Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
ДОСЬЛЕД ПАЧАТКАЎ БЕЛАРУСКАГА ПЕРАКЛАДУ НОВАГА ЗАПАВЕТУ I ПСАЛЬМАЎ (1931)
Фрагмэнты артыкула: Guy Picarda. The Heavenly Fire: A Study of the Origins of the-Byelorussian New Testament and Psalms. Божым Шляхам, 1975, No 1 - 2.У Беларусі палае пажар, які можа стаць знішчальным; давайце патушым гэты д'ябальскі агонь нябесным полымем Спадара нашага Ісуса Хрыста. Дамо беларускаму народу Новы Запавет і Псальмы па-беларуску!
Пастар С. Лёпэ, 1927
Пяць год таму, 14 жніўня 1970 г., у Леамінстэры, Хэрфардшыр, памёр адстаўны службовец Брытанскага й Замежнага Біблійнага Таварыства Ўільфрыд Джэймс Ўайзман. 11 год ён служыў сакратаром Таварыства для Паўночна-Ўсходняй Эўропы: перш у Рызе, потым у Хельсінкі, а затым 21 год сакратаром для Расеі. Ягоныя рупна захаваныя архівы дзякуючы клопатам ягонай удавы зусім нядаўна былі перададзеныя бібліятэцы Таварыства ў Лендане. З дапамогаю згаданых дакумантаў ды іншых запісаў Таварыства, што захоўваюцца ў сядзібе, i сталася магчымым зьяўленьне гэтага дасьледаваньня.
Ўайзман нарадзіўся ў 1891 г. i рос у Валіі (Уэльсе). Яшчэ дзіцём ён вывучыў i палюбіў валійскую мову. Пэўна, гэта перадвызначыла ягоную сымпатыю да моваў меншасьцяў, i ўрэшце ён прысьвяціў ім усё жыцьцё.
У 1925 г., прызначаны на пост сакратара для Паўночна Ўсходняй Эўропы й Расеі, ён атрымаў у спадчыну ад папярэдніка, прафэсара Ўольтэра Дэвідсана, невыканальную на першы пагляд задачу. Рэгіён быў параўнаўча слаба катэхізаваны, i ca здабыцьцём незалежнасьці ад Расеі сталася надзённаю патрэба ў Бібліі на разнастайных балцкіх, вугра-фінскіх ды славянскіх мовах. Ўайзманавым абавязкам было зрабіць Сьвятое Пісьмо даступным гэтым народам. Ен таксама мусіў. адказваць на шматлікія запыты, часам дзіўныя - ад запыту пра магчымасьць перасылкі расейскай Бібліі шрифтам Брайля для сьляпога чытача ў Маскве да прапановы асьвечанага ўкраінскага канадца, які «мроіў і сьніў, як снапы жыта падалі зь неба i прыціскалі яго да зямлі», i патрабаваў надрукаваць апісаньне гэтых мрояў на ўсіх мовах ды разаслаць народам усяго сьвету.
Ўайзману было даручана дасьледаваць патрэбу ў Бібліі на мове, даволі цьмянай для Захаду - беларускай [Byelorussian or «White Russiaii»], а зрабіўшы гэта, пачаць разьвязваць складаныя, каб не сказаць далікатныя, праблемы перакладу й публікацыі.
Сапраўды, духоўнай літаратуры катастрафічна бракавала. Асабліва гэта датычыць Бібліі ў роднай мове, бо прамінула прынамсі два з паловай стагодзьдзі з часу, калі біблійныя тэксты друкаваліся па-беларуску. Вядома ж, кнігі Бібліі на царкоўнаславянскай i сярэднявечна-беларускай мовах хадзілі ў рукапісах з XV ст., а тэксты, надрукаваныя Францішкам Скарынам (1517 - 1519 i 1525), Васілём Цяпінскім (1570 - 1580), i «Вучыцельнае Эвангельле» (1616) у свой час былі вельмі папулярныя. Але заняпад беларускае мовы пад польскім i расейскім уціскам, а таксама зьнішчэньне ці страта многіх даўнейшых выданьняў фактычна пакінулі беларускі народ напачаткў XX ст. без Сьв. Пісьма на ўласнай мове.
Ўайзман пасьля візыту ў Вільню зазначаў: «Беларусы - адзін зь першых народаў, якія надрукавалі Сьв. Пісьмо на сваёй мове. Гэта было ў 1517 г., за восем гадоў да першага друкаванага выданьня па-ангельску. Можна ўявіць, кім беларусы былі б цяпер, калі б перасьлед i ўціск з боку езуітаў у XVI ст., які зьмяніў наступны ўціск, не прывёў народ да заняпаду, у якім ён застаецца дагэтуль. Ступень непісьменнасьці вельмі высокая, але дакладныя лічбы недаступныя. Іхныя продкі мелі Біблію чатыры стагодзьдзі таму, а засталося яе толькі два асобнікі. З забаронай i зьнішчэньнем Кнігі пачало згасаць сьвятло i надзея».
Знаёмы лёгкі ківок на езуітаў быў крыху несправядлівы: i каталіцкія, i праваслаўныя духоўныя ўлады, як ужо ўзгадвалася, удзельнічалі ў выданьні Эвангельляў i Псальмаў па-сярэднявечна-беларуску. Існуе пераканаўчае сьведчаньне, што Скарына, на чые працы спасылаецца Уайзман, быў каталіцкага вызнаньня. У выданьні кніг на роднай мове ня ўдзельнічалі толькі пратэстанты, апроч Цяпінскага, які шмат займаўся выданьнем як біблійных, так i іншых кніг па-беларуску. Зараз вядома, што ў пазьнейшыя часы першыя крокі да падтрымкі беларускай мовы ў царкве i ў рэлігійным друку рабілі каталіцкія ерархі - такія, як біскуп Альбін Сымон (1841 - 1918), арцыбіскуп Эдвард Роп (1851 - 1939) i біскуп Сьцяпан Данісэвіч (1836 - 1913). Апошні даў сваю imprimatur цікаваму маленькаму перакладу, надрукаванаму ў Санкт-Пецярбурзе ў 1914 г. Гэта была скарочаная а. I. Шустэрсам Biblia pauperum пад загалоўкам «Кароткая Гісторыя Сьвятая»; яе перадрукавалі ў Вільні ў 1917 г. Пасьля першай сусьветнай вайны каталіцкі сьвятар зь Дзедзінкі а. Ільдэфонс Бобіч (1890 - 1943) надрукаваў у 1922 г. па-беларуску Навукі i Эвангельлі для чытаньня падчас імшы ў нядзелі й сьвяты.
Падзеньне Расейскай імпэрыі ў 1917 г. i зьяўленьне на землях колішніх заходніх царскіх валоданьняў незалежных дзяржаваў - Польшчы, Латвіі, Літвы i Эстоніі - адчыніла браму для новых i новых пратэстанцкіх місіянэраў зь Нямеччыны, Ангельшчыны ды Злучаных Штатаў. Яны прыяжджалі, шчыра маючы на мэце эвангелізаваць тых, каго лютаранскі пастар зь Вільні С. Лёпэ апісваў як «бедны, сьляпы беларускі народ, які зараз на памылковым шляху». У Беларусі не бракавала неадукаванасьці, якая ішла поруч з адчуваньнем сацыяльнай несправядлівасьці й нацыянальцага прыгнёту. Суседнія народы цешыліся пладамі зямельнай рэформы й нацыянальнай незалежнасьці, у той час як палітычная каньюнктура й Рыская дамова (1921) пазбавіла людзей Заходняй Беларуci спадзеваў на самаўрадаваньне, i іхныя лідары адчулі сябе падманутымі. Больш за тое, за мяжой панавала думка, што беларускай мове не дачакацца спачуваньня ад традыцыйных канфэсіяў. «Няма ніякае надзеі, - пісаў беларускі выкладчык з Латвіі, - што ў бліжэйшай будучыні беларусы здолеюць выдаць Біблію ўласнымі сродкамі, бо беларускае праваслаўнае й каталіцкае сьвятарства, змагаючыся міжсобку за ўплыў на беларусаў, ужо прызвычаілася ўглядацца на суседнія народы: праваслаўныя - на расейцаў, каталікі - на палякаў; а што да іхнай нацыянальнасьці, дык бальшыня сьвятарства нават не беларусы, беларускае ж духавенства ящчэ ня мае даволі сродкаў, каб ажыцьцявіць такую вялікую публікацыю».
Яшчэ больш непасрэдная й небясьпечная пагроза духоўнаму дабрабыту беларускага сялянства была дакладна вызначаная Эмілем Зюзэмілем: «На жаль, 15 мільёнаў беларусаў дагэтуль ня маюць хрысьціянскіх кніжак на сваёй мове. Без хрысьціянскай літаратуры яны застаюцца щ небясьпецы стаць ахвярамі антыцаркоўнай, атэістычнай прапаганды бальшавікоў. Бальшавізацыя беларусаў штодзень прагрэсуе, асабліва сярод моладзі».
Дык жа зусім нядзіўным выглядаў усё большы посьпех замежных эвангелічных місіяў сярод беларускага насельніцтва. Карэспандэнт газэты «Times» пасьля паездкі ў Заходнюю Беларусь у 1926 г. заўважаў: «Тысячы сялянаў адварочваюцца ад традыцыйных службаў Рускай Праваслаўнай Царквы i праводзяць сустрэчы эвангелічнага кшталту, падобна як у Вялікабрытаніі й Амэрыцы за апошнія паўстагодзьдзя. Вельмі папулярныя гімны ўваскрашэньню: паслухаўшы тону камэртона, усе прыхаджане яднаюцца ў зладжаным сьпеве. Падобныя службы сярод вернікаў такія папулярныя, што ў адной зь вёсак, дзе я зьвяртаўся да сходкі, прыходзкая царква пустая».
Мэтадысцкі місіянэр, пішучы зь Вільні два гады пазьней, сьведчыць пра мноства пратэстанцкіх місіяў у рэгіёне: «Тут ёсьць таксама лютаране, эвангелічныя рэфарматы ці кальвіністы, мэтадысты, баптысты i некалькі сэктаў». Баптысты, як вядома, актыўна дзеілі ў Расейскай імпэрыі задоўга да рэвалюцыі, яны заснавалі ў Лодзі сядзібу сваёй польскай місіі пад кіраўніцтвам сп. Грэгары. Аднаму зь іхных найбольш каштоўных беларуекіх памочнікаў было наканавана адыграць вядучую ролю ў перакладзе Новага Запавету на беларускую мову.
Лукаш Дзекуць-Малей (1888 - 1955), родам ca Слонімшчыны, стаў баптыстам у 1910 г. Атрымаўшы настаўніцкую адукацыю i праслухаўшы двухгадовыя біблійныя курсы ў Санкт-Пецярбурзе, ён быў добра падрыхтаваны дапамагаць замежным аднаверцам у іхнай місійнай працы. Ужо ў 1920 г. ён супрацоўнічаў з сп. Грэгары, паставіўшы сваё пяро на службу баптысцкай царкве. Ен пісаў: «Я пераклаў колькі брашураў, надрукаваных выдавецтвам «Компас» у Лодзі. З 1920 па 1924... я сам пераклаў 17 кніжак з польскай ды расейскай на беларускую мову». Ягонаю мэтаю была «поўная Біблія па-беларуску, даступная цаной беднаму беларускаму народу, панішчанаму вайной». Вядомы беларускі патрыёт, ён асталяваўся ў Берасьці i неўзабаве стаў баптысцкім сьвятаром.
Амэрыканскія мэтадысты, чыя польская місія разьмяшчалася ў Варшаве, таксама ўсё больш актыўна дзеілі сярод беларускага насельніцтва i мелі адыграць значную ролю ў публікацыі беларускага Новага Запавету. Адным зь першых іхных сьвятароў быў пастар швэдзкага паходжаньня Джон Віт, які ў 1925 г. прыехаў у Беларусь праз Рыгу. Ен асабліва чынна займаўся стварэньнем школак i інтэрнатаў для беларускіх студэнтаў у Вільні, Радашкавічах i Слоніме. Мэтадысты, як i баптысты, хутка ацанілі важнасць беларускай мовы для ўплыву на мясцовае насельніцтва i ў 1925 г. надрукавалі па-беларуску брашуру пад назовам «Галоўныя Асновы Мэтадызму», дзе абгрунтоўваліся, асноўныя прынцыпы мэтадысцкай царквы.
Брытанскае й Замежнае Біблійнае Таварыства актыўна працавала ў Расейскай імпэрыі з пачатку XIX ст. У 1838 г. яно выдала расейскую Біблію, а ў 18.87 г. украінскую. Калі ў 1920 г. было дазволена распаўсюджраць Біблію ў Польшчы, Таварыства начало раздаваць расейскія тэксты беларускаму насельніцтву Віленшчыны, а таксама балтыйскіх дзяржаваў. Традыцыйна эвангелічная праца Таварыства вялася вельмі асьцяройсна, яно, дзе магчыма, ікнулася супрацоўнічаць у распаўсюджваньні Сьвятога Пісьма зь мясцовымі цэрквамі, у тым ліку i з праваслаўнаю. З другога боку, яно ахвотна забясьпечвала сродкамі i Бібліямі кожную эвангелічную місію, якая шукала дапамогі Таварыства. Каб тэрытарыяльная структура Таварыства адпавядала новай палітычнай сытуацыі ўва Ўсходняй Эўропе, тэрыторыяй Польшчы пачало апекавадца ЦэнтральнаЭўрапейскае агенцтва пад кіраўніцтвам тамтэйшага сакратара, польскага пратэстанта Аляксандра Энгольца, які быў прызначаны ў 1920 г. Балтыйскія краіны, Фінляндыя й Савецкі Саюз былі ахопленыя агенцтвамі Паўночна-Ўсходняй Эўропы i Расеі зь сядзібай спачатку ў Рызе, а з 1926 г. у Хельсінкі. Дзякуючы абодвум гэтым агенцтвам, беларуская мова i магчымая патрэба ў беларускіх Бібліях непазьбежна прыцягнула ўвагу Выдавецкага камітэту Таварыства ў Лёндане.
Напрыканцы 1924 г. у Таварыства зь Вільні й Варшавы паступіла прапанова перакласьці Біблію на беларускую мову. Дэвідсан, прадстаўнік Таварыства ў Рызе, паведаміў, што зь ім шукаў кантакту сп. Васілеўскі «для перадачы пэўнай інфармацыі». Тут, як здаецца, справа сьцішылася, бо пра беларускую мову больш нічога не было чуваць аж да сьнежня 1925 г. Тымчасам Ўайзман зьмяніў Дэвідсана йа пасадзе сакратара агенцтва, i менавіта. ён паведаміў Выдавецкаму камітэту ў Лёндане, што «мэтадысцкі сьвятар, які ехаў у Вільню з Рыгі, папрасіў у нас беларускіх Новых Запаветаў, але мы забясьпечылі яго русінскім, бо ён спадзяваўся знайсьці там i беларускія выразы». Падаецца верагодным, што гэта быў ня хто іншы, як пастар Джон Віт з Амэрыканскай Мэтадысцкай Біскупальнай Царквы (Поўдзень), які год таму заснаваў місію сярод беларусаў. Віт адказваў за дабрачынную працу Мэтадысцкай Біскупальнай Царквы сярод дзяцей у Рызе i ўзначальваў яе пад кіраўніцтвам біскупа Дарлінгтана. Падобна на тое, што ён кантактаваў з энэргічнай i адметнай беларускай меншынёй у Латвіі. У кожным разе, да 1926 г. Віт цалкам прысьвяціў сябё працы сярод беларусаў.
Ўайзман выказаў перад лёнданскім камітэтам сумневы, ці зьяўляецца беларуская мова цалкам літаратурнаю, ці гэта дыялект, ці сапраўды нбабходны ў такім разе пераклад Бібліі. Пасьля службы ў Турцыі, Грэцыі й Альбаніі яму было адразу цяжка ацаніць усе тонкасьці справы. Пасьля ягонага крыху прахалоднага рапарту камітэт атрымаў зварот ад Эміля Зюзэміля, у часы Расейскай імпэрыі - настаўніка, які называў сябе «арганізатарам беларускага царкоўнага руху» ў Караляўцы (Кёнігсбэргу). Гэты дакумант, датаваны 15 сьнежня 1925 г., дайшоў да Таварыства празь мясцовага брытанскага віцэ-консула i выкладзены ў эмфатычных выразах. Відавочна, вельмі заклапочаны наступам бальшавіцкай ідэалёгіі, аўтар скіраваў свае таленты на пераклад шэрагу царкоўных кніжак на беларускую мову, якія ён ня змог выдаць з-за недахопу сродкаў. Прадчуваючы цяжкасьці, якія чакаюць друкаваньне поўнай Бібліі, ён заўважае: «Мы павінны задаволіцца, прынамсі на цяперашні час, выданьнем скарочанай Бібліі (Biblia pauperum)», ідэю якой ён пераняў у каталіцкага выданьня 1914 г., паўторанага ў 1917 г.
Напачатку Таварыства, прыдзірлівае пасьля Ўайзманавых сyмнeвaў, крыху вагалася наконт статусу беларускае мовы, i выдавецкі супэрінтэндант д-р Робэрт Кільгур адказаў Зюзэмілю, што Таварыства ня можа ні пры якіх акалічнасьцях разглядаць выданьне скарочанай Бібліі. Калі што мусіць быць надрукавана, дык гэта «поўныя кнігі Бібліі, напрыклад, поўнае Эвангельле». Ен, аднак, дадаў: «Мне сказалі, што, маўляў, кожны беларус, які можа чытаць, здолее зразумець Пісаньне, надрукаванае ў Расеі». Гэты стрыманы адказ, напэўна, аслабіў энтузіязм пана Зюзэміля, і, на жаль, ён не разьвіў свае ініцыятывы.
Праз тыдняў сем у Таварыства з дапамогаю Эдмунда Чамбэрса, супэрінтэнданта Мэтадысцкай царквы ў Польшчы, прыйшоў другі зварот. Гэта была пэтыцыя ад 10 сакавіка 1926 г. зь Вільні, падпісаная шэрагам выбітных беларускіх дзеячоў. Зьмест прыкладна такі: «Мы, ніжэйпадпісаныя, прадстаўнікі беларускага народу, хочам прыцягнуць вашую ўвагу да вялікай i пільнай патрэбы нашага народу займець Сьвятое Пісьмо на роднай мове... У Польшчы i Расеі беларусаў налічваецца 12 мільёнаў душаў. Сярод ix запалала жаданьне спазнаць Адкрыцьцё Эвангельля. Таму мы просім Брытанскае й Замежнае Біблійнае Таварыства ўзяцца за гэтую вялікую працу - пераклад поўнай Бібліі на беларускую мову». У пэтыцыі засьведчаны новы цікавы факт: Чатыры Эвангельлі Новага Запавету былі ўжо перакладзеныя, але працу спыніў недахоп сродкаў^ Як можна разабрацца з подпісаў, аўтары пэтыцыі былі мэтадыстамі ды іхнымі спачувальнікамі са Слоніму й Радашкавічаў. Сярод ix былі паэт Гальляш Леўчык-Ляўковіч (1880 - 1943), былы рэдактар літаратурнай газэты «Наша Шва» Аляксандар Уласаў (1874 - 1941), у той час сябра польскага сэнату ад беларускай нацыяналістычнай пapтыi i Ф. Стэцкёвіч, дырэктар беларускай гімназіі ў Радашкавічах. Подпісаў прафэсара й рэдактара, пастаўленых пад зваротам, на жаль, не ўдалося расчытаць. Несумненна, пастар Віт меў нейкае дачыненьне да складаньня гэтае пэтыцыі. Увосень 1924 г. мэтадысты адчынілі інтэрнат для хлопчыкаў «пры беларускай гімназіі ў Радашкавічах, у адказ на запыт, зроблены дэлегацыяй беларусаў... Увосень 1925 г. быў адчынены другі інтэрнат для дзяўчатак, а пазьней Вільня стала цэнтрам працы для беларусаў». Відавочна, мэтадысцкая школа для беларусаў мусіла мець беларускую Біблію. Пры недахопе сродкаў што было больш лягічна, чым зьвярнуцца да Таварыства, у якога хапала рэсурсаў фінансаваць выданьне Бібліі на такіх рэдкіх мовах, як чуваска-чараміская, башкірская, вацяцкая i якуцка-цюрская?
Адчуваецца палітычная накіраванасьць стаўленьня некаторых беларускіх дзеячоў да эвангелічнай працы, якая магла б стварыць трэцюю, альтэрнатыўную царкву, ня «рускай» i ня «польскай» веры, але беларускую i пратэстанцкую. Менш чым праз два тыдні пасьля віленскай пэтыцыі ў лёнданскае Таварыства прыйшоў яшчэ адзін зварот, на гэты раз з Рыгі, ад управы Таварыства Беларускіх Настаўнікаў у Латвіі. Гэты зварот ад 27 сакавіка 1926 г. заклікае рыскае агенцтва Брытанскага Біблійнага Таварыства «перадусім парупіцца аб духоўных патрэбах бёларускага народу i... выдаць для яго Біблію па-беларуску». Пасьля амаль рытуальнага ўзгадваньня БіблііФранцішка Скарыны й царскага прыгнёту беларускае мовы аўтары звароту крытыкуюць прапольскія й прарасейскія ўхілы каталіцкай i праваслаўнай цэркваў ды просяць Біблійнае Таварыства надрукаваць Біблію для беларусаў у іхнай роднай мове. Аўтарамі гэтага звароту былі ня хто іншыя, як нястомны барацьбіт за беларускую незалежнасьць палкоўнік Кастусь Езавітаў (1894 - 1945) i ня менш вядомы сакратар Таварыства Беларускіх Настаўнікаў у Латвіі С. Красьневіч.
Рэакцыя Брытанскага Біблійнага Таварыства на гэтыя звароты была даволі асьцярожная. Ужо ў сьнежні 1925 г. Ўайзман, які толькі што прыехаў у Рыгу, выказваў сумневы наконт таго, ці зьяўляецца беларуская мова сапраўды моваю: «Есьць адрозьненне ад расейскай у вымаўленьні ды крыху розьняцца пэўныя словы, так што гэта сапраўды толькі дыялект». Ен, аднак, дадаў, што мэтадысцкі сьвятар, які прыехаў у Вільню, «хоць i ведаў расейскую... сказаў мне, што беларуская мова зусім інакшая i што яму спатрэбіцца некалькі месяцаў, каб авалодаць ёю».
Асьцярожную цікавасьць выклікаў зварот з зусім нечаканага боку. У чэрвені 1926 г., неўзабаве пасьля хвалі зваротаў з Кёнігсбэргу, Вільні i Рыгі, славуты й паважаны перакладнік i эвангеліст сп. Ф. В. Кінгстан, які лічыўся старым сябрам i памочнікам кіраўніка баптысцкай місіі й выдавецтва ў Лодзі Грэгары, напісаў, а затым завітаў у сядзібу Таварыства ў лёнданскім Біблійным Доме. З сабой ён прывёз нядаўна надрукаванае па-беларуску Эвангельле ад Лукаша, а таксама вестку, што ўжо надрукавана Эвангельле ад Яна i ёсьць пляны друкаваць увесь Новы Запавет. «Ягонае наведваньне Польшчы i тыя зьвесткі, якія ён атрымаў ад шматлікіх сяброў на кантынэнце, сьведчаць аб неабходнасьці выдаць Новы Запавет на гэтай асаблівай мове» (г. зн. беларускай). З гутаркі Кінгстана з выдавецкім супэрінтэндантам Таварыства д-рам Робэртам Кільгурам вынікае, што пэўны беларускі студэнт у Вільні поруч зь некалькімі прафэсарамі й навукоўцамі праглядаў раньнія пераклады Бібліі, перадусім скарынаўскі з Унівэрсытэцкай бібліятэкі ў Вільні, «абсучасьніваючы артаграфію i словаўжываньне».
Фактычна гэтая праца пачалася ўжо ў 1920 г. i заангажавала багата выбітных асобаў. Яе натхняльнікам напачатку быў Лукаш Дзекуць-Малей, баптысцкі казаньнік зь Берасьця, які ў 1920 - 1924 гг., апрача перакладу эвангелічных брашураў, узяўся за пераклад чатырох Эвангельляў на сваю родную мову. Хоць ён i быў трохі навукоўцам, нават казаў, што ведае «крыху грэцкую», усё ж галоўны цяжар праверкі й вычыткі перакладаў лёг ні на кога іншага, як на выдатнага беларускага дзяржаўнага дзеяча й літаратара Антона Навіну-Луцкевіча. Гэты адданы патрыёт быў аднэй зь вядучых і, пэўна ж, найбольш цікавых постацяў беларускага нацыянальнага адраджэньня.
Антон Луцкевіч быў сынам беларускага шляхціча Івана Баляслава Луцкевіча гербу Навіна, былога капітана расейскага імпэрскага войска, i Зоф'і з Лычкоўскіх. Ен нарадзіўся 18 студзеня 1884 г. у Шаўлях Ковенскай губэрні i быў ахрышчаны ў рыма-каталіцкай царкве. Пасьля заканчэньня клясычнай гімназіі ў Менску ён i ягоны брат Іван Луцкевіч (1881 - 1919) навучаліся ў Санкт-Пецярбурзе, дзе былі зьвязаныя зь беларускім студэнцкім гуртком прафэсара Браніслава Эпімаха-Шыпілы (1859 - 1934). Там у 1902 г. браты сталі сузаснавальнікамі першай беларускай палітычнай партыі - Беларускай Сацыялістычнай Грамады. Браты Луцкевічы таксама ўдзельнічалі ў выданьні першае беларускае газэты «Наша Ніва» (1906 - 1914), выдавецтваў «Маладая Беларусь» i «Загляне сонца i ў наша ваконца». Падчас першае сусьветнае вайны Антон Луцкевіч быў адным з галоўных у арганізацыі Рады БНР, якая 25 сакавіка 1918 г. абвесьціла Беларусь незалежнаю сувэрэннаю дзяржаваю. Ен двойчы (у 1918 i 1920 гг.) быў прэм'ер-міністрам гэтае рэспублікі зь нешчасьлівым лёсам, а ягоныя намаганьні здабыць міжнароднае прызнаньне сваёй краіне на Парыскай мірнай канфэрэнцыі (1919) былі ўрэшце змарнаваныя польскімі й расейскімі тэрытарыяльнымі прэтэнзіямі. Пасьля падзелу Беларусі згодна з Рыскай дамовай (1921) Луцкевіч усімі сіламі зьдзяйсьняў прынцып, які запаведваў i сваім вучням незадоўга да арышту ў 1940 г.: «Будзьце верныя нашай школе, рабецеся настаўнікаміі». У міжваенны час ён, як старшыня Беларускага Навуковага Таварыства й кіраўнік гістарычнага аддзелу Беларускай гімназіі ў Вільні, пасьвячаў усё сваё жыцьцё й энэргію на ўмацаваньне беларускага школьніцтва й адукацыі.
Адукаваны, добры i любасны чалавек, ён працягваў пісаць у многія навуковыя выданьні. Ня быў вядомы як царкоўны дзяяч; намінальна каталік, ён шмат кантактаваў з праваслаўнымі, але ўсё ж, калі ён наагул меў схільнасьць да пэўнай канфэсіі, дык хутчэй гэта быў пратэстантызм, у рэчышчы якога быў узгадаваны ягоны сын Юры. У 1940 г. Антон Луцкевіч быў арыштаваны i амаль адразу па прыходзе савецкіх уладаў у Вільню дэпартаваны.
Дзякуючы сваёй клясычнай адукацыі i несумненным літаратурным талентам менавіта Луцкевіч стаў тым чалавекам, які вычытваў, выпраўляў i даводзіў да ладу пераклады Дзекуця-Малея амаль з самага пачатку працы. Ягоная веда грэцкае мовы дазваляла яму параўноўваць пераклад з крыніцамі.
Аднак былі i іншыя, таксама, відаць, заангажаваныя ў працу ад пачатку. Так, сп-ня Розэнбэрг, віленская гэбрайка, незадоўга да сьмерці ў 1926 г. зрабіла варыянт перакладу Псальмаў на беларускую мову, Гэтаксама, як паведамляў Ўайзман, «адзін зь лідараў белврускай супольнасьці ў Рызе... працаваў над перакладам Эвангельля паврдле Сьв. Яна».
Інфармацыю пра дзейнасьць баптыбцкага выдавецтва «Компас» Ўайзману перадаў у Рызе д-р Кільгур. Таварыства зрабіла закрыты запыт наконт прадпрыемства сп. Кінгстана. Адказ быў абнадзейвальны. Кінгстан кіраваў вельмі аўтарытэтным Інстытутам перакладаў i Акадэміяй моваў у Лёндане супольна з высокакваліфікаваным сэрбскім выкладчыкам В. Петравічам. Зрэшты, ягоныя рэлігійныя прыхільнасьці адыгрывалі ня меншую ролю, а пра яго казалі, што хоць ён i «абмежаваны i высакамерны ў поглядах на братэрства ў Таемнай Вячэры нашага Госпада, але тым ня менш вельмі шчыры i філянтрапічны ў імкненьні дапамагчы спрагнёнаму сьвету».
Тымчасам у Рызе Ўайзман таксама дазнаўся аб працы выдавецтва «Компас» i ўжо скадтактаваўся з сакратаром Біблійнага Таварыства для Польшчы Аляксандрам Энгольцам, каб даведацца пра магчымасьць перадруку Таварыствам біблійных публікацыяў выдавецтва. Ен усё больш цікавіўся відочным палітычным значэньнем праекту, і, як будзе відаць, з добрымі намерамі. «Чым больш я паглыбляюся ў беларускае пытаньне, тым больш прыходзіцца разважаць пра яго палітычны аспэкт. Мы павінны быць вельмі абачлівыя».
У 1926 г. Таварыства зрабіла для беларускага Эвангельля ненашмат больш, хоць выдавецтва «Компас» у Лодзі i надрукавала яшчэ два Эвангельлі паводле Сьв. Мацея i Яна, перакладзеныя Дзекуцем-Малеем, выпрауленыя i даведзеныя да ладу Луцкевічам. У першую чаргу Таварыства было зацікаўлена як мага больш даведацца пра беларускую мову і, у прыватнасьці, праверыць якасьць перакладу выдавецтва «Компас» у аўтарытэтных i незалежных установах. У ліпені 1926 г. да прафэсара ўкраінскай гісторыі Браціслаўскага ўнівэрсытэту Яўгена Пэрфэцкага i да «аднаго зь лідараў» беларускай супольнасьці ў Вільні былі зробленыя адпаведныя запыты. I зноў паступілі абнадзейвальныя водгукі: прафэсар Пэрфэцкі палічыў, што беларускае Эвангельле паводле Сьв. Лукаша падрыхтаванае вельмі адказна. Потым, 15 лістапада 1926 г., у сувязі з гэтаю працаю гучыць новае імя, досыць вядомае ў сфэры англа-беларускіх дачыненьняў. Аляксандар МакКальлюм Скот (1874 - 1928), адвакат зь Мідл Тэмпл, былы парлямантар ад лібэральнай партыі з Брыджтана, Глязга, i пэўны час асабісты парляманцкі сакратар самога Ўінстана Чорчыля, быў кааптаваны ў выдавецкі падкамітэт Брытанскага i Замежнага Біблійнага Таварыства. Няцяжка зразумець прычыны гэтага прызначэньйя: у сувязі зь дзейнасьцю Таварыства вакол выданьня беларускага Эвангельля ўзьнікла далікатная праблема палітычнага характару. МакКальлюм Скот, якога «Таймс» апісвала як «энэргічнага шатляндца, які мае жарсьць да палітыкі й вандровак па Паўночнай Эўропе»; напісаў колькі кніг на адпаведную тэму, у тым ліку пад назовам «Beyond the Ваltiс» («Над Балтыяй»), якая была надрукаваная ў папярэднім годзе i дзе цэлы разьдзел прысьвячаўся спачувальнаму абмеркаваньню беларускага пытаньня.
Больш заі тое: ён быў асабіста знаёмы з двума беларускімі нацыянальнымі лідарамі - Кляўдыюшам Дуж-Душэўскім i Вацлавам Ластоўскім (1883-1938), зь якімі ўпершыню пабачыўся ў Літве. Гэты чалавек стаўся для Таварыства неацэнным кансультантам у беларускіх справах. Ўайзман, калі пачуў пра ягонае прызначэньне, адразу запытаўся: «Ці ня ёсьць пан А. МакКальлюм Скот, які нядаўна ўвайшоў у выдавецкі падкамітэт, аўтарам кнігі «Beyond the Ваltiс»? Калі гэта так, ён зможа даць нам вычарпальныя зьвесткі пра беларусаў».
Д-р Кільгур не марнаваў часу i ужо 29 сьнежня напісаў МакКальлюму Скоту наконт усё вастрэйшага беларускага пытаньня. Адказ МакКальлюма Скота сьведчыць пра ягоную інфармаванасьць i рэалістычны падыход да праблемы, а паколькі аўтар - выдатны палітык, дык варта адказ працытаваць іn extenso.
«Я сам, - піша ён, - не разумею беларускае [White Russian], альбо русінскае [Ruthenian], мовы, але я шмат пра яе чуў, калі быў у Літве.
Беларусы самі горача пацьвярджаюць, што гэта асобная мова, i пераклад Эвангельля паводле Лукаша, які вы даслалі мне, адрозьніваецца ад расейскай мовы гэтаксама, як шатляндзкая розьніцца ад сучаснай ангельскай. Маю ўражаньне, што беларуская мова ўсё яшчэ знаходзіцца ў працэсе станаўленьня. Мова гэтая цалкам сялянская, i дзеля перадачы сучасных паняцьцяў шмат словаў у ёй было ўтворана ці запазычана. Тое самае можна сказаць пра кожную мову, на якой да нядаўняга часу практычна не было літаратуры.
Існуе шмат дыялектаў беларускае мовы, бо ейныя носьбіты жывуць у Расеі, Літве, Польшчы i Чэха-Славаччыне. Магу сабе ўявіць, што i цяпер будзе надта шмат палітыкаваньня вакол пытаньня, які дыялект павінен быць галоўны i якія вэрсіі перакладу маюць цыркуляваць у розных краінах. Ня думаю, што варыянт, надрукаваны ў Польшчы, атрымае дазвол на распаўсюджваньне ў Літве.
Мне сказалі, што першаю друкаванаю беларускаю кнігаю быў пераклад доктара Францішка Скарыны «са слаўнага горада Полацка», выдадзены ў Праве ў 1517 - 1525 гг. Магчыма, вы маеце яе асобнік ці можаце зірнуць на яе.
Я падаў поўнае апісаньне Беларусі ў сваёй кнізе «Веyond the Ваltic» i зьмясьціў там мапу. Безумоўна, я магу, калі вы жадаеце, зьвесьці вас зь людзьмі, якія размаўляюць гэтаю моваю».
Папярэджаньні МакКальлюма Скота наконт магчымага палітычнага рэха былі зразумелыя Ўайзману, які ўжо асьцярожна ўзяўся за справу на афіцыйным узроўні разам з польскімі ўладамі ў Варшаве, праз Аляксандра Энгольца. Ужо ў студзені 1927 г. ён змог адправіць у Лёндан справаздачу пра намаганьні Энгольца ў гэтым кірунку. «Наконт беларускага Эвангельля я ўжо бываў у некалькіх дэпартамэнтах, i нарэшце мяне прыняў міністар культуры i вызнаньняў, да якога я прыйшоў з а. Карпэнтэрам. Сёньня міністар запэўніў нас, щто ён ня мае нічога супраць нашага выданьня Сьв. Пісьма па-беларуску».
Узброены афіцыйным nihil obstat ад польскіх уладаў для беларускага Новага Запавету, Ўайзман пачуўся трохі вальнейшы ў фармуляваньні палітычных ускладненьняў. «Беларускае пытаньне заўсёды мела ў гэтых рэгіёнах палітычнае гучаньне, бо тут, за межамі Расеі, заўсёды жадалі мець уласную рэспубліку кшталту маленькіх балцкіх. Ведаючы, што ў іхных мэтах хаваецца шмат палітыкі, мы дзейнічалі асьцярожна, бо не жадаем, каб пра БЗБТ думалі, што яно падтрымлівае справу больш палітычную, чым духоўную. Беларусаў налічваецца каля 12.000.000, i бальшыня ix жыве ў Беларускай Савецкай Рэспубліцы, што мяжуе з Польшчай. З тых жа, якія жывуць за межамі Саветаў, бальшыня знаходзіцца ў Польшчы, i мы атрымалі пацьверджаньне; што міністар культуры не пярэчыць выданьню намі беларускага Пісаньня. Польшча заўсёды пільна сачыла за ладзеямі на Беларусі; астатнія маленькія рэспублікі на поўначы ня будуць аспрэчваць нашую працу з гэтаю гаворкаю.
На поўначы Польшчы вялікая патрэба ў гэтай мове. Вымаўленьне адрозьніваецца ад расейскага, а расейцы кажуць пра гэтую гаворку «очень плохо по-русски». Але пра гэта просяць так шмат беларусаў, што, я думаю, мы можам паспрабаваць выдаць Эвангельле».
На карысьць Біблійнага Таварыства кажа i тое, што, ігнаруючы разнастайныя палітычныя перашкоды распаўсюджваньню Эвангельля, яно вырашыла ажыцьцявіць пляны адносна беларускага Новага Запавету. Ужо 7 студзеня 1927 г., г.зн. да атрымання пацьверджаньня аб згодзе польскіх уладаў, выдавецкі камітэт зазначаў: «Мы глыбока зацікаўленыя ў выданьні варыянту на гэтай мове». Адпаведна быў наладжаны кантакт з прадстаўніком выдавецтва «Компас» у Лёндане, сп. Кінгстанам. У звароце да яго зазначалася: «Есьць беларусы ў Канадзе, i, я думаю, было б добра атрымаць ад вас трохі, скажам, 100 асобнікаў Сьвятога Яна, каб паслаць зацікаўленым у Божай працы сярод людзей, якія размаўляюць на гэтай мове». Мэтаю гэтага, вядома, было «праверыць» варыянт выдавецтва «Компас». Таварыства прадпісала Ўайзману: «Калі вы ўбачыце, што ў такім варыянце сапраўды існуе патрэба, калі яе пацьвердзяць тыя, хто можа меркаваць пра якасьць перакладу, тады мы зможам весьці перамовы аб друку выданьня пад грыфам Біблійнага Таварыства».
У канцы 1927 г. сярод беларускага насельніцтва на далей распаўсюджваліся Эвангельлі выдавецтва «Компас», перадусім дзякуючы намаганьням беларускіх памочнікаў - такіх, як Дзекуць-Малей у Польшчы i Красьневіч у Латвіі. Але паваротны момант у гісторыі беларускага Новага Запавету адбыўся падчас запозьненага, раптоўнага візыту Уайзмана ў Вільню й Заходнюю Беларусь улетку 1928 г. Здаецца, гэтая падзея мела глыбокі ўплыў ня толькі на прадстаўніка Таварыства, але i на багата каго зь мясцовых беларусаў, якія да сёньня памятаюць пра той прыезд. У справаздачы д-ру Рытсану Уайзман зазначае, што «пасьля колькіх дзён мне стала абсалютна зразумела, што гэтыя людзі былі вельмі шчырыя». Асабліва ён быў уражаны сьведчаньнем замежных місіянэраў, найбольш мэтадысцкага пастара Віта i лютаранскага пастара Лёпэ аб пільнай патрэбе «прынамсі ў Новым Запавеце i Псальмах», калі ня ў поўнай Бібліі. Ён таксама пасьпеў разам зь Вітам пазнаёміцца з Антонам Луцкевічам i абмеркаваць перавыданьне чатырох Эвангельляў, разам з астатняю часткаю Новага Запавету, пад эгідай Брытанскага й Замежнага Біблійнага Таварыства. Паколькі баптысты пагадзіліся йа ганарар у 200 даляраў за перакладніцкую працу Дзекуця-Малея й Луцкевіча, Таварыству было даручана зрабіць прапанову Луцкевічу аб заканчэньні працы па тых самых коштах. Фігуравала сума каля 300 даляраў. Бо, як заўважыў Уайзман: «Зараз гэтым людзям вельмі цяжка жыць, i аплата вельмі неабходная. Мала хто зь беларусаў мае патрэбную кваліфікацыю, каб выканаць гэтую працу, i будзе цалкам немагчыма знайсьці каго-небудзь, бо наўрад ці хто ведае грэцкую мову. Пан Луцкевіч перакладае з грэцкай, пан Мал ей - ca славянскай».
Раней Ўайзман ня быў упэўнены, што беларуская мова ня ёсьць варыянтам расейскае; зараз жа ягоныя пагляды радыкальна зьмяніліся. «Чуючы гэтую мову ў Вільні, можна зразумець, што паміж расейскаю i беларускаю вялікая розьніца, а калі чытаеш беларускія эвангельлі, можна знайсьці шмат нерасейскіх словаў. Расеец звычайна мяркуе, што беларуская мова - гэта «очень плохо по-русски», але гэта цалкам няслушна, бо розьніца значна большая. Відавочна, што гэта асобная гаворка. Гэтыя людзі трымаюцца сваёй асаблівай мовы, нягледзячы на моцны супраціў, i ўпарта імкнуцца аддзяліцца i адмежавацца ад расейцаў i палякаў».
У лісьце да свайго Камітэту Ўайзман нагадаў, што хоць беларусы «былі аднымі зь першых, хто надрукаваў Пісаньне на ўласнай мове» ў 1517 г., «пазьней прыгнёт давёў людзей да прыніжанага становішча, у якім яны знаходзяцца i зараз». Як пацьверджаньне сваім намаганьням, Ўайзман прыклаў да справаздачы «колькі нататак адносна доктара Францішка Скарыны, беларускага перакладніка пачатку XVI ст.», i скончыў нататкі энэргічным заклікам: «Ці магу я зараз прасіць, каб дзеля гэтых 12.000.000 чалавек, якія жывуць у Эўропе (вылучана Уайзманам. - Г.П.) i якія ня маюць Новага Запавету на роднай мове, Таварыства распачало выданьне Новага Запавету i Псальмаў? Ці можна вызначыць, якім рычагом гэта можа паслужыць для ўздыму гэтых мільёнаў, якія ў папярэднія стагодзьдзі так заняпалі. Натуральна, яны самі ўсьведамляюць, што культурна яны ніжэйшыя за суседнія нацыі, якія ў мінулыя стагодзьдзі мелі прывілей чытаць Слова Божае на роднай мове». Сам палкоўнік Езавітаў ня змог бы бараніць справы беларускага народу ў больш палймяных выразах, чым гэты ангельскі чыноўнік.
Пастар С. Лёпэ, чый заклік быў далучаны да справаздачы Ўайзмана, у захапленьні нібыта прарочыў: «Гэта таксама i віна хрысьціянскага сьвету, што яшчэ няма Слова Божага па-беларуску. Хрыстос сказаў: «Агонь прыйшоў я кінуць на зямлю, i як хацеў бы я, каб ён ужо загарэўся!» (Лк.: 12, 49). Сярод беларускага народу палае пажар, які можа стаць зьнішчальным; дык давайце патушым гэты д'ябальскі агонь з дапамогаю нябеснага полымя Спадара нашага Ісуса. Дамо беларускаму народу Новы Запавет i Псальмы на беларускай мове! Як эвангелічны лютаранскі пастар у Вільні, які ня толькі ведае сытуацыю, але i сочыць за яе разьвіцьцём, я малюся Богу i ягоным памочнікам: дайце нам Новы Запавет з Псальмамі пабеларуску! «Няхай слова Хрыстовае асядае ў вас багата, ва ўсякай мудрасьці».
З гэтага часу Ўайзман меў магчымасьць напрасткі кантактаваць з Луцкевічам, які вёў справу выданьня зь беларускага боку. У сьнежні 1928 г. ён напісаў Ўайзману ў Хельсінкі, што «цалкам паразумеўся» з баптысцкім выдавецтвам «Компас» у Лодзі адносна друку Новага Запавету i Псальмаў Біблійным Таварыствам. Што да астатніх кнігаў Новага Запавету, то Антон Луцкевіч зробіць пераклад Дзяяньняў i Адкрыцьцяў, ён таксама прагледзіць пераклады псальмаў сп-ні Розэнбэрг. «За астатнюю працу будзе адказваць сп. Малей». Ўайзман у сваю чаргу пёрадаў гэтую інфармацыю ў Лёндан зь інтрыгавальнаю, але трохі непасьлядоўнаю заўвагаю: «З гледзішча д-ра Гаральда Ўільямса (сам ён калісьці жыў у Расеі, i аб ім сьведчылі, што ен ведае 26 моваў), беларусы найбольш адпавядаюць сапраўднаму славянскаму кшталту, чым які-небудзь іншы народ».
Перадача выдавецтвам «Компас» справы друкаваньня Біблійнаму Таварыству была ўспрынятая Кінгстанам i ягонымі сябрамі надзвычай лагодна. Д-р Кільгур пісаў Ўайзману, што Кінгстан «рады даць нам у карыстаньне свае Эвангельлі». Есьць сьведчаньні, што баптысцкая місія ў Польшчы, узяўшыся за працу, якая перавышала ейныя фінансавыя магчымасьці, была вельмі задаволеная, калі Таварыства ўзяло на сябе адказнасьць. Але заставалася яшчэ шмат працы. Луцкевіч спадзяваўся скарыстаць скарынаўскую вэрсію перакладу Новага Запавету. Але расчараваўся, бо ў Вільні было толькі 70 старонак старажытнага тэксту. Ba ўсім, што звыш гэтых старонак, сп. Луцкевічу давядзецца пакладацца на свой грэцкі Новы Запавет, параўноўваючы яго з расейскім, польскім ды іншымі перакладамі). Можна меркаваць, што скарынаўскі варыянт мала чым яму дапамог, бо быў напісаны на стараславянскай з пробліскамі сярэднявечна-беларускіх уставак. Ад працы сп-ні Розэнбэрг таксама не было вялікай карысьці. Біблійнае Таварыства запыталася пра ейную кваліфікацыю, i 14 сьнежня 1928 г. Ўайзман паведаміў, што ў 1925 г. да яе «зьвярнуўся беларускі камітэт перакладу Бібліі i яна скончыла колькі кнігаў Старога Запавету. Гэтая спадарыня ведае колькі моваў». Ен дадаў: Вільні ня будзе праблемаў з іўрытам, бо там жыве багата адукаваных гэбраяў. Мне сказалі, што, калі патрэбна, над Старым Запаветам могуць працаваць першаклясныя спэцыялісты, i прынамсі адзін зь ix будзе дапамагаць пры карэктаваньні Псальмаў».
На жаль, пераклад сп-ні Розэнбэрг быў незадавольны. Яе варыянт, пакінуты пастару Віту, мусіў «цалкам перапісаць сп. Луцкевіч». Гэтаксама пераклады Пасланьняў, зробленыя пастарам Дзекуцем-Малеем, той жа Луцкевіч мусіў выверыць i параўнаць з грэцкімі арыгіналамі, як раней рабіў з пастаравым перакладам Эвангельля. Уся дадатковая праца была зробленая яшчэ да афіцыйнае заявы Біблійнага Таварыства, што Ўайзман «можа распачынаць,. бо камітэт гэта сардэчна вітае», працу дзеля выданьня Новага Запавету i Псальмаў на беларускай мове.
У адпаведнасьці з гэтым адказам Ўайзман дамовіўся «З сп. Хейгам i Варшаваю, каб (Луцкевіч) мог атрымліваць грошы дзеля пражыцьця ў гэтыя халады».
Натуральна, i Луцкевіч, i Малей мусілі засьведчыць Таварыству сваю кваліфікацыю, што яны i зрабілі, запоўніўшы ў сакавіку 1929 г. анкеты. Луцкевіч, як было пазначана, «скончыў клясычную дзяржаўную гімназію ў Расеі ў 1902 г., фізычна-матэматычны факультэт у Санкт-Пецярбурзе, а ... таксама вывучаў права ў Дэрпцкім унівэрсытэце».
Да Антона Луцкевіча, як да вельмі паважанага беларускага інтэлігента, нацыянальнага лідара i колішняга прэм'ер-міністра Беларускай Народнай Рэспублікі, ягоныя прыхільнікі вельмі часта зьвярталіся «доктар Луцкевіч», хоць ён сам ніколі пра гэта не заяўляў. Ўайзман, вельмі асьцярожны, каб не сказаць падазроны, зрабіў у Вільні далікатны запыт наконт гэтага i даслаў у Таварыства cправаздачу: «У лістох да мяне яго заўсёды называлі Доктарам, але, калі ў Вільні я запытаў, па чым ён мае доктарскую ступень, ён адказаў, што гэта ягоная жонка - доктар мэдыцыны, а яго так тытулююць дзеля павагі. Неўзабаве пасьля 8 лютага 1929 г. Ўайзман атрымаў пацьверджаньне рашэньня Брытанскага i Замежнага Біблійнага Таварыства друкаваць увесь Новы Запавет i Псальмы, было таксма дазволена выплаціць 300 даляраў Луцкевічу i Щлею.
Праца над перакладам Новага Запавету, як i папярэдняе змаганьне за беларускую Біблію, захапіла шмат людзей i стала амаль што нацыянальнаю «справаю». Выданьне Бібліі ці толькі Новага Запавету па-беларуску было ў пэўным сэнсе актам самасьцьверджаньня, прызнаньня, што «хлопская мова», нізкая гаворка, якою пагарджалі расейцы й палякі, была сапраўднаю моваю, ня толькі здатнаю выказваць думкі паэтычнага генія - да прыкладу, Купалы ці Кол аса, - але i вартаю данесьці Пасланьне Слова Божага народу сялянскай Беларусі i ўсяму сьвету.
Луцкевіч, як выбітны нацыянальны дзяяч Заходняй Беларусі 20 - 30-х гадоў, цалкам усьведамляў палітычныя аспэкты гэтае працы. Дж. Роў у сваёй «Гісторыі Брытанскага й Замежнага Біблійнага Таварыства ў 1905 - 1954 гг.» заўважыў: «Было б перабольшаньнем сказаць, што згода, якая выказвалася... урадамі адносна перакладу i ўжываньня Бібліі на родных мовах, была наўмыснаю падтрымкаю гэтых мэтаў (адраджэньня ці замацаваньня іхнай нацыянальнай адметнасьці), але амаль няма сумневу, што ў дадзеным выпадку добра разумела дадатковую ролю Бібліі».
Дык жа Луцкевіч, як дзяржаўны дзяяч, спачувальны да эвангелічных мэтаў гэтай «трэцяй» рэлігіі - не каталіцкай i не праваслаўнай, - бачыў у біблійнай замежнай працы сродак ня толькі сьцьверджаньня й прызнаньня беларускае мовы, але таксама i абуджэньня нацыянальнага гонару, i паяднаньня беларускага народу. Неістотна, што замежныя эвангелісты, дый сам Луцкевіч схіляліся да пратэстанцкай веры. Галоўным было ператварыць гэтую задуму ў праўдзівы, масавы i народны чын веры ў беларускім нацыянальным руху.
Луцкевіч вызначыў свой падыход да кнігаў Новага Запавету насту иным чынам: апрацоўваю ix зь літаратурнага боку i спраўджваю іхную адпаведнасьць грэцкім тэкстам». Манускрыпты ягоных перакладаў напісаныя ўласнаручна, пільна выпраўленыя i прагледжаныя. Ен быў вельмі адукаваны чалавек, але не цураўся абмеркаваньня й дапамогі ў сваёй працы ня толькі ад такіх дзеячоў, як граматыстыя Браніслаў Тарашкевіч (1892 - 1941) i Радаслаў Астроўскі (н. 1887), альбо вялікага дзеяча каталіцкай царквы а. Адама Станкевіча (1891 - 1955), ці.ад іншага выбітнага патрыёта Сымона Рака-Міхайлоўскага, які шмат часу ахвяраваў на працу над канчатковым варыянтам, - але таксам i ад простых настаўнікйў Віленскай Беларускай гімназіі, дзе выкладаў i сам. У пошуку жывых моўных сродкаў ён раздаваў фрагмэнты Новага Запавету сваім вучням як практыкаваньне на пераклад. Некаторыя з такіх Школьных спробаў выклікалі ўсьмешку, i невядома, у якой ступені ўся праца скарыстала ад гэтых вандровак у лінгвістычныя нетры. Але адзіная рэч здаецца відавочнай: дзякуючы намаганьням такіх адданных патрыётаў, як Луцкевіч, Малей, Рак-Міхайлоўскі i іншых, выданьне Біблійнага Таварыства было i застаецца да гэтага дня ня толькі найлепшым магчымым варыянтам Новага Запавету, але таксама й сымбалем народнага ды нацыянальнага пасьвячэньня.
На жаль, на апошніх стадыях уся праца была аточана непрыемнасьцямі. У чэрвені 1929 г. Ўайзман паведаміў у Лёндан, што атрымаў ліст ад пастара Віта пра «непрыемнасьці ў сп. Луцкевіча». Рэч у тым, што ў красавіку 1929 г. ён быў арыштаваны польскімі ўладамі па крымінальных абвінавачаньнях. Гаворка, натуральна, пра славуты грамадоўскі працэс 1928 г., калі польскія ўлады шукалі падставаў спыніць беларускі нацыянальны рух на «крэсах усходніх». Баючыся быць уцягнутым у палітычны скандал, Брытанскае й Замежнае Біблійнае Таварыства тэлеграфавала Энгольцу, свайму польскаму прадстаўніку, пра спыценьне перамоваў з Луцкевічам, якога заключылі ў вязьніцу. Аднак у гэтым самым месяцы яго вызвалілі, бо «абвінавачаньні супраць яго не пацьвердзіліся». Пазьней, у чэрвені, Уайзман паведаміў д-ру Кільгуру: «Ягоную справу разгледзелі ў судзе, i ён быў вызвалены. Але колькі дзён да гэтага ён знайшоў у кватэры сваю жонку, якая павесілася, скончыўшы жыцьцё самагубствам. Напэўна, яна ня вытрымала нэрвовага напружаньня i зрабіла гэта ў ненармальным стане. Але яго, няшчаснага» гэта амаль зусім падкасіла». Безумоўна, тое, што ён пераадолеў сямейную трагедыю i ўжо ў канцы чэрвеня 1929 г. меў сілы паведаміць Ўайзману: «Я ўжо скончыў праглядаць пераклад Пасланьняў, зроблены Дзекуцем-Малеем. Пераклад ужо перапісаны, i я яго перачытваю. Такім чынам, увесь матар'ял для Новага Запавету гатовы», - вымагае захапленьня гэтым выдатным чалавекам.
Рукапіс, які цяпер знаходзіцца ў архівах Біблейскага Дому ў Лёндане, сьведчыць, як адказна ставіўся Луцкевіч да перакладу Новага Запавету й Псальмаў. Уласны пераклад ён пэдантычна даводзіў да ладу i апрацоўваў, а ў найбольш цяжкіх словах нават праставіў націскі. Праца Малея выкананая трохі ў іншай манэры: пастарская каліграфія чаргуецца зь вялікімі круглымі літарамі - відаць, як багата тут выпраўлена рукою Луцкевіча.
Пастар Віт, які ў Вільні адказваў за адміністрацыйную працу, перадаў рукапісы А. Л. Хейгу, сакратару Біблійнага Таварыства па Цэнтральнай Эўропе, не раней за 14 ліпеня 1930 г. Зь ініцыятывы сп. Кінгстана выдавецтва «Компас» у Лодзі распачало друк Эвангельля паводле Сьв. Марка. Атрымаўшы зь Лёндану палепшаныя шрыфты, у 1929 - 1930 гг. «Компас» надрукаваў варыянт гэтага Эвангельля, фактычна ідэнтычны варыянту Таварыства. Яго можна назваць першаю ластаўкай, роўна як i закончанае выданьне чатырох Эвангельляў, зробленае баптыстамі. Да студзеня 1931 г. была скончаная карэктура Новага Запавету, пазьней зьявілася i ўся праца. Тытульны аркуш падаваў месцам друку Хельсінкі, бо там была сядзіба Таварыства ў Паўночна-ўсходняй Эўропе, якая д займалася беларускім Новым Запаветам, хоць насамрэч усё рабілася ў Польшчы, у Лодзі. Бальшыня беларускага насельніцтва жыла ва ўсходніх ваяводзтвах Польшчы, а ўсе пераклады рабіліся ў Вільні ці Берасьці. Для Цэнтральна-Эўрапейскага сакратарыяту, адказнага за Нямеччыну, Вугоршчыну, Чэха-Славаччыну й Польшчу, было б больш натуральна мець друкаваныя выданьні ў Варшаве ці Бэрліне. I можна лічыць невялікім дыпляматычным посьпехам Луцкевіча й ягоных паплечнікаў, што Беларусь, хоць i дзеля мэтаў Таварыства, была далучаная да асобнага паўночна-ўсходняга рэгіёну разам з краінамі Балтыі й Фінляндыяй.
Надрукаваны Новы Запавет разыходзіўся як гарачыя піражкі i адразу набыў вялікую папулярнасьць. Асобнік з аўтографам Айтона Луцкевіча можна знайсьці на паліцах бібліятэкі Францішка Скарыны ў Лёндане. Чорная вокладка, такая самая, як у 25.000 асобнікаў першага накладу, мае выяву шасьціканцовага крыжа, ніжэйшая перакладзіна якога нахіленая, як звычайна ў праваслаўнай царкве ўсходніх славянаў.
Падчас візыту ў Вільню ўлетку 1928 г. Ўайзман, заняты палітыкай Таварыства ў справе прыцягненьня мясцовых цэркваў да дапамогі, зрабіў адпаведную прапанову Сыноду праваслаўнай царквы ў Польшчы. «Я таксама пракансультаваўся з прадстаўніком праваслаўнай царквы, аддзеленай ад расейскае. Бальшыня беларусаў належыць да праваслаўнай царквы. Паводле ейных законаў, Сынод ня мае права даць блаславенства альбо згоду на любую кнігу, выдадзеную не пад іхным кіраўніцтвам. Ен мае права забараніць ужываньне любой кнігі, выдадзенай безь ягонага imprimatur. Але калі Сынод паставіў сваю пячатку, дык дазваляецца выкарыстоўваць i перавыданьні. Тое самае адбываецца i ў Найсьвяцейшым Сынодзе ў Расеі.
Спачатку здалося, што гэты чалавек ухапіўся за ідэю беларускага Новага Запавету як за спосаб разьвязаць фінансавыя праблемы Сыноду. Ён папрасіў, каб уся праца была выкананая коштам Біблійнага Таварыства i завершаная паводле парадаў i выпраўленьняў Сыноду, i каб наклад у 10 000 асобнікаў быў перададзены ім без усялякіх умоваў i толькі пад іхным грыфам, а назову Брытанскага й Замёжнага Біблійнага Таварыства ў Кнізе не павінна быць наагул. Я сардэчна падзякаваў яму за прапанову, але выказаў перасьцярогу, што паводле правілаў БЗБТ гэта наўрад ці магчыма. З другога боку, ці было б магчыма для Сыноду, калі Кніга будзе ўхваленая, i калі яны атрымаюць прывілей мець свой назоў на тытульнай старонцы, заплаціць увесь кошт плюс 5 % падатку за першы дзесяцітысячны наклад? Велічыня сумы агульнага кошту ўсіх кнігаў i тое, што за ix трэба будзе заплаціць адразу (прычым наяўнымі), заняло ягоны дух; i ён адказаў, што Сынод ня мае грошай.
Я сказаў, што ў такім разе мы, натуральна, можам прыйсьці да пагадненьня, i, напэўна, наш камітэт здолее выпусьціць дзеля ix 500 асобнікаў па адным злотым за кожны i зь ихным назовам, каб адпавядаць патрабаваньням кананічнага права i каб атрымаць imprimatur для наступных выданьняў. Ен сумняваўся, што ў Сыноду будзе 500 злотых (11 фунтаў) дзеля гэтага, таму прапанаваў варыянт, калі яны атрымаюць мінімум 1 000 экзэмпляраў задарма. Я адказаў, што нічога не магу абяцаць, але паведамлю пра гэтую прапанову. На ягоную думку, цалкам магчыма, што Сынод тады дасьць свой дазвол, я запэўніў яго, што мы зробім усё магчымае дзеля пагадненьня, i мне падалося, што ён застаўся задаволены. Зразумела, што гэтыя асобнікі разашлюць сьвятарам цэркваў, якія знаходзяцца пад сынадальным кантролем, - ix каля тысячы. Да таго ж, Сынод дасьць сваё пацьверджаньне на Кнігу, i гэта папярэдзіць розныя мясцовыя забароны i непаразуменьні».
Паміж Таварыствам i Синодам было дамоўлена, што будзе створаны праваслаўны праверачны камітэт, які дасьледуе i дасьць сваё пацьверджаньне на Новы Запавет Таварыства. Аднак праз год, у ліпені 11929 г., Луцкевіч, які быў заангажаваны ў перамовы з Сынодам, напісаў: «Пытаньне ў тым, як хутка Мітрапаліт афіцыйна пацьвердзіць сьпіс камітэту праверкі перакладу». Прайшоў яшчэ год, але i ў красавіку 1930 г. не было заўважана вялікага прагрэсу. У роспачы Хейг напісаў у Бэрлін: «Пераклад Новага Запавету скончаны ўжо шмат месяцаў назад, але мы яго дагэтуль не атрымалі, бо ён быў адпраўлены праваслаўнай царкве дзеля праверкі. З-за цяжкасьцяў у царкве праверка яшчэ ня скончаная, але я прашу пастара Віта падштурхнуць ix».
У адным з пакояў камітэту ў Генэральнай Радзе ў Лёндане вісіць невялічкая шыльдачка з наступным надпісам: «Камітэт - гэта цёмны калідор, у які добрыя ідэі завабліваюць, а потым паціху ix душаць». Памятаючы пра гэта, пастар Віт пасьля многіх месяцаў вырашыў, што неабходна выцягнуць рукапіс Таварыства з калідораў Сыноду i перадаць яго Хейгу дзеля друкаваньня. Таму i атрымалася, што беларускі Новы Запавет выйшаў з праваслаўным крыжам на вокладцы, але без сынадальнага impfimatur.
Стаўленьне рыма-каталіцкага клеру да ініцыятывы Таварыства было двухсэнсоўнае. Яе падазравалі як патэнцыйны інструмэнт «сэктанцкай» прапаганды, але нацыянальна сьведамым каталіцкім сьвятарам яна дала важны аргумэнт супраць палякаў i на карысьць шырэйшага ўжываньня беларускай мовы ў касьцёлах. Група каталіцкага сьвятарства накіравала Папу Пію XI мэмарандум з папярэджаньнем, што, калі сьвятарам у Беларусі ня будзе забясьпечаная магчымасьць ужываць родную мову, народ стане ахвяраю «сэктанцкіх» уплываў.
Але ўсё ж выданьне ў 1931 г. Новага Запавету пабудзіла абедзьве вялікія царквы выдаць колькі біблійных тэкстаў на роднай мове. Ужо ў 1936 г. Сынадальная друкарня праваслаўнай царквы ў Варшаве выпусьціла ўласную Biblia pauperum па-беларуску пад назовам «Сьвяшчэнная гісторыя Новага Завету», укладзеную Сяргеем Паўловічам, кандидатам тэалёгіі. Падобным чынам беларускае каталіцкае сьвятарства, меўшы з-за гэтага праблемы з польскаю ерархіяй, змагло выпусьціць у 1938 г. яшчэ адзін збор Эвангельляў i Пасланьняў для імшы пад назовам «Божае Слова», укладзены а. Адамам Станкевічам, а таксама «Чатыры Эвангельлі i Дзяяньні», перакладзеныя й выдадзеныя ў 1939 г. а. Вінцэнтам Гадлеўскім (1838 - 1942) з апрабатаю віленскага каталіцкага арцыбіскупа Рамуальда Ялбжыкоўскага. Апошняя праца рыхтавалася з 1933 г., каб проціпаставіцца посьпеху «нядаўна выдадзенага перакладу гэтай кнігі [г. зн. Новага Запавету. - Г.П.], зробленага мэтадыстамі, які мае дагматычныя памылкі, а таксама шматлікія недасканаласьці ў беларускай мове». Сапраўды, пераклад Гадлеўскага, можа i больш дакладны, саступае высакаякаснаму літаратурнаму варыянту Луцкевіча; аднак ён, без сумневу, лепшы за пазьнейшыя пераклады Новага Запавету магістра Пятра Татарыновіча (1954, 1974) i д-ра Янкі Станкевіча (1970).
Калі ў выніку Другой Сусьветнай вайны колькі тысячаў беларускіх уцекачоў рассыпаліся па Заходняй Эўропе, паўстала жыцьцёвая патрэба ў «Новым Запавеце» Біблійнага Таварыства, хоць першае яго выданьне пэўны час заставалася недаступным. У 1946 г. д-р Вітаўт Тумаш, вядомы сваімі працамі ў галіне Скарыніяны, прапанаваў Таварыству надрукаваць поўную Біблію альбо прынамсі зрабіць другое выданьне Новага Запавету i Псальмаў па-беларускў. Яго падтрымалі многія беларускія пратэстанцкія сьвятары, а таксама некалькі каталіцкіх i праваслаўных. Новае выданьне было надрукавана ў 1948 г.
Амаль усе галоўныя ўдзельнікі гэтай эклезіястычнай гісторыі Беларусі ўжо адышлі. Антон Луцкевіч загінуў у савецкім канцэнтрацыйным лягеры ў 1946 г. Пастар Дзекуць-Малей, вельмі паважаны i набожны чалавек, памёр у Амэрыцы ў 1955 г. Уільфрыд Ўайзман, які так аддана ўрабляў вінаграднік Божы, пакінуў гэты сьвет у 1970 г. Леўчык, Уласаў, Рак-Міхайлоўскі, Езавітаў, Тарашкевіч увайшлі ў гісторыю сваёй краіны. Іхны чын застаецца помнікам веры для адных, сьведчаньнем патрыятычнай адданасьці для іншых. Застаецца промнем асьветы для беларускага народу.
Пераклад а ангельскае Юліі БАЎДЗЕЙ.