрамку.

Усё гэта засмуціла яго да такое ступені, што, не разьвітаўшыся з патрыярхам i іншымі сябрамі сабору, патайна выехаў з Канстантынопалю ў Кіеў.

Новаабвешчаны ПІМЕН, які подступам здабыў сабе званьне мітрапаліта, ня ўзяў у рукі кіраваньня, бо Вялікі Князь ДЗІМІТР, якому дапушчанае ім (Піменам) надужываньне ня вельмі спадабалася, перад зваротам ПІМЕНА ў сьнежні 1381 году распачаў перамовы зь мітрапалітам КІПРЫЯНАМ, якія закончыліся заключэньнем згоды пасьля бітвы на Кулікоўскіх палёх.

У дзень Гасподняга Ўшэсьця 1381 году мітрапаліт КІПРЫЯН прыбыў у Маскву, дзе быў вельмі ўрачыста прыняты i прызнаны мітрапалітам Кіеўскім i Ўсяе Русі.

У той - жа самы час мітрапаліт ПІМЕН, які ў пару месяцаў пазьней зьвярнуўся з Канстантынопалю, быў пасаджаны ў астрог. Гэта быў новы i вельмі цікавы паварот таго часу ў гісторыі Рускае Царквы, аб якім, нажаль, да нас дайшлі скупыя i ляканічныя весткі.

Вось як «Воскрес. Летапіс», пад 6888 (1380), запісаў: «Тое же зимы посла князь велнкій по Кипріяна митрополита на Кіев». У наступным годзе 6889 - чытаем у гэтым самым Летапісе - «На Вознесеніев день прійде Кипріян на Москву».

Удакладненьне тых ляканічных летапісных вестак знаходзім у сучасных помніках, ахопліваючых гісторыю Рускае Царквы ў тыя гады, якія былі ўключаны ў Воскрес. Летапіс: «Пріиде весть к Великому князю, яко Митяй умре а Пимен в митрополиты стал; князь же великій не всхоте Пимена в митрополію, рече: «аз не послах Пимена стати на митрополію, но послах его яко единого от служащих Митяю, что се ныне слышу таковая» и посла на Кіев по Кипріяна митрополита Феодора игумена Симоновского, отца своего духовного и пойде с Москвы на великое заговеніе по Кипріяяа митрополита зовущи его на Москву от великого князя. Кипріян же прійде из Кіева на Москву в четверток 6 недели по Пасце на праздник Вознесенія, а срете его весь народ града Москвы, князь же великій Димитрій Ивановичъ пріят его с великою честью и любовію. По седми же месяцах прихода его, прійде весть, яко Пимен иде из Цареграда на Русь митрополитом, князь же великій посла противу ему, и егда бысть в Коломне, и ту разведаша от него вся сущая люди бывшия с ним, и сняша с него клобук белый и весь сан митрополическій отнята от него и приставивша к нему Ивана Григорева Чюрилова, наричаемаго Драницу, и поведоша Пимена в заточеніе с Коломны на Охну не замаа Москвы и оттоле к Переяславлю таже к Ростову и к Галичу, приведши же его на Чюхлому, ту посадиша его: и пребысть ту едино лето и оттуда веден бысть в Тверь.

Такім. чынам мітрапаліт КІПРЫЯН стаў прызнаным Вялікім Князем Маскоўскім Дзімітрам Івановічам мітрапалітам Кіева i Цэлае Русі пад умовай, што ён (Кіпрыян) пакіне Кіеў i паселіцца ў Маскве.

Пасьля перамогі над татарамі на Кулікоўскім полі аўтарытэт Вялікага Князя Дзімітра Івановіча быў таці вялікі, што КІПРЫЯН пажадаў пасяліцца ў Маскве больш, чымся аставацца ў Вялікім Княстве Літоўскім, дзе ў той час адбывалася грамадзянская вайна.

Паводле сьведчаньня летапісаў, Дзімітр Данскі першы зьвярнуўся з прапановай КІПРЫЯНУ.

Што паклікала яго зрабіць такі крок, што схіліла яго шукаць згоды зь мітрапалітам Літвы i Малое Русі, якога ён сам два гады таму назад гэтак ганебна зьняважыў, - цяжка знайсьці адказ на такое пытаньне.

Трудна дапусьціць думку, што толькі гнеў, выкліканы самавольным паступаньнем пасольства, быў адзінай прычынай гэтага.

Пасьля бітвы на Кулікоўскім полі скрозь плыла слава пра Дзімітра Івановіча, слава пераможцы татараў i зьнішчальніка кайданоў ненавіснаe няволі.

Ягоная зорка зазьзяла так ясна, што ён бачыў перад сабою дарогу расчыненай для стварэньн гэгэмоніі Масквы над усімі рускімі землямі, а нават тымі, якія знаходзіліся пад зьверхніцтвам Вялікага Князя Літоўскага.

Гэтую мэту можна было лягчэй асягнуць пры дапамозе ўплыву царквы. Дзеля гэтага падзел Рускае Царквы ў дадзеную хвіліну на дзьве мітраполіі, аб чым два гады таму назад стараўся Вялікі Князь Дзімітр, быў непатрэбны i бескарысны.

Пакліканьне КІПРЫЯНА на мітрапаліта Маскоўскага i Цэлае Русі аб'ядноўвала рускую Праваслаўную Цареву i ставіла яе ў залежнасьць ад Масквы.

Кіпрыян, з свайго боку, пабачыўшы аслабленьне прэстыжу Вялікага Княства Літоўскага ў выніку паражэньня войска Ягайлы на Кулікоўскім полі, якое памагала Мамаю, i ў рэзультаце росту вагі В. Кн. Маскоўскага, пастанавіў перайсьці на бок Дзімітра Івановіча.

Аднак такі стан рэчаў у хуткім часе цалком зьмяніўся. «Вялікія грашовыя сумы, - гаворыць гісторык Е. Голубінскі, - якімі ПІМЕН заплаціў за катэдру мітрапаліта ў Канстантынопалі, зрабілі тое, што гісторыя на гэтым ня скончылася».

Патрыярх Hiл, калі даведаўся, што ягоныя стараньні пра ПІМЕНА асталіся безрэзультатнымі i што замест (атрыманьня) катэдры ён апынуўся ў вязьніцы, зьвярнуўся з новымі, больш энэргічнымі захадамі за яго.

Насьледзтвам гэтага было тое, што Вялікі Князь выслаў з Масквы КІПРЫЯНА, а на катэдру паклікаў папярэдня зъняволенага ПІМЕНА.

Падчас наезду Тахтамыша на Маскву мітрап. КІПРЫЯН, пабачыўшы небясьпеку, падаўся з Масквы ў Цьвер, да сваяка АЛЬГЕРДА, МІХАІЛА АЛЕКСАНДРАВІЧА.

Гэтага было дастаткова, каб на яго ўпала падазрэньне ў тым, што ён рыхтуе здраду супраць ДЗІМІТРА ІВАНОВІЧА, i 7 кастрычніка 1382 г. КІПРЫЯНА выселілі з Масквы, а ў ягонае месца паставілі ПІМЕНА (1382 - 9) i гэтым здаволілі патрабаваньні ііатрыярха ШЛА.

Мітрапаліт КІПРЫЯН ізноў перанёсься ў Кіеў, пад уладу ЯГАЙЛЫ, дзе пасьля ўпадку КЕИСТУТА перад мітраполіяй раскрыліся сьвятлейшыя, чымся ў Маскве, гарызонты.

Што датычыцца ПІМЕНА, дык яго ў хуткім часе скінулі з займанага ім становішча мітрапаліта, i Вялікі Князь ДЗІМІТР ІВАНОВІЧ выслаў у 1384 г. у Канстантынопаль ДЗЯНІСА, япіскапа Суздальскага, ,як кандыдата ў мітрапаліта Маскоўскага.

Не зважаючы на тое, што ў Рускай Праваслаўнай Царкве ўжо былі два мітрапаліты - ПІМЕН i КІПРЫЯН, патрыярх, як сьведчыць гісторык мітрапаліт Макар, абвесьціў япіскапа ДЗЯНІСА мітрапалітам.

Як відаць, у Канстантынопалі ў той час панавала такая маральная атмасфэра, што калі - б туды зьявіліся ўсе рускія япіскапы з мэтаю купіць сьвятасьць мітрапаліта, дык хто ведае, ці ix жаданьні ня былі - б здаволеныя.

Гісторык Голубінскі лічыць, што ДЗЯНІС ня быў абвешчаны мітрапалітам у Канстантынопалі, але ўзьвядзеньне яго ў сан было зроблена двума грэцкімі мітрапалітамі МАЦЬВЕЕМ i НІКАНДРАМ у Маскве. Патрыярх НІЛ прыслаў ix на Русь у 1384 г. для рассьледаваньня справаў.

«Такім чынам, - гаворыць Голубінскі, - у нас мела месца нябывалае здарэньне - рукапалажэньне расейскага мітрапаліта ў самой Расеі рукамі грэцкіх мітрапалітаў».

Аднак у сапраўднасьці такога здарэньня ня было: ДЗЯНІСА, калі ён вяртаўся з Канстантынопаля праз Кіеў у Маскву, схапіў, вельмі магчыма, з намовы КІПРЫЯНА, Уладзімер Альгердавіч i ўкінуў у вязьніцу, у якой ён праз год памёр.

Мітрапаліты, прысланыя з Канстантынопаля для разгляду справаў Рускае Царквы, прыехалі ў Маскву зімою 1384 г. і, разгледзеўшы справу, асудзілі ПІМЕНА віноўнікам ды скінулі яго са становішча Маскоўскага мітрапаліта.

Нездаволены ПІМЕН 9 траўня 1385 году выехаў у Канстантынопаль, дзе дамагаўся, каб ягоную справу разгледзеў суд сабору.

Патрыярхат дазволіў яму выконваць сьвятыя дзеяньні да тае пары, пакуль зьвернуцца паслы, якія выканалі сьледзтва.

Незадоўга зьвярнуліся паслы, а разам зь імі прыехаў пакліканы патрыярхам КІПРЫЯН. Магчымым зьяўляецда, што ён у самай справе быў абвінавачаны ПІМЕНАМ i Вялікім Князем Маскоўскім.

Гэта становіцца праўдападобным з таго, што, калі ў 1386 годзе кесар, з мэтаю палагодзіць свае справы, паслаў да Вялікага Князя Літоўскага часова мітрапаліта КІПРЫЯНА, гэты апошні мусіў падпісацца, што вернецца ў Канстантынопаль на саборны суд, які зьбярэцца для разгляду пастаўленых яму закідаў.

Мітрапаліты КІПРЫЯН i ПІМЕН у чаканьні суду пражылі ў Канстантынопалі блізка тры гады, а Праваслаўная Царква ў Вялікім Княствё Літоўскім i В. К. Маскоўскім была пакінута на волю лесу.

Нарэшце, пасьля даўгіх спрэчак i працэсаў, суд патрыярха АНТОНІЯ пазбавіў ПІМЕНА званьня мітрапаліта, а адзіным мітрапалітам Цэлае Русі прызнаў КІПРЫЯНА.

У гэтай справе гісторык Голубінскі гаворыць, што ў канцы 1387 г. i пачатку 1388 г. мітрапаліт ПІМЕН быў пазбаўлены ягонага званьня патрыярхам НІЛАМ, а мітрапаліт КІПРЫЯН быў прызнаны мітрапалітам Цэлае Русі; у 1389 годзе такое рашэньне было пацьверджана патрыярхам АНТОНІЕМ».

Калі КІПРЫЯН, быўшы ў Канстантынопалі, дабіваўся катэдры мітрапаліта Цэлае Русі, у Вялікім Княстве Літоўскім адбылася Крэўская Вуня 1385 году, якая згуляла ад'емную ролю для праваслаўя, паніжаючы гэтую рэлігію.

Для КІПРЫЯНА асабіста, як мітрапаліта, яна ня мела такіх балесных насьледкаў Праваслаўнае Царквы ў цэлым, таму што ён знаходзіўся ў вельмі добрых асабістых суадносінах з Уладыславам Ягайлам i Вітаўтам, зь якімі меў лучнасьць i тагды, калі пражываў у Маскве.

Ен нават пісаў патрыярху аб тым, што Ягайла зьяўляецца найлепшым ягоным прыяцелем.

Падчас ягонага прабываньня на становішчы мітрапаліта Цэлае Русі (1389 - 1406) КІПРЫЯН прыяжджаў да Вялікага Князя Літоўскага аж два разы.

Першы раз ён наведаў Вялікае Княства Літоўскае ў Вялікі Пост 1396 г. Разам зь ім прыехаў да свайго цесьця В. Кн. Маскоўскі Дзімітр Івановіч.

Пасьля таго як яны супольна адсьвяткавалі Вялікдзень, КІПРЫЯН паехаў у Кіеў, дзе жыў да 7 кастрычніка 1397 г. Пасьля гэтага ён вярнуўся ў Маскву.

Што рабіў КІПРЫЯН падчас паўтарагадовае бытнасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім у галіне кіраваньня

Царквою, нам ня ведама, апрача таго, што супольна зь Ягайлам працаваў над увядзеньнем царкоўнае вуніі.

У другой палове XIV веку, калі націск Туркаў на Канстантынопаль рабіўся штораз больш пагражаючым, усіліліся стараньні Візантыйскіх імпэратараў заключыць вунію з Рымам:. Папы, разумеецца, ахвотна падтрымоўвалі такое імкненьне.

У выніку гэтага ў канцы XIV i на пачатку XV стагодзьдзяў справа аб'еднаніня Праваслаўнае Царквы з Каталіцкім Касьцёлам сталася найгалаўнейшай праблемай тагачаснага жыцьця ня толькі рэлігійнага, але i палітычнага.

Вось - жа Уладыслаў Ягайла ня мог быць абыякавым да ідэі царкоўнае вуніі таму, што ў ягоным гаспадарстве былі вернікі Праваслаўнае Царквы i Каталіцкага Касьцёлу.

Прапаганду царкоўнае вуніі ў Вялікім Княстве Літоўскім узначальваў сам кароль, улюблены ў грэцкае мастацтва i ўпрыгожваючы творамі такога стылю сьвятыні ў Польшчы.

З свайго боку, мітрапаліт КІПРЫЯН спрыяў напрамку, які ўзначальваў кароль.

Праўдападобна з такою мэтаю яшчэ перад паходам пад Нікрополіс Уладыслаў Ягайла разам зь мітрапалітам КІПРЫЯНАМ выслалі лісты да Канстантынопальскага патрыярха.

Лісты караля i мітрапаліта не захаваліся да нашых дзён, i аб тым, што яны былі высланы, можна рабіць выснавы, як гаворыць К. Ходыніцкі, «адзіна з адказу патрыярха АНТОНІЯ, высланага ім каралю i мітрдпаліту ў студзені 1397 г.».

Гэты адказ не спрыяў намерам караля, бо патрыярх пісаў наступныя словы: «і мы молімся за гэта, толькі цяпер час не адпаведны, ані месца. Гэтая справа вымагае сусьветнага сабору, а не мясцовага, а час не дазваляе паехаць туды ані патрыярху, ані ягонаму заступніку, ані каму - небудзь з нашых архіпастыраў або блізкіх асобаў, таму што вайна (паражэньне хрысьціянскіх войскаў пад Акрополіс) нам пагражае, загарадзіла ўсе дарогі для нас i кінула нас у вялікую бяду. Ды, зрэшты, нават у мірны час Русь не зьяўляецца месцам, адпаведным для экумэнічнага сабору».

На гэтым часова скончылася прапанова вуніі ў 1396 г., якая адрозьніваецца ад іншых падобных спробаў тым, што перамовы пачаліся Канстантынопалю, а не, як звычайна, з Рыму.

Другі раз мітрапаліт КІПРЫЯН прыбыў у Вялікае Княства Літоўскае ў 1404 г..

Падчас гэтага падарожжа яго вельмі шчодра прымаў Вітаўт у Вільні. Наступна ён накіраваўся ў Кіеў, дзе загадаў зьняволіць i адаслаць у Маскву намесьніка i ўрадаўцаў за надужываньні, а на ix месца паставіў новых, ды на жаданьнё Вітаўта скінуў са становішча япіскапа тураўскага Антонія, на якога ўпала падазрэньне ў тым, што падтрымоўваў з татарамі дачыненьні, некарысныя для Вялікага Княства Літоўскага.

Тацішчэв, паводля Голубінскага, запазычыўшы няма ведама скуль весткі, цьвердзіць, што Антонія ачарнілі ў вачох Вітаўта «лацінцы», якія яго ненавідзелі за тое, щто ён сурова караў ix за гэрэзыю, узмацоўваў Літву i Валынь у навуцы, адпалых наварочваў, а хісткіх узмацняў i рабіў цьвёрдымі ў пазнаньні праўды, i што не маглі ўстрымаць яго ані падарункамі, ані пагрозамі.

Нам ведама толькі тое, што КІПРЫЯН, скарыстоўваючы волю Вітаўта, выслаў япіскапа Антонія ў Сіманаўскі манастыр у Маскве.

Падчас апошняга падарожжа ў Вялікае Княства Літоўскае дачыненьні паміж КІПРЫЯНАМ ды Ягайлам i Вітаўтам былі як магчыма найлепшымі.

Ен прымаў удзел у парадах Вітаўта зь Ягайлам на нейкім бліжэй нам ня ведамым зьезьдзе ў Мілолюбію (1405) падчас прыгатаваньняў да вайны з Масквою.

Адным словам, як гаворыць Ходыніцкі, мітрапаліт КІПРЫЯН цешыўся поўным даверам валадароў Вялікага Кпяства Літоўскага i Польскага Гаспадарства.

Ці КІПРЫЯН шукаў такіх добрых суадносінаў для карысьці Праваслаўя ў Вялікім Княстве Літоўскім, ці наадварот, таму што мала дбаў пра яго, сказаць вельмі цяжка.

Аднак, памінаючы добрыя дачыненьні, ЯГАЙЛА не схацеў падтрымаць захады КІПРЫЯНА пра поўную ліквідацыю Галіцкае мітраполіі i ўвесь час выступаў у яе абароне. Нарэшце, пасьля доўгіх хістаньняў, трэба думаць, у 1405, а напэўна ў 1415 годзе, значная яе частка была падпарадкавана Кіеўскай мітраполіі. Дакладных першакрыічных вестак пра гэта ня маем. Ведамым зьяўляецца тое, што ў 1405 годзе мітрапаліт КІПРЬІЯН ужывае тытул мітрапалітаў Кіеўскіх, Галіцкіх i Цэлае Русі.

У той самы час, падчас ягонае бытнасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім, ён высьвяціў разам зь япіскапам Луцкім i Холмскім для Ўладзімера япіскапа ГОГОЛЯ, чаго ня змог - бы зрабіць нават са згодай караля i Вялікага Князя, калі - б ня быў Галіцкім мітрапалітам, да якога гэтыя япіскапствы належалі.

Пасьля звароту ў Маскву зь, Вялікага Княства Літоўскага мітрапаліт КІПРЫЯН пачаў падаць здароўем.

Каб запабегчы гарадзкім чуткам, пасяліўся ў вёсцы Галенішчава, дзе памёр 16 верасьня 1406 г. За чатыры дні перад ягонай сьмерцю ён напісаў разьвітальную грамату, у якой усім верным абвесьціў прабачэньне i благаславенства ды ўзаемна прасіў прабачэньня для сябе.

Згодна з жаданьнем памёрлага, яе прачыталі над ягонай труною падчас Божае службы над ягонымі астанкамі.

Ніканава хроніка, паводле Голубінскага, дае характарыстыку КІПРЫЯНА, як мітрапаліта вельмі асьвечанага, дабрадзейнага i вельмі энэргічна павучаючага «Божае Слова».

Пасьля сьмерці КІПРЫЯНА (1406) пачалося на нова змаганьне за падзел Рускае мітраполіі на Літрўскую i Маскоўскую.

Асноўнай прычынай гэтага была барацьба Вялікага Княства Літоўскага зь Вялікім Княствам Маскоўскім.

Вялікі князь Маскоўскі ВАСІЛЬ ДЗІМІТРАВІЧ выслаў сваіх паслоў у Канстантынопаль прасіць, каб патрыярх i імпэратар выбралі i прыслалі ў Маскву мітрапаліта.

Вялікі Князь Літоўскі ВІТАЎТ таксама выслаў, як кандыдатй ў Кіеўскага мітрапаліта, архіяпіскапа ФЕАДОСІЯ.

Маскоўскія ўплывы ў Канстантынопалі перамаглі, i мітрапалітам Цэлае Русі ў дзень 8 верасьня 1408 г. быў абвешчаны грэк з Морлі ФОЦІЙ.

Вялікі Кн. Літрўскі ВІТАЎТ прыняў яго, як мітрапаліта Праваслаўнае Царквы, у сваё гаспадарства, толькі пасьля таго, як ён даў абяцаньне, што будзе клапаціцца пра яе дабро.

Але ФОЦІЙ ня быў такім выдатным дыпляматам, як ягоны папярэднік. У 1410 годзе, акружаны пасламі кесара i патрыярха, адведаўшы Кіеў, накіраваўся ў Маскву i тут перш за ўсё заняўся адбудовай мітрапалічага дому, які разам з маёнткам быў часткова зруйнаваны падчас нападу Эдыгея, а часткова завалоданы баярамі ды іншымі асобамі. У выніку адбіраньня зрабаванае маемасьці ён нарабіў сабе шмат ворагаў.

Падчас падарожжа ў Вялікае Княства Літоўскае таксама зьнеахвоціў шмат каго. Гэта тлумачылася тым, што ня толькі аблажыў духавенства вялікімі плацяжамі, але вывозіў з Кіева ў Маскву царкоўныя скарбы, якія паходзілі з дароў рускіх князёў.

З гэтае прычыны дачыненьні паміж мітрапалітам ФОЦІЕМ i Вялікім Князём Літоўскім пагоршыліся.

У 1415 г. ВІТАУТ скардзіцца на яго ў лісьце да патрыярха i кажа: «Кіеўская мітраполія не разрастаецца, але ўпадае, колькі было за нашай памяці мітрапалітаў, усе яны не будавалі сьвятыняў, як даўней бывала, але, зьбіраючы царкоўныя даходы, выносілі грошы кудысьці ў іншае месца, пазабіралі i павыносілі царкоўную прыналежнасьць i сьвятасьці... Сьвятыя абразы, каваныя золатам, i іншыя дорагацэнныя рэчы, усю красу царкоўную Кіеўскае мітраполіі, што падаравалі даўныя князі ў сваю пашану i памяць, не гаворачы ўжо пра золата, срэбра i царкоўныя аблачэньні, хто - ж можа зьлічыць, колькі яны павывезьлі».

Няма нічога дзіўнaга ў тыц, што ВІТАЎТ няпрыхільным вокам глядзеў на тое, што мітрапалічыя даходы, зьбіраныя ў Літоўскай Русі, ішлі ў багацтва спаборнаму зь ім гаспадарству - Маскве.

Не падабалася гэта i праваслаўным япіскапам у Вялікім Княстве Літоўскім, якія прыносяць ВІТАЎТУ скаргу на ФОЦІЯ...

Гісторык Голубінскі гаворыць, што яны зрабілі так пад ціскам самога Вялікага Князя Літоўскага.

У 1414 годзе BITАУТ склікаў япіскапаў i князёў, якім прадставіў усю справу.

У паразуменьні зь імі Вялікі Князь Літоўскі адмовіў ФОЦІЮ права кіраваць літоўскімі епархіямі, а так сама адхіліў намесьніка мітрапаліта, а самую мітраполію аддаў пад кіраўніцтва сваім урадоўцам.

Даведаўшыся аб гэтым, мітрапаліт ФОЦІЙ накіраваўся ў Вялікае Княства Літоўскаё, дзе меў замер паразумецца зь ВІТАЎТАМ, а ў тым выпадку, калі - б Паразумленьня не асягнулі, пастанавіў зьвярнуцца са скаргай да патрыярха ў Канстантынопалі на ВІТАУТА.

Па дарозе зьбіраў даніну ад духавенства. Наступна пакінуў свой скарб у Смаленску, а сам накіраваўся ў Горадню, дзе ў той час быў Вялікі Князь Літоўскі.

ВІТАУТ ня толькі ня прыняў яго на аўдыенцыю, але загадаў, каб ФОЦШ пакінуў межы ягонага гаспадарства.

ВІТАЎТ, паступаючы згодна із сваімі замерамі, пастанавіў Дабівацца аднаўленьня Літоўскай мітраполіі, кіраванай асобным мітрапалітам.

Кандыдатам у мітрапаліта ён вызначыў ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА, аб жыцьці i дзейнасьці якога перад прыездам у Вялікае Княства Літоўскае даведваемся зь ягонага тытулу i часткова са зьместу ягоных твораў.

Грыгор Цамблак паходзіў з гораду Тырнова i належаў да ведамага шляхоцкага роду. Ягоным родным дзядзькам быў мітрапаліт КІПРЫЯН.

Паводле сьведчаньня Яцімірскага, ён нарадзіўся ў 1364 г. i пры хрышчэньні атрымаў імя ГАЎРЫІЛ. Маладыя гады ягонага жыцьця правёў у радзімым горадзе, дзе, як гадунец патрыярха Ёфімія, атрымаў высокую асьвету.

Пасьля, як высокаадукаваны чалавек, быў урадоўцам пры патрыярху ЕФІМІЮ. У 1379 годзе ГРЫГОР ЦАМБЛАК браў удзел у ўрачыстасьцях, спраўленых патрыярхам для спатканьня мітрапаліта КІПРЫЯНА.

Маюцца весткі аб тым, што КІПРЫЯН яго благаславіў i прадказаў яму слаўную будучыню. Маюцца дапушчэньні, што ў 1393 г. разам з патрыярхам ЕФІМІЕМ i іншымі выдатнымі асобамі быў высланы з Тырнова. Пазьней, калі туркі занялі Канстантынопаль, паехаў туды ў 1394 г. Аднак з такім цьверджаньнем не згаджаецца Яцімірскі, які ў гэтай справе гаворыць вось што: «Думаем, што выезд ЦАМБЛАК А з Тырнова наступіў значна раней».

Аднак ён накіраваўся не ў Канстантынопаль, але на Атос, дзе жыў у манастыры Сьв. Афанасія каля 1389 г.».

Цяжка дапусьціць, каб тут ня скончыў літаратурную школу манахаў, i тут, праўдападобна ў першай палове дзевяцідзясятых гадоў XIV веку, прыняў манашы пострыг зь імем ГРЫГОРЫЙ.

Цяжка сказаць з поўнай упэўненасьцю, дзе быў ГРЫГОР ЦАМБЛАК перад ад'ездам у Малдавію (1401) - у Канстантынопалі або на Атосе.

Возьмем пад увагу тое, што, каб атрымаць місію ад патрыярха, трэба перці здабыць ягоны давер, а асягнуць гэта найлягчэй было, жывучы ў Канстантынопалі.

Вось - жа ГРЫГОР ЦАМБЛАК, жывучы ў Студыйскім манастыры або інакш Пантакратасавым, каля 1400 году стаў іераманахам, а ў 1401 г. патрыярх паслаў яго ў Малдавію, каб пагадзіць тамтэйшукі царкву з Канстантынопалем.

Аб тым, як ГРЫГОР ЦАМБЛАК выканаў сваю місію, сказаць цяжка, бо ня маем дакладных вестак, аднак можна меркаваць, што патрыярх ня быў ім задаволены, хоць - бы таму, што, выканаўшы сваё заданьне, ня толькі не зьвярнуўся ў Канстантынопаль, але спыніў усякую карэспандэнцыю i стаў прэсьвіцерам мітрапалітальнае царквы ў Сочаве.

Як доўга ён быў на гэтым становішчы, няведама.

Яцімірскі гаворыць, што на падставе твораў ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА можна дапусьціць думку, што ў хуткім часе ЯГО назначылі на становішча ігумена Нямецкага манастыра, знанага як Пантакратасавы манастыр.

Голубінскі Е. i Сокалаў не згаджаюцца з гэтым. Яны тpымaюццa думкі, што ён быў ігуменам Дрэздэнскага манастыра.

Ігуменам Нямецкага манастыра ГРЫГОР ЦАМБЛАК быў нядоўга.

Восеньню або летам 1406 г. ён атрымаў запросіны ад свайго дзядзькі КІПРЫЯНА прыехаць у Маскву.

I так ГРЫГОР ЦАМБЛАК пакідае Малдавію ды едзе на Русь.

У Вялікім Княстве Літоўскім, недалёка ракі Нёмана, ён атрымаў паведамленьне пра сьмерць КІПРЫЯНА.

Тут ён астаўся на даўжэйшы час, а пазьней накіраваўся ў Сэрбію.

Паміж іншым, усе дасьледчыкі, за.выняткам Яцімірскага, зазначаюць, што ГРЫГОР ЦАМБЛАК быў у Вялікім Княстве Літоўскім.

Зьдзіўляюцца толькі тым, чаму няма ніякіх сьлядоў аб ягонай сямігадовай дзейнасьці да 1415 г., кал i быў назначаны Кіеўскім мітрапалітам.

Калі - б ГРЫГОР ЦАМБЛАК сапраўды аставаўся ў Вялікім Княстве Літоўскім, дык напэўна браў - бы ўдзел у стараньнях ВІТАЎТА аб аддзяленьні Літоўскае мітраполіі.

Бо - ж тыя гады (1407 - 1408) былі вельмі спрыяльнымі для яго, як эвэнтуальнага кандыдата ў мітрапаліта Вялікага Княства Літоўскага: i гэта таму, што зараз - жа пасьля ягонага прыезду сюды i пасьля сьмерці КІПРЫЯНА пачалася барацьба Вялікага Князя Літоўскага зь Вялікім Князем Маскоўскім, якая прывяла да выш менаванага пасольства ў Канстантынопаль з просьбаю высьвяціць у мітрапаліта ФЕАДОСІЯ.

Можна дапусьціць думку, што, калі - б ГРЫГОР ЦАМБЛАК знаходзіўся ў Літве, хто ведае, ці ня быў - бы выбраны кандыдатам у мітрапаліты.

Аднак гэтак ня сталася, таму што, як гаворыць Яцімірскі, ГРЫГОР ЦАМБЛАК ужо тагды быў у Сэрбіі, скуль напэўна сачыў за ходам падзеяў у жыцьці Праваслаўнае Царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Вось - жа, калі даведаўся пра намінацыю Канстантынопальскім патрыярхам ФОЦІЯ мітрапалітам Цэлае Русі (1 верасьня 1408 г.) i аб тым, што Вітаўт не хацеў яго прызнаць (1409), накіроўваецца ў Вялікае Княства Літоўскае, каб заняць становішча мітрапаліта.

Можна дапушчаць, што ў той самы час сказаў у Кіеве ў прысутнасьці ФОЦІЯ казаньне пад загалоўкам: «Григорія мниха и пресвитера игоумена Плинаирскія», у якім усхваляў мітрапаліта КІПРЫЯНА.

Шмат вучоных стараліся адгадаць, аб якім таямнічым манастыры ўспамінаў ГРЫГОР ЦАМБЛАК у сваім казаньні, але да гэтага часу не змаглі сьцьвердзіць, дзе Плінаірскі манастыр знаходзіўся, бо манастыра з такім назовам гісторыкі ня ведаюць.

Дзеля гэтага можна думаць, што прапаведнік, хацеўшы скрыць месца свайго прабываньня, назваў нейкі іншы манастыр Плінаірскім.

Падчас прабываньня ў Вялікім Княстве Літоўскім ГРЫГОР ЦАМБЛАК зьвярнуў на сябе ўвагу сказанымі ім казаньнямі, а часткова словамі пахвалы для КІПРЫЯНА.

У абліччы таго, што са згодаю i парадаю япіскапаў i, ўдзельнікаў князёў, выказанаю на саборы, які адбыўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у 1414 г., ён быў абвешчаны кандыдатам у Літоўскага мітрапаліта i разам з пасольствам, якое мела прадставіць скаргу на ФОЦІЯ за зробленыя ім шкоды Праваслаўнай Царкве, накіраваўся ў Канстайтынопаль з мэтаю атрымаць высьвячэньне ў мітрапаліта.

Ня можам сказаць з дакладнасьцю, ці ГРЫГОР ЦАМБЛАК быў гордым i амбітным чалавекам i еам стараўся атрымаць катэдру мітрапаліта для сябе, ці толькі згадзіўся прыняць кандыдатуру на такое выеокае царкоўнае становішча, уступаючы волі ВІТАЎТА i літоўскіх япіскапаў.

Густынская хроніка гаворыць пра гэта наступнымі словамі: «Видяше доброе желаніе князя повинушася повеленію его и согласишася все епископы, и весь священный собор и все на мітрополію благрвейна мужа Грйгорія Цемблака. А Витольт посла грамоту моленія от всех епископов и от себя ко святейшему патріарху да благословит посвятити инаго митрополита Шеву нациса вины, почто не хощет митрополитов московских».

Даведаўшыся аб гэтым, мітрапаліт ФОЦІЙ пачаў дзейнасьць, якая мела за. мэту перашкодзіць замерам В. Кн. ВІТАЎТА.

Ен скарыстаў розныя спосабы i сродкі, а стараньні ягоныя ўвенчыліся памысным рэзультатам.

ГРЫГОР ЦАМБЛАК - кандыдат у Літоўскага мітрапаліта - ня толькі быў пазбаўлены ўсіх царкоўных узнагародаў, якія меў, але адначасна з гэтым быў адлучаны ад царквы.

Расейскія гісторыкі на падставе абежніка мітрап. ФОЦІЯ бачаць прычыну экскамунікацыі ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА ў тым, што быўшы ў Канстантынопалі, ён карыстаўся недазволенымі сродкамі для здабыцьця катэдры мітрапаліта.

Аднак пагадзіцца з гэтым цяжка, бо ведаем, што ФОЦІЙ мог ачарніць свайго праціўніка, дый наагул ведамым зьяўляецца факт прадажнасьці тагачасных Канстантынопальскіх патрыярхаў i ix урадоўцаў.

Уся справа станецца для нас крыху ясьнейшай, калі возьмем пад увагу тое, што ў Канстантынопалі яшчэ не забыліся аб тым, як ГРЫГОР ЦАМБЛАК выканаў даручэньне патрыярха падчас ягонае місіі ў Малдавіі.

Патрыярх ня мог яму дараваць таго, што ня толькі не зьвярнуўся ў Канстантынопаль, але нават спыніў зь ім усякую карэспандэнцыю.

Апрача гэтага, ён баяўся таго, каб ГРЫГОР ЦАМБЛАК, як асьвечаны літаратар, добры прапаведнік, строгі аскет, які, зь ягонай ведай кіраваньня царквою, якую здабыў, быўшы ўрадоўцам патрыярха ЕФІМІЯ, мог парваць лучнасьць з Канстантынопалем.

Тым больш, што такая магчымасьць пацьвердзілася ўжо падчас ягонае місіі ў Малдавіі.

Апрача гэтага, ён баяўся, каб Масква, якая так настойліва дамагалася экскамунікацыі i адлучэньня ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА ад царквы, не перастала высылаць багатую даніну, калі яе жаданьні ня будуць споўненыя.

Меліся прычыны i чыста палітычнага характару. Нам ужо ведама, што Візантыя, ціснутая туркамі, усякімі спосабамі старалася здабыць падтрымку Вялікага Князя Маскоўскага, зь якім імпэратар Эмануіл быў зьвязаны сваяцтвам.

Вось - жа ў выніку ўсіх гэтых прычынаў сталася тое, што ГРЫГОР ЦАМБЛАК вярнуўся ў Вялікае Княства Літоўскае зь нічым.

Даведаўшыся пра няўдачу свайго протэжэ, ВІТАЎТ склікаў япіскапаў: ФЕАДОСІЯ - архіяпіекапа Полацкага, ІСАЙЮ - Чарнігаўскага, ДЗІЯНІСІЯ - Луцкага, ГЕРАСІМА - Уладзімерскага, ХАРЫТОНА Холмскага, ЕФІМІЯ - Тураўскага і, прадставіўшы ім справу сказаў: «Мне ня хочацца, каб пра мяне казалі: вось валадар іншае веры, таму царква зьбяднела».

Кіруючыся радай япіскапаў, ВІТАЎТ пастанавіў яшчэ раз прасіць Канстантынопальскага патрыярха вызначыць асобнага мітрапаліта для Вялікага Княства Літоўскага.

На гэты раз ён не вызначаў свайго кандыдата, сказаўшы, што мітрапалітам можа быць нават грэк, абы толькі меў благаславенства патрыярха.

У сакавіку 1415 году паслы накіраваліся ў Канстантынопаль зь ягонай просьбай, пры гэтым ВІТАУТ загадаў ім, каб чакалі адказу не пазьней 20 чэрвеня. Пазьней гэты тэрмін быў прадоўжаны да 15 жніўня.

Нарэшце на просьбу візантыйскіх паслоў, якія варочаліся з Масквы i прыабяцалі, што прадставяць літоўскую справу кесару i патрыярху, ВІТАЎТ прадоўжыў гэты тэрмін яшчэ на тры месяцы.

Аднак няўдача спаткала i гэтую просьбу ВІТАЎТА i праваслаўных япіскапаў Вялікага Княства Літоўскага.

У той час, калі ад паслоў ня было ніякіх вестак i надзея на тое, што патрыярх выканае ix просьбу, разьвеялася, ГРЫГОР ЦАМБЛАК або нехта іншы пераканаў ВІТАЎТА ў тым, што мітрапаліта можа абвесьціць сабор япіскапаў нават бяз згоды Сусьветнага патрыярха.

У доказ гэтага паклікаліся на:

1. Ведамыя Першыя Апостольскія Правілы пра пакліканьне япіскапаў.

2. Выпадак назначэньня КЛІМЭНТА СМАЛЯЦІЧА пры ІЗЯСЛАВЕ.

3. Прыклад з практыкі паўдзённых славянаў i

4. Цьверджаньне, што апосталы пераказалі аднолькавае дабрадзейства ўсім япіскапам.

BITAЎT вырашыў скарыстаць з гэтага. Дзеля гэтага ў паразуменьні зь Ягайлам склікаў на дзень 5 лістапада 1415 году мясцовы Сынод у Наваградку, на якім прысутнічалі: ФЕАДОСІЙ архіяпіскап Полацкі, які разам зь Вітаўтам кіраваў нарадамі, ІСАЙЯ - япіскап Чарнігаўскі, ДЗІЯНІСІЙ - япіскап Луцкі, ГЕРАСІМ - япіскап Уладзімерскі, ГЕЛАЗІЙ - япіскап Перамыскі, СЭБАСТЫЯН - япіскап Смаленскі, ХАРЫТОН - япіскап Холмскі i ЕФІМІЙ - япіскап Тураўскі, адначасна з архімандрытамі, манахамі, духаўнікамі, князямі беларускімі, украінскімі i літоўскімі ды вяльможамі.

Прысутнасьць япіскапаў з Кароннае Русі сьведчыць аб тым, што Сынод быў ня толькі літоўскім, але сынодам усяго фэдэральнага гаспадарства i адбываўся з волі так Вялікага Кн. ВІТАЎТА, як i караля ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ.

На гэтым Саборы ВІТАЎТ прадставіў справу Кіеўскае мітраполіі i даказваў віну мітрапаліта ФОЦІЯ, які, быўшы зьверхнікам Праваслаўнае Царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім, зусім ня дбаў пра яе.

Ен зьбіраў адно даніну, якую вывозіў у Маскву. Калі - ж ВІТАЎТ паслаў сваіх паслоў у Канстантынопаль з просьбаю, каб патрыярх вызначыў асобнага мітрапаліта для ягонага гаспадарства, яму нават не адказалі.

Выслухаўшы словы Вялікага Князя, япіскапы, прысутныя на Саборы, «nolens volens» выбралі мітрапаліта дня 15 лістапада 1415 году ў царкве Прачыстае Богародзіцы ў Наваградку.

Выбраным быў ГРЫГОР ЦАМБЛАК, які меў кіраваць усей Праваслаўнай Царквой у Вялікім Княстве Літоўскім.

Гэта быў пратэст супраць гэгэмоніі грэцкае царквы i прадажнасьці яе кіраўнікоў.

Апрача гэтага, такая пастанова сабору даказала, што мітрапаліта можна вызначыць бяз санкцыі патрыярха, ды зрабіла Праваслаўную Царкву ў Вялікім Княстве Літоўскім Аўтакефальнаю Царквою, кіраванаю сваім мітрапалітам і сваім саборам.

У пісьме, паведамляючы пра выбар мітрапаліта ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА япіскапы ў абароне супраць магчымым закідам пішуць

«Мы смйреніи епископы Русских стран и братія друг ко другу по Духу святому... понеже видехом презираему от митрополита Фотія церковь Киевскую, яже глава есть всей Руси и стадо Христово небрегаемо и к погибели готово скорбихом о том и в речали бехом... И тако нам скорбяшим о церкви и о людех Божьих, подвиже милостивый Бог сердце великого князя Александра, зовомага Витовта, Литовскаго и многих Русских земль господаря, и того убо митрополита Фотія изгна, посла же в Царьград, к царю и патриарху просяще дати ему митрополита быти люд ем Божьим на спасеніе, достойна, и тоя цёркви на утвержденіе. И царь Маноил не восхоте послушати прошенія его, праведного, своих деля прибытков неправедных. Он же с нами советовался, истинно и праведно, яко правый истинный велйкій князь; и собра вси князи Литовских и Русских земель и иных стран елико суть ему покорены Богом нашея церкве, и бояр и вельмож архимандриты же и егумени и благоговейная инокы и поцы и сих всех светом и волею, и нашим йзбраніем и хотеніем сшедшеся в Новем - граде Литовском в святей Церкви Пречистыя Богородице по благодати данней нам от святаго Духа поставихом митрополита святей нашей церкви Кіевской и всея Руси, именем Григорія, по преданію святых Апостол, яко же пишут в своих правилех: «Два или три епископи рутополагают митрополита», яко же и прежде нас створиша епископи, при великом князе Изяславе Кіевском постави ша митрополита по правилом; яко иже прежде нас крешеній Болгаре и нам сродницы створиша своими епископи поставльша собе прьвбсвятителя. Такоже и Сербского языка епископи рассудйвше, яко по правилом есть и по уставу створиша собе своими епископи прьвосвятителя даже до днесь есть, поспешьствующу Богу, прьвосвятитель в Срьбской земли, имея многи епископи под собою. Таже не толика есть Срьбская земля, елика есть Русская, яже есть в области господина великаго князя Александра, прежде реченаго Витовта, но есть вельми мала и землею и людми. И что глаголем о Болгарех, или о Сербех? От святых Апостол тако усталено бысть. Равно на всех епископех православных благодать действует святаго Духа: ибо Апостоли от Господа поставлени быша, они же иных поставиша, и паки они других и тако благодать святаго Духа даже и до нас смиренных дойде; и имамы власть яко апостольстій ученицы (со) многими испытаньми и в прошаньи и сходитися и поставляли своему отечеству пастыря достойна, егоже Бог хощет. Такоже и власть имамы от Господа: и егоже аще свяжем на земли, будет связана на небесах, и егоже аще разрешим на земли, разрешена будет на небесах».

Гэты дакумант выразна сьведчыць аб тым, што ВІТАЎТ прызнае легальнасьць існаваньня Праваслаўнае Царквы ў ягоным гаспадарстве i клапоціцца пра яе дабрабыт.

Аданак расейскія гісторыкі, асуджаючы ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА i ВІТАЎТА як ініцыятараў гэтае справы, цьвердзяць, што галоўнай прычынай, якая паслужыла разьдзяленьню Кіеўскай мітраполіі ад Маскоўскае былі асабістыя меркаваньні ВІТАУТА.

Згадзіцца з гэтым вельмі цяжка, бо, хоць асабістыя i палітычныя меркаваньні гулялі немалую ролю, дык, як бачым з дакуманту, дабро царквы было вядучым дзейнікам.

Уступ, у якім Вітаўт гаворыць, што кожны можа паступаць так, як хоча, насоўвае розныя тлумачэньні.

Некаторыя тлумачаць гэта, як поўную рэлігійную талеранцыю, як прызнаньне за жыхарамі Вялікага Княства Літоўскага свабоды ў прызнаньні юрысдыкцыі ЦАМБЛАКА або ФОЦІЯ; іншыя дасьледчыкі, наадварот, тлумачаць, што словы «хто хоча, няхай робіць, як яму падабаецца», адносіцца да людзей, якія жывуць паза межамі Вялікага Княства Літоўскага i якія, калі хочуць, могуць прызнаваць уладу ЦАМБЛАКА або ФОЦІЯ.

I так на Наваградзкім Саборы пастановаю япіскапаў была зарганізавана Кіеўская мітраполія, незалежная ад Маскоўскай, на чале якой меў стаць ГРЫГОР ЦАМБЛАК, выбраны гэтым саборам.

Гэтае здарэньне гуляе пераломную ролю ў гісторыі Праваслаўнае Царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім. I гэта таму, што на Наваградзкім саборы, згодна з канонамі i ўладжаньнем Сусьветнае Праваслаўнае Царквы, былі сфармуляваныя праўныя асновы аўтакефальнае царквы.

Назначэньне ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА мітрапалітам Літоўска - беларуска - ўкраінскае Праваслаўнае Царквы i абнародаваны саборам ліст, які апраўдваў такі крок, выклікалі буру гневу ФОЦІЯ, супраць якому гэты ліст перш за ўсё быў скіраваны.

На пачатку 1416 году зьявіўся новы акт пракляцьця Кіеўскага мітрапаліта ды шматлікія абежнікі ФОЦІЯ да праваслаўных жыхароў Пскова, Кіева ды іншых гарадоў, у якіх ён перасьцерагае перад прызнаньнем мітрапаліта, абвешчанага бяспраўна i без благаславенства патрыярха.

У адным з такіх лістоў - абежнікаў тых, хто абвесьціў ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА мітрапалітам, называюць «абрыдлымі, нячыстымі, неасьвечанымі, асьлепленымі ваўкамі, а ня пастырамі, атэістамі i зьвястунамі Антыхрыста».

Наступна паўтараецца абвінавачаньнё, быццам ГРЫГОР ЦАМБЛАК стараўся падкупіць патрыярха i ягоных урадоўцаў, ды робяцца намёкі на «лацінства» Кіеўскага мітрапаліта.

Адначасна з гэтым ФОЦІЙ выслаў патрыярху ЕФІМІЮ трывожны ліст, у якім просіць, каб ён як мага хутчэй зьліквідаваў падзел Рускае Царквы як некарысны.

Патрыярх, здаволіўшы ягоную просьбу, паўторна адбірае ад ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА ягоны сан, адлучае яго ад царквы i праклінае.

Аднак і гэтага было замала. Вось - жа на просьбу ФОЦІЯ патрыярх ЕФІМІЙ дамагаёцца ад ВІТАЎТА, каб ён выгнаў «бяспраўна абвешчанага» мітрапаліта зь ягонага гаспадарства.

У сакавіку 1416 году памёр патрыярх ЕФІМІЙ, i яго наступнік ЯЗЭП II паўтарае адлучэньне ад царквы ЦАМБЛАКА, якое абвесьціў ягоны папярэднік.

Як бачым, ГРЫГОР ЦАМБЛАК узначаліў катэдру мітрапаліта ў вельмі цяжкіх абставінах.

Займеў яе за вельмі дарагую цану i ўтрымаць мог толькі на вельмі кароткі час.

Пра ягоную дзейнасьць як мітрапаліта маем вельмі мала вестак, ведамым зьяўляецца толькі, што перанёс сядзібу мітрапаліта ў Вільню i што браў удзел у Канстанцкім Саборы, які трываў ад 5.ХІ.1414 да 22.IV.1418 г. у Пасьля паражэньня Візантыйскае імпэрыі пад Нікропаліс (28.ХІ.1396 г.) ідэя вуніі паміж Усходам i Захадам ня толькі не загінула, але яшчэ больш узмоцнілася.

Разумеецца, што як у Вялікім Княстве Літоўскім, таксама i ў Польшчы заклікі да вуніі знайшлі прыхільнае водгульле i збудзілі нанова захады УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ i ВІТАЎТА ў напрамку яе рэалізацыі.

З гэтай мэтай, зь ініцыятывы сьвецкіх уладароў у Канстанцыю (Швайцарыя). было выслана пасольства, начале якога быў мітрапаліт ГРЫГОР ЦАМБЛАК.

Ніканава хроніка за 1418 год, паводле Голубінскага, прыводзіць характерную гутарку мітрапаліта ТРЫГОРА ЦАМБЛАКА зь Вялікім Князем BITAЎТAM, у якой бачыць повад падарожжа ў Канстанцыю.

Сутнасьць гутаркі зьяўляецца наступнай: на пытаньне ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА, чаму князь жыве ў «лацінскай» веры, ВІТАЎТ адказаў, што, калі мітрапаліт хоча мець яго i ўсю Літву пад духоўнай уладай, дык няхай паедзе ў Рым i там пагутарыць з Папам i Бацькамі Касьцёлу, калі - ж не пераканае ix у вышэйшасьці ўсходняе веры, тагды князь загадае прыняць «лацінскую» веру. ВІТАЎТ паслаў мітрапаліта ў Рым да папы.

I ў сапраўднасьці, у хуткім часе, i напэўна не з тае прычыны, якую падае лёгкаверны летапісец, але з мэтай злучэньня Праваслаўнае Царквы з Каталіцкім Касьцёлам ГРЫГОР ЦАМБЛАК быў насланы ня ў Рым, а ў Канстанцыю, дзе адбываўся сабор.

Як добры царкоўны дагматык, ЦАМБЛАК не прызнаваў вуніі цэркваў Ўсходняе з Заходняй пад зьверхніцтвам папы.

Кіруючыся такімі меркаваньнямі, як добры палітык, ён пастараўся прыехаць на сабор пад канец ягоных нарадаў (19 лютага 1418 г.).

Гэта была ў сапраўднасьці працэсія рознакалёрных дэлегатаў ува ўсходніх вопратках.

Мітрапаліт, а зь ім пяць япіскапаў праваслаўных у акружэньні князёў i баяраў русінаў i валынскіх татараў, вёў у сваёй сьвіце прадстаўнікоў гарадоў літоўскае i польскае Русі.

Урачыстае паседжаньне было вызначана на дзень 15 лютага. Калі папа МАРЦІН V засеў на троне, МАЎРЫЦ з Прагі прачытаў тэкст прамовы ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА, які зьмяшчаў праект царкоўнае вуніі.

Мітрапаліт пасьля кароткага ўступу, у якім злажыў пажаданьне ад свайго імені i ад імені ЯГАЙЛЫ i ВІТАУТА папе Марціну V з нагоды выбару яго ўзначаліць апостальскую сталіцу, далей гаварыў аб тым, што цяпер усе жадаюць вуніі: i кесар і Царгародзкі патрыярх, i ЯГАЙЛА, i ВІТАЎТ, згарае жаданьнем яе i ён сам.

Таму ён просіць папу, каб той дапамог заключыць вунію адпаведным спосабам, учцівым i дастойным.

З такою мэтаю гаварыў ён, належыцца склікаць сабор, на якім учцівыя і дасьведчаныя ў кананічным праве мужы вырашаць справу веры.

Прамова ЦАМБЛАКА бароніць вышэйшасьць сусьветнага сабору, у якім ён бачыць адзіны выхад з усіх недахопаў так Касьцёлу, як i наагул хрысьціянскага сьвету.

Папа, з свайго боку, адказаў пажаданьнем, каб споўніліся замеры мітрапаліта, i ў справе вуніі абяцаў узважыць спосабы i тэрмін яе рэалізацыі, бо сабор у Канстанцыі, заняты рэформай Касьцёлу i справай ГУCA, ня мог разгледзёць гэтую праблему i ў хуткім часе быў закрыты.

Пасьля сканчэньня паседжаньняў сабору ГРЫГОР ЦАМБЛАК накіроўваецца назад у Вялікае Княства Літоўскае. Па дарозе ён затрымаўся ў Кракаве, дзе прабываў ад 5 траўня 1418 г. а выказаўся станоўкасьцю ў справе праваслаўя.

Не зважаючы на тое, што ГРЫГОР ЦАМБЛАК выказаўся непахіснасьціо ў праваслаўі, калі быў у Кракаве, i што ў Канстанцьіі стаяў далёка ад вуніі, якую хацеў Каталіцкі Касьцёл, бо не прызнаваў зьверхнасьці папы, усё - ж зь бегам часу расейскія гісторыкі пачалі закідаць яму праўдападобнасьць каталіцызму.

Рэгабілітацыя ГРЫГОР А ЦАМБЛАКА ад гэтых закідаў пасоўваецца вельмі павольна. Праўда, П. Соколов гаворыць, што Грыгор ня здрадзіў праваслаўю i гісторык павінен зьняць зь яго закід у вуніяцтве, кінуты на яго празь некалькі пакаленьняў ад таго часу, калі ён жыў.

Аднак гэтыя словы немагчыма пагадзіць з агульнай характарыстыкай ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА, якую аўтар дае на папярэдняй старонцы.

Такое - ж няяснае абвінавачаньнё мітрапаліта знаходзім у іншага гісторыка Е. Голубінскага. Дасьледчык згаджаецца з тым, што, «ня маючы ніякіх доказаў таго, каб ГРЫГОР хіліўся ў бок вуніі з папам i маючы просты доказ таго, што ён катэгарычна адмовіўся ад яе, не сумняваемся ў ягонай моцнай прывязанасьці да праваслаўя.

Аднак такая акалічнасьць, што ў адным з сваіх казаньняў ён катэгарычна змагаецца супраць вуніі, само сабою ня служыць доказам таго, што аставаўся непахісна Ў праваслаўі да канца. Сеньня ён мог пісаць супраць «лаціны», а заўтра мог аддацца ім; такое зьявішча было цалком магчымым».

Зусім натуральным было - б чакаць, што каталіцкія пісьменьнікі, абасноўваючыся на тых самых першакрыніцах, якімі карысталіся расейскія дасьледчыкі, залічаць ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА ў свой лягер. Аднак такія прыпушчэньні астаюцца беспадстаўнымі.

Усе каталіцкія дасьледчыкі сучаснай пары - Левіцкі, Прогаска, Ходыніцкі К. i Бартошэвіч - цьвердзяць пра прывязанасьць ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА да праваслаўя.

Так, напр., Бартошэвіч піша: «ЦАМБЛАК быў гарачым вернікам усходняга абраду, а хоць жадаў аб'еднаньня абедзьвюх цэркваў i езьдзіў на сабор у Канстанцыі, дык, аднак, зусім ня думаў сьлепа паддавацца Рыму i на саборы дамагаўся рэлігійнае дыскусіі».

Некаторыя цьвердзяць, што праз амбіцыю i для здабыцьця славы стараўся ўвясьці рэлігійную вунію, гэта яму закідае Карамзін, пішучы, што яго паўсюдна лічылі «папістам» i таму пракліналі ў маскоўскіх цэрквах; аднак - жа ФОЦІЙ, хоць быў ягоным антаганістам, ніколі не закінуў яму здрады веры.

Нарэшце, напэўна, гаварылі - б,пра яго папы МАРЦІН V, ПІЙ II i АЎГЕН IV, пішучы лісты на Русь падчас Флёрэнцкага сабору або ў спрэчках пра вунію ў XVI веку. Аднак ні ў адным зь ix няма ўспаміну пра ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА.

Вось - жа прыведзеныя вышэй факты гавораць пра тое, што хоць Грыгор з волі сьвецкае ўлады браў удзел у Канстанцкім Саборы, усё - ж ён ня здрадзіў праваслаўю, i гэта дае нам падставы цьвердзіць, што ён быў прывязаны да праваслаўя.

У хуткім часе пасьля звароту з Канстанцкага Сабору ГРЫГОР ЦАМБЛАК памёр або пакінуў Вялікае Княетва Літоўскае.

Расейскія хронікі паўтараюць адна за другою вестку аб тым, што ГРЫГОР ЦАМБЛАК памёр зімою 1419 або 1420 г.

Пры дакладным акрэсьленьні даты ягонае сьмерці дасьледчыкі прыходзяць да выснову, што ён памёр у годзе, прыпушчаюць, што стаў ахвяраю шалеючае тагды пошасьці, пра якую ўспамінаюць хронікі 1420 - 1421 гг.

З гэтым згаджаюцца ня толькі амаль усе манаграфіі пра ЦАМБЛАКА, расейскія царкоўныя i агульныя гісторыкі, але i іншыя дасьледчыкі, напрыклад украінскі гісторык М. Грушэвскі, разьдзяляюць гэтую думку.

Аднак калі супаставім усе весткі аб сьмерці ЦАМБЛАКА, дык атрымоўваецца ўражаньне, што ані дата яе, ані месца паховінаў мітрапаліта нам няведамыя. Тым больш, што заходнія дасьледчыкі i некаторыя польскія гісторыкі дату, пададзеную расейскімі i ўкраінскімі, перасоўваюць на гады крыху пазьнейшыя.

Усе такія дадзеныя пра сьмерць ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА даюць магчымасьць Яцімірскаму ў ягонай абшырнай працы аб жыцьці i дзейнасьці гэтага мітрапаліта зрабіць выснаў, што ён добраахвотна зрокся катэдры Літоўскае мітраполіі i накіраваўся ў Малдавію, дзе, зьвярнуўся да пачатковае дзейнасьці. «Памёр мітрапаліт ГРЫГОР, каб нарадзіўся чарнец ГАЎРЫІЛ».

Памінаючы ўсе супярэчнасьці, бяссумніўным астаецца, што дзейнасьць ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА ў Вялікім Княстве Літоўскім канчаецца з 1420 годам.

Калі катэдра літоўскага мітрапаліта сталася вакантнай, ізноў зьявіліся спробы захаваць адзіную мітраполію для Праваслаўнае Царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім i Маскоўскім.

Можа быць, на гэта мела ўплыў згода, якую заключылі гэтыя два гаспадарствы.

У 1420 годзе ў Наваградак прыбыў мітрапаліт ФОЦІЙ з паслом грэцкага кесара ФІЛАНТРОПАЛІ, каб правесьці нейкія бліжэй ня ведамыя гісторыкам нарады.

Наступна ён наведаў Мазыр, Кіеў, Галіч, Львоў i Ўладзімер.

У наступным, 1421 г., мітрапаліт ФОЦІЙ наведаў Львоў перад сьвятамі Нараджэньня Хрыста, самыя - ж сьвяты правёў ува Ўладзімеры Валынскім, а дзень Богаяўленьня Гасподняга ў Вільні; наступна наведаў гарады Барысаў, Друцак, Мсьціслаў, Смаленск, а ў Вялікі Пост вярнуўся ў Маскву.

Мітрапаліт Фоцій быў прысутны на ведамым зьезьдзе каралёў i князёў, які адбыўся ў Троках у 1430 г. з нагоды меўшае адбыцца каранацыі ВІТАЎТА каралеўскай каронай.

Калі - ж лятуценьні 86 - гадовага Вітаўта ня зьдзейсьніліся i госьці разьехаліся, ФОЦІЙ там аставаўся яшчэ 11 дзён, i пры выезьдзе ў Маскву яго віталі зь вялікім гонарам.

Адным словам, ад 1420 году да 1431, г. зн. да свае сьмерці, ФОЦІЙ зьвярнуў адзінства мітраполіі Цэлае Русі.

Падобна КІПРЫЯНУ, астатнія гады свайго жыцьця ён пражывае ў Маскве.

Аднак такі стан рэчаў ня трываў доўга. Пасьля сьмерці ФОЦІЯ ізноў закіпела змаганьне за мітрапаліта. Маскоўскае Княства перажывала ў той час цяжкую нутраную барацьбу. Васіль Васільевіч змагаўся зь Юрыям Дзімітравічам ды іншымі князямі за вялікакняжы пасад i за валаданьне Масквою.

Таму няма нічога дзіўнага ў тым, што ў Маскве мала дбалі пра новага мітрапаліта. Хоць там i выбралi кандыдата ў мітрапаліта Разанскага япіскапа ІОНУ, aле не паслалі яго для назначэньня Канстантынопальскім патрыярхам.

Таксама ў Вялікім Княстве Літоўскім выбухнула паўстаньне Сьвідрыгайлы, але тут не занядбалі справу Праваслаўнае мітраполіі.

Восеньню 1432 году Смаленскі япіскап ГЕРАСІМ, з волі Сьвідрыгайлы, накіраваўся ў Канстантынопаль з мэтаю атрымаць благаславенства патрыярха на становішча мітрапаліта, скуль у наступным годзе вярнуўся як мітрапаліт Цэлае Русі.

Пасьля прыезду з Канстантынопаля мітрапаліт ГЕРАСІМ не паехаў у Маскву ў сувязі з хатняю вайною, якую там вялі Васіль Сьляпы i Шэмяка, а затрымаўся на жыхарства ў Смаленску.

Ягоная гіерархічная дзейнасьць ведамая нам тым, што ў 1434 г. ён назначыў Наваградзкага архіпастыра i быў прЫхільнікам царкоўнае вуніі.

Сьвідрыгайла, які пасьля ўпадку паўстаньня ўтрымаўся пры ўладзе на Літоўскай Русі, якая бараніла ягоных інтарэсаў, спачатку прыхільна адносіўся да мітрапаліта ГЕРАСІМА, аднак пазьней загадаў яго зьняволіць у Віцебску, а праз чатыры месяцы, за праўдападобны , ягоны ўдзел у змовё супраць яму - спаліць.

Са сьмерцю ГЕРАСІМА, якая наступіла ў 1435 годзе, скончылася гісторыя вышэйшай гіерархіі Праваслаўнае Царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім за часоў Уладыслава Ягайлы (ад 1380 да 1434 г.).

Вось - жа бачым, як у часе ўсяго гэтага пэрыяду Вялікае Княства Літоўскае змагалася за сваю самастойную мітраполію.

Князі гэтага гаспадарства імкнуліся альбо да таго, каб Кіеўскі (Літоўскі) мітрапаліт быў зьверхнікам Масквы, альбо да стварэньня асобнае Літоўскае мітраполіі.

Большасьць расейскіх гісторыкаў, а ў тым ліку мітрапаліт Макар, Голубінскі Е., Карамзін, Салаўёў ды інш., заглядаюцца на аддзяленьне Літоўскае мітраполіі як на зьявішча ненармальнае ў жыцьці Рускае Царквы i стараюцца вытлумаЧыць гэта выключна палітычнай праграмай В. Кн. Літоўскіх, пачынаючы ад ВІТАЎТА i канчаючы СЬВІДРЬГІЙЛАМ. Аднак такая памылка расейскіх гісторыкаў выплывае стуль, што гісторыя служыла i служыць пануючым дынастыям i гаспадарствам. Доказаў гэтага ёсьць шмат у мінуўшчыне i ў найнавейшую пару. I сапраўды, колькі - ж трэба аб'ектыўнасьці, каб чалавек з тытулам гістарычнага дасьледчыка ня прыпісваў аддзяленьне Літоўскае мітраполіі выключна палітыцы літоўскіх князёў.

Калі возьмем пад увагу, што хрысьціянства ўсходняга абраду вельмі рана пранікла на Ўкраіну i Беларусь i што яно тут пусьціла глыбака карані i шырака разгарнулася, дык няма нічога дзіўнага ў тым, што згодна з нармальнымі гістарычнымі законамі разьвіцьця ў XIII i XIV стст. мела ўжо выдатную сваю арганізацыю i старалася мець свайго кіраўніка ў асобе мітрапаліта.

Вось - жа бачым, што, памінаючы перашкоды, робленыя Суздальскімі i Маскоўскімі князямі ды стаяўшым па ix баку патрыярхатам, Вялікае Княства Літоўскаё здабывае сваю асобную мітраполію.

Што датычыцца залежнасьці ад Канстантынопальскага патрыярхату Праваслаўнае Царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім за часоў Ягайлы, дык яна выражалася ў наступных справах:

1. Аддзяленьне Літоўскае мітраполіі ад Усярускае або аб'яднаньне зь ёю;

2. Назначэньне мітрапаліта або зацьверджаньне i высьвячэньне кандыдата ў мітрапаліты, запрапанаванага Вялікім Князем Літоўскім;

3. Права нагляду над дзейнасьцю Літоўскага мітрапаліта i права суду над ім;

4. Права апэляцыі ў мітрапалітальны суд;

5. Права «стаўрапігіі» ў адносінах да мітраполіі як абшару i

6. Дазвол склікаць правінцыйныя (мясцовыя) саборы.

Канстантынопальскія патрыярхі прэтэндавалі на права беспасярэдняга кантролю i суду над Літоўскім мітрапалітам, але такое права было хутчэй намінальным i ня мела практычнага застасаваньня.

Сачыць за дзейнасьцю i паступаваньнем рускіх мітрапалітаў патрыярхі маглі - б адзіна пры дапамозе адмысловых сваіх урадоўцаў, якія - б павінны былі пражываць у Вялікім Княстве Літоўскім або хоць прыяжджаць на візытацыю.

Але такіх урадоўцаў, паколькі нам ведама, зусім ня было. На пачатку XV, а нават ужо ў другой палове XIV веку, Літоўская мітраполія «de facto» выйшла з - пад зьверхніцтва патрыярхату.

Асталося патрыярхам адзіна зусім фармальнае права пацьверджаньня i благаславенства вызначанага Літоўскага мітрапаліта.

Наагул прытрымоўваліся санкцыі патрыярха, палічыўшы выбар ЦАМБЛАКА за вынятак.

Што датычыцца выяўленьня ўлады патрыярха ў іншых галінах жыцьця Праваслаўнае Царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім, дык яна (улада) была дужа маленькай.

Вышэйшая духоўная ўлада Праваслаўнае Царквы ў Вялікім княстве Літоўскім належала мітрапаліту, пры выбары якога, паколькі такія адбываліся нармальным спосабам, гулялі ролю наступныя дзейнікі:

1. Роля Вялікага Князя Літоўскага;

2. Выбар кандыдата ў мітрапаліты духавенстваі i сьвецкімі асобамі;

3. Благаславенства патрыярха; значэньне гэтых дзейнікаў ня было аднолькавым наданьне патрыярхам сьвяшчэнства i благаславенства было толькі фармальнасьцю.

Уплыў грамадзкасьці быў вельмі малы, вырашальнай ува ўсім была воля Вялікага Князя.

Да кампэтэнцыяў мітрапаліта належала: I. вышэйшае кіраўніцтва i aгyльны нагляд над епархіямі i япіскапамі, яму падпарадкаванымі, II. хіратонія япіскапаў, III. скліканьне сынодаў i старшынства на ix, IV. найвышэйшая дысцыплінарная ўлада i суд над япіскапамі, ніжэйшым духавенствам, ігуменамі манастыроў, а нават i над вернікамі, V. дагляд за чысьцінёю веры i маральнасьцю грамадзянства, VI. абарона інтарэсаў Праваслаўнае Царквы перад сьвецкімі ўладамі.

Паводле царкоўных канонаў, галоўнаю характэрнаю рысаю кіраваньня мітрапаліта павінна быць «саборнасьць».

З увагі на адсутнасьць першакрынічных дадзеных ня можам сказаць, у якой меры кананічныя перасьцярогі «саборнасьці» царкоўнага кіраўніцтва былі захаванымі ў Вялікім Княстве Літоўскім у апісаны намі пэрыяд.

Рускія хронікі, гаворыць Е. Голубінскі, вельмі рэдка ўспамінаюць пра скліканьне мітрапалітамі сабору; такім чынам, можна рабіць выснаў, што кіраўніцтва нашых мітрапалітаў захавала самыя малыя астаткі саборнасьці.

Аднак адкінуць саборнасьць цалком было немагчымым у кіраваньні мітраполіяй, таму што зьяўляліся патрэбы, якія можна было палагодзіць адзіна з дапамогаю сабору.

Да такіх належаць: падбор япіскапаў на паасобныя катэдры, суд над япіскапамі i г. д.

Мітрапаліт КІПРЫЯН у 1320 годзе адлучыў ад царквы япіскапа Цьверу ЕФІМІЯ, а ў 1401 г. прымусіў зрачыся катэдры САВУ, япіскапа Ноўгарадзкага i Луцкага.

У абодвух выпадках ён судзіў япіскапаў з дацамогаю сабораў, якія складаліся пераважна зь япіскапаў.

Ад сыноду адрозьніваем элекцыйнае сабраньне, якое адбылося ў 1415 г. у Наваградку з мэтаю выбару мітрапаліта.

На гэтым саборы, хоць вырашальную ролю гулялі вышэйшыя гіерархі, дык аднак былі прысутнымі архімандрыты ды іншыя прадстаўнікі духоўныя i сьвецкія.

Старшынствавалі на гэтым саборы Вялікі Князь Літоўскі i япіскап, а князі, баяры i шляхта мелі дарадчы голас.

У кіраўніцтве Праваслаўнаю Царквою ў Вялікім Княстве Літоўскім вялікае значэньне мела ўлада Вялікага Князя, якому належалі наступныя правы: I. Скліканьне сынодаў i выбарных сабраньняў, калі гэтага вымагалі асаблівыя непаладкі ў царкоўным жыцьці; IІ. Царкоўнае заканадаўства; III. Найвышэйшая дысцыплінарная ўлада i суд над зьверхнікамі Царквы, а нарат i над мітрапалітам; IV. Назначэньне кандыдатаў у мітрапаліты i пасыланьне ix для зацьверджаньня патрыярхам, а таксама зацьверджаньне мітрапаліта, вызначанага патрыярхам; У. Права патранату над выдатнейшымі манастырамі i большасьцю цэркваў.

З увагі на тое, што ў жыцьці Праваслаўнае Царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім права патранату згуляла паважную ролю, затрымаймася над асьвятленьнем ягонае істоты.

Права патранату было своеасаблівай інстытуцыяй у Вялікім Княстве Літоўскім. Разгарнулася яно толькі ў другой палове ХV в.

Аб ягоным паходжаньні маюцца супярэчныя тэорыі: адныя прыроўніваюць яго да візантыйскага «кцітарства» i заходняга патранату, іншыя ізноў - жа лічаць яго за «jus patronatus» - элемэнт фэадальнага права, палягаючага на тым, што сэньёр мог кіраваць ня толькі ўсімі падлеглымі яму правінцыямі, але таксама ўсімі там інстытуцыямі.

I толькі праф. Уладзімірскі - Буданаў прабуе выясьніць розьніцу паміж тэрмінамі «кцітарства», «jus patrpnatus» i «падаваньне».

Паводле ягонае думкі, гэтыя тры тэрміны маюць неаднолькавае значэньне. «Кцітарства», гаворыць ён, зьяўляецца закладзінамі i матарыяльцым забесьпячэньнем якой - нёбудзь царкоўнае інстытуцыі.

Гаспадар можа быць «кцітарам» адзіна ім або ягонымі продкамі закладзенае царквы. «Кцітарскае» права прыслугоўвала перадусім закладчыку i ягоным спадкаемцам. Да «кцітараў» належалі кіраўніцтва i апека царкоўнай маёмасьцю i ўтрыманьне у належным парадку царкоўнага будынку. Узамен за гэта яму прыслугоўвалі наступныя правы: 1. Ягонае імя павінна ўспамінацца падчас кожнае Багаслужбы i было запісаным у кнігах дадзенае царквы або на адпаведнай табліцы зьмешчаным на сьцяне. 2. Права рэкамэндацыі духоўных асобаў. Аднак у апошнім выпадку прытрымоўваліся звычаю, каб пры вызначэньні духаўнікоў япіскап у кожным паасобным выпадку мог сьцьвердзіць, што запрапанаваны кандыдат адпавядае варункам, якіх вымагае такое адказнае становішча.

Такім чынам, «кцітарства» паводле свайго характару было абаснаваным на прыватным праве.

«Jus patronatus» уяўляе сабою зьявішча заходня - эўрапейскага паходжаньня. Пры стварэньні заходня - эўрапейскіх гаспадарстваў царква атрымоўвала на лённых правах розныя маёнткі. Такім чынам, тут «кцітарам» быў не фундатар царквы» а само гаспадарства. Ад пары змаганьня папы ізь сьвецкімі ўладарамі за інвэстытуру паміж царквою i гаспадарствам вытварыліся іншыя суадносіны. Цяпер сьвецкія валадары маюць права апекі над царквою, але ня маюць ніякае ўлады над ёю. Гэта i ёсьць гэтак называны закон - «jus patronatus».

Вось - жа, як бачым, маецца паважная розьніца паміж «кцітарствам» i «jus patronatus».

Жышман, паводле Ходыніцкага, цьвердзіць, што няма найменшае аналёгіі паміж патранатам Рымскага Касьцёлў i «кцітарствам» Візантыйскае Царквы.

Сьледам за гэтым вучоным ідзе Вуданаў, які асноўную розьніцу паміж «кцітарствам» i патранатам бачыць у тым, што закон «кцітарства» абасноўваўся на праўнапрыватных дачыненьнях, у той час калі патранат выходзіў з дачыненьняў гаспадарства i царквы.

Права патранату, «падаваньня» ў Праваслаўнай Царкве Вялікага Княства Літоўскага спалучыла рысы візантыйскага «кцітарства» з заходнім патранатам, таму што права «падаваньня» зьмяшчае ў сабе праўна - прыватны элемэнт у адносінах «падаючага» да царкоўнае інстытуцыі i яе маемасьці, з другога боку, права «падаваньня» зьмяшчала ў сабе акрэсьленьне адносінаў да найвышэйшае дзяржаўнае ўлады.

Сэньёр меў уладу над царквою i тымі яе інстытуцыямі, якія знаходзіліся ў ягоных валаданьнях.

Eн быў ня толькі фундатарам царквы, але i яе абаронцам. Ведамым зьяўляецца, што такое апекі патрабавалі малыя цэрквы i манастыры, у той час калі вялікія царкоўныя інстытуцыі жадалі мець за апякуна самога Вялікага Князя.

На абшары Вялікага Княства Літоўскага існавалі такія праваслаўныя манастыры i царкоўныя інстытуцыі, чые валаданьні раўняліся сваімі абшарамі валаданьням вяльможаў, i таму яны прызнавалі пратэктарат адзіна Вялікага Князя, які называўсй «падаўцам», «фундатарам» i абаронцам духоўнага хлеба, бо яго лічылі ўласьнікам багацьцяў Вялікага Княства Літоўскага.

На аснове вышэйшых выснаваў можам абагульніць падставы царкоўнага патранату ў Вялікім Княстве Літоўскім. Яны зьяўляюцца наступнымі: I. Права апекі (jus patronatus) над інстытуцыямі патранаванымі i забесьпячэньне ўсіх іншых патрэбаў; II. Права даравізны (jus donatum) царквы i манастыроў пэўным асобам; III. Права рэкамэндацыі (jus praesentationes, jus praebendi) кандыдатаў у сьвяшчэньнікаў i манастырскіх ігуменаў i IV. Права кіраўніцтва i суду ў некаторых нормах дзяржаўнага i царкоўнага законаў.

У практыцы права патранату абмяжоўвалася да збораў даніны i вызначэньнем манастырскіх наглядчыкаў i часам сьвяшчэньнікаў, калі парахвія не знаходзілася ў спадчыннай арэндзе сьвяшчэньніка.

У штодзённым жыцьці «патранат» звычайна разумелі як крыніцу даходаў патрона.

У абліччы гэтага такое права было часта прадметам продажу, замены, закладу ды іншых транзакцыяў прыватнапраўных, а гэта прыносіла вялікую крыўду i шкоду праваслаўю ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Епархіяльігая арганізацыя Праваслаўнае Царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім за часоў Уладыслава Ягайлы была дастаткова разьвітай.

Так, прыканцы XIV i ў пачатку XV стагодзьдзяў было ў ім шэсьць наступных епархіяў: Полацкая, Чарнігаўская, Смаленская, Тураўская, Кіеўская, Наваградзка - Віленская.

На чале ix стаяў мітрапаліт з тытулам мітрапаліта Кіеўскага, або Цэлае Русі, які беспасярэдна кіраваў Кіеўскай епархіяй у спалучэньні з Наваградзка - Віленскай епархіяй.

Пад паглядам абшару епархіі Праваслаўнае Царквы у Вялікім Княстве Літоўскім былі значна большымі за грэцкія. Вынікала гэта часткова з таго, што самі япіскапы, баючыся паменшаньня даходаў, перашкаджалі стварэньню новых япіскапскіх катэдраў.

Як прыклад гэтага можа паслужыць перашкода ў стварэньні Смаленскае епіскапіі.

Рэлігійнае i праўна - палітычнае значэньне епархіяльных япіскапаў праваслаўных у Вялікім Княстве Літоўскім было таксама большым, чымся ў Візантыі. З таго часу, як тут ня стала князёў i магнатаў праваслаўных, якія перайшлі ў каталіцызм, яны (япіскапы) сталіся сапраўднаю рэпрэзэнтацыяю праваслаўнага насельніцтва ў абліччы ўлады.

У выснаве ўпадку ўлады мітрапаліта падчас змаганьняў за мітраполію i ў абліччы адеутнасьці сынодаў япіскалы пачуваліся незалежнымі ў адносінах да вышэйшае духоўнае ўлады.

Паводля кананічных правілаў, адносіны япіскапа да мітрапаліта адпавядалі адносінам гэтага апошняга да патрыярха.

Япіскап павінен быў быць высьвечаным мітрапалітам і ня меў права палагоджваць больш паважных справаў бяз згоды i ведама свайго зьверхніка.

Да самастойнае дзейнасьці япіскапа належалі наступныя справы: I - рукапалажэньне сьвяшчэньнікаў; II - прызнаньне пазваленьняў на пабудову цэркваў i манастыроў; III - нагляд, дысцыплінарная ўлада i суд над усім епархіяльным духавенствам, за выняткам некаторых манастыроў «гаспадарскага падаваньня»; IV - клопаты пра чысьціню веры i маральнасьць вернікаў; V - суд за парушэньне маральнасьці, пераважна ў справах разводаў, а таксама ўдзел у судох, разглядаючых сямейныя спадкаемыя справы i г. д.

Толькі ў выпадку нейкіх надужываньняў мітрапаліт мог умяшацца ў справы япіскапа а нават паклікаць яго на свой суд.

Некаторыя абмежаваньні ўлады япіскапаў рабіла ўлада Вялікага Князя. Аднак выпадкі ўмяшаньня ў япіскапскія справы былі вельмі рэдкімі.

Бадай, самым вялікім абмежаваньнем ix правоў было права патранату, абмеркаванае намі вышэй.

Кандыдатаў у япіскапы выбіралі пераважна спасярод манахаў або перад выбарам пастрыгалі ў манаха.

Што датычыцца таго, каму належала права вызначаць кандыдатау у япіскапы, дакладна ня ведаем. Трэба думаць, што такое права належала мітрапаліту i вялікаму князю.

Пайменна, калі вялікі князь ня меў свайго кандыдата, тагды мiтpaпaлiт падбіраў такога ад сябе, затое кандыдат, выбраны вялікім князем, павінен быў быць зацьверджаны мітрапалітам.

Апрача япіскапаў, епархіяльнымі органамі ў Літоўска - Кіеўскай мітраполіі былі «катэдры» i «клірасы». Але, як слушна зазначыў праф. О. Лотоцкі: «ня ведама зь якое прычыны, як заўважым, маецца вельмі мала вестак з ХIV веку пра «клірасы» ў украінска - рускай царкве ў параўнаньні з папярэднім векам i асабліва з даўнейшымі часамі. Але тое, што «клірас» тут ня зьнікаў i не падупадаў, відаць з таго, што ў наступных вякох XV - XVI - XVII бачым ягоны поўны росквіт i распаўсюджаньне ў Украінскай Царкве».

Пры, такім падкрэсьленым праф. О. Лотоцкім браку матарыялаў адносна «клірасаў» у Праваслаўнай Царкве ў апісваны пэрыяд, на падставе сьціплых вестак, якія маем, можам рабіць выснаў, што «клірас» быў сынодам прэсьвіцераў катэдральнае царквы.

Спаміж епархіяльных урадоўцаў найбольшае значэньне меў «намесьнік», урад якога адпавядаў ураду грэцкага «хартафілакса ».

Намесьніка выбіралі пераважна спаміж сьвяшчэньнікаў нароўні зь сябрамі «клірасу». Мітрапаліт, з увагі на абшырнасьць i раскіданасьць мітраполіі, меў некалькіх намесьнікаў.

На землях Вялікага Княства Літоўскага за часоў УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ пры япіскапах існаваў яшчэ ўрад «дзясятнікаў», якія спаўнялі гаспадарчыя i фінансавыя функцыі.

Апрача гэтага, гістарычныя крыніцы ўспамінаюць яшчэ пра «ўладычніх ураднікаў», якія выконвалі гаспадарчыя, фінансавыя, судовыя, сьледчыя ды іншыя дзейнасьці.

Што датычыцца сродкаў для ўтрыманьня вышэйпералічанае гіерархіі ў Вялікім Княстве Літоўскім за часоў панаваньня Уладыслава Ягайлы, дык яны складаліся зь дзесяціны i даніны ад духавенства ніжэйшае ступені ды

З даходаў з розных маёнткаў i маемасьці гэтага духавенства.

Апрача гэтых даходаў былі яшчэ іншыя, пра якія ўспамінае гісторык Грушэвскі М., гаворачы: «За вызначэньне (на сьвяшчэньніка) кандыдат плаціў нейкую аплату ўладыцэ i ўpaднiкaм... Апрача гэтага, сьвяшчэньнікі плацілі гадавую даніну ўладыку. Ведамымі ёсьць таксама саборныя «куніцы», аб якіх успаміналі ўжо ў XIII веку, калі ўладыка склікаў духавенства да сябе на сабор; быў яшчэ іншы падатак «уезд», альбом «выезд» - дань, якую плацілі ўладыку, калі прыяжджалі да яго на месца.

Колькасьць духавенства сьвецкага i манашага ў Вялікім Княстве Літоўскім у пэрыяд ад 1380 - 1434 гг. значна вырасла.

Гэты ўзрост ня быў паўстрыманы нават Крэўскай вуніяй, якая зьвяла праваслаўную рэлігію на палажэньне паніжанае рэлігіі.

Заўважаем у гэты пэрыяд пабольшаньне колькасьці парафіяў i манастыроў праваслаўных, што неразьдзельна выклікала пабольшаньне колькасьці духавенства, галоўны кантынгент якога складаўся зь дзяцей сьвяшчэньнікаў.

Аднак духавенства ў той час не стварала клясы, i духоўнай асобай мог быць кожны вернік, які адпавядаў стаўленым яму вымогам.

Адзіным вымаганьнем, якое ставілася кандыдату ў сьвяшчэньнікі, была здольнасьць чытаць.

Ведамым ёсьць, што за часоў УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ ў Ліцьве, Беларусі i Украіне ня было адмысловых школаў, якія прыгатоўвалі праваслаўных сьвяшчэньнікаў, бо брацкія школы паўсталі значна пазьней.

Кандыдат у сьвяшчэньнікі здабываў асьвету падчас царкоўнае службы.

Ен вучыўся чытаць Псалтыр ды іншыя малітвы, якія ўжываліся падчас Божае службы. Адзіныя вогнішчы асьветы існавалі ў манастырох i пры япіскапскіх катэдрах.

Няма нічога дзіўнага, што кандыдат у сьвяшчэньнікі а часам i сам сьвяшчэньнік, не валодалі «мастацтвам чытаць».

Рукапаложаны япіскапам сьвяшчэньнік мог зьмяняць парахвію i пераяжджаць туды, куды яго прымалі вернікі.

Аднак ён мусіў атрымаць ад япіскапа, які яго рукапалажыў, «грамату», або «перахожую», калі зьмяняў месца ў ягонай епархіі, альбо «адпускную», калі меў замер шукаць прыход у іншай епархіі.

Колькасьць бедных парахвіяў у той час была вельмі вялікай; згэтуль вынікае вялікая колькасьць вандроўных сьвяшчэньнікаў, якія шукалі лепшых месцаў.

Сродкі ўтрыманьня парахвіяльнага духавенства былі вельмі скупымі.

Галоўнай крыніцай даходаў былі аплаты за розныя царкоўныя трэбы: споведзь, царкоўныя Багаслужбы, хрэсьбіны, хаўтуры i г. д.

Шмат дзе сьвяшчэньнікам давалі дзесяціну». Гэта была даніна ў збожжы, якую тагды называлі «скіпшчынай».

Гісторык Грушэвскі гаворыць, што звычай даваць дзесяціну i яе назоў запазычаны ў Каталіцкім Касьцёле.

Апрача гэтага, пры некаторых парахвіях былі зямельныя «датацыі», купленыя сялянамі або ахвяраваныя шляхам тэстамэнтаў.

Такія «датацыі» належалі да настаяцеля парахвіі.

Апрача сьвяшчэньніка, да ніжэйшага кліру належаў дзіякан; ягоныя сродкі былі ідэнтычнымі з сродкамі сьвяшчэньніка. Ступень дзіякана была пераходнай ступеньню ад «чарняца» ў сьвяшчэньніка.

Ягоным абавязкам было дапамагаць сьвяшчэньніку правіць Багаслужбу. Да царкоўнага «прычту» належаў «панамар» i «чцец».

У асноўных абрысах строй Праваслаўнае Царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім за часоў панаваньня ЎЛАДЫСЛАВА. ЯГАЙЛЫ ствараў арганізацыю, ідэнтычную із строем пазьнейшым.

Зь бегам гадоў i пашырэньнем асьветы гэты лад дасканаліўся, прымаў багацейшыя формы i канчаткова вырас у такую пабудову царкоўнага жыцьця, якую бачым у сучаснасьці.

ПРАВАСЛАЎНЫЯ МАНАСТЫРЫ Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ У ПАРУ ПАНАВАНЬНЯ ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ

Аскетызм i містыцызм спрычыніліся паўставаньню манашых ордэнаў у цэрквах - Усходняй i Заходняй.

Ня будзем тут затрымоўвацца над генэзаю такога паўставаньня, але сьцьвердзім, што разам з пашырэньнем хрысьціянства ў землях Вялікага Княства Літоўскага арганізавалася манастырскае жыцьцё; разам з будоваю цэркваў будаваліся манастыры,

Разьвіцьцю манастыроў у вялікай меры спрыяла тагачасная літаратура. Яна складалася са Сьвятога Пісаньня i перакладаў «Жыцьця Сьвятых».

Жыцьцеапісаньні сьвятых былі асноўнай літаратурай тых, хто ўмеў i хацеў чытаць. Чалавек станавіўся сьвятым, пераважна жывучы ў адасобленасьці: у пустэльні або манастыры.

Немалую ролю ў стварэньні манастыроў i манашых ордэнаў у землях Вялікага Княства Літоўскага згулялі падарожжы ў Сьвятую Зямлю. Пілігрымствы, якія ішлі да Хрыстовага Гробу ў Палестыне, знаёміліся з жыцьцём хрысьціянаў i пасьля звароту дамоў апавядалі або апісвалі гэтае жыцьцё.

Зразумелая рэч, што манастыры зь ix аскетычным жыцьцём не маглі не пакінуць уражаньня на пілігрымаў. Дзякуючы гэтаму, яны самі, пераважна i вельмі часта, зьвярнуўшыся ў сваю краіну і стараліся правесьці рэшту жыцьця ў рэлігійных разважаньнях.

Некаторыя проста даслоўна разумелі словы Евангеліі, што, калі нехта хоча быць дасканалым, няхай адмовіцца сябе, возьме свой крыж i ідзе за Хрыстом; некаторыя верылі, што за свае ўчынкі яны павінны адпакутаваць, павінны маліцца за свае грахі, ды шукалі аказіі для гэтага, іншыя былі нездаволенымі зямным жыцьцём i шукалі месцаў, аддалелых ад гэтага сьвету.

Такая ідэя служыць Богу i грэбаваць зямным жыцьцём, жаданьне прыгатавацца да жыцьця вечнага альбо хаценьне вымаліць дараваньне грахоў былі глыбака закараніўшыся щ нашых продкаў - хрысьціянаў, якія разумелі навуку Хрыста ня толькі сухім рассудкам, але ўсім сэрцам.

Часта такія асобы, кіраваныя жаданьнем уцячы ад часовага сьвету, які паводле Сьвятога Пісаньня «ляжыць у зьле», ішлі ў дзікія нетры пушчаў.

Чалавек з такім містычным накіраваньнем будаваў сабе хатку i маліўся, як умеў; з часам да яго прыходзілі іншыя людзі, якія таксама жадалі адпушчэньня грахоў або хацелі ўцячы ад гэтага грэшнага сьвету.

Гэтыя людзі таксама будавалі сабе хацінкі або капалі пячоры, каб у ix жыць. Пазьней, сабраўшыся ў адну грамаду, хрысьціяне, выбіралі кіраўніка супольні.

Бываў ім пераважна сьвяшчэньнік, які мог правіць Багаслужбы, або стары, дасьведчаны у адшэльным жыцьці сужыхар.

Такім чынам зьяўляліся ў Рускіх i Літоўскіх землях аселішчы манахаў, называныя манастырамі.

Часта князь або земляўласьнік, у валаданьнях якога знаходзіўся манастыр, ахвяроўваў яму акрэсьлены абшар зямлі, а нават прызначаў да яго цэлыя вёскі з насяляючым ix жыхарствам ды прызнаваў для манахаў некаторыя прывілеі.

У пазьнейшую пару гэта стала прычынай таго, што ў манастыры ішлі ня толькі тыя, што хацелі маліцца пра дараваньне грахоў ды ўпадобніцца сваім жыцьцём жыцьцю сьвятых, чый прыклад бачылі ў «Жыцьцеапісаньні сьвятых», але таксама такія, што хацелі пражыць сваё жыцьцё ў супакоі i бесклапотна.

Сказаць, колькі праваслаўных манастыроў было ў Вялікім Княстве Літоўскім за панаваньня ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ, ня можам, бо нам бракуе першакрынічных матарыялаў.

Ведамымі нам зьяўляюцца наступныя манастыры:

1) Лаўрышаўскі, які знаходзіўся над ракою Нёман каля Наваградка. Ен быў закладзены князем ВОИШАЛКАМ у 1262 г.

У Вільні існавалі манастыры Сьв. Тройцы, чыя царква была закладзена жонкай Вялікага Князя АЛЬГЕРДА МАРЫЯЙ (1330 г.) i манастыр Нараджэньня Гасподняга (РАЖДЖЭСЬЦЬВЕНСКІ), закладзены жонкай Вялікага Князя Вітаўта ЮЛЬЯНАЙ.

У Віцебску існавалі 2 манастыры: у Добуйцы, Багародзіцы. У Полаччыне было аж 5 манастыроў: Мікалаеўскі на Лугне (XIII ст.), Траецкі над ракой Палатой, Пятроўскі на Полацкім замку, закладзены MIXАІЛАМ, сынам Полацкага Князя АНДРЭЯ АЛЬГЕРДАВІЧА, Барысаглебскі i Прадцечанскі (XIV в.).

У Смаленску быў Сьмядынскі манастыр над ракой Сьмядынкай. У адлегласьці шасьці кілямэтраў ад Смаленску быў Усьпенскі манастыр.

Ведама яшчэ пра Манастыры: «Крэстовоздвіжэнскі», «Абраамаўскі», Прадцечанскі ў Лагожску (1387), Пятра i Паўла ў Мазыры, Ражджэсьцьвенскі i Сямёнаўскі ў Берасьці, Сьв. Спаса ў Кобрынё. У Пінску існаваў манастыр Сьв. Барбары i Ляшчынскі Багародзіцы.

Ад таго часу, калі Кіеў быў прылучаны да Вялікага Княства Літоўскага, колькасьць вернікаў Праваслаўнае Царквы, а разам з гэтым колькасьць праваслаўных манастыроў у гэтым Княстве значка пабольшылася.

Найбольшай пашанай карыстаўся i быў найбольшым манастыром тут - ПАЧАЕЎСКАЯ ЛАЎРА.

Аб тым, зь якой пашанай да яе адносіліся нават князі Літоўскія, сьведчыць тое, што некаторыя зь ix, якія былі праваслаўнымі, выбралі Пачаеўскукі Лаўру за месца ix вечнага спачынку.

Так, напрыклад, тут была пахавана Вялікая Княгіня ЮЛЬЯНА. Ізноў - жа іншыя князі багата абдарылі гэты манастыр. У Пачаеўскай Лаўры стварылася вогнішча рэлігійнага жыцьця Паўдзённай Русі.

Наколькі вялікай была колькасьць манахаў у манастырох, у кожным у асобнасыці - цяжка сказаць.

У летапісах ды іншых гістарычных крыніцах, калі гутарка ідзе пра манастыры, амаль заўсёды гаворыцца, што гэта быў вялікі манастыр, што ў ім было шмат манахаў, а ix (манахаў) жыцьцё ўсхвалялася. Мітрапаліт Макар гаворыць, што манастыры, якія былі дужа вялікімі i складаліся зь вялікай колькасьці манахаў, называліся Лаўрамі. Побач зь імі былі зусім малыя манастыры, у якіх сяліліся шэсьць, пяць, а нават i тры манахі.

Усе манастыры ў Вялікім Княстве Літоўскім за часоў УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ можна падзяліць на групы паводле ix залежнасьці ад вышэйшых уладаў, паводле значаньня ix кіраўнікоў у дачыненьні да іншых манастыроў i на аснове ix унутранага ладу.

Спадчына №4 - 1996. С. 271 - 288.

ЦАРКОЎНАЯ ЛІТАРАТУРА Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ ЗА ЧАСОЎ ПАНАВАНЬНЯ ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ

Гаворачы пра літаратуру i мастацтва царкоўныя ў Вялікім Княстве Літоўскім, нельга прамінуць маўчаньнем лёсу, які выпаў гэтаму гаспадарству.

Ад найдаўнейшых часоў гэты край быў тэрыторыяй несупынных змаганьняў, абшарам ваенных пажараў i паходаў арміяў розных народаў.

Калісьці тут мелі месца зацятыя хатнія войны. На тэрыторыі гэтага краю змагаліся расейская i польская магутнасьці.

Празь ягоныя землі прайшлі арміі Напалеона i нішчылі ўсё, чаго не змаглі зьнішчыць адступаючыя расейскія вайсковыя сілы.

Аб тым, колькі гістарычных вартасьцяў літаратуры i мастацтва загінула тут падчас апошняе сусьветнае вайны (1914 - 1921), ведае толькі Той, Хто з вышыні нябёс быў сьведкам гэтых здарэньняў.

У абставінах вайны акупант не лічыўся са скарбамі краю: цэлыя архівы, не зважаючы на ix гістарычную вартасьць, вывозілі ў фабрыкі як макулятуру i там перараблялі на паперу.

Усё гэта стала прычынай таго, што помнікі хрысьціянскае літаратуры i мастацтва, якія маем цяпер, уяўляюць сабою толькі частку таго скарбу, які быў у Вялікім Княстве Літоўскім за часоў УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ.

Што датычыцца праваслаўнае літаратуры ў Вялікім Княстве Літоўскім за часоў УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ, дык трэба адцеміць, што яна была наскрозь царкоўнарэлігійнай.

Паўдзённыя славяне - баўгары, сэрбы i маравы, ад якіх да нас прыйшлі літаратура i пісьменнасьць, яшчэ перад 988 годам, калі афіцыйна хрысьціянства стала распаўсюджаным на Русі як дзяржаўная рэлігія, мелі ўжо багатую царкоўную літаратуру.

Складалася яна зь Сьвятога Пісаньня, літургічных кнігаў, рэлігійных сьпеваў, жыцыдеапісаньняў сьвятых, апавяданьняў пра жыцьцё сьвятых мучанікаў, сабраных у "Чэці Мінеі" i "Патрыконы", казаньняў i апокрыфаў.

Разам з хрысьціянствам на Русі i ў Літве пашыралася i вышэйпайменаваная царкоўная літаратура.

Што датычыцца Сьвятога Пісаньня, дык праваслаўнае жыхарства на абшары Вялікага Кляства Літоўскага карысталася ў працягу даўжэйшага часу перакладамі, якія пакінулі браты КІРЫЛ i МЯФОДЗІЙ.

Толькі ў пачатку веку зьявіўся пераклад на рускую i беларускую мову поўнага тэксту Сьвятога Пісаньня, зроблены мясцовым вучоным ФРАНЦІШКАМ СКАРЫНАМ.

Да гэтага часу, калі ў гэтай галіне i рабіліся нейкія крокі, дык уся справа абмяжоўвалася аднаўленьнем застарэлых баўгарскіх тэкстаў.

Амаль тое - ж самае можна сказаць i пра літургічнае пісьменьніцтва. Літургічныя кнігі тагды старанна перапісваліся, прычым сьвядома ўнікалі карыстацца мясцоваю моваю, стараючыся верна прытрымоўвацца кожнае літары i кожнага знаку арыгіналу. Элемэнт народнае мовы пранікаў у літургічныя кнігі адзіна празь няўвагу або няўмеласьць перапішчыка.

Тэалягічна - навуковая літаратура, што зьмяшчала рэлігійна - маральную сутнасьць, за часоў УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ ў Вялікім Княстве Літоўскім была даволі багатай.

Памінаючы ўрыўкі драбнейшых пісьменьнікаў, знаходзім у тых часох пераклады шматлікіх працаў грэцкіх Бацькоў Царквы. Першае месца тут займаюць пісаньні ІОАНА ХРЫЗАСТОМА які быў самым папулярным візантыйскім пісьменьнікам пасярод праваслаўных рускіх славянаў. На Русі спатыкаем зборнікі ягоных казаньняў пад загалоўкамі "Злотострой", "Златоуст", "Андрыапіс". Казаньні Іоана Хрызастома часта зьмяшчаліся ў адным зборніку з казаньнямі іншых бацькоў царквы. Такія зборнікі маюць наступныя загалоўкі: "Ізмарагд", "Златая Цепь" i г. д.

Было таксама даволі шмат павучэньняў катэхістычных КІРЫЛЫ ЕРУСАЛІМСКАГА, ВАСІЛЯ ВЯЛІКАГА, ГРЫГОРА БАГАСЛОВА, ЕФРЭМА СЫРЫЙСКАГА, ЮАНА ЛЕСТВІЧНІКА, ЮАНА ДАМАСКІНА, ГРЫГОРА ДВАЯСЛOBA ды інш.

Зусім адменны тып літаратуры зьявіўся ў манастырох.

Гэта былі папярэдне пайменаваныя намі апісаньні жыцьця сьвятых i адзначаных сьвяталюбным жыцьцём манастырскіх зьверхнікаў або манахаў. Такіх апісаньняў было даволі шмат. Яны служылі павучэньнем у роўнай меры манахаў i вернікаў. I былі напісаныя ў дужа папулярнай i даступнай форме, а хаму няма нічога дзіўнага ў тым, што ахвотна чыталіся вернікамі Праваслаўнай Царквы.

Аб тым, як шмат у тыя часы было жыцыдеапісаньняў сьвятых, сьведчыць тое, што да нашых дзён ix захавалася нямала.

Як прыклад можам успомніць: "Житіе Бориса и Глеба", "Меркурія Смаленскага", "Аўраамія Смаленскага", "Кірыла Тураўскага", "Ефросіній Полацкай" i інш.

Ня будзем затрымоўвацца, над літаратурнай вартасьцю такога роду тагачаснае літаратуры. Зразумелая рэч, што пры агульным узроўні асьветы таго пэрыяду гэтыя творы не маглі быць дасканала напісанымі.

Вялікім недахопам зьяўляецца панэгірычны (усхвальны) характар гэных жыцьцяпісаў, а разам з гэтым насьледаваньне аналягічнае візантыйскае літаратуры.

Форма i спосаб уняцьця такіх апісаньняў жыцьця не былі мясцовага паходжаньня. Аднак трэба падкрэсьліць важнасьць значэньня такога роду літаратуры ў галіне рэлігійна - маральнай i гістарычнай. Вернікі чыталі гэтыя творы i вучыліся зь ix, як павінны праводзіць зямное жыцьцё. Жыцьцеапісаньні сьвятых паказвалі ідэалы хрысьціяніна, ідэалы, якія былі вартымі таго, каб ix насьледаваць кожнаму чалавеку, а ў першую чаргу, манаху.

Вось - жа ix чыталі вельмі ахвотна. Некаторыя разьдзелы вывучалі на памяць. Прапанаваныя ў ix маральныя павучэньні захоўваліся ў памяці i практыкаваліся ў штодзённым жыцьці.

Дзеля гэтага няма нічога дзіўнага ў тым, што да нашага часу захавалася дастатковая колькасьць "Жыцьцёў Сьвятых".

Яны служылі i служаць матарыялам для досьледаў гісторыкаў пра жыцьцё мітрапалітаў, япіскапаў i манахаў тагачаснасьці.

Палестына, краіна жыцьця Хрыста, ягонае дзейнасьці ды жыцьця i дзейнасьці апосталаў i першых хрысьціянаў, прыцягвала да сябе праваслаўнае насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага. Ня маючы іншых сродкаў падарожнічаць, яны ішлі пераважна пешкі ў Сьвятую Зямлю, каб каля Хрыстовага Гробу вымаліць для сябе i для свайго народу дараваньне грахоў i дапамогу ў далейшым жыцьці.

Палестына зь яе гістарычнымі помнікамі i краіны, празь якія ішлі пілігрымствы, рабілі велізарнае ўражаньне на пілігрымаў у сьвятыя месцы праваслаўных жыхароў Вялікага Княства Літоўскага.

I вось, зьвярнуўшыся ў свой край, яны расказваюць пра свае ўражаньні, вынесеныя з часу пілігрымства. Жадаючы падзяліцца гэтымі ўражаньнямі з усім народам, хочучы здаволіць ягоную зацікаўленасьць іншымі краінамі, яны запісваюць тое, што бачылі i перажылі ў чужых старонах, празь якія праходзілі, i пра самую Палестыну.

У насьледку гэтага ствараецца асобны тып літаратуры, які можна назваць "пілігрымскім".

За часоў УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо былі апісаньні падарожжа, зробленыя "Даніілам игуменам Русской земли" ды ІГНАТАМ СМАЛЕНСКІМ.

Ня будзем затрымоўвацца над зьместам i формай апісаньняў гэтых пілігрымстваў. Тут шмат прастаты i наіўнасьці. Аўтары ня могуць разрозьніць у чутым імі праўды ад апокрыфаў.

Аднак іменна гэтая прастата i арыгінальнасьць былі прычынай такое вялікае ix папулярнасьці.

Пасьля такога павярхоўнага агляду агульнае характарыстыкі некаторых родаў літаратуры, існуючае ў Вялікім Княстве Літоўскім за часоў УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ, можам адцеміць, што яны (літаратурныя віды) мелі рэлігійны характар i выразна ўплывалі на жыцьцё праваслаўных.

Апрача гэтага, існавала ў той час рэлігійна - царкоўная літаратура, існавалі яе носьбіты.

Нельга ня ўспомніць пра літаратурную дзейнасьць КІРЫЛЫ ТУРАЎСКАГА, КІПРЫЯНА i ГРЫГОРА ЦАМБЛАКОЎ.

Праўда, гэтыя два апошнія паходзілі са сталіцы Ўсходняе Баўгарыі, але яны жылі i працавалі ў Вялікім Княстве Літоўскім i сваёй працай павялічылі скарб царкоўнай літаратуры гэтага краю.

Мітрапашіт КІПРЫЯН паходзіў з Баўгарыі. Меў даволі высокую асьвету. Добра ведаў царкоўныя каноны. Пераклаў з грэцкае мовы на славянскую некаторыя богаслужэбныя кнігі, а нават, праўдападобна, сам склаў адну малітву.

Аднак самай галоўнай спадчынай ягонае дзейнасьці былі казаньні, якія, нажаль, не захаваліся да нашых дзён.

Не захаваўся нават ягоны ліст да ігуменаў, сьвяшчэньнікаў, дыяканоў ды ўсіх праваслаўных хрысьціянаў. Зьмест гэтага ліста нам ня ведамы. Зь перахаваных адрыўкаў іншага ліста можам зрабіць выснаў, што ён меў павучальны зьмест.

Апрача гэтага, знойдзены i выдадзены яшчэ чатыры лісты мітрапаліта КІПРЫЯНА, якія, з увагі на ix зьмест, можна назваць гістарычньші. Яны былі напісаны да слаўных ігуменаў - Сьв. СЯРГЕЯ РАДАНЕСКАГА i ФЁДАРА СІМАНАЎСКАГА; побач з апісаньнем жыцьця аўтара ў гэтым лісьце акрэсьлена палажэньне тагачаснае Праваслаўнае Царквы ў В. Кн. Літоўскім.

У першым мітрапаліт КІПРЫЯН паведамляе пра сваё падарожжа з Кіева ў Маскву; у другім апісвае прыгнет i крыўду, якую яму прычынілі падчас гэтага падарожжа; у трэцім i чацьвертым лісьце паведамляе пра падарожжа ў Канстантынопаль.

Наступнай ягонай большай працай зьяўляецца "Житіе Сьв. Петра". Тут апісана жыцьцё Сьв. мітрапаліта ПЯТРА, ягоныя цуды i кананізацыя у сьвятога.

З дужа вялікай пахвалой гаворыць летапісец аб "Прощальной грамоте", якую КІПРЫЯН напісаў перад сваёй сьмерцю.

Яна мае рысы тэстамэнту, бо была прачытаная пасьля сьмерці аўтара над ягонай труною. Яна была накіраваная да ўсіх вернікаў ягонае мітраполіі.

Апрача гэтага, КІПРЫЯНУ прыпісваюць аўтарства паважнай колькасьці жыцьцеапісаньняў сьвятых, рускага летапісу ды пераклады з грэцкае мовы на рускую.

Аднак для выясьненьня гэтага пытаньня належыць прывесьці думку гісторыка Голубінскага, выказаную наступнымі словамі: "Адносна сьведчаньня ТАЦІШЧЭВА, прыпісваючага КІПРЫЯНУ напісаньне "Жыцьцяў" шматлікіх рускіх сьвятых i злажэньне "Степенной книги" i рускага летапісу ад пачатку рускае зямлі, павінна быць сказана, што ў першым выпадку - аб напісаньні ім шматлікіх "Жыцьцяў" - ягоныя цьверджаньні, бессумнеўна, зьяўляюцца памылковымі, што ў другім i трэйцім.выпадку яны ёсьць няпэўнымі".

Галоўным прадстаўніком царкоўнае рэторыкі ў Вялікім Княстве Літоўскім за часоў УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ быў мітрапаліт ГРЫГОР ЦАМБЛАК. Усіх ягоных твораў можна налічыць да дваццаці пяці. Гэта былі пераважна казаньні. Вось пералік ведамых нам ягоных твораў - казаньняў i пісаньняу:

1. "На неделю Ваій"...

2. "На часех в Св. Велйкій Четверток слово Григорія..."

3. "Беседа о предательстве Іуды, Беседа о Пасхе, Беседа о пріобшеній Тайн i Беседа о Забвеній обид".

4. "Слово на Преображеніе Господа Бога и Спаса нашего I. Хр."

5. "Слово на Воздвиженіе Честнаго Креста".

6. "Слово на Всечестное Рождество Пресв. Влад. нашея Богород.".

7. "Слово на Вознесеніе Господне".

8. "Слово на Успеніе Бож. Матери".

9. "Похвальное слово Прор. Илье".

10. "Слово на Рождество Предтечи и Крестителя Іоанна".

11. "Слово похвальное св. и верховным ап. Петру и Павлу".

12. "Слово похвальное Великомуч. Георгію".

13. "Слово похвальное Славному Великомуч. мироточцу Георгію".

14. "Слово похвальное великомуч. четыренадесятым".

15. "Слово о пяти днех".

16. "Слово в субботу Сыропустную".

17. "Слово о иноческом житій".

18. "Слово о усопших".

19. "Слово в похвалу терновскому патріарху Евфимію".

20. "Слово надгробное Кипріяну митроп. русскому".

21. "Сказаніе о перенесеній мощей препод. Параскевы".

22. "Повествованіе о сербском короле Стефане".

23. "Страданія св. великомуч. Іоанна Новаго Сотовскаго .

24. "Богослужебный стих на Успеніе Пресв. Бошрод.".

25. "Полемичный трактат против ужыванія католиками хлеба до св. Таинств".

На падставе пералічаных твораў можна зрабіць выснаў, што мітрапаліт ЦАМБЛАК перавышаў КІПРЫЯНА пладаноснасьцю сваёй літаратурнай працы. У сваіх казаньнж ён насьледаваў ІОАНА ХРЫЗАСТОМА, ВАСІЛЯ ВЯЛІКАГА, АНДРЭЯ КРЫЦКАГА, ІОАНА ДАМАСКІНА i іншых, але ягонае насьледаваньне зроблена так, што творы ЦАМБЛАКА маюць цалком адменную характарыстыку ад ягоных прататыпаў.

Большая частка ягоных казаньняў гаворыць пра біблейскія здарэньні, але некаторыя прысьвячаюцца пытаньням, яму сучасным, напрыклад, казаньне, прысьвечанае памяці КІПРЫЯНА, або выказываньні супраць каталіцкага звычаю выконваньня еўхарыстыі на прэсных хлебах.

Дамінуючым характарам ягоных казаньняў ёсьць дагматычны i гістарычны. Маральна павучальных казаньняў ён напісаў адно некалькі.

Калі цяпер глянем на царкоўную літаратуру ў Вялікім Княстве Літоўскім за часоў Уладыслава Ягайлы ў цэлым, дык заўважым, што яна была вельмі ўбогай.

Пераклады Сьвятога Пісаньня, богаслужэбныя кнігі, дзясятак зь нечым "Жыцьцяў Сьвяты", крыху казаньняў, пара апісаньняў падарожжаў - вось усё, што гэты пэрыяд пакінуў у спадчыне пасьля сябе.

Апрача гэтага, літаратура была пераважна запазычанай ад іншых народаў. Арыгінальнае тэалягічнае творчасьці ў той час на землях Вялікага Княства Літоўскага не магло быць з увагі на брак асьветы..

Даецца заўважыць пацяшальнае зьявішча, што тагачасная царкоўная літаратура была даступнай для ўсяго народу дзякуючы таму, што яе пісалі ў мове гэтага народу.

ЦАРКОЎНАЕ МАСТАЦТВА Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ ЗА ЧАСОЎ УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ

У разьвіцьці мастадтва хрысьціянства згуляла ня меншую ролю, чымся ў разьвіцьці літаратуры.

Ведама, што для Багаслужбаў патрэбныя пабудовы, якія сваёй канструкцыяй i ўпрыгожаньнем адказвалі - б свайму прызначэньню.

Ня станем тут затрымоўвацца над тым, як паўсталі хрысьціянскія сьвятыні, над ix архітэктурай, малярствам i разьбою, зазначым толькі, што калі народы ўкраінскі, беларускі i літоўскі прынялі хрысьціянскую веру, царкоўнае мастацтва на ўсходзе i на захадзе дасягнулі вялікага росквіту.

У той - жа час будаўніцтва на землж Вялікага Княства Літоўскага ў Жмудзі ў пару панаваньня ЯГАЙЛЫ, калі прымалася хрысьціянства, стаяла на вельмі нізкім узроўні. Разьба выражалася адзіна ў здольнасьці выразаць статую "Пяруна" з адным залатым вусам; пра існаваньне малярства ў той час нам нічога ня ведама.

Галоўным клопатам князёў, якія ў сваіх валаданьнях пашыралі хрысьціянства, была будова сьвятыняў.

Паводле думкі гісторыкаў, першымі цэрквамі на Русі былі драўляныя, з увагі на тое, што будаўніцтва з такога матар'ялу было найбольш ведамым беларусам i ўкраінцам. Такія першыя цэрквы будаваліся вельмі прымітыўна. Аднак з бегам часу, калі хрысьціянства закаранілася ў беларускім i ўкраінскім народах, калі пачало захапляць сваёй узвышанасьцю, царкоўнае будаўніцтва зьмяняе свой характар.

Зараз будуюць цэрквы ня толькі князі, але i багатыя людзі добрае волі. Яны стараюцца сваё багацтва i сваю пышнасьць прысьвяціць Богу. Вось - жа зьяўляюцца велічныя сьвятыні.

Зразумелая справа, што асягнуць гэта было немагчыма прафэсійна сіламі ўласнага народу, бо ён ня быў азнаёмлены з мастацтвам пабудовы цэркваў.

Дзеля гэтага сьцягвалі асьведамленых людзей з усходу, адкуль прышла i хрысьціянская вера.

Гэта стала істотнай прычынай таго, што, калі будаўніцтва драўляных цэркваў мела мясцовыя рысы, Мураваная архітэктура была цалком запазычанай зь Візантыі.

У рэзультаце досьледаў гісторыкі цьвердзяць, што на хрысьціянскае мастацтва ў цэлым зрабілі ўплыў усходнія плыні, якія ішлі 3 Малое Азіі, Сырыі i Каўказу.

Вось - жа царкоўнае мастацтва беларускага i ўкраінскага народаў займела знаменныя ўсходнія рысы.

Ведама, што князі або іншыя закладчыкі царквы не маглі сьцягнуць з Візантыі столькі людзей, колькі патрэбным было - б для спаўненьня ўсіх работаў пры пабудове. Дзеля гэтага пры будаўніцтве скарыстоўвалі мясцовых работнікаў, якія з часам здабывалі прафэсійны досьвед да такое ступені, што рабіліся самастойнымі архітэктарамі. Гісторыя захавала для нас імёны некаторых украінскіх будаўнікоў.

Ня будзем затрымоўвацца над дэталямі царкоўнае архітэктуры перад панаваньнем УЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ. Трэба толькі адцеміць, што яна вельмі дакладна прытрымоўвалася грэцкіх узораў. Такім чынам цэрквы мелі выгляд грэцкага крыжа ў сярэдзіне i правільнага або блізкага да правільнага чатырохкутніка навонкі з адным купалам або большай колькасьцю, якія апіраліся на чатырох слупох, спалучаных паміжсобку лукамі. Лукі спалучаліся міжсобку сфэрычнымі скляпеньнямі.

У асноўным будаўніцтва сучасных цэркваў астаецца падобным да першабытнага будаўніцтва. Асабліва відавочным гэта робіцца, калі адкінем прыбудоўкі сучасных цэркваў.

Што датычыцца царкоўнае архітэктуры ў Вялікім Княстве Літоўскім у панаваньне ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ (1346 - 1434), дык тут належыць разрозьніць два пэрыяды.

Першы пэрыяд быў перад вуніяй з Польшчай: у гэты пэрыяд прадаўжалі надалей візантыйскі тып. Пры пабудове новых цэркваў прытрымоўваліся ўжо існуючых наўзораў. А ix было вельмі шмат. Найбольш увагі заслугоўваюць наступныя.

Сабор Сьв. САФІІ ў Кіеве пабудаваны ў 1036 г. Ён быў збудаваны ў форме прастакутніка, прадаўжны, зь пяцьцю закругленымі аўтарамі i меў трынаццаць купалоў. З трох бакоў царкву апаясвала нізкая галерэя, апёртая на калёны. Гэты сабор быў упрыгожаны мазаікай i жывапісам.

У 1054 - 1068 гг. зьявіўся манастыр Кіева - Пячэрскі. У працягу чатырох гадоў грэцкія архітэкты будавалі ў ім царкву. Ведамай таксама зьяўляецца Васількаўская царква, манастыр Сьв. КІРЫЛЫ, царква Сьв. МІХАІЛА i інш.

У горадзе Чарнігаве існавала ня менш як пяць цэркваў, у Ўладзімеры Валынскім ведамай ёсьць царква БАГАРОДЗІЦЫ. Існавалі таксама цэрквы ў іншых украінскіх гарадох.

На Беларусі, таксама перад вуніяй Вялікага Княства Літоўскага з Польшчай, існавала паважаная колькасьць мураваных цэркваў. Вось галоўнейшыя зь ix у Смаленску: цэрквы Сьвятых БАРЬІСА i ГЛЕБА, Сьв. СПАСА, ПЯТРА i ПАЎЛА, АРХАНГЕЛА МІХАІЛА, УСЬПЕНЬНЯ БОЖАЕ МАЦІ, ІОАНА БАГАСЛОВА i ІНШ. У Полацку былі цэрквы: Сьв. САФІІ, СПАСА, БАГАРОДЗІЦЫ. Трэба яшчэ ўспомніць царкву БЛАГАВЕШЧАНЬНЯ ў Віцебску i царкву БАРЫСА i ГЛЕБА на Каложы.

Усе яны належаць да гістарычных памятнікаў у візантыйскім архітэктурным стылі. Мясцовы ўплыў у ix пабудове быў вельмі зьнікомы.

Што датычыцца царкоўнае архітэктуры ў Вялікім Княстве Літоўскім у панаваньне ЎЛАДЬІСЛАВА ЯГАЙЛЫ, дык, з прычыны адсутнасьці першакрынічных гістарычных матар'ялаў, навуковая літаратура ў гэтай справе зьяўляецца вельмі ўбогай.

Гэта быў пэрыяд змаганьняў на нашым абшары плыняў усходняе з заходняй. Візантыя апынулася адмежаванай ад Вялікага Княства Літоўскага татарскім гаспадарствам. Грэцкіх майстроў цяпер нельга было прывозіць сюды з папярэдняй лёгкасьцю. Падлягаючы культурнаму ўплыву з Захаду пасьля злучэньня з Польшчай, гэтым самым Вялікае Княства Літоўскае раскрывала дарогу заходняй архітэктуры. Аб гэтым можна судзіць на падставе пазьнейшых пабудоваў. Восьжа перадусім губляецца чысьціня візантыйскага стылю ўводжаньнем у яго элемэнтаў готыку i раманскага стылю.

Гэта робіцца бачным на прыкладзе царквы ў КОДНІ на Падляшшы i Богаяўленскае царквы ў Астрогу. Пацьвярджаюць гэта i гостралукавыя вокны Дзерманскага манасщра. Пры пабудове цэркваў пачалі ўводзіць крыжападобныя скляпеньні i гостралукавыя вокны. Пачынае зьмяняцца i сам характар будовы. Цяпер будуюць цэрквы з таўстымі сьценамі, вузкімі вокнамі i стрэльбішчамі. У гэтым заўважаецца ўплыў нямецкага будаўніцтва.

Ня будзем затрымоўвацца над дэталямі ў пабудове тагачасных цэркваў, бо, як сказана вышэй, у асноўных рысах яны (цэрквы) былі падобнымі да сучасных.

У пару панаваньня ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ мураваных цэркваў было вельмі мала ў параўнаньні з драўлянымі. На роскаш сьцягнуць будаўнічых з - за межаў краю маглі сабе дазволіць адно князі, баяры або багатыя мяшчане. Такая пабудова каштавала вельмі шмат. У выснаве гэтага краіна была накрыта вялікай колькасьцю драўляных цэркваў. Зразумелая рэч, што помнікі драўлянага будаўніцтва не маглі захавацца да нашых дзён, бо нават весткі пра ix у летапісах надта скупыя. Вось - жа, што датычыцца формы гэных цэркваў, маюцца розныя думкі вучоных. Некаторыя дапушчаюць, што пачатковае будаўніцтва ix мела мясцовы характар, прыстасаваны да вымогаў прызначэньня.

Гісторык Е. Голубінскі па гэтым пытаньні выражаецца наступнымі словамі: "Першай формай драўлянае царквы, ад якое належыць пачынаць гутарку, зьяўляецца форма падабенства да мураваных Цэркваў, г.зн. форма чатырохкутніка, збліжанага да квадрату. Другую форму ўяўляў чатырохкутнік, значна выдаўжаны, разьдзелены ў сярэдзіне папярочнай сьцяной на дзьве палавіны i як быццам складзены з двух прастакутнікаў... Існавалі яшчэ цэрквы з дваццацьцю сьценамі i дваццацьцю пяцьцю вугламі". Такое выказваньне не дакладнае, бо драўляныя цэрквы на Ўкраіне i Беларусі зьявіліся раней, чымся мураваныя. Дзеля гэтага такое дапушчэньне можа адносіцца да пазьнейшых часоў. Калі прыгледзімся да драўляных цэркваў сучаснасьці, дык прыйдзем да перакананьня, што ix будова ў розных частках краю ня ёсьць аднолькавай, а мае рысы мясцовага будаўніцтва. Агульны толькі плян, застасаваны да асноўных вымогаў царкоўнага будаўніцтва.

Унутраная будова цэркваў у Вялікім Княстве Літоўскім у панаваньне ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ ў агульных асновах была аднолькавай з будовай цяперашніх цэркваў.

Ужо тагды ў царкве былі тры асноўныя часткі, а па менна: аўтар, месца для малельнікаў i прытвор. Пры пабудове царквы не адыходзілі ад асноўнага пляну, як вонкавага, так i ўнутранага.

Цэрквы заўсёды ўпрыгожваліся ў сярэдзіне, а часта i навонкі. Унутраным упрыгожаньнем служылі сьвятыя іконы, жывапіс, мазаіка, фрэскі i плоскарэзьба.

Царкоўнае малярства нароўні з архітэктурай на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага было запазычаным зь Візантыі. Яно ішло сюды ў двох выглядах. У першым выпадку гэта былі іконы i малярства ў цэрквах, пабудаваных багатымі людзьмі, у другім - гэта былі іконы, якімі карысталася маса вернікаў.

Як у Візантыі, так i у Вялікім Княстве Літоўскім іконы маляваліся паводле сьцісла ўстаноўленых наўзораў, ад якіх няможна было адступаць.

Такія наўзоры называлі "подлинниками" (арыгіналамі). Яны зьмяшчаліся ў "Прологах", якія складаліся з указаньняў, як адносны абраз або ікону трэба маляваць.

Дзякуючы гэтаму аставалася толькі справа выкананьня іконаў - абразоў. Вось - жа ў Грэцыі такое мастацтва стаяла на дужа высокім узроўні: побач з абразамі, выкананымі сапраўднымі мастакамі, меліся абразы (іконы), намаляваныя малярамі - рамесьнікамі.

У сапраўднасьці паміж людзьмі, якія мелі моцна разьвітае артыстычнае адчуваньне, збытам карысталіся толькі вартасныя прадукты. Дзеля гэтага іконы сьвятых, артыстычна напісаныя, па - за межамі Візантыі каштавалі вельмі шмат. У сваю чаргу тое, што не куплялася ў сваім краі, шукала збыту ў іншых краінах.

Вось - жа Ўкраіна, Беларусь i Літва былі якраз месцам збыту такое малярскае тандэты, бо насельніцтва гэтых земляў нават у пару панаваньня ЎЛАДЬІСЛАВА ЯГАЙЛЫ ў вельмі малой частцы разумелася на малярстве.

Царкоўнае малярства на абшары Вялікага Княства Літоўскага ад найдаўнейшых часоў не разглядалася як рамясло, бо мы ня маем ніякіх вестак пра існаваньне маляроў - рамесьнікаў. У сваю чаргу існавалі паасобныя маляры іконаў сьвятых (сьвятых абразоў), якія навучыліся гэтага мастацтва ад грэцкіх або сваіх мастакоў. Такой працай займаліся пераважна манахі, а навет i князі з увагі на тое, што лічылі яе за дастойную ў вачох Бога. Ня дбаючы пра матар'яльную выгаду, яны пісалі іконы не сьпяшаючыся, з тым каб.як мага лепш выканаць работу. Вось - жа такім чынам зазьзялі такія мастацкія таленты, як АЛІМП ПЯЧЭРСКІ, АЎРААМ СМАЛЕНСКІ i інш.

Інакш справа ўяўлялася з маляваньнямі, якімі ўпрыгожваліся цэрквы. Для выкананьня ix прывозілі маляроў 3 Грэцыі. Дзеля гэтага цэркваў, упрыгожаных такімі малюнкамі, было вельмі мала. Трэба думаць, што існавалі яшчэ мясцовыя мастакі, якія займаліся ўпрыгожаньнем цэркваў ня толькі мураваных, але i драўляных.

Спалучэньне Вялікага Княства Літоўскага з Польшчай мела вельмі вялікі ўплыў на царкоўнае малярства. Заходнія артысты намагаліся ў сваіх малюнках выявіць натуральную красу. Такі напрамак выявіўся зь бегам часу ў слаўных Мадоннах. Перш за ўсё ніякага арыгіналу (подлинника) тутэйшае малярства ня ведала. Насьледаваньне італьянскага мастацтва ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIV i XV стагодзьдзях можна заўважыць у абразе ЎСЬПЕНЬНЯ БАГАРОДЗІЦЫ, у іконе БАГАРОДЗІЦЫ ва Ўладзімеры Валынскім, УСЬПЕНСКІМ САБОРЫ, БАГАРОДЗІЦЫ ў МЕНСКІМ Петрапаўлаўскім Саборы.

Аднак уплыў Захаду найясьней выявіўся ў царкоўнай разьбе. Хрысьціянства, змагаючыся на Ўсходзе з паганствам, змагалася станоўка з разьбою, якая служыла ўяўленьню паганскіх багоў.

Выразьбленыя статуі прыпаміналі грэку Вэнэру, Юпітэра, Апалёна, Марса ды іншых багоў. Нават сьвятыя абразы - іконы ў Візантыі павінны былі змагацца за належнае ім месца. Ужываньне - ж статуяў для рэлігійных мэтаў лічылася ідалапаклонствам. У той самы час на Захадзе статуі сьвятых ставілі нароўні з абразамі. Вось - жа дзеля гэтага ў Вялікім Княстве Літоўскім, перад спалучэньнем з Польшчай, разьба была ведамай адзіна ў форме ўпрыгожаньня саркафагаў i сьценаў сьвятыняў. Уплыў Захаду ў пазьнейшую пару выявіўся ў гэтай галіне тым, што для ўпрагожаньня цэркваў пачалі скарыстоўваць разьблёныя статуі, якія адрозьніваліся ад такіх - жа статуяў у Каталіцкім Касьцёле адзіна матар'ялам, зь якога былі зроблены: заміж мармуру, як у каталіцкіх сьвятынях, у праваслаўнай царкоўнай разьбе Вялікага Княства Літоўскага карысталіся дрэвам. Такія разьблёныя статуі называлі тут "резными иконами".

Гісторык Голубінскі дае некалькі прыкладаў гістарычных памятнікаў такіх выразаных іконаў, гаворачы: "Резныя иконы (деревянныя статуи святых) перешли к нам из Литовской Руси, которая, как это нужно думать, заимствовала от католической Польши".

На аснове гэтакіх кароткіх даведак можна сьцьвердзіць, што царкоўнае мастацтва ў Вялікім Княстве Літоўскім падчас панаваньня ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ да ягоных чыста візантыйскіх рысаў пачало дамешваць рысы заходняга мастацтва.

ЗАКАНЧЭНЬНЕ

ВІЗАНТЫЯ i РЫМ - вось два асяродкі, зь якіх пашыраліся ў славянскіх землях хрысьціянскія культура i цывілізацыя.

Вялікае Княства Літоўскае было тым абшарам, на якім спатыкаліся i змагаліся гэтыя дзьве плыні. Рускія землі гэтага гаспадарства былі брамай, празь якую, як мы ўжо сказалі папярэдне, распашыраўся ўплыў ВІЗАНТЫІ на рускія славянскія плямёны.

Пачатак гэтага ўплыву авеяны імглою таямнічасьці.

Усе гістарычныя i археалягічныя крыніцы ня могуць вызначыць ягонае пачатковае даты. Мы таксама не прабуем разьвязаць гэтую загадку,

З прыведзеных намі ў гэтай працы доказаў відаць, якім моцным быў уплыў Візантыі на землях Вялікага Княства Літоўскага ў пару панаваньня ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛЫ.

Уплыў Рыму амаль не пранікаў сюды зусім.

Польшча не магла пашыраць тут заходнюю культуру, бо перад Вуніяй зь ЯГАЙЛАМ знаходзілася ў несупынным змаганьні зь Літвою. Апрача гэтага, сама польская культура мела лацінскі характар.

Пашыралася яна ў лацінскай мове, якую не разумелі ліцьвіны.

Можна сьмела сказаць, што ў той час Польшча яшчэ ня вытварыла айчыннай культуры. У гэты час Русь прыняла візантыйскую культуру ў яе ўласнай славянекай мове.

Залежнасьць рускае царквы ад Канстантынопаля была толькі намінальнай.

Усё праваслаўнае духавенства на землях Вялікага Княства Літоўскага гутарыла мясцовай мовай i ў гэтай мове правіла Багаслужбы. Асьвета таксама пашыралася Ў рускай мове. Таму нямя нічога дзіўнага ў тым, што пры такім стане рэчаў візантыйская культура зь бегам часу закаранілася так глыбака, што сталася проста ўласнай культурай рускіх народаў.

Ад вышэйшых грамадзкіх пластоў яна магла бяз труднасьці пранікаць i пашырацца ў ніжэйшых пластох, бо кожны яе разумеў i мог прымаць удзел у яе насаджэньні i распашырэньні.

Ліцьвіны, якія жылі ў блізкіх суадносінах з рускім народам, ведалі добра ягоную мову. Нават князі i вяльможы ахвотна карысталіся ёю на сваіх дварышчах i ўва ўрадавых актах.

Разам з мовай павінна была стаць зразумелай i руская культура.

Няма нічога дзіўнага ў тым, што Праваслаўе так пасьпяхова распашыралася паміж ліцьвінамі. Яны ахватней прымалі веру таго народу, які жыў зь імі ў адным гаспадарстве, які дзяліў з імі цяжкасьці войнаў, долю i нядолю, чымся прымаць, веру крыжакоў, якія з дымам пажараў зьнішчалі ix майно, а на пажарышчах зруйнаванага дабрабыту ставілі сьвятыні, у якіх правілі Багаслужбы на незразумелай для ix мове.

Пры такім агульным стане справаў здавалася, што Праваслаўе запануе над усімі народамі, насяляючымі Вялікае Княства Літоўскае; гэтаму спрыяў рост магутнасьці гэтага гаспадарства.

Апёршыся аб Балтыцкае мора i маючы, пасьля прыяднаньня Кіеўскае зямлі, адкрытую дарогу да Чорнага мора, Вялікае Княства Літоўскае мела перад сабою будучыню магутнае дзяржавы.

Зразумела, што зь бегам часу руская культура i Праваслаўе павінны былі стаць неаддзельным дзейнікам ягонага разьвіцьця i магутнасьці.

Аднак палітычныя абставіны зьмянілі напрамак здарэньняў i накіравалі кола гісторыі Вялікага Княства Літоўскага ў адваротным кірунку.

Ня станем тут уваходзіць у аналіз прычынаў, якія схілілі ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛУ зрабіць крок, які ў канцы прывёў да Вуніі з Польшчай. Абмяжуемся толькі самым павярхоўным аналізам праўдападобных прычынаў такога кроку.

Нам здаецца, што боязь росту магутнасьці Масквы, з аднаго боку, i крыжацкая пагроза, з другога, прымусілі ЎЛАДЫСЛАВА ЯГАЙЛУ шукаць моцнага апорышча ў Польскім гаспадарстве.

Вунія Вялікага Княства Літоўскага з Польшчай мела вельмі шмат ад'емных бакоў для праваслаўя: яна раскрывала вароты заходняй культуры ў Літву. Хрышчэньне ліцьвінаў было першым крокам гэтае рымскае культуры, распашыранае загадам уладаў. Было шмат дзейнікаў, дапамагаючых пашырэньню каталіцтва ў Літве, а ў першую чаргу, як сказана вышэй, розныя прывілеі для каталікоў.

Вунія Літвы з Польшчай стрымала вялікі поступ рускае культуры на землях Вялікага Княства Літоўскага, але выказала сілу Праваслаўя ў народных гушчах.

На нашу думку, вышэй абгавораныя намі талеранцыйныя акты i Акт 1553 г. з поўнай вобразнасьцю падкрэсьлілі сілу, зь якой Праваслаўе супрацьставілася Каталіцызму, а ўсходняя культура - заходняй.

Адначасна з гэтым тыя акты зьяўляюцца доказам таго, зь якой прывязанасьцю i любоўю праваслаўныя вернікі ў Вялікім Княстве Літоўскім адносіліся да свае рэлігіі.

 

Top