Политическая история Беларуси во времена разделов Речи Посполитой

Аўтар: Анищенко Е.К.,
Дадана: 18-01-2015,
Крыніца: pawet.net.

УЧРЕЖДЕНИЕ ОБРАЗОВАНИЯ "БЕЛОРУССКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ МАКСИМА ТАНКА"

УДК 947.6+32(476)(091)

АНИЩЕНКО Евгений Константинович

ПОЛИТИЧЕСКАЯ ИСТОРИЯ БЕЛАРУСИ ВО ВРЕМЕНА РАЗДЕЛОВ РЕЧИ ПОСПОЛИТОЙ

07.00.02 - отечественная история

Автореферат диссертации на получение научной степени доктора исторических наук

Минск 2004

Работа выполнена в отделе истории Беларуси 13-18 вв. ГНУ "Институт истории Национальной академии наук Беларуси"

Официальные оппоненты:

доктор исторических наук, профессор Забавский Николай Михайлович (БГПУ, кафедра теории и истории культуры)

доктор исторических наук, профессор Горбацкий Андрей Александрович (проректор БРГУ)

доктор исторических наук, профессор Вишневский Алексей Фёдорович (АМВД, кафедра теории и истории государства и права)

Опонирующая организация:- Гродненский государственный университет имени Я.Купалы

Защита состоится " 21 мая 2004 г. в 14.00. час.на заседании Совета по защите диссертаций Д 02.21.03 при Учреждении образования "Белорусский государственный педагогический университет имени Максима Танка" (220050, г. Минск, ул. Советская, 18, ауд. 482; тел. 220-86-33)

С диссертацией можно ознакомиться в библиотеке Учреждения образования БГПУ

Автореферат разослан " 19 "--- 2004 г.

Ученый секретарь Совета по защите диссертаций

И. И..Богданович

ОБЩАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА РАБОТЫ

Актуальность темы диссертации. Ликвидация Речи Посполитой при разделах 1772, 1793 и 1795 гг. стала эпохальным явлением в истории восточноевропейских народов. События конца 18 ст. повторились затем в цепи очередных ревизий геополитического ландшафта Европы. Эти перетасовки основали определенные традиции при выборе союзников и ориентации в современных интеграционных процессах. Переход белорусских земель в состав Российской империи в итоге разделов поныне вызывает противоречивые оценки характера этого подчинения. В науке существуют даже утверждения, что разделы 18 ст. заложили основы суверенитета современной Беларуси. Поэтому представляется важным отделить фактическую природу разделов-присоединения от теперешних наслоений, а тем более искусственных интерпретаций.

Связь работы с крупными научными программами и темами. Диссертация является инициативной работой автора. Она исполнена в рамках коллективной темы отдела истории Беларуси 13-18 вв. НАН Беларуси по проблеме "Великое княжество Литовское в контексте европейской истории ХШ-ХУШ вв." (постановление президиума НАН Беларуси от 5.07.2001 г. за № 94). В рамках государственной программы фундаментальных исследований на 2003-2005 гг. за № 20021029 тема переоформлена в название "'Исследование истории, искусства, фольклора, этнокультурных традиций Беларуси в контексте славянских культур, европейской цивилизации, глобального развития и этноконфессиональных процессов в современном мире (история и культура)'".

Цели и задачи исследования. Автор ставил своей целью раскрыть политическую обстановку и механизм подчинения белорусских земель ВКЛ власти Российской империи в ходе трех разделов Речи Посполитой. При рассмотрении названной проблемы решались следующие задачи:

1. Очертить стратегические интересы российской политики в Речи Посполитой и проследить мотивы отступления России от своего доминирования тут при каждом разделе.

2. Определить место белорусских земель ВКЛ в общем контексте разделов Речи Посполитой и во время подчинения их российским властям.

3. Раскрыть позицию шляхты ВКЛ по отношению к разделам-присоединениям в свете деятельности сеймов и сеймиков.

4. Выяснить эфективность законодательных и вооруженных попыток шляхты ВКЛ сохранить имеющийся строй Речи Посолитой и собственное положение в нем.

5. Определить общее и специфическое при инкорпорации белорусских земель ВКЛ в состав Российской империи при каждом разделе.

6. Очертить правовой статус присоединенных земель в свете первых мероприятий новой власти и дать им характеристику.

Объект и предмет исследования. Исследуется взаимосвязь разделов Речи Посполитой с присоединением белорусских земель в состав Российской империи.

Предметом работы являются социально-политические процессы и явления на белорусских землях ВКЛ при их очередном включении в империю по итогам каждого из разделов. В центр внимания поставлены события со времени Семилетней вайны до смерти императрицы Екатерины 11 в 1796 г.

Гипотеза. В историографии давно принято выводить упадок и разделы Речи Посполитой из ее анархии или гибельной роли выборности законодательной и исполнительной власти. Однако государство существовало до своей окончательной кончины на основе краеугольного принципа шляхетской демократии - свободного голоса (либерум вето), который позволял срывать сеймы и сеймики. Значить, гибель страны надо объяснять в рамках другой концепции, более отвечающей действительности. Такую концепцию диссертант формулирует термином гегемонизм.

Методология и методы исследования. При разработке темы автор руководствовался принципами историзма и объективности. Методической основой работы выбраны принципы конкретно-исторического и разностороннего анализа совокупности факторов с приоритетом документальных источников. Историко-генетический и системный методы употреблялись при обобщениях, при определении взаимосвязи и последствий событий. Статистический метод употреблялся в иллюстративных целях.

Научная новизна и значительность полученных итогов. Совокупностью своих опытов автор впервые в историографии, в том числе отечественной, представляет панораму конкретно-исторических обстоятельств, движущих сил и процедуру присоединения белорусских земель ВКЛ к Российской империи в ходе и по итогам всех разделов Речи Посполитой. В работе по-новаторски определяются место белорусских земель в контексте кончины Речи Посполитой, соотношения между законодательными и вооруженными попытками шляхты сохранить страну, эволюция социально-политических программ сеймиков шляхты в свете ее ответственности за гибель страны, очерчивается персональный круг и мотивы изменнического поведения аристократии ВКЛ, опровергаются как огульные утверждения о радикализме восстания 1794 г. во ВКЛ и дается новая трактовка причин временного конфликта среди его руководства. Также впервые диссидентский вопрос в дипломатии России связывается с решением в его русле судьбы униатов - крестьян и раскрывается эволюция его реализации. Впервые дается системный анализ первых мероприятий царской России на приобретенных ею землях по итогам каждого раздела. Впервые демонстрируется совокупность факторов установления черты оседлости евреев и отношение к ним правительства относится в прямую связь с отдельным территориально-правовым статусом присоединенных земель.

Исследование построено преимущественно на малоизвестных и впервые вводимых в научное пользование архивных материалах, которые позволяют автору корректировать имеющиеся в литературе фундаментальные положения по рассматриваемым вопросам. С учетом этого автор предлагает заменить нелогичную концепцию анархии при толковании гибели Речи Посполитой гегемонизмом или сплетением жажды к гегемонии в Речи Посполитой определенных магнатских кругов и России.

Практическая значимость полученных итогов уже воплотилась в использовании их другими исследователями и популяризаторами прошлого Отчизны (сборники серии "Память"; П.Г.Чигринов "Очерки истории Беларуси".Мн., 2000; Г.Саганович. "Очерк истории Беларуси". Мн., 2001; Д.Клиер. "Россия собирает своих евреев". М. - Иерусалим, 2000; сборник "История Могилевского еврейства. Документы и люди". Мн., 2002). Принципиальные моменты достигнутого отражены на картах "Национального атласа Беларуси" (Мн.. 2002 С. 270-272). Опубликованные работы автора помогут в преподавании одного из поворотных периодов отечественной истории, которым стала смена государственной принадлежности белоруссов.

Основные положения диссертации, которые выносятся на защиту:

1. Доктрина об анархии Речи Посполитой нелогично объясняет гибель этого государства. Неправомерность концепции доказывается функционированием сеймов и сеймиков без срыва их знаменитым единогласием во время самих разделов.

К ликвидации Речи Посполитой вместе с ВКЛ привела совокупность причин, которые можно объединить термином гегемонизм, то есть сочетанием борьбы за гегемонию в стране определенных магнатских кругов с такой же жаждой доминирования тут России.

2. Стратегией российской политики в Речи Посполитой со времени Семилетней войны было закрепление и поддержание тут своего исключительного доминирования под зацепкой защиты жертв религиозной дискриминации и примирения враждующих магнатских кланов в их собственной борьбе за лидерство в республике.

Стержнем диссидентского дела являлось уравнивание крепостных крестьян-униатов вместе с другими верующими в общественных правах, чего одинаково побоялись осуществить власти Речи Посполитой и России.

3. Узость социальной опоры заставляла Россию тасовать круг друзей и оружием поддерживать свою опеку имеющегося строя. Бесплодность такой политики в свою очередь принудила Россию последовательно отказаться от покровительства за территориальной целостностью республики.

4. Монархия России несет главную ответственность за расчленение Речи Посполитой вместе с аристократией республики. Конкретно процедура разделов осуществлялась поэтапно:

- тайный сговор с заинтересованными государствами для предотвращения взаимной войны;

- секретные договоренности со шляхетской элитой относительно взаимных обязательств;

- превентивное введение окупационных армий для уничтожения вооруженного сопротивления;

- формирование лояльных шляхетских конфедераций с сортировкой их участников на друзей и врагов;

- созыв сеймов и сеймиков под узлом конфедераций для получения поддержки шляхетских масс;

- выделение под диктатом оружия и большинства голосов уполномоченной делегации для одобрения условий раздела;

- закулисные переговоры с сеймовой делегацией под обещание послам самостоятельно устроить остатки республики;

- торжественная легитимация раздела для убеждения в справедливости события с присягой на новое подданство жителей присоединенных земель в этих же пропагандистских целях.

5. Пророссийскую партию среди шляхты ВКЛ формировали немонолитные аристократичные круги, заинтересованные в неизменности имеющегося строя, в пользах от квартиравания российских армий и их помощи для победы над соперниками.

Шляхта осознавала ВКЛ в качестве провинции или неотъемлемой части единой республики без попыток обособления княжества в качестве суверенного государства. Временные конфликты ее с Короной не вели к кончине общего государства.

Шансы для самодержавного развития республики во время Барскай конфедерации и законодательного реформирования ее в 1776-1792 г. были провалены внутришляхетским расколом и спекуляцией внутренних и внешних консерваторов на сословно-кастовых суевериях всей шляхты.

6. Восстание 1794 г. в ВКЛ не имело черт национально-беларуского освободительного движения и оно радикально не отличалось от скоординированных действий со сподвижниками в Короне. Его радикальный имидж создан повешением гетмана Ш.Косаковского, а не пропагандистскими лозунгами.

7. Имперская Россия присоединяла к себе заранее оккупированные земли ВКЛ без обоснования историко-документальных прав наследования. Между прочим это обусловлено неудачей добровольной конверсии униатов в православие для доказательства прав на присоединенные земли.

При первом разделе российская дипломатия руководствовалась получением земель в счет компенсации за нерезультативные траты на поддержание своего исключительного влияния. На другой раздел Россию толкала угроза от неконтролируемых смен в республике. Последний раздел был исполнен путем откровенной агрессии.

8. Каждое присоединение оторванных земель начиналось с унификации управления, внедрения верховной юрисдикции, селективного секвестра и конфискаций владений и сортировки шляхты на основе ревизского цэнза, сохранения имеющейся сословной структуры, замены соревновательной системы судопроизводства на приказную.

Более решительно русификаторский характер своих мероприятий царизм продемонстрировал на территории первого раздела в виде Генерального межевания, нежелания откровенно признать правосособность Статута ВКЛ, в попытках напрямую распоряжаться крепостными через их религиозную конверсию.

9. Присоединенные земли сохранили в империи статус привилегированных территорий в результате чего их социально-правовая унификация с внутренними губерниями России растянулась в медленный процесс. Этот статус, между прочим, обусловлен нетерпимостью властей к евреям и сословным протекционизмом царизма, в том числе относительно пропинации на присоединенных землях.

Личный вклад соискателя. Весь объем исследования по теме диссертации выполнен авторам самостоятельно на основе систематизации, анализа и публикации преимущественно малоизвестных источников и с учетом приобретений историографии.

Апробация итогов диссертации. Отдельные сюжеты работы докладывались на 2 международных симпозиумах историков, 7 международных ученых конференциях, 2 республиканских научно-методических и республиканских научных конференциях.

Опубликованность результатов исследования отражены в виде 3 сборников документов (общий объем 29,7 листов без соавторства), 6 монографий (общий объем 62,5 лист. без соавторства), 187 статей (общий объем 28,1 лист., в том числе 8-в сборниках, 38-в журналах, 3-в сборниках конференций. 138 -в энциклопедических изданиях).

Структура и объем диссертации. Диссертация представляется итогом обобщения работ автора. Она включает в себя введение, общую характеристику, пять глав, заключение, список использованных источников (332 названий). Текст работы составляет 180 страниц, из которых 17 приходится на список источников.

ОСНОВНОЕ СОДЕРЖАНИЕ РАБОТЫ

Во введении отмечается эпохальное значение разделов Речи Посполитой в дальнейшей судьбе восточноевропейских народов, отчего встает задача отделить фактическую природу разделов-присоединения от их наслоений и кон'юнктурных интерпретаций. В особенности это касается конкретно-исторического анализа характера инкорпорации белорусских земель в состав Российской империи.

Первую главу диссертации составляют историографический и источниковедческий обзоры. В первом разделе рассматриваются работы концептуального характера по теме исследования. Отмечается, что классики русской дворянско-буржуазной школы историков (С.Соловьев, М.Чечулин, В.Ключевский, М.Дубровин, Д.Иловайский, М.Костомаров, М.Карамзин, П.Щебальский, П.Александров и др.) относили к причинам разделов Речи Посполитой религиозный фанатизм поляков, неограниченный произвол шляхты и магнатов, притеснение ими единоверных крестьян, выборность королей и свободное голосование на сеймах и сеймиках. Эти историки сформулировали две дилеммы, из которых потом не смогла выбиться и советская наука.

Во-первых, на их мысль, Польша захирела от собственной анархии, которую не могли одолеть никакие реформы. Однако при этом утверждается, что свободолюбивый поляк "уступил только силе", а этой оздоровительной силой был только российский абсолютизм. Во-вторых, разделы Речи Посполитой и присоединение ее земель к Российской империи историки считали справедливым делом" воссоединения под эгидой царизма исконнорусских земель с единоверными и этнически-родственными народами. Однако тут же заявляеться, что эту национально-государственную цель Россия реализовывала под нажимом и в интересах Пруссии. На похожих хистских основаниях держится сейчас версия разделов в работы П.Стегния. Почти что один Б.Носов пытается вывести историю польско-российских отношений времени первого раздела из потока ангажованных подходов.

Классики польской историографии 19-начала 20 вв. (В.Конопчинский, Ф.Смит, М.Бобчинский, Ю.Шуйский, Т.Пражмовский, И.Страшевский, З.Ликовский,В.Щигельский , В.Смоленский и др.) также объясняли падение Речи Посполитой ее косным устройством, непригодным для реформирования, неограниченным своеволием шляхты и магнатов, выборностью королей и единогласием на сеймах и сеймиках, которые приводили к стагнации и заграничному вмешательству. В центре дискуссий польских историков очутился вопрос о шансах вооруженного сопротивления и способности страны выжить при сословной самоуверенности шляхты в совершенство имеющегося строя и ее расчета на защищенность республики взаимным соперничестовом соседей. Большинство исследователей нового поколения (У.Калинка, А.Замойский, И.Лоек, И.Михальский, И.Скавронок, Р.Орловский, Г.Мостицкий, О.Рудзянский, Р.Лашевский, Р.Хаецкий, С.Ростворовский, Л.Вегнер, Л.Кандзеля, В.Филипчак, Г.Томчик, А.Чая, С.Зелинская и др.) приложили много усилий, чтобы убедить в способности республики возродиться на пути реформ, в особенности со времени Четырехлетнего сейма 1788-1792 гг. Провал этих рэформ, как и восстания 1794 г., они объясняют сословным эгоизмом шляхты, непоследовательностью реформаторов, изменничеством элиты вместе с королем С.Понятовским, невыгодным стечением международных обстоятельств.

Вопросы подчинения присоединенных земель Речи Посполитой властям России интересовали главным образом российских историков. Они видели позитивность присоединения в объединении царизмом кореннорусских земель с единоверцами, при этом игнорируя принудительную сторону самих разделов и насильственную конверсию униатов в православие. В.Семевский, П.Жукович, У.Лехтонен пытались раскрыть характер перестройки администрации и суда на пространстве первого раздела через размеры секвестра и конфискаций владений, внедрение общеимперских законов и управления. Советские историки (У.Пичета, П.Лойко, В.Чепко и др.) поддержали главные постулаты предшественников относительно справедливости присоединения уже в свете марксистско-ленинской концепции о прогрессивной значимости включения белорусских земель в российский рынок. Наиновейшие работы С.Толеронка, А.Филатовой, В.Шелкопляс, М.Никитина, Т.Макаровой, В.Шведа касаются вопросов политики царизма на присоединенных землях без их характеристики на просторах каждого из разделов, фрагментарно, преимущественно по отношению к социально-конфессиональной структуре населения, или решают эти вопросы на почве традиционных положений и компиляций. Современным авторам очень недостает архивных розысков при освещении сферы, темпов и путей инкорпорации белорусских земель в Российскую империю. Обозначенные проблемы в связи с этим поставлены в качестве задач данной диссертации. При этом автор стремился рассматривать разделы-присоединение в их конкретно-хронологической взаимосвязи в отличие от своих предшественников.

Во втором разделе первой главы раскрывается источниковая база диссертации. Ее прежде всего составили богатые архивные фонды Архива внешней политики Российской империи (АВПРИ), какие были открыты для исследователей только после 1991 г., что позволяет впервые ввести в научный обарот принципиальные документы царской дипломатии относительно сути диссидентского дела, целей и осуществления всех разделов Речи Посполитой. Военно-силовая сторона российской политики при разделах и присоединениях рассматривалась по фондам 41, 52, 119 Военно-учетного архива Российского государственного военно-исторического архива (РГВГА). Из Российского государственного архива древних актов (РГАДА) брались материалы фондов Сената (248, 284), Межевой канцелярии (1300, 13), Госархива (12), Секретной экспедиции (7), Воронцовых (1261), которые позволяют осветлить малоисследованные вопросы внутренней политики царизма на присоединенных землях. Фрагментарные сведения по теме работы автор брал в Российском историческом архиве (РГА), в рукописных сборах Российской государственной библиотеки (РГБ) и Государственного исторического музея в Москве (ГИМ). Солидную основу материалов относительно сеймиков и конфедераций ВКЛ, их программ, персонального состава участников, имущественных процессов вокруг пожалованных крестьян, регламентации их повинностей, внедрения российской администрации и реорганизации судопроизводства на присоединенных землях автор составил из 77 фондов разных судебных учреждений ВКЛ Национального исторического архива Беларуси (НИАБ). К этому можно добавить 7 фондов высших органов российской администрации Полоцкой, Могилевской, Минской и Слонимской губерний.

Эти архивные источники детально разработаны в авторских публикациях, что позволяет сосредоточиться на их концептуальных определениях.

Вторая глава посвящена обстоятельствам первого раздела Речи Посполитой на белорусских землях ВКЛ. В первом разделе рассматривается борьба за гегемонию в ВКЛ России и ее пособников из круга местной аристократии. Истоки этой борьбы тянуться с Семилетней войны 1756-1763 гг., когда проходы русских армий обострили весь комплекс проблем русско-польских отношений. При удовлетворении обид от проходов русских армий деньги Петербурга осели исключительно в карманах кучки магнатов. В этот момент виленский иеромонах Ф.Леонтович обвинил петербургские верхи в пренебрежении судьбы православных ВКЛ и советовал употребить проходящие войска для возврата отобранных католиками и униатами церквей. Это намерение было поддержано в 1763 г. в плане молниеносного отрыва в империю восточного простора ВКЛ. Однако Петербург решил распоряжаться делами всей Речи Посполитой через возведение в 1764 г. на трон зависимого от себя короля С.Понятовского.

Вместе с ним к власти во ВКЛ пришла партия Масальских-Огинских, которые конфисковали и разобрали посредством русских армий имущество поверженного виленского воеводы К.Радзивилла.

С.Понятовский попробовал провести при опоре на Россию оздоровительные реформы путем введения принципа большинства голосов на сеймах и сеймиках. Это посчитали в Петербурге шагам к самодержавию короля, а потому решили ввести в сейм лояльных друзей из жертв религиозной дискриминации (диссидентов) для надежного контроля событий. Шляхетские собрания ВКЛ при выборах послов на сейм 1766 г. требовали закрепить в государстве главенствующий статус католичества в неразрывности с униатством. Они приказали послам не допускать крепостных-униатов к равноправию. Сейм 1766 г. отклонил диссидентское дело.

Тогда Ектерина 11 приказала своему послу М.Репнину создать в Слуцке конфедерацию диссидентов княжества, которая оказалась малочисленной, непрепредставительной и объектам унижения католического большинства. Это принудило Екатерину П соединить в общую конфедерацию всех врагов королевских реформ, уступив новым союзникам домогательство гражданских прав для диссидентов. При этом униатов было решено замолчать до выгодного времени. Петербург решил посредством временных союзников законодательно закрепить свои доминирование в Речи Посполитой в виде протектората (опеки) над имеющимся строем.

Генеральную конфедерацию католиков ВКЛ возглавили приятели опального К.Радзивилла, а он сам в июне 1767 г. был оглашен в Радоме предводителем Генеральной конфедерации Короны и ВКЛ. Радзивилл вернул отобранное имущество без всякого суда и получил давно "вожделенное самовластие". Репнину удалось сдержать его попытку детронизовать короля посредством комиссии по расчету претензий с ранее возвышенными противниками князя. Сейм 2 октября 1767 г. под председательством того же Радзивилла назвал российские войска дружескими и выделил полномочную делегацию для утверждения с М.Репниным нерушимость имеющегося строя под протекцией России. Делегация 24 февраля 1768 г. упразднила все дискриминационные постановления относительно православных и разрешила разобрать все процессы о смене веры и перехода церквей в смешанной комиссии.

Репнин прямо говорил, что российскую опеку одобрило всего 20 вельмож без ведома сейма и что с их помощью он перекрыл в кардинальных законах республики навсегда путь такому королю, который бы задумал "самовластным самодержцем сделаться". В итоге этого временного сговора России и аристократии ВКЛ Речь Посполитая очутилась в вассальной зависимости от воли Петербурга, а король и участники сейма оказались объектом гнева и мести.

Во втором разделе главы рассматриваются события вооруженного движения в ВКЛ против короля, России и ее помощников на прошлом сейме. Первый очаг восстания в Баре на Украине был сразу подавлен русскими армиями. В ВКЛ конфедерации сопротивления возникли в сентябре 1768 г. в 8 центрах, однако они также были разогнаны. Их лидеры собрались под покровительство несвижского замка, однако К.Радзивилл выдал их российскому командованию, а сам эмигрировал. Радзивиловская комиссия была распущена, что спровоцировало очередное перераспределение его имущества в виде грабительских наездов. За барчан заступились Турция, Франция, Австрия и конфликт стал международным. Лидеры Бара пытались тайно сплотить повстанческое движение в княжестве в Генеральную конфедерацию Короны и ВКЛ, которую, наконец, объявили в ноябре 1769 г. Они стали насылать в ВКЛ диверсионные отряды для грабежа владений короля и его ставленников. Россия громила диверсантов-партизан порознь. Однако ей самой не удавалось сколотить в свою поддержку такую конфедерацию, которая была была правомочна созвать примирительный сейм.

Бесплодные траты денег и рекрутов на подавление освободительного движения принудили Петербург отказаться от своего обязательства стеречь территориальную целостность Речи Посполитой. Провозглашение лидерами Бара в апреле и августе 1770 г. короля низложенным, подтолкнули Петербург вступить с конца 1770 г. в тайные переговоры с Пруссией о разделе республики. Сюда были введены дополнительные армии для полного разгрома конфедератов и превентивной аннексии восточного пространства ВКЛ. Царский совет 2 августа 1771 г. распростер сферу своего приобретения к рекам Двина и Днепр под зацепкой удовлетворения стародавних претензий и под видом обуздания так называемой анархии Речи Посполитой.

Предотвратить неумолимый раздел пытался гетман княжества М.Огинский. Посредством Масальских он собрал в Телеханах литовское войско, однако 22 сентября 1771 г. был разбит под Стволовичами. Одновременно с ним пытался поднять на восстание восточные поветы княжества посланый туда ковенский подчаший Ш.Коссаковский. Принудительные реквизиции и мобилизации в Белорусскую дивизию не принесли ему массовой поддержки шляхты. Коссаковский отступил и был разбит 5 ноября на границе Гродненского повета. 28 ноября российские генералы доложили в Петербург о полном искоренении вооруженного сопротивления в ВКЛ, а в феврале 1772 г. приступили к сбору петиций шляхетских собраний восточнобелорусских земель о их послушности России.

Все это позволило России, Австрии и Пруссии завершить согласование своих аннексий в Речи Посполитой и подписать 5 августа 1772 г. конвенцию о ее первом разделе.

Третий раздел главы рассказывает о ходе и решениях сейма 1773-1775 гг., который узаконил итоги первого раздела.

Сценарий этого сейма был точно расписан руководителем дипломатии России М.Паниным с предъявлением республике претензий в размере 21 млн.руб. Под шантажом расширения захватов трех монархов, король С.Понятовский созвал в апреле 1773 г. шляхту на выборы в сейм. Большинство послов от ВКЛ получили наказы удалить чужеземные армии, защитить целостность страны и не вдаваться ни в какие переговоры сверх предписаного в инструкциях сеймиков. Сейм открылся в сборе 144 послов 19 апреля. Он сразу осудил конфедерацию и 10 мая выделил почти половину послов в полномочную делегацию на переговоры с тремя агрессорами. Между 21 августа и 18 сентября делегация уступила тем забранные земли и отреклась навеки от прав на их. 28 сентября сейм единогласно ратифицировал раздельчие договора и был отсрочен до 22 января 1774 г. для разработки нового строя страны под российской протекцией.

Во время дальнейших закулисных переговоров сеймовая делегация согласилась на квартирование и пропитание российских армий взамен за упразднение смешанной комиссии по рассмотрению споров об обращении православных церквей. Речь Посполитая и Россия обязались не употреблять армий для перевода верующих на свою сторону. Однако униаты опять были замолчаны во взаимообязательствах. Для управления страной между сеймами был создан Постоянный совет при короле, который получил право посылать армии в помощь судам при реализации их декретов. Сейм впервые на государственном уровне рассмотрел вопросы о переводе крестьян с барщины на денежный оброк в поместьях упраздненного ордена иезуитов и взялся за создание Образовательной комиссии для воспитания шляхетской молодежи. Однако большинство имущества ордена попало в ВКЛ в руки 9 магнатов, а проекты освобождения крестьян свелись к филантропическим пожеланиям. Для пополнения скудного скарба ВКЛ сейм начал люстрацию землевладений и дымов в княжестве, которая завершилась 30 сентября 1775 г.

Возвращением России опеки над всею Речью Посполитой и уступкой восточнобелорусского пространства BKЛ в Российскую империю, сейм создал представление о добровольности и законности упомянутых событий.

Третья глава отведена анализу политики царизма на территории первого раздела, которая была организована в Полоцкую и Могилевскую губернии. В первом разделе главы рассматривается организация управления и судопроизводство в Белорусских наместничествах (губерниях) за времена господства Екатерины 11 и деятельности тут ее наместника З.Чернышова.

Соответствующие реорганизации прошли два этапа - до и после реализации губернского учреждения 1775 г. Предыдущий административный строй был сразу упразднен, чтобы быстро насадить русскую администрацию. Сначала царское правительство стремилось управлять централизованно и своими ставленниками строго на великороссийский узор в границах трехзвенной системы (губерния-провинция-уезд). Правительство назначило сверху в губернско-провинциальные канцелярии 1343 чинов, которым противостояла только 60 чел. местных выходцев. Царизм сразу забрал в свою исключительную компетенцию все уголовные процессы. Он также ввел апелляционный порядок в деятельность земских судов вместе с ревизским (имущественным) цензом при выборах на судебные должности. Это исключало прежний соревновательный принцип судопроизводства и сделало его зависимым от верховной администрации.

Отклонение местного барства-шляхты от распорядительных функций взорвалось в 1776-1777 гг. конфликтом. В 1778 г. самодеятельность прежних шляхетских собраний была упразднена и введена централизованная система выборов во все сословно-представительные структуры губерний. По итогам этих выборов в двух губерниях на 324 назначенные сверху особы приходилась уже 870 местных представителей, которых пропускали на должности через сито специального церемониала. Местная знать умерила фронду, как только получила тогда же без выслуги звания российских чинов в соответствии с Табелью о рангах 1722 г. При дальнейших выборах местные выходцы сознательно интегрируются во властные структуры ради приобретения прав российского дворянства и возможности приобрести крепостных крестьян на государственной службе. Это постепенно привело к заполнению вакансий розначинцами и разрешило правительству перейти к принудительной ротации кадров служащих.

При реализации Учреждения 1775 г. правительство отказалось от попыток сочетания в границах Псковской губернии типично русских и местно-"польских'' порядков. При открытии в 1778 г. Полоцкого и Могилевского наместничеств правительство целиком перешло к двухзвенной системы управления (губерния-уезд). Вся судебная система по вертикали подчинялась контролю Сената, где пытались согласовать местное право с российским. Однако Екатерина II не признала публично правоспособность Статута BKЛ, поскольку уже закрепила накануне верховенство общеимерского законодательства. В итоге этой двойственной политики новообразованные губернии приобрели в империи отдельный территориальный статус, что обусловило медленность других социальных мероприятий.

Во втором разделе главы освещаются правительственные акции относительно разных социальных кругов в вопросах налогообложения, прав состояния, конфессиональной принадлежности, продовольственного содержания войск.

Первые общие мероприятия проводились З.Чернышовым оперативно через описание территории, ревизию и обложение населения. Ревизия 1774 г. выяснила, что 62% крепостных принадлежали помещикам, 8% - духовенству и треть - государству. Большинство частнособственнических крестьян находилась на барщине, из чего следует, что фольварочно-барщинная эксплуатация не была нововведением России. Тем не менее, правительство сразу забрало путем секвестра половину зарегистрированного крестьянства, а Екатерина II за время своего царствования роздала половину секвестрованных душ русским дворянам и чиновникам. В 1782 г. они держали на Беларуси около трети земли и крестьян.

За всеми обитателями сохранялись прежние сословные права. Однако с 1773 г. шляхта должна была документально подтвердить свое неподатное положение, что положило начало разбору ее прав. Белорусские земли остались базой пропитания российских армий, для чего были созданы постоянные провиантские склады. Из-за боязни побегов крестьян за границу, правительство не вводило до 1794 г. тут рекрутчины и комплектовало воинские единицы путем вербовки свободных людей и беглецов. На таких же началах в 1784 г. создавались 3 шляхетские хоругви. Из-за дороговизны содержания они существовали на бумаге в количестве 664 чел. Размещенные армии являлись значительным потребителем хлеба, а поэтому служили существенным источником развития барских фольварков.

Царизм сразу отделил униатскую духовную иерархию от католической и тем самым развязал себе руки для оборота униатов в православие. Первые меры православного владыки Г.Конисского в этом направлении в 1773-1776 гг. не имели результата, ибо правительство возвращало секвестрованные владения прежним барам за верноподданную присягу. В 1780 г. престол униатского митрополита оказался вакантным, после чего правительство повело стремительную атаку на униатство. В течение следующих 4 годов ему удалось опровославить 80 приходов (церквей) с 123 тыс. верующими. Однако половина приходов остались униатскими па разным причинам. Среди них решающими были принуждение и неспособность правительства обеспечить каждую приходскую церковь обещанным выделом в 33 дес.земли в ходе Генерального межевания 1782-1785 гг. Поэтому царизм перешел от политики уничтожения униатства к покровительству его ради безвозвратности итогов конверсии и недопущения обратных движений. В итоге упомянутых мероприятий царскому правительству не удалось представить присоединенные земли исконно русскими, населенными единоверцами православного исповедания.

В третьем разделе главы рассматривается правительственная политика относительно евреев присоединенных земель. Вопреки декларативному обещанию о их праве пользоваться приобретенными правами "по всему пространству Российской империи", наместник З.Чернышов в конце 1772 г. запретил евреям въезжать вглубь России. Он исходил при этом из интересов предостережения российского государства от свободного винокурения, которое, как тогда считали, целиком находилась в руках евреев и служило источником нищеты крестьян. Правительство также выделило евреев в отдельную податную группу под самоуправлением кагалов, власть которых распределили на совещании в Полоцке в 1773 г. В дальнейшем, при создании новых уездных центров белорусских губерний, между магистратами и помещиками разгорелась борьба за евреев-налогоплательщиков, поскольку последние в своей массе только формально были приписаны к городам, а в действительности проживали в деревнях. Большинство евреев вознамерилось вырваться из-под круговой поруки кагалов под власть общесословных учреждений.

В 1779 г. правительство разрешило евреям записываться в городское мещанство и купечество. Однако христианские магистраты не допустили евреев к равноправному участию в городском самоуправлении и ограничили их представительство дискриминационной квотой. Дворяне вместе с магистратами взвалили вину за голод крестьян на евреев, а новый наместник П.Пассек в 1783 г. приказал выселить евреев из деревень в города. Тогда в 1785 г. делегаты от кагалов пожаловались в Сенат, который в 1786 г. уравнял евреев в избирательных правах с христианами. Однако власти по-прежнему замалчивали о праве евреев пользоваться похожим разрешением во внутренних губерниях России.

В это время возрос торговый дисбаланс империи и евреи очутились в эпицентре бесплодных следствий относительно фальшивомонетничества и контрабанды на сухопутных таможнях, в том числе толочинской. Евреев обвинили в демпинговой торговле запрещенным товаром в Москве и подрыве российских финансов, хотя ревизия выявила записанными в московское и петербургское купечество только 4 евреев. В 1789 г. правительство вознамерилось периодически ревизовать торговые центры России для разоблачения контрабанды. Это напугало российское купечество, в особенности московское, которое заботилась про свое монопольное положение тут. По ходатайству московских купцов правительство в 1791 г. официально и окончательно разрешило евреям жить, торговать и пользоваться купеческо-мещанским званием только в границах белорусских наместничеств. Так была установлена именитая черта оседлости. Из приведенного следует, что присоединенные земли Беларуси приобрели в империи неравноправный, отдельный территориально-правовой статус по факту населенности их евреями и дискриминационных отношений к ним.

В четвертой главе анализируются социально-политические процессы на белорусских землях ВКЛ после первого и во время второго раздела Речи Посполитой. Первый раздел главы отведен выяснению позиции шляхты относительно реформ имеющегося строя под протекцией России и в рамках институтов, созданных сеймом 1775 г.

Этот сейм закрепил в деятельности шляхетских сеймиков фундаментальный принцип шляхетской демократии - свободный голос. Выборы послов на сейм 1776 г. на основе этого правила привел к расколу шляхты в вопросе ответственности за прошедший раздел. На их прозвучали голоса обособить ВКЛ от Короны при определении налогов, упразднить королевские раздачи и публичное содержание "заслуженных людей". Ряд сеймиков доверил послам обдумать гражданский кодекс с ясным очерчиванием прерогатив состояний и местных судов. Пользуясь этим, король доверил канцлеру А.Замойскому разработать такой кодекс в предверии выборов на очередной сейм 1778 г. Замойский среди разных новаций ввел уголовную ответственность урадников за убийство крестьянина, что противоречило нормам Статута. Сеймики ВКЛ тут же стали горой за неприкосновенность его норм и сформулировали комплекс требований относительно непоколебимости самой унии 1569 г. Сеймы 1778 и 1780 гг. отвергли кодекс Замойскага вместе с тотальным непринятием всякой регламентации частно-правовой сферы.

Однако больные проблемы остались. Литовские сеймики на выборах 1782--1784 гг. опять вернулись к проектам поправы "судебной справедливости" в княжестве. Такую поправу они видели в ликвидации многочисленных правительственных комиссий под заявления об опасности посягательств короля на республиканские свободы. С. Понятовский в 1784 г. созвал сейм в Гродно, где обещал не нарушать привилегий княжества со времени самой унии ее с Короной. Тем не менее, на следующих собраниях литовская шляхта вернулась к требованиям альтернативы каждого третьего сейма в ВКЛ. На сеймиках 1784-1786 гг. звучали просьбы создать 2 трибунала, палюбовные суды разных уровней и компетенции, увеличить плату армии без обложения шляхетских владений, уничтожить разные государственные монополии и ввести свои, местные. При всех новациях, местные сеймики не останавливались запрещать любую кодификацию права и заодно искать более справедливое.

Эти шатания говорили о невозможности нормального развития страны на пути культа неизменности "совершенного" общественного строя. С 1776 до 1787 гг все сеймы прошли как свободные, без их срыва. Только 8 сеймиков ВКЛ в это время выбрали двойной состав послов, а значит, и они произошли. Приведенное позволяет говорить, что так называемая анархия на шляхетских выборах не являлась источником фатальной кончины республиканских свобод и самой Речи Посполитой.

Второй раздел главы посвящен эволюции страны между сеймами 1788--1792 гг. и 1793 г., связанными поверхностным характером социальных преобразований, а поэтому они объединяются названием бархатной революции. Эпогеем реформ стала Конституция 3 мая 1791 г. Великого сейма, которая спровоцировала раскол в обществе. Это разрешило Петербургу организовать оппозицию в виде Торговицкой конфедерации 1792 г. для реставрации доконституционых порядков и собственного протектората в республике. Соответствующие приготовления Петербург повел с мая 1791 г. в виде интервенции специального корпуса в поддержку конфедераций обиженной сеймовыми новациями шляхты. Такие конфедерации в ВКЛ создавались летом 1792 г. одновременно с нашествием российской армии. Литовская армия не сумела противостоять агрессии и целиком оставила свою страну. Под прикрытием интервентского корпуса к власти в ВКЛ пришел клан Коссаковских, который начал преследование сторонников Конституции 3 мая.

3 конце декабря 1792 г. Петербург начал секретные переговоры с Пруссией о разделе республики, а 13 декабря Екатерина 11 одобрила новую границу приобретения Российской империи на белорусской земле. Остатки республики оставлялись в виде буфера на случай войны с Пруссией. Екатерина 11 пообещала лидерам Торговицкой конфедерации самостоятельно устроить строй уцелевшей республики за добровольные уступки заранее анексированных земель Россией и Пруссией. Торговичане не решились нарушать территориальную целостность страны. Король С.Понятовский согласился созвать сейм для легитимации раздела с надеждой сохранить устройство страны на основе норм Конституции 3 мая 1791 г.

Такой сейм произошел в Гродно 21 июня и 23 ноября 1793 г в присутствии 12 сенаторов и 135 послов. Собранные с самого начала не желали работать под руководством скомпрометированной Торговицкой конфедерации и оказали сопротивление при выделении делегации на переговоры с агрессорами. Путем ареста и шантажа российский посол Я.Сиверс добился выделения уполномоченной сеймовой делегации, которая 22 июля навечно уступила в Российскую империю уже оккупированные ею земли. 17 августа соответствующий договор с Россией получил ратификацию сейма, после чего последний приступил к разработке нового строя страны путем унификации Короны и ВКЛ, но уже без принципов Конституции 3 мая. Екатерина II в общем решила не связываться правовыми обязательствами, получив от сейма разрешение на постоянную дислокацию своих армий и управление страной через восстановленный Постоянный совет. 17 января 1794 г. она запретила печатать все постановления гродненского сейма. В итоге участники сейма получили возможность реабилитировать собственное позорное поведение путем организации вооруженного восстания под видом жертв внешнего насилия.

В четвертом разделе рассказывается про подчинение Российской империи пространства второго раздела Речи Посполитой, где еще во время гродненского сейма российские власти создали Минское наместничество. С мая 1793 г. наместником тут стал сенатор Т.Тутолмин. Главный смысл исполненых им первых мероприятий заключался во внедрении "человеколюбивого управления" для того, чтобы новоподданые сами признали причиной "отторжения" их в империю предыдущую анархию. Ради этого новое правительство сразу забрало в свою компетенцию все криминальные процессы и ввело свою верховную юрисдикцию по апелляции обиженных в Сенат. Судопроизводство оставлялось на прежних местах, однако с запретом смертной казни и принудительных наездов на владения. Статут ВКЛ при этом откровенно не фигурировал в качестве главного регулятора правовых отношений.

Через секвестр и конфискации к октябрю 1795 г. правительство забрало у местных помещиков и духовенства 22% их крепостных, из которых примерно половину раздало в вечное наследство русским особам. Незначительным темпам огосударствления препятствовали прежде всего значительные долги на частных поместьях и боязнь провоцировать крестьян на стремление освободиться из-под частной зависимости путем перехода в казну. Одновременно правительство старалось косвенно ограничить вотчинную власть местных бар путем религиозной конверсии униатов в православие. Однако при этом армии довелось бросить на подавление восстания 1794 г. В итоге униатство осталось доминирующим по количеству приходов - 78° % всех церквей наместничества.

Упомянутые обстоятельства обусловили медленность при обустройстве Минского наместничества на основе общеимперских штатов, к чему Т.Тутолмин приступил только с мая 1795 г. Минское наместничество было открыто 19 сентября 1795 г. Назначения на судебно-административные должности тут произошли при сохранении формальной процедуры выборов кандидатов. От выборов была отклонена чиншевая шляхта, которой позволялась выслуживать права российского дворянства через документальное доказательство своего неподатного состояния. Всего на долю местных уроженцев выпало 500 штатных мест из всех 723, кроме русских военных, которые имелись при каждом учреждении. С января 1796 г. наместник начал переводить делопроизводство присутствующих мест на русский язык.

В целом приведенный материал позволяет говорить, что официальный запрет реализовывать решения гродненского сейма рассчитывался Петербургом на то, чтобы иметь свободу рук для внедрения общеимперских порядков на территории второго раздела Речи Посполитой.

В последней пятой главе анализируются события третьего раздела Речи Посполитой и его последствия. Первый раздел этой главы посвящен выяснению особенностей восстания 1794 г. и борьбы с ним в Литовской провинции. Новые архивные документы сходятся с уже опубликованными источниками в том, что восстание готовили магнатские круги ВКЛ в тесной координации со сподвижниками в Короне, которых возглавил именитый Т.Костюшко. Однако анализ публичных универсалов виленского совета восстания не позволяет говорить о радикальности литовского восстания, о его национально-белорусском духе. Такое противопоставление было создано виленским руководством в виде торжественного повешения гетмана Ш.Коссаковского для демонстрации социального равенства. Этот поступок создал виленскому совету имидж последователей французских якобинцев и позволил магнатам контролировать события. С другой стороны он вызвал временный конфликт с Т.Костюшком, который не желал повторения массового террора и заботился про правовую процедуру наказания предателей. Конфликт был улажен в конце мая путем создания в Вильно Центральной депутации и порядковых комиссий, какие стали действовать под контролем Костюшки и по однообразным принципам.

Российское правительство сразу предриняло карательные операции против восстания. Главнокомандующий М.Репнин рассчитывал бросить все силы на восставшую территорию, тогда как минский наместник Т.Тутолмин беспокоился про безопасность новой границы империи. Однако они вместе однозначно агитировали крестьян слушаться своих панов. Виленское руководство восстанием, как и его исполнительные органы на местах, долго боялись провозглашать Полонецкий универсал Т.Костюшки, который позволял освобождать крестьян из крепостной зависимости только с согласия владельцев и только на период восстания. Собственники крепостных не удовлетворили восставшие войска в нужных рекрутах, в итоге чего потерпели поражение диверсионные рейды М.К.Огинского под Динабург и С.Грабовского вглубь Минской губернии. Рапорта российских генералов сообщают о истреблении в 30 боевых столкновениях на белорусской земле 7-8 тыс.участников повстанческих выправок. Всего же повстанцы потеряли в войне 1794 г. почти всю первоначальную армию - II тыс.чел.убитыми и пленными.

Российские генералы залили кровью восстание. Тем самым они помогли местным панам сохранить наличный общественный строй и господство в нем всем, кто прятал в восстании свой сословный прагматизм под мишурной декорацией звучных лозунгов, патриотического задора и обычного приспособленства.

Во втором разделе главы рассматривается осуществление последнего раздела Речи Посполитой между Россией, Пруссией и Австрией. Отмечается, что тайные переговоры между ними активно начались в ходе совместного подавления восстания 1794 г. При этом каждый монарх стремился захватить как можно более территории республики, что разжигало между ними экспансионистский пыл. Чтобы предотвратить взаимную войну, стороны договорились окончательно разделить Речь Посполитую.

М.Репнин получил приказ Екатерины II выжать повстанцев за Неман под огонь прусских пушек 18 августа 1794 г., сразу после захвата Вильно. Однако он не хотел слепо соблюсти приказ из-за боязни обнажить тыл. В Петербурге определенное время колебались. Канцлер А.Безбородко выставил аргументы в пользу полного уничтожения политического существования республики. В январе 1795 г. Россия, Пруссия и Австрия договорились разделить Речь Посполитую под зацепкой неспособности поляков к самоуправлению. 20 марта 1795 г. Репнину приказали ловко разместить свои полки на Белосточчине и под их покровительством провести разделительную границу с Пруссией по линии р.Буг - р. Свислочь - р. Неман и дальше по старопрусской границе к Паланге. Однако прусский монарх потребовал вывести русские армии и предъявил претензии на гродненское предместье. Он даже демонстративно отвел свои армии из-под Варшавы. Российские армии самостоятельно заняли столицу, что позволило Екатерине 11 диктовать собственные условия раздела.

Первой с ее условиями согласилась Австрия, с которой Петербург 3 января 1795 г. заключил соответствующий трактат. 13 октября 1795 г. Екатерина II с неудовольствием уступила Белосточчину Пруссии. Она приказала Репнину снять освобождаемое пространство на карту перед угрозой неминуемой войны с Пруссией. 16 января 1796 г. российские армии оставили Белосточчину и разместились по линии Кузница-Кундина-Гродок и получили приказ любой ценой держаться тут. В этот же день в Гродно прибыли прусские офицеры для полевого распределения приобретений России и Пруссии. Совместная комиссия разослала топографов для рекогнастировки местности, а 13 августа 1796 г. подписала акт демаркации границы, хотя стороны продолжали спорить насчет удержания арестованного короля и оплаты его долгов. 21 ноября 1796 г. все три монарха окончательно согласовали размеры своих захватов. По сумме всех трех разделов самые крупные приобретения достались Российской империи - 463 тыс. кв. км из всех 733 тыс. Последний раздел Речи Посполитой был исполнен Россией, Пруссией и Австрией в виде нескрываемой вооруженной агрессии. На этот раз Екатерина II даже не заботилась про этно-религиозное оправдание собственной экспансии и про обоснование отрицания от своего обязательства стеречь территориальную целостность республики.

В заключительном третьем разделе главы анализируются мероприятия царского правительства по закреплению последнего пространства ВКЛ в составе Российской империи. Осуществлял их командующий карательными армиями князь М.Репнин.

Первоочередным шагом при инкорпорации ему уже 16 сентября 1794 г. было приказано создать Верховное литовское правление с участием лояльных ставленников. Ради этого 27 октября была оглашена амнистия повстанцам, что обусловило медленность при дальнейшей унификации. С учетом снисходительности к повстанцам, правительство сразу же вернуло прежним владельцам половину секвестрованных крестьян и ему довелось распоряжаться конфискованными государственными владениями - 23% всего ревизского крестьянства. В течении 1795 г. половину этого количества правительство раздало в вечное наследство русским особам, а остальных крестьян оставило прежним держателям до выкупа в казну.

Сначала Репнин планировал разделить останки ВКЛ на три части или губернии - Виленскую, Гродненскую и Ковенскую. Однако победило желание сконцентрировать управление в руках одного наместника через бригадных и отставных военных, которых Репнин намечал ввести в состав каждого суда. При этом наместник настаивал на временном допущении Статута ВКЛ в правоприменении, хотя канцлер А.Безбародко не видел угрозы самодержавию со стороны истлевшего законодательства. Затем Репнин наметил создать Виленское и Слонимское наместничества. Штат последнего он объявил 22 февраля 1795 г. по примеру внутренних губерний России. Однако недостаток средств на выкуп частнособственнических мястечек под уездные центры позволил ему устроить только верховную администрацию и нижние судебные места. Из всех 440 должностей приблизительно 120 он хотел раздать местным уроженцам. Повестки в земские и гродские суды с 15 февраля 1795 г. заменялись исками, что позволило заменить соревновательную систему судопроизводства на командную с возможностью ревизии решений судов под апелляцией Сената.

Завершение поголовной переписи обитателей присоединенного пространства в августе 1796 г. позволило Репнину возложить содержание штатов на податные слои крестьян, мещан и евреев. В конце сентября он наметил открыть Слонимскую губернию между 20-25 декабря 1796 г., однако по-прежнему не желал отдавать местному барству-шляхте выборы в нижние земские суды. Такие выборы вовсе не состоялись. Этому помешала неожиданная смерть Екатерины II, а также недоверие к местной шляхте. В правительстве шляхту считали источником повстанческих движений и с учетом этого рассматривали проекты по ее выселению на юг империи.

Незавершенность административной перестройки присоединенного пространства ВКЛ вылилась в следующем в медленный процесс, который был значительно модифицирован новым императорам Павлом 1.

В заключения подведены общие итоги исследования, ставшие основными положениями, вынесенными на защиту.

Классические работы российской и польской историографии выводят кончину Речи Посполитой из концепции анархии или неспособности республики выжить и модернизироваться при выборности королей и других институтов власти. С теоретической точки зрения эти утверждения нелогичные потому, что противоположное самодержавие-абсолютизм является режимом законодательно неограниченного своеволия. Фактически эти положения были сформулированы участниками разделов для оправдания своих великодержавных целей. Наконец, главные институты шляхетской демократии в виде сеймов и сеймиков функционировали без срыва их вольнопротестующим голосом (либерум вето) все время разделов до окончательной гибели Речи Посполитой.

С учетом этого совокупность внешних и внутренних причин упадка республики можно объединить термином гегемонизм. Из группы внешних причин - это жажда к гегемонии в Речи Поcполитой заинтересованных соседей, в особенности России. Со стороны внутренних причин - эта такая же борьба за гегемонию в государстве определенных магнатских кругов при опоре на внешнюю помощь. Практическим воплощением этого гегемонистского союза являлась прямая и закулисная роль клана Радзивиллов в процессе разделов Речи Посполитой.

1. Стратегической целью сваей дипломатии в Речи Посполитой со времени Семилетней войны Россия ставила завоевание и поддержание тут собственной исключительной гегемонии. Поставленный ею король оказался ненадежным помощником, поскольку и Россия и королевские противники одинаково боялись допускать С. Понятовского к самодержавию абсолютистского типа. В этих же целях они вместе противодействовали реформам короля путем манипулирования устойчивой среди шляхты идеологии совершенства имеющегося строя и его защищенности ссорами агрессивных соседей. Итогом культа несравненного строя стал перманентный консерватизм шляхты и раскол шляхетских конфедераций с их большинством голосов на враждующие партии [2, 6].

2. Узость социальной опоры принудила Россию закреплять свое доминирование в Речи Посполитой оружием и посредством жертв религиозной дискриминации, которых она собиралась ввести в сейм для надежного контроля за переменами. Стержнем диссидентского дела был вопрос о религиозно-гражданском равноправии униатов-крепостных вместе с другими иноверцами. И в России и в Речи Посполитой побоялись приводить крепостных к власти. Россия не сумела исользовать выгоды своего господства для добровольной конверсии униатов в православие. Тем самым царизм сам же опроверг свой пропагандистский постулат о русской исконности присоединенной территории по факту населенности ее единоверцами, которые стремятся под царскую власть и ей подчиняются [6,21, 23,24,31].

3. Со времени навязывания своего протектората в 1768 г. Россия стала целиком ответственной за территориальную целостность Речи Посполитой и несет главную ответственность за ее расчленение. Бесплодотворные траты военно-финансовых ресурсов на поддержание этой гарантии и подавление сопротивления ей принудили Россию пойти на последовательные разделы республики. При первом разделе российская дипломатия стремилась получить земли ВКЛ в счет компенсации за безрезультатные траты по поддержанию своего исключительного влияния в Речи Посполитой. На второй раздел царскую Россию толкала угроза от неконтролируемых перемен в республике. Последний раздел был осуществлен путем нескрываемой вооруженной аннексии при подавлении восстания 1794 г. [2, 6, 27].

4. Барская конфедерация 1768-1772 гг. создавала шанс вооруженного возвращения стране суверенитета, однако он был провален ретроградством руководства и внутришляхетским расколом. Возможностям законодательного реформирования страны в период 1776-1792 гг. помешали сословные суеверия шляхты и спекуляция на них внутренних и внешних консерваторов. Восстание 1794 г. в ВКЛ завершило этап ''добродушной" революции без нарушения коренных основ общественного строя, предпринятой Великим сеймом. Оно планировалось и осуществлялось как общее движение Короны и ВКЛ. Временный конфликт между региональным руководством восстанием не причастен к кончине единого государства [6, 15, 25, 29, 31, 32,33].

5. На всем продолжении рассматриеваемого периода шляхта белорусских земель осознавала ВКЛ в качестве неотъемлемой части (провинции) единой республики без попыток законодательного или вооруженного обособления княжества в качестве суверенного государства. Культ автономии ВКЛ на сеймиках вытекал из заботы о самостоятельности при выборах собственной судебно-административной системы органов власти перед угрозой установления абсолютизма короля и насаждения им своих ставленников. Коллективное согласие шляхты на введение заграничных армий и разделы страны в виде одобрений конфедераций, сеймов и сеймиков создали прочный фундамент пропагандистских теорий о справедливости разделов и добровольности при присоединениях. Из этого можно говорить и про коллективную ответственность шляхты за разделы [2, 8, ЗО].

6. Имперская Россия присоединяла к себе земли ВКЛ частями без историко-документального обоснования наследства на них. Разновременность присоединения свидетельствует о коньюнктурном характере узурпации прав на цельный объект подчинения, который заранее провозглашался исконнорусским наследством. Неудачи царизма с добровольной конверсией униатов в православие дополнительно опровергают как пропагандистские постулаты о справедливости разделов-присоединений [2, 9, 13, 15, 24, 31, 33].

7. Имперская Россия укореняла свой диктат в республике при всех разделах с предварительным уничтожением вооруженного сопротивления. К Российской империи присоединялись заранее завоеванные земли, что внешне оформлялось их добровольной уступкой сеймами Речи Посполитой. Каждое присоединение оторванных земель ВКЛ начиналось с унификации административного управления и внедрения верховной российской юрисдикции по принципам губернской реформы 1775 г. В состав обязательных мероприятий унификации входили селективный секвестр и конфискации владений оппозиции, сортировка шляхты на основании ревизского ценза с проверкой ее сословных прерогатив, декларативное сохранение имеющихся общественных отношений, замена соревновательной системы судопроизводства на приказную вместе с отбором в исключительную компетенцию самодержавия России всех уголовных процессов [2, 6, 7, 10, 11, 12, 16, 17, 28].

8. Наиболее выразительно русификаторский характер своих мероприятий царизм продемонстрировал на территории первого раздела ВКЛ через Генеральное межевание фактического землевладения, в попытках напрямую распоряжаться почти половиной отобранного в казну крепостного крестьянства. При закреплении на просторах второго и третьего разделов царские власти стремились централизировать управление без тотальной ломки имеющегося правопорядка, за исключением смертной казни и самовольных шляхетских наездов. Царизм не спешил также применять тут выборную процедуру комплектования распорядительных органов власти с учетом недавнего опыта борьбы со шляхетским движением сопротивления. Оставив большинство крепостных в частной зависимости от прежних бар, царизм неизбежно обусловил растянутость процесса русификации-унификации присоединенных территорий [1,2, 4, 6, 7, 8, 9, 14, 16, 18].

9. Присоединенные земли Беларуси сохранили в Российской империи статус привилегированных губерний на особенном праве. Кроме молчаливого признания Статута ВКЛ этому содействовал факт населенности белорусских земель евреями, которых правительство рассматривало в качестве вредных и деструктивных сил. Черта оседлости евреев 1791 г. закрепила этот особенный правовой статус за белорусскими губерниями и сделала их жителей неравноправными гражданами единой и неделимой империи. Тем самым царизм дополнительно опроверг декларативность собственных заявлений про прогрессивное значение разделов-присоединения белорусских земель к Российской империи [3, 5, 6, 8,15,19,20, 21, 26].

СПИСОК ОПУБЛИКОВАННЫХ РАБОТ ПО ТЕМЕ ДИССЕРТАЦИИ

Монографии:

1. Анішчанка Я.К. Генеральнае межаванне на Беларусі. - Мн.: Беларуская навука, 1996. - 166 с.

2. Анішчанка Я.К.. Беларусь у часы Кацярыны II (1772-1796 гады). - Мн.:Веды, 1998.-212 с.

3. Анищенко Е.К. Черта оседлости (Белорусская синагога в царствование Екатерины II). - Мн.: Арти-Фекс, 1998. - 160 с.

4. Анішчанка Я.К. Генеральнае межаванне на Беларусі. - Горкі-Магілёў: Выдав-ва аддзела культуры горацкага гарвыканкама, 2002. - 121 с.

5. Анищенко Е.К. Евреи Белорусской губернии. Исторический очерк и документы. - Мн.: Пейто, 2002. - 200 с.

6. Анішчанка Я.К. Інкарпарацыя. Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай. - Мн.: Хурік, 2003. - 470 с.

Статьи:

7. Анішчанка Я.К. Перадумовы Генеральнага межавання Усходняй Беларусі/ Старонкі гісторыі Беларусі. Рэдкал: М.П.М1хнюк і інш.- Мн.: Навука і тэхніка, 1992 - С. 49-55.

8. Анішчанка Я.К. Пал1тычнае і сацыяльна- эканамічнае становішча ў складзе Расійскай імперыі// Нарысы гісторыі Беларусі/ Рэдкал.:М.П.Касцюк (гал. рэд.) і інш.-Мн.: Беларусь, 1994,-Ч. 1.- С. 267-280.

9. Анішчанка Я.К. Перавод беларускіх уніятаў у праваслаў'е у 1781-1783 г.г.// 3 гісторыі ўніяцтва ў Беларусі (Да 400-годдзя Брэсцкай уніі)/ Пад рэд. М.В.Б1ча.-Мн.: НКФ «Экаперспектыва», 1996-С.-85-89.

10. Анішчанка Я.К. Землеўладанне і землекарыстанне сялян // Гісторыя сялянства Беларусі ад старажытнасці да 1861 г./ Гал. рэдкал.: Касцюк М.П. (старшыня) \і інш.- Мн.: НКФ «Экаперспектыва», 1997,- Ч. 1. - С. 277-290.

11. Анішчанка Я.К. Вайсковыя фарміраванні на Беларусі пры Кацярыне 11\Старонкі ваеннай гісторыі Беларусі/Рэдкал.: А. М. Ліцвін \ і інш.- Мн.: Б.в.,1998,-Вып. 2,-С. 6-13.

12. Анішчанка Я.К. Камяральнае апісанне - крыніца па сацыяльна-эканам1чнай гісторыі Усходняй Беларусі (1772-1774 гг.) //Весці' АН БССР. Сер.грамад.навук. - 1988. -№ 3. - С. 71-78.

13. Анішчанка Я.К. 3 гісторыі міграцыйных працэсаў на тэрыторыі Усходняй Беларусі ў другой палавіне XVIII ст. // Весці АН БССР. Сер.грамад. навук. -1990. -№ 5.-С. 57-64.

14. Анішчанка Я.К. Эвалюцыя структуры памешчыцкага землеўладання і сялянскай землезабяспечанасці на Усходзе Беларусі ў канцы XVIII- сярэдзіне XIX ст. // Весці АН БССР. Сер.грамад. навук. - 1991. - № I. - С. 73-80. '

15. Анішчанка Я.К. Сеймавы праекг 1788 г. і яго рэалізацыя царызмам /' Весці АН БССР. Сер.грамад. навук. - 1991. - № 5. - С. 57-65.

16. Анішчанка Я.К. Першыя мерапрыемствы царскага ўрада ў адносінах да дзяржаўнага сялянства Беларусі (1772-1774 гг.) // Весці АН БССР. Сер.грамад. навук. - 1991,-№ 3. - С. 58-66.

17. Анішчанка Я.К. Дваранскія выбары ў Полацкім намесніцтве 1789 г. /, Весці АН Беларусі. Сер.грамад. навук. - 1992. -№ 3-4. - С. 49-55.

18. Анішчанка Я.К. Фінансавьія мерапрыемствы адміністрацыі Кацярыны II у дзяржаўных маёнтках Беларусі // Весці АН Беларусі. Сер. гуман. навук. -1993. -№ 2. -С. 77-86. ' '

19. Анішчанка Я.К. Падрыхгоўка да ўвядзення рысы аселасці ў Беларусі (1781-1793 гг.) // Весці АН Беларусі. Сер.гуман. навук. - 1993. - № I. - С. 6270. '

20. Анішчанка Я.К. Яўрэі Усходняй Беларусі ў канцы XVIII ст. паводле ўрадавага уліку (крыніцазнаўчыя аспекты) // Весці АН Беларусі. Сер. гуман. навук. - 1993. -№ 4. - С. 59-68.

21. Анішчанка Я.К. Прававы статус беларускіх земляў у палітыцы адміністрацыі Кацярыны 11 // Весці АН Беларусі. Сер. гуман. навук . - 1994, -№ 2.-С. 61-70.

22. Анішчанка Я.К.Сакрэты смаленскага следства // БГЧ. - 1994. - № 1. - С. 53-56.

23. Анішчанка Я.К. Рускія мігранты на Беларусі ў канцы XVI11 ст. // Весці АН Беларусі. Сер.гуман. навук. - 1995. -№ 4. - С. 60-68.

24. Анішчанка Я.К. Канфесійнае становішча ў Магілёўскай і Полацкай губернях (70-80-я гады XVIII ст.) / Весці АН Беларусі. Сер.гуман. наву к. -1994.-№4. -С. 51-60.

25. Анішчанка Я.К. Міжканфесійныя канфлікты ў Беларусі напярэдадні першага падзелу Рэчы Паспалітай // Весці АН Беларусі. Сер.гуман. навук. -1995. -№3,- С. 51-59.

26. Анішчанка Я.К. Арганізацыя кагалаў на Беларусі пад час першага падзелу Рэчы Паспалітай // БГЧ. - 1995. -№ 3. -С. 13-24.

27. Анішчанка Я.К. Адносіны духавенства і вернікаў на Беларусі ў 60-70-я гг. XVIII ст. // Весці АН Беларусі. Сер. гуман. навук. - 1996. - № 2. - С. 55-63.

28. Анішчанка Я.К. Арэнда ў Беларусі у XVIII-X1X стст. // Весці АН Беларусі Сер гуман. навук. - 1996. -№ 3. - С. 61-68.

29. .Анішчанка Я.К. Духавенства Вялікага княства Літоўскага ў судовых справах напярэдадні першага падзелу Рэчы Паспалітай // Весці НАН Беларусі. Сер.гуман. навук. - 1998. - № 2. -С. 78-S5.

30. Анішчанка Я.К. Мяжа Вялікага княства Літоўскага ў справах памежных камісій (першая палова XVIII ст.) // БГА. - 1998. -Т. 5. - Сшытак 2 (9). - С. 419-433.

Сборники документов (составление, редактирование, предисловия без соавторства)

31. Восстание и война 1794 года в Литовской провинции (по документам российских архивов). - М.: Че-Ро, 2000 - 176 с.

32. Восстание и война 1794 года в Литовской провинции (по документам архивов Москвы и Минска). - Мн.: 00 Молодежное научное общество,2001. -210с.

33. Стогн. Паўстанне 1794 года. Новыя дакументы. - Мн.: Пейто, 2002. - 208 с.

Анищенко Евгений Константинович. "Политическая история Беларуси во времена разделов Речи Посполитой"

Речь Посполитая (республика), Российская империя, Великое княжество Литовское, анархия, гегемонизм, разделы, присоединения, губернии и наместничества, сеймы и сеймики, инструкции послам, конфедерации, восстание 1794 г., диссидентское дело, конверсия униатов, черта оседлости евреев.

Объект исследования: взаимосвязь разделов Речи Посполитой с присоединением белорусских земель к Российской империи. Предмет работы: социально-политическая обстановка на белорусских землях ВКЛ при их поочередном включении в Российскую империю.

Цель работы: раскрыть политические условия и механизм подчинения белорусских земель власти Российской империи в процессе трех разделов Речи Посполитой.

Методы исследования: общенаучные, конкретно-исторический, статистический, картографический, историко-генетический.

Выводы: толкование упадка Речи Посполитой ее общественной анархией нелогично. Действительности более соответствует объединенная жажда к доминированию в республике определенных внутренних и внешних сил, что автор понимает под термином гегемонизм. Впервые исследованы движущие силы и конкретно-исторический механизм подчинения белорусских земель власти Российской империи при разделах Речи Посполитой, дана системно-сравнительная оценка паследствий разделов и позиции в них шляхты, определено центральное место униатов в диссидентском вопросе и роль евреев в формирования отдельного территориально-правового статуса присоединенных земель.

Полученные итоги наглядно предоставлены автором в серии карт "Национального атласа Беларуси" (Мн., 2002). Материалы исследования использованы другими авторами учебников и популярных очерков по истории Беларуси (П.Г.Чигринов, Г.М.Саганович), составителями серии "Память", исследователями еврейской тематики (Д.Д.Клиер, Д.Фельдман).

РЕЗЮМЕ Анищенко Евгений Константинович. "Политическая история Беларуси во время разделов Речи Посполитой"

Речь Посполитая (республика), Российская империя, Великое княжество Литовское, анархия, гегемонизм, разделы, присоединения, губернии и наместничества, сеймы и сеймики, инструкции послам, конфедерации, восстание 1794 г.. диссидентское дело, конверсия униатов, черта оседлости евреев.

Выводы: объяснение гибели Речи Посполитой ее общественной анархией нелогично. Действительности более соответствует объединенная жажда к господству в республике определенных внутренних и внешних сил, что автор понимает под термином гегемонизм. Впервые исследованы движущие силы и конкретно-исторический механизм подчинения белорусских земель власти Российской империи при разделах Речи Посполитой, дана системносравнительная оценка последствий разделов и позиции в них шляхты, определено центральное место униатов в диссидентском вопросе и роль евреев в формировании особого территориального статусо присоединенных земель.

Полученные итоги наглядно представлены автором в серии карт "Национального атласа Беларуси" (Мн., 2002). Материалы исследования использованы другими авторами учебников и популярных очерков по истории Беларуси (П.Г.Чигринов, Г.Н.Саганович), составителями серии "Память", исследователями еврейской тематики (Д.Д.Клиер, Д.Фельдман).

УСТАНОВА АДУКАЦЫІ "БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ ПЕДАГАГІЧНЫ УНІВЕРСІТЭТ ІМЯ МАКСІМА ТАНКА"

УДК 947.6+32(476)(091)

АНІШЧАНКА Яўген Канстанцінавіч

ПАЛІТЫЧНАЯ ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ Ў ЧАСЫ ПАДЗЕЛАЎ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ

07.00.02 - айчынная гісторыя

Аўтарэферат дысертацыі на атрыманне вучонай ступені доктара гістарычных навук

Мінск 2004

Работа выканана ў аддзеле гісторыі Беларусі 13-18 стст. ДНУ "Інстытут гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі"

Афіцыйныя апаненты:

доктар гістарычных навук, прафесар Забаўскі Мікалай Міхайлавіч (БДПУ, кафедра тэорыі і гісторыі культуры)

доктар гістарычных навук, прафесар Гарбацкі Андрэй Аляксандравіч (прарэктар БрДУ)

доктар гістарычных навук, прафесар Вішнеўскі Аляксей Фёдаравіч (АМУС, кафедра тэорыі і гісторыі дзяржавы і права)

Апаніруючая арганізацыя - Гродзенскі дзяржаўны універсітэт імя Я.Купалы

Абарона адбудзецца " 21 мая 2004 г. у 14.00 гадз.на пасяджэнні Савета па абароне дысертацый Д 02.21.03 пры Установе адукацыі "Беларускі дзяржаўны педагагічны універсітэт імя Максіма Танка" (220050, г. Мінск, вул. Савецкая, 18, ауд. 482; тэл. 220-86-33)

3 дысэртацыяй можна азнаёміцца ў бібліятэцы Установы адукацыі БДПУ

Аўтарэферат разасланы " 19 "--- 2004 г.

Вучоны сакратар Савета па абароне дысертацый

І. І..Багдановіч

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ПРАЦЫ

Актуальнасць тэмы дысертацыі. Ліквідацыя Рэчы Паспалітай пры падзелах 1772, 1793 і 1795 гг. стала эпахальнай з'явай у гісторыі ўсходнееўрапейскіх народаў. Падзеі канца 18 ст. паўтарыліся затым у ланцугу чарговых рэвізій геапалітычнага ландшафта Еўропы. Гэтыя ператасаванні заснавалі пэўныя традыцыі пры выбары саюзнікаў і арыентацыі ў сучасных інтэграцыйных працэсах. Пераход беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі ў выніку падзелаў дагэтуль выклікае супярэчлівыя ацэнкі характара гэтага падпарадкавання. У навуцы існуюць нават сцвярджэнні, што падзелы 18 ст. залажылі асновы суверэнітэта сучаснай Беларусі. Таму прадстаўляецца важным аддзяліць фактычную прыроду падзелаў-далучэння ад цяперашніх напластаванняў, а тым больш штучных інтэрпрэтацый.

Сувязь працы з буйнымі навуковымі праграмамі і тэмамі. Дысертацыя з'яўляецца ініцыятыўнай працай аўтара. Яна выканана ў рамках калектыўнай тэмы аддзела гісторыі Беларусі 13-18 стст. НАН Беларусі па праблеме "Вялікае княства Літоўскае ў кантэксце еурапейскай гісторыі ХШ-ХУШ стст." (пастанова прэзідыума НАН Беларусі ад 5.07.2001 г. за № 94). У рамках дзяржаўнай праграмы фундаментальных даследаванняў на 2003-2005 гг. за № 20021029 тэма перааформлена ў назву "'Даследаванне гісторыі, мастацтва. фальклору, этнакультурных традыцый Беларусі ў кантэксце славянскіх культур, еўрапейскай цывілізацыі, глабальнага развіцця і этнаканфесійных працэсаў у сучасным свеце (гісторыя і культура)'".

Мэты і задачы даследавання. Аўтар ставіў сваей мэтай раскрыць палітычную абстаноўку і механізм падпарадкавання беларускіх зямель ВКЛ уладзе Расійскай імперыі ў ходзе трох падзелаў Рэчы Паспалітай. Пры вырашэнні названай праблемы ставіліся наступныя задачы:

1. Акрэсліць стратэгічныя інтарэсы расійскай палітыкі ў Рэчы Паспалітай і прасачыць матывы адступлення Расіі ад свайго дамінавання тут пры кожным падзеле.

2. Вызначыць месца беларускіх зямель ВКЛ у агульным кантэксце падзелаў Рэчы Паспалітай і пад час падпарадкавання расійскім уладам.

3. Раскрыць пазіцыю шляхты ВКЛ у адносінах да падзелаў-далучэння ў святле дзейнасці сеймаў і сеймікаў.

4. Высветліць эфектыўнасць заканадаўчых і ўзброеных спроб шляхты ВКЛ захаваць існуючы лад Рэчы Паспатітай і ўласнае становішча ў ім.

5. Вызначыць агульнае і спецыфічнае пры інкарпарацыі беларускіх зямель ВКЛ у склад Расійскай імперыі пры кожным падзеле.

6. Акрэсліць прававы статус далучаных зямель у святле першых мерапрыемстваў новай улады і даць ім характарыстыку.

Аб'ект і прадмет даследавання. Даследуецца ўзаемасувязь падзелаў Рэчы Паспалітай з далучэннем беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі.

Прадметам працы з'яўляюцца сацыяльна-палітычныя працэсы і з'явы на беларускіх землях ВКЛ пры іх чарговым уключэнні ў імперыю па выніках кожнага з падзелаў. У цэнтр увагі пастаўлены падзеі з часоў Сямігадовай вайны і да смерці імператрыцы Кацярыны 11 у 1796 г.

Гіпотэза. У гістарыяграфіі даўно прынята выводзіць заняпад і падзелы Рэчы Паспалітай з яе анархіі або згубнай ролі выбарнасці заканадаўчай і выканаўчай улады. Аднак дзяржава існавала да свайго канчатковага скону на аснове краевугольнага прынцыпа шляхецкай дэмакратыі - вольнага голасу (ліберум вета), які дазваляў зрываць сеймы і сеймікі. Значыць, гібель краіны трэба тлумачыць у рамках іншай канцэпцыі, больш адпавядаючай рэчаіснасці. Такую канцэпцыю дысертант фармуліруе тэрмінам гегеманізм.

Метадалогія і метады даследавання. Пры распрацоўцы тэмы аўтар кіраваўся прынцыпамі гістарызму і аб'ектыўнасці. Метадычнай асновай работы абраны прынцыпы канкрэтна-гістарычнага і рознабаковага аналізу сукупнасці фактараў з прыярытэтам дакументальных крыніц. Гісторыка-генетычны і сістэмны метады ўжываліся пры абагульненнях, пры вызначэнні ўзаемасувязі і наступстваў падзей. Статыстычны метад ужываўся ў ілюстрацыйных мэтах.

Навуковая навізна і значнасць атрыманых вынікаў. Сукупнасцю сваіх доследаў аўтар упершыню ў гістарыяграфіі, у тым ліку айчыннай, прадстаўляе панараму канкрэтна-гістарычных абставін, рухаючых сіл і працэдуру далучэння беларускіх зямель ВКЛ да Расійскай імперыі ў ходзе і па выніках усіх падзелаў Рэчы Паспалітай. У працы па-наватарску вызначаюцца месца беларускіх зямель у кантэксце скону Рэчы Паспалітай, суадносіны паміж заканадаўчымі і ўзброенымі спробамі шляхты захаваць краіну, эвалюцыя сацыяльна-палітычных праграм сеймікаў шляхты ў святле яе адказнасці за гібель краіны, акрэсліваецца персанальнае кола і матывы здрадніцкіх паводзін арыстакратыі ВКЛ, абвяргаюцца як безпадстаўныя сцвярджэнні аб радыкалізме паўстання 1794 г. у ВКЛ і даецца новая трактоўка прычын часовага канфлікту сярод яго кіраўніцтва. Таксама ўпершыню дысідэнцкае пытанне ў дыпламатыі Расіі звязваецца з вырашэннем у яго рэчышчы лёсу уніятаў - сялян і раскрываецца эвалюцыя яго рэалізацыі. Упершыню даецца сістэмны аналіз першых мерапрыемстваў царскай Расіі на набытых ёю землях па выніках кожнага падзелу. Упершыню дэманструецца сукупнасць фактараў усталявання мяжы аселасці яўрэяў і адносіны да іх урада ставяцца ў прамую сувязь з асобным тэрытарыяльна-прававым статусам далучаных зямель.

Даследаванне пабудавана пераважна на малавядомых і ўпершыню ўводзімых у навуковае карыстанне архіўных матэрыялах, якія дазваляюць аўтару карэкціраваць існуючыя ў літаратуры фундаментальныя палажэнні па разглядаемых пытаннях. З улікам гэтага аўтар прапануе замяніць нелагічную канцэпцыю анархіі пры тлумачэнні гібелі Рэчы Паспалітай гегеманізмам або спляценнем прагі да гегемоніі ў Рэчы Паспалітай пэўных магнацкіх колаў і Расіі.

Практычная значнасць атрыманых вынікаў ужо ўвасобілася ў выкарыстанні іх іншымі даследчыкамі і папулярызатарамі мінулага Айчыны (зборнікі серыі "Памяць"; П.Г.Чыгрынаў. "Очерки истории Беларуси».Мн., 2000; Г.Сагановіч. «Нарыс гісторыі Беларусі». Мн., 2001; Д.Клиер. «Россия собирает своих евреев». М. - Иерусалим, 2000; зборнік «История Могилевского еврейства. Документы и люди». Мн., 2002). Прынцыповыя моманты дасягнутага адлюстраваны на картах «Нацыянальнага атласа Беларусі» (Мн.. 2002 С. 270-272). Апублікаваныя працы аўтара дапамогуць у выкладанні аднаго з паваротных перыядаў айчыннай гісторыі, якім стала змена дзяржаўнай прыналежнасці беларусаў.

Асноўныя палажэнні дысертацыі, якія выносяцца на абарону:

1. Дактрына аб анархіі Рэчы Паспалітай нелагічна тлумачыць гібель гэтай дзяржавы. Неправамернасць канцэпцыі даказваецца функцыянаваннем сеймаў і сеймікаў без зрыву іх славутым адзінагалоссем пад час саміх падзелаў.

Да ліквідацыі Рэчы Паспалітай разам з ВКЛ прывяла сукупнасць прычын, якія можна аб'яднаць тэрмінам гегеманізм, гэта значыць спалучэнне барацьбы за гегемонію ў краіне пэўных магнацкіх колаў з такой жа прагай дамінавання тут Расіі.

2. Стратэгіяй расійскай палітыкі ў Рэчы Паспалітай з часу Сямігадовай вайны было замацаванне і падтрыманне тут свайго выключнага дамінавання пад зачэпкай абароны ахвяр рэлігійнай дыскрымінацыі і прымірэння варагуючых магнацкіх кланаў у іх уласнай барацьбе за лідэрства ў рэспубліцы.

Стрыжнем дысідэнцкай справы з'яўлялася ўраўноўванне прыгонных сялян-уніятаў разам з іншымі вернікамі ў грамадскіх правах, чаго аднолькава пабаяліся ажыццявіць улады Рэчы Паспалітай і Расіі.

3. Вузасць сацыяльнай апоры прымушала Расію тасаваць колы сяброў і зброяй падтрымліваць сваю апеку існуючага ладу. Бясплённасць такой палітыкі ў сваю чаргу прымусіла Расію паслядоўна адмовіцца ад аховы тэрытарыяльнай цэласнасці рэспублікі.

4. Манархія Расіі нясе галоўную адказнасць да расчляненне Рэчы Паспалітай разам з арыстакратыяй рзспублікі. Канкрэтна працэдура падзелаў ажыццяўлялася паэтапна:

- патаемная змова з зацікаўленымі дзяржавамі для прадухілення ўзаемнай вайны;

- сакрэтныя дамоўленасці з шляхецкай злітай адносна ўзаемных абавязацельстваў;

- прэвентыўнае ўвядзенне акупацыйных войскаў для вынішчэння ўзброенага супраціўлення;

- фарміраванне лаяльных шляхецкіх канфедэрацый з сартыроўкай іх удзельнікаў на сяброў і ворагаў;

- скліканне сеймаў і сеймікаў пад вузлом канфедэрацый для атрымання падтрымкі шляхецкіх мас;

- вылучэнне пад дыктатам зброі і большасці галасоў упаўнаважанай дэлегацыі для ўхвалення ўмоў падзелу;

- закулісныя перамовы з сеймавай дэлегацыяй пад абяцанне паслам самастойна ўладкаваць будову рэштак рэспублікі;

- урачыстая легітымацыя падзелу для пераканання ў справядлівасці падзеі з прысягай на новае падданства жыхароў далучаных зямель у гэтых жа прапагандысцкіх мэтах.

5. Прарасійскую партыю сярод шляхты ВКЛ фарміравалі неманалітныя арыстакратычныя колы, зацікаўленыя ў нязменнасці існуючага лада, у карысцях ад кватэравання расійскіх войскаў і іх дапамозе пры перамозе сапернікаў.

Шляхта ўсведамляла ВКЛ у якасці правінцыі або неад'емнай часткі адзінай рэспублікі без спроб адасаблення княства ў якасці суверэннай дзяржавы. Часовыя канфлікты яе з Каронай не прычыніліся да скону супольнай дзяржавы.

Шансы для самадзяржаўнага развіцця рзспублікі пад час Барскай канфедэрацыі і заканадаўчага рэфармавання яе ў 1776-1792 г. былі правалены ўнутрышляхецкім расколам і спекуляцыяй унутраных і знешніх кансерватараў на саслоўна-каставых прымхах усяе шляхты.

6. Паўстанне 1794 г. у ВКЛ не мела рысаў нацыянальна-беларускага вызваленчага руху і яно радыкальна не адрознівалася ад скаардынаваных дзеянняў з паплечнікамі ў Кароне. Яго радыкальны імідж створаны павешаннем гетмана Ш.Касакоускага, а не прапагандысцкімі лозунгамі.

7. Імперская Расія далучала да сябе загадзя акупіраваныя землі ВКЛ без абгрунтавання гісторыка-дакументальных правоў спадкаемства. Між іншым гэта абумоўлена няудачай добраахвотнай канверсіі ўніятаў у праваслаўе для доказу правоў на далучаныя землі.

Пры першым падзеле расійская дыпламатыя кіравалася атрыманнем зямель у кошт кампенсацыі за безвыніковыя траты на падтрыманне свайго выключнага ўплыву. На другі падзел Расію штурхала пагроза ад некантралюемых змен у рэспубліцы. Апошні падзел быў выкананы шляхам адкрытай збройнай агрэсіі.

8. Кожнае далучэнне адарваных зямель пачыналася з уніфікацыі кіравання, укаранення вярхоўнай юрысдыкцыі, селектыўнага секвестру і канфіскацый уладанняў і сартыроўкі шляхты на аснове рэвізскага цэнза, захавання існуючай саслоўнай структуры, замены спаборніцкай сістэмы судаводства на прыказную.

Больш рашуча русіфікацыйны характар сваіх мерапрыемстваў царызм прадэманстраваў на тэрыторыі першага падзелу у выглядзе Генеральнага межавання, нежаданні адкрыта прызнаць правадзейнасць Статута ВКЛ, у спробах напрамую распараджацца прыгоннымі праз іх рэлігійную канверсію.

9. Далучаныя землі захавалі ў імперыі статус прывілеяваных тэрыторый у выніку чаго іх сацыяльна-прававая ўніфікацыя з унутранымі губернямі Расіі расцягнулася ў марудны працэс. Гэты статус, між іншым, абумоўлены нецярпімасцю ўлад да яўрэяў і саслоўным пратэкцыянізмам царызму, у тым ліку адносна прапінацыі на далучаных землях.

Асабіст ы ў клад суіскальніка. Увесь аб'ём даследавання па тэме дысертацыі выкананы аўтарам самастойна на аснове сістэматызацыі, аналіза і публікацыі пераважна малавядомых крыніц з улікам набыткаў гістарыяграфіі.

Апрабацыя вынікаў дысертацыі. Асобныя сюжэты працы дакладаліся на 2 міжнародных сімпозіумах гісторыкаў, 7 міжнародных навуковых канферэнцыях, 2 рэспубліканскіх навукова-метадычных і З рэспубліканскіх навуковых канферэнцыях.

Апублікаванасць выінікаў даследавання адлюстравана ў выглядзе 3 зборнікаў дакументаў (агульны аб'ём 29,7 арк. без сааўтарства), 6 манаграфій (агульны аб'ём 62,5 арк. без сааўтарства), 187 артыкулаў (агульны аб'ём 28,1 арк., у тым ліку 8-у зборніках, 38-у часопісах, 3-у зборніках канферэнцый. 138 -у энцыклапедычных выданнях).

Структура і аб'ём дысертацыі. Дысертацыя прадстаўляецца вынікам абагульнення прац аўтара. Яна складаецца з уводзін, агульнай характарыстыкі, пяці глаў, заключэння, спіса выкарыстаных крыніц (332 найменаванняў). Тэкст працы складае 180 старонак, з якіх 17прыпадае на спіс крыніц.

АСНОЎНЫ ЗМЕСТ ПРАЦЫ

Ва ўводзінах адзначаецца эпахальнае значэнне падзелаў Рэчы Паспалітай у далейшым лёсе ўсходнееўрапейскіх народаў, з-за чаго паўстае задача аддзяліць фактычную прыроду падзелаў-далучэння ад іх напластаванняў і кан'юнктурных інтэрпрэтацый. Асабліва гэта тычыцца канкрэтна-гістарычнага аналізу характара інкарпарацыі беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі.

Першую главу дысертацыі складае гістарыяграфічны і крыніцазнаўчы агляд. У першым раздзеле разглядаюцца працы канцэптуальнага характару па тэме даследавання. Адзначаецца, што класікі рускай дваранска-буржуазнай школы гісторыкаў (С.Салаўёў, М.Чачулін, В.Ключэўскі, М.Дубровін, Дз.Ілавайскі, М.Кастамараў, М.Карамзін, П.Шчабальскі, П.Аляксандраў і інш.) адносілі да прычын падзелаў Рэчы Паспалітай рэлігійны фанатызм палякаў, неабмежаваны праізвол шляхты і магнатаў, уціск імі адзінаверных сялян, выбарнасць каралёў і вольнае галасаванне на сеймах і сейміках. Гэтыя гісторыкі сфармуліравалі две дылемы, з якіх потым не змагла выбіцца і савецкая навука.

Па-першае, на іх думку, Польшча заняпала ад уласнай анархіі, якую не маглі адолець ніякія рэформы. Аднак пры гэтым сцвярджаецца, што свабодалюбівы паляк «уступил только силе», а гэтай аздараўленчай сілай быў толькі расійскі абсалютызм. Па-другое, падзелы Рэчы Паспалітай і далучэнне яе зямель да Расійскай імперыі гісторыкі лічылі справядлівай справай» уз'яднання пад эгідай царызму карэннарускіх зямель з адзінавернымі і этнічна-роднаснымі народамі. Аднак тут жа заяўляецца, што гэтую нацыянальна-дзяржаўную мэту Расія рэалізоўвала пад націскам і ў інтарэсах Прусіі. На падобных хістскіх падставах трымаецца зараз версія падзелаў у працы П.Стэгнія. Бадай што адзін Б.Носаў спрабуе вывесці гісторыю польска-расійскіх стасункаў часу першага падзелу з патоку ангажываных падыходаў.

Класікі польскай гістарыяграфіі 19-пачатку 20 стст. (У.Канапчынскі, Ф.Сміт, М.Бабчынскі, Ю.Шуйскі, Т.Пражмоўскі, І.Срашэўскі, З.Лікоўскі,В.Шчыгельскі, У.Смаленскі і інш.) таксама тлумачылі падзенне Рэчы Паспалітай яе косным ладам, непрыдатным для рэфармавання, неабмежаванай сваволяй шляхты і магнатаў, выбарнасцю каралёў і адзінагалоссем на сеймах і сейміках, якія прыводзілі да стагнацыі і замежнага ўмяшання. У цэнтры дыскусій польскіх гісторыкаў апынулася пытанне аб шансах узброенага супраціўлення і здольнасці краіны выжыць пры саслоунай самаўпэўненасці шляхты ў дасканаласць існуючага ладу і яе разліку на абароненасць рэспублікі ўзаемным саперніцтвам суседзяў. Большасць даследчыкаў новага пакалення (У.Калінка, А.Замойскі, І.Лоек, І.Міхальскі, І.Скаўронак, Р.Арлоўскі, Г.Масціцкі, О.Рудзянскі, Р.Лашэўскі, Р.Хаецкі, С.Раствароўскі, Л.Вегнер, Л.Кандзеля, В.Філіпчык, Г.Томчык, А.Чая, С.Зялінская і інш.) прыклалі шмат намаганняў, каб пераканаць у здольнасці рзспублікі адрадзіцца на шляху рэформ, асабліва з часоў Чатырохгадовага сейма 1788-1792 гг. Правал гэтых рэформ, як і паўстання 1794 г., яны тлумачаць саслоўным згаізмам шляхты, непаслядоўнасцю рэфарматараў, здрадніцтвам зліты разам з каралём С.Панятоўскім, нявыгадным збегам міжнародних абставін.

Пытанні падпарадкавання далучаных зямель Рэчы Паспалітай уладам Расіі цікавілі галоўным чынам расійскіх гісторыкаў. Яны бачылі пазітыўнасць далучэння ў аб'яднанні царызмам карэннарускіх зямель з адзінаверцамі, пры тым ігнаруючы прымусовы бок саміх падзелаў і гвалтоўную канверсію ўніятаў у праваслаўе. В.Сямеўскі, П.Жуковіч, У.Лехтанен спрабавалі раскрыць характар перабудовы адміністрацыі і суда на абшары першага падзелу праз памеры секвестру і канфіскацый уладанняў, укараненне агульнаімперскіх законаў і кіравання. Савецкія гісторыкі (У.Пічэта, П.Лойка, В.Чапко і інш.) падтрымалі галоўныя пастулаты папярэднікаў адносна справядлівасці далучэння ўжо ў святле марксісцка-ленінскай канцэпцыіі аб прагрэсіўным значэнні ўключэння беларускіх зямель у расійскі рынак. Найноўшыя працы С.Таляронка, А.Філатавай, В.Шаўкапляс, М.Нікіціна, Т.Макаравай, В.Шведа закранаюць пытанні палітыкі царызму на далучаных землях без іх характарыстыкі на абшарах кожнага з падзелаў, фрагментарна, пераважна ў адносінах да сацыяльна-канфесійнай структуры насельніцтва, або вырашаюць гэтыя пытанні на глебе традыцыйных палажэнняў і кампіляцый. Сучасным аутарам вельмі бракуе архіўных вышукаў пры асвятленні сферы, тэмпаў і шляхоў інкарпарацыі беларускіх зямель у Расійскую імперыю. Абазначаныя праблемыў сувязі з гэтым пастаўлены ў якасці задач дадзенай дысертацыі. Пры гэтым аўтар імкнуўся разглядаць падзелы-далучэнне ў іх канкрэтна-храналагічнай узаемасувязі ў адрозненне ад сваіх папярэднікаў.

У другім раздзеле першай главы раскрываецца крыніцазнаўчая база дысертацыі. Яе найперш склалі багатыя архіўныя фонды Архіва знешняй палітыкі Расійскай імперьіі (АЗПРІ), якія былі адкрыты для даследчыкаў толькі пасля 1991 г., што дазваляе ўпершыню ўвесці ў навуковы абарот прынцыповыя дакументы царскай дыпламатыі адносна сутнасці дысідэнцкай справы, мэтаў і здзяйснення ўсіх падзелаў Рэчы Паспалітай. Ваенна-сілавы бок расійскай палітыкі пры падзелах і далучэнні разглядаўся па фондах 41, 52, 119 Ваенна-падліковага архіва Расійскага дзяржаўнага ваенна-гістарычнага архіва (РДВГА). З Расійскага дзяржаўнага архіва старажытных актаў (РДАСА) браліся матэрыялы фондаў Сената (248, 284), Межавой канцылярыі (1300, 13), Дзяржархіва (12), Сакрэтнай экспедыцыі (7), Варанцовых (1261), якія дазваляюць асвятліць маладаследаваныя пытанні ўнутранай палітыкі царызма на далучаных землях. Фрагментарныя звесткі па тэме працы аўтар браў у Расійскім гістарычным архіве (РГА), у рукапісных зборах Расійскай дзяржаўнай бібліятэкі (РДБ) і Дзяржаўнага гістарычнага музея ў Маскве (ДГМ). Салідную аснову матэрыялаў адносна сеймікаў і канфедэрацый ВКЛ, іх праграм, персанальнага складу удзельнікаў, маёмасных працэсаў вакол падараваных сялян, рэгламентацыі іх павіннасцяў, укараненні расійскай адміністрацыі і рэарганізацыі судаводства на далучаных землях аўтар склаў з 77 фондаў розных судовых устаноў ВКЛ Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі (НГАБ). Да гэтага можна дадаць 7 фондаў вышэйшых органаў расійскай адміністрацыі Полацкай, Магілёўскай, Мінскай і Слонімскай губерняў.

Гэтыя архіўныя крыніцы дэталёва распрацаваны ў аутарскіх публікацыях, што дазваляе засяродзіцца на іх канцэптуальных вызначэннях.

Другая глава прысвечана абставінам першага падзелу Рэчы Паспалітай на беларускіх землях ВКЛ. У першым раздзеле разглядаецца барацьба за гегемонію у ВКЛ Расіі і яе памагатых з кола мясцовай арыстакратыі. Вытокі гэтай барацьбы цягнуцца з Сямігадовай вайны 1756-1763 гг., калі праходы рускіх войскаў абвастрылі ўвесь комплекс праблем руска-польскіх адносін. Пры задавальненні крыўд ад праходаў рускіх войскаў грошы Пецярбурга аселі выключна ў кішэнях купкі магнатаў. У гэты момант віленскі іераманах Ф.Левантовіч абвінаваціў пецярбургскія вярхі ў занядбанні лёсу праваслаўных ВКЛ і раіў ужыць праходзячыя войскі для звароту адабраных каталікамі і ўніятамі цэркваў. Гэты намер быў падтрыманы ў 1763 г. у плане маланкавага адрыву у імперыю ўсходняга абшару ВКЛ. Аднак Пецярбург рашыў распараджацца справамі ўсёй Рэчы Паспалітай праз узвядзенне ў 1764 г. на трон залежнага ад сябе караля С.Панятоўскага.

Разам з ім да ўлады ў ВКЛ прыйшла партыя Масальскіх-Агінскіх, якія канфіскалі і разабралі з дапамогай рускіх войскаў маёмасць павержанага віленскага ваяводы К.Радзівіла.

С.Панятоўскі паспрабаваў правесці пры абапоры на Расію аздараўленчыя рэформы шляхам увядзення прынцыпа большасці галасоў на сеймах і сейміках. Гэта палічылі ў Пецярбургу крокам да самадзяржаў'я караля, а таму рашылі ўвесці ў сейм лаяльных сяброў з ахвяр рэлігійнай дыскрымінацыі (дысідэнтаў) для надзейнага кантролю падзей. Шляхецкія сходы ВКЛ пры выбарах паслоў на сейм 1766 г. патрабавалі замацаваць у дзяржаве пануючы статус каталіцтва ў неразрыўнасці з уніяцтвам. Яны загадалі паслам не дапушчаць прыгонных-уніятау да раўнапраў'я. Сейм 1766 г. адхіліў дысідэнцкую справу.

Тады Кацярына 11 загадала свайму паслу М.Рэпніну стварыць у Слуцку канфедэрацыю дысідэнтаў княства, якая аказалася малалікай, непрадстаўнічай і аб'ектам знявагі каталіцкай большасці. Гэта прымусіла Кацярыну П злучыць у агульную канфедэрацыю ўсіх ворагаў каралеўскіх рэформ, саступіўшы новым саюзнікам дамаганне грамадзянскіх правоў для дысідэнтаў. Пры гэтым уніятаў было вырашана замоўчыць да выгаднага часу. Пецярбург рашыў з дапамогай часовых саюзнікаў заканадаўча замацаваць свае дамінаванне ў Рэчы Паспалітай у выглядзе пратэктарату (апекі) над існуючым ладам.

Генеральную канфедэрацыю каталікоў ВКЛ узначалілі прыяцелі апальнага К.Радзівіла, а ён сам у чэрвені 1767 г. быў абвешчаны ў Радаме маршалкам Генеральнай канфедэрацыі Кароны і ВКЛ. Радзівіл вярнуў адабраную маёмасць без усякага суда і атрымаў даўно "вожделенное самовластие". Рэпніну удалося стрымаць яго спробу дэтранізаваць караля з дапамогай камісіі па разліку прэтэнзій з раней узвышанымі праціўнікамі князя. Сейм 2 кастрычніка 1767 г. пад старшынствам таго ж Радзівіла назваў расійскія войскі сяброўскімі і вылучыў паўнамоцную дэлегацыю для зацвярджэння з М.Рэпніным непарушнасці існуючага ладу пад пратэкцыяй Расіі. Дэлягацыя 24 лютага 1768 г. скасавала ўсе дыскрымінацыйныя пастановы адносна праваслаўных і дазволіла разабраць усе працэсы аб змене веры і перахода цэркваў у змешанай камісіі.

Рэпнін прама гаварыў, што расійскую апеку ухваліла ўсяго 20 вяльможаў без ведама сейма і што з іх дапамогай ён перакрыў у кардынальных законах рэспублікі назаўсёды шлях такому каралю, які б задумаў "самовластным самодержцем сделаться". У выніку гэтай часовай змовы Расіі і арыстакратыі ВКЛ Рэч Паспалітая апынулася ў васальнай залежнасці ад волі Пецярбурга, а кароль і ўдзельнікі сейма аказаліся аб'ектам гневу і помсты.

У другім раздзеле главы разглядаюцца падзеі ўзброенага руху у ВКЛ супраць караля, Расіі і яе памочнікаў на мінулым сейме. Першы ачаг паўстання ў Бары на Украіне быў адразу падаўлены рускімі войскамі. У ВКЛ канфедэрацыі супраціўлення ўзніклі ў верасні 1768 г. у 8 цэнтрах, аднак яны таксама былі разагнаны. Іх лідэры сабраліся пад ахову нясвіжскага замка, аднак К.Радзівіл выдаў іх расійскаму камандаванню, а сам эмігрыраваў. Радзівілаўская камісія была распушчана, што справакавала чарговы перападзел яго маёмасці ў выглядзе рабаўніцкіх наездаў. За барчан заступіліся Турцыя, Францыя, Аўстрыя і канфлікт стаў міжнародным. Лідэры Бара спрабавалі тайна згуртаваць паўстанцкі рух у княстве ў Генеральную канфедэрацыю Кароны і ВКЛ, якую, нарэшце, абвясцілі ў лістападзе 1769 г. Яны сталі насылаць у ВКЛ дыверсійныя атрады для грабяжу ўладанняў караля і яго стаўленнікаў. Расія граміла дыверсантаў-партызан паасобку. Аднак ёй самой не ўдавалася скалаціць у сваю падтрымку такую канфедэрацыю, якая б была правамоцная склікаць прымірэнчы сейм.

Бясплённыя траты грошай і рэкрутаў на падаўленне вызваленчага руху прымусілі Пецярбург адмовіцца ад свайго абавязацельства сцерагчы тэрытарыяльную цэласнасць Рэчы Паспалітай. Абвяшчэнне лідэрамі Бара ў красавіку і жніўні 1770 г. караля нізложаным, падштурхнулі Пецярбург уступіць з канца 1770 г. у тайныя перамовы з Прусіяй аб падзеле рзспублікі. Сюды былі ўведзены дадатковыя войскі для поўнага разгрому канфедэратаў і прэвентыўнай анексіі ўсходняга абшару ВКЛ. Царскі савет 2 жніўня 1771 г. распасцёр абсяг свайго набыцця да рэк Дзвіна і Днепр пад зачэпкай задавальнення старадаўніх прэтэнзій і пад выглядам утаймавання так званай анархіі Рэчы Паспалітай.

Прадухіліць няўмольны падзел спрабаваў гетман княства М.Агінскі. З дапамогай Масальскіх ён сабраў у Целяханах літоўскае войска, аднак 22 верасня 1771 г. быў разбіты пад Стваловічамі. Адначасова з ім спрабаваў узняць на паўстанне ўсходнія паветы княства пасланы туды ковенскі падчашы Ш.Касакоўскі. Прымусовыя рэквізіцыі і мабілізацыі ў Беларускую дывізію не прынеслі яму масавай падтрымкі шляхты. Касакоўскі адступіў і быў разбіты 5 лістапада на мяжы Гродзенскага павета. 28 лістапада расійскія генералы далажылі ў Пецярбург пра поўнае скарэнне ўзброенага супраціўлення ў ВКЛ, а ў лютым 1772 г. прыступілі да збору петыцый шляхецкіх сходаў усходнебеларускіх зямель аб іх паслухмянасці Расіі.

Усе гэта дазволіла Расіі, Аустрыі і Прусіі завяршыць узгадненне сваіх анексій у Рэчы Паспалітай і падпісаць 5 жніўня 1772 г. канвенцыю аб яе першым падзеле.

Трэці раздзел главы распавядае пра ход і рашэнні сейма 1773-1775 гг.. які ўзаконіў вынікі першага падзелу.

Сцэнарый гэтага сейма быў дакладна распісаны кіраўніком дыпламатыі Расіі М.Паніным з прад'яўленнем рэспубліцы прэтэнзій у памеры 21 млн.руб. Пад шантажом пашырэння захопаў трох манархаў, кароль С.Панятоўскі склікаў у красавіку 1773 г. шляхту на выбары ў сейм. Большасць паслоў ад ВКЛ атрымалі наказы выдаліць чужаземныя войскі, абараніць цэласць краіны і не ўдавацца ні ў якія перамовы звыш прадпісанага ў інструкцыях сеймікаў. Сейм адкрыўся ў зборы 144 паслоў 19 красавіка. Ён адразу асудзіў канфедэрацыю і 10 мая вылучыў амаль палову паслоў у паўнамоцную дэлегацыю на перамовы з трыма агрэсарамі. Паміж 21 жніўня і 18 верасня дэлегацыя саступіла тым забраныя землі і адраклася навекі ад правоў на іх. 28 верасня сейм аднагалосна ратыфікаваў падзельчыя дагаворы і быў адтэрмінаваны да 22 студзеня 1774 г. для распрацоўкі новага ладу краіны пад расійскай пратэкцыяй.

Пад час далейшых закулісных перамоў сеймавая дэлегацыя пагадзілася на кватэраванне і харчаванне расійскіх войскаў узамен за скасаванне змешанай камісіі па разгляду спрэчак аб звароце праваслаўных цэркваў. Рэч Паспалітая і Расія абавязаліся не ўжываць войскаў для пераводу вернікаў на свой бок. Аднак уніяты зноў былі замоўчаны ў узаемабавязацельствах. Для кіравання краінай паміж сеймамі была створана Пастаянная рада пры каралі, якая атрымала права пасылаць войскі ў дапамогу судам пры рэалізацыі іх дакрэтаў. Сейм упершыню на дзяржаўным узроўні разглядаў пытанні аб пераводзе сялян з паншчыны на грашовы чынш у маёнтках скасаванага ордэна езуітаў і ўзяўся за стварэнне Адукацыйнай каміссіі для выхавання шляхецкай моладзі. Аднак большасць маёмасці ордэна трапіла ў ВКЛ у рукі 9 магнатаў, а праекты вызвалення сялян звяліся да філантрапічных пажаданняў. Для папаўнення ўшчупленага скарбу ВКЛ сейм распачаў люстрацыю ўладанняў і дымоў у княстве, якая завяршылася 30 верасня 1775 г.

Вяртаннем Расіі апекі над усёю Рэччу Паспалітай і саступкай усходнебеларускага абшару BKЛ у Расійскую імперыю, сейм стварыў уяўленне аб добраахвотнасці і законнасці згаданых падзей.

Трэцяя глава адведзена аналізу палітыкі царызма на тэрыторыі першага падзелу, якая была арганізавана ў Полацкую і Магілёўскую губерні. У першым раздзеле главы разглядаецца арганізацыя кіравання і судаводства ў Беларускіх намесніцтвах (губернях) за часы панавання Кацярыны 11 і дзейнасці тут яе намесніка З.Чарнышова.

Адпаведныя рэарганізацыі прайшлі два этапы - да і пасля рэалізацыі губернскай установы 1775 г. Папярэдні адміністрацыйны лад быў адразу скасаваны, каб хутка насадзіць рускую адміністрацыю. Спачатку царскі ўрад намагаўся кіраваць цэнтралізавана і сваімі стаўленікамі строга на вялікарасійскі ўзор у межах трохзвеннай сістэмы (губерня-правінцыя-павет). Урад прызначыў зверху у губернска-правінцыяльныя канцылярыі 1343 чыноў, якім процістаяла толькі 60 чал. мясцовых выхадцаў. Царызм адразу забраў у сваю выключную кампетэнцыю ўсе крымінальныя працэсы.Ён таксама ўвёў апеляцыйны парадак у дзейнасць земскіх судоў разам з рэвізскім (маёмасным) цэнзам пры выбарах на судовыя пасады. Гэта выключала ранейшы спаборніцкі прынцып судаводства і зрабіла яго залежным ад вярхоўнай адміністрацыі.

Адхіленне мясцовага панства-шляхты ад распарадчых функцый выбухнула ў 1776-1777 гг. канфліктам. У 1778 г. самадзейнасць ранейшых шляхецкіх сходаў была скасавана і ўведзена цзнтралізаваная сістэма выбараў ва ўсе саслоўна-прадстаўнічыя структуры губерняў. Па выніках гэтых выбараў у дзвюх губернях на 324 назначаныя зверху асобы прыходзілася ўжо 870 мясцовых прадстаўнікоў, якіх прапускалі на пасады праз сіта спецыяльнага цырыманіялу. Мясцовая знаць сцішыла фронду, як толькі атрымала тады ж без выслугі званні расійскіх чыноў у адпаведнасці з Табеллю аб рангах 1722 г.Пры далейшых выбарах мясцовыя выхадцы свядома інтэгруюцца ва ўладныя структуры дзеля набыцця правоў расійскага дваранства і магчымасці набыць прыгонных сялян на дзяржаўнай службе. Гэта паступова прывяло да запаўнення вакансій розначынцамі і дазволіла ўраду перайсці да прымусовай ратацыі кадраў служачых.

Пры рэалізацыі Ўстановы 1775 г. урад адмовіўся ад спроб спалучэння ў межах Пскоўскай губерні тыпова рускіх і мясцова-"польскіх'' парадкаў. Пры адкрыцці ў 1778 г. Полацкага і Магілёўскага намесніцтваў урад цалкам перайшоў да двухзвеннай сістэмы ўпраўлення (губерня-павет). Уся судовая сістэма па вертыкалі падпарадкоўвалася кантролю Сената, дзе спрабавалі узгадніць мясцовае права з расійскім. Аднак Кацярына II не прызнала публічна правадзейнасць Статута BKЛ, паколькі ўжо замацавала напярэдадні верхавенства агульнаімперскага заканадаўства. У выніку гэтай дваістай палітыкі новаўтвораныя губерні набылі ў імперыі асобны тэрытарыяльны статус, што абумовіла маруднасць іншых сацыяльных мерапрыемстваў.

У другім раздзеле главы асвятляюцца ўрадавыя акцыі адносна розных сацыяльных колаў у пытаннях падаткаабкладання, правоў стану, канфесійнай прыналежнасці, харчовага утрымання войскаў.

Першыя агульныя мерапрыемствы праводзіліся З.Чарнышовым аператыўна праз апісанне тэрыторыі, рэвізію і ападаткаванне насельніцтва. Рэвізія 1774 г. высветліла, што 62% прыгонных належыла панам, 8% - духавенству і трэць - дзяржаве. Большасць прыватнаўласніцкіх сялян знаходзілася на паншчыне, з чаго вынікае, што фальварачна-паншчынная эксплуатацыя не была новаўвядзеннем Расіі. Тым не меней, урад адразу забраў шляхам секвестру палову зарэгістраванага сялянства, а Кацярына II за час свайго царавання раздала палову секвестраваных душ рускім дваранам і чыноўнікам. У 1782 г. яны трымалі на Беларусі каля трэці зямлі і сялян.

За ўсімі насельнікамі захоўваліся ранейшыя саслоўныя правы. Аднак з 1773 г. шляхта мусіла дакументальна падцвердзіць сваё непадаткавае становішча, што паклала пачатак разбору яе правоў. Беларускія землі засталіся базай харчавання расійскіх войскаў, для чаго былі створаны пастаянныя правіянцкія склады. З-за боязі ўцёкаў сялян за мяжу, урад не ўводзіў да 1794 г. тут рэкрутчыны і камплектаваў вайсковыя адзінкі шляхам вярбоўкі вольных людзей і ўцекачоў. На такіх жа пачатках у 1784 г. ствараліся 3 шляхецкія харугвы. З-за дарагавізны ўтрымання яны існавалі на паперы ў колькасці 664 чал. Размешчаныя войскі з'яўляліся значным спажыўцом хлеба, а таму служылі істотнай крыніцай развіцця панскіх фальваркаў.

Царызм адразу адсэпараваў уніяцкую духоўную іерархію ад каталіцкай і тым самым развязаў сабе рукі для абарачэння ўніятаў у праваслаўе. Першыя захады праваслаўнага ўладыкі Г.Каніскага ў гэтым накірунку у 1773-1776 гг. не мелі плёну, бо ўрад вяртаў секвестраваныя ўладанні ранейшым панам за вернападданую прысягу. У 1780 г. пасада ўніяцкага мітрапапіта аказалася вакантнай, пасля чаго ўрад павёў імклівую атаку на ўніяцтва. На працягу наступных 4 гадоў яму удалося аправаславіць 80 прыходаў (цэркваў) з 123 тыс. вернікамі. Аднак палова прыходаў засталіся ўніяцкімі па розных прычынах. Сярод іх рашаючымі былі прымус і няздольнасць урада забяспечыць кожную прыходскую царкву абяцаным выдзелам у 33 дзес.зямлі ў ходзе Генеральнага межавання 1782-1785 гг. Таму царызм перайшоў ад палітыкі знішчэння ўніяцтва да аховы яго дзеля беззваротнасці вынікаў канверсіі і недапушчэння адваротных рухаў. У выніку згаданых мерапрыемстваў царскаму ураду не ўдалося прадставіць далучаныя землі спрадвек рускімі, населенымі адзінавернікамі праваслаўнага вызвання.

У трэцім раздзеле главы разглядаецца ўрадавая палітыка адносна яўрэяў далучаных зямель. Насуперак дэкляратыўнаму абяцанню аб іх праве карыстацца набытымі правамі "по всему пространству Российской империи", намеснік З.Чарнышоў у канцы 1772 г. забараніў яўрэям уязджаць углыб Расіі. Ён зыходзіу пры тым з інтарэсаў аховы расійскай дзяржавы ад вольнага вінакурэння, якое, як тады лічылі, цалкам знаходзілася ў руках яўрэяў і служыла крыніцай галечы сялян. Урад таксама вылучыў яўрэяў у асобную падаткавую групу пад самакіраваннем кагалаў, уладу якіх размеркавалі на нарадзе ў Полацку у 1773 г. У далейшым, пры стварэнні новых павятовых цэнтраў беларускіх губерняў, паміж магістратамі і памешчыкамі разгарэлася барацьба за яўрэяў-падаткаплацельшчыкаў, паколькі апошнія ў сваёй масе толькі фармальна былі прыпісаны да гарадоў, а ў сапраўднасці пражывалі на вёсках. Большасць яўрэяў памкнулася вырвацца з-пад кругавой парукі кагалаў пад уладу агульнасаслоўных устаноў.

У 1779 г. урад дазволіў яўрэям запісвацца ў гарадское мяшчанства і купецтва. Аднак хрысціянскія магістраты не дапусцілі яўрэяў да раўнапраўнага ўдзелу у гарадскім самакіраванні і абмежавалі іх прадстаўніцтва дыскрымінацыйнай квотай. Дваране разам з магістратамі ўзвалілі віну за голад сялян на яўрэяў, а новы намеснік П.Пасек у 1783 г. загадаў выселіць яўрэяў з вёсак у гарады. Тады ў 1785 г. дэлегаты ад кагалаў паскардзіліся ў Сенат, які ў 1786 г. ураўнаваў яўрэяў у выбарчых правах з хрысціянамі. Аднак улады па-ранейшаму замоўчвалі пра права яўрэяў карыстацца падобным дазволам ва ўнутраных губернях Расіі.

У гэты час узрос гандлёвы дысбаланс імперыі і яўрэі апынуліся ў эпіцэнтры безвыніковых следстваў вакол фальшываманецтва і кантрабанды на сухапутных мытнях, у тым ліку талачынскай. Яўрэяў абвінавацілі ў дэмпінгавым гандлі забароненым таварам у Маскве і падрыве расійскіх фінансаў, хаця рэвізія выявіла запісанымі ў маскоўскае і пецярбургскае купецтва толькі 4 яўрэяў. У 1789 г. урад намерыўся перыядычна рэвізаваць гандлёвыя цэнтры Расіі для выкрыцця кантрабанды. Гэта напалохала расійскае купецтва, асабліва маскоўскае, якое клапацілася пра сваё манапольнае становішча тут. Па хадайніцтву маскоўскіх купцоў урад у 1791 г. афіцыйна і канчаткова дазволіў яўрэям жыць, гандляваць і карыстацца купецка-мяшчанскім званнем толькі ў межах беларускіх намесніцтваў. Так была ўсталявана знакамітая мяжа аселасці. З прыведзенага вынікае, што далучаныя землі Беларусі набылі ў імперыі нераўнапраўны, асобны тэрытарыяльна-прававы статус па факту населенасці іх яўрэямі і дыскрымінацыйных адносін да іх.

У чацвёртай главе аналізуюцца сацыяльна-палітычная працэсы на беларускіх землях ВКЛ пасля першага і пад час другога падзелу Рэчы Паспалітай. Першы раздзел главы адведзены высвятленню пазіцыі шляхты адносна рэформ існуючага ладу пад пратэкцыяй Расіі і ў рамках інстытутаў, створаных сеймам 1775 г.

Гэты сейм замацаваў у дзейнасці шляхецкіх сеймікаў фундаментальны прынцып шляхецкай дэмакратыі - вольны голас. Выбары паслоў на сейм 1776 г. на аснове гэтага правіла прывялі да расколу шляхты ў пытанні адказнасці за мінулы падзел. На іх прагучалі галасы адасобіць ВКЛ ад Кароны пры вызначэнні падаткаў, скасаваць каралеўскія раздачы і публічнае ўтрымание "заслужаных людзей". Шэраг сеймікаў даручылі паслам абдумаць грамадзянскі кодэкс з ясным акрэсліваннем прарэгатываў станаў і мясцовых судоў. Карыстаючыся гэтым, кароль даручыў канцлеру А.Замойскаму распрацаваць такі кодэкс напрыканцы выбараў на чарговы сейм 1778 г. Замойскі сярод розных навацый увёў крымінальную адказнасць ураднікаў за забойства селяніна, што пярэчыла нормам Статута. Сеймікі ВКЛ тут жа сталі гарой за недатыкальнасць яго нормаў і сфармулявалі комплекс патрабаванняў адносна непахіснасці самой уніі 1569 г. Сеймы 1778 і 1780 гг. адверглі кодэкс Замойскага разам з татальным непрыняццем усякай рэгламентацыі прыватна-прававой сферы.

Аднак балючыя праблемы засталіся. Літоўскія сеймікі на выбарах 1782--1784 гг. зноў вярнуліся да праектаў паправы "судовай справядлівасці" ў княстве. Такую паправу яны бачылі ў ліквідацыі шматлікіх урадавых камісій пад заявы аб небяспечнасці замахаў караля на рэспубліканскія свабоды. С. Панятоўскі ў 1784 г. склікаў сейм у Гродна, дзе абяцаў не парушаць прывілеяў княства з часу самой уніі яе з Каронай. Тым не меней, на наступных сходах літоўская шляхта вярнулася да патрабаванняў альтэрнатывы кожнага трэццяга сейма ў ВКЛ. На сейміках 1784-1786 гг. гучалі просьбы стварыць 2 трыбуналы, палюбоўныя суды розных узроўняў і кампетэнцыі, павялічыць плату войску без ападаткавання шляхецкіх уладанняў, знішчыць розныя дзяржаўныя манаполіі і ўвесці свае, мясцовыя. Пры ўсіх навацыях, мясцовыя сеймікі не спыняліся забараняць любую кадыфікацыю права і заадно шукаць больш справядлівае.

Гэтыя хістанні сведчылі пра немагчымасць нармальнага развіцця краіны на шляху культа нязменнасці «дасканалага» грамадскага ладу. З 1776 да 1787 гг. усе сеймы прайшлі як вольныя, без зрыву. Толькі 8 сеймікаў ВКЛ у гэты час выбралі падвоены склад паслоў, а значыць, і яны адбыліся. Прыведзенае дазваляе гаварыць, што так званая анархія на шляхецкіх выбарах не з'яўлялася крыніцай фатальнага скону рэспубліканскіх свабод і самой Рэчы Паспалітай.

Другі раздзел главы прысвечаны эвалюцыі краіны паміж сеймамі 1788--1792 гг. і 1793 г., якія звязаны павярхоўным характарам сацыяльных пераўтварэнняў, а таму аб'ядноўваюцца назвай аксамітнай рэвалюцыі. Эпагеем рэформ стала Канстытуцыя 3 мая 1791 г. Вялікага сейма, якая справакавала раскол у грамадстве. Гэта дазволіла Пецярбургу арганізаваць апазіцыю ў выглядзе Таргавіцкай канфедэрацыі 1792 г. для рэстаўрацыі даканстытуцыйных парадкаў і ўласнага пратэктарату у рэспубліцы. Адпаведныя прыгатаванні Пецярбург павёў з мая 1791 г. у выглядзе інтэрвенцыі спецыяльнага корпуса ў падтрымку канфедэрацый пакрыўджанай сеймавымі навацыямі шляхты. Такія канфедэрацыі ў ВКЛ ствараліся летам 1792 г. разам з нашэсцем расійскай арміі. Літоўскае войска не здолела процістаяць агрэсіі і цалкам пакінула свой край. Пад заслонай інтэрвенцкага корпуса да ўлады ў ВКЛ прыйшоу клан Касакоўскіх, які пачаў пераслед прыхільнікаў Канстытуцыі 3 мая.

3 канца снежня 1792 г. Пецярбург распачаў сакрэтныя перамовы з Прусіяй аб падзеле рэспублікі, а 13 снежня Кацярына 11 ухваліла новую мяжу набыцця Расійскай імперьіі на беларускай зямлі. Рэшткі рэспублікі пакідаліся ў выглядзе буфера на выпадак вайны з Прусіяй. Кацярына 11 паабяцала лідэрам Таргавіцкай канфедэрацыі самастойна ўладкаваць лад ацалелай рэспублікі за добраахвотныя саступкі загадзя анексіраваннх зямель Расіяй і Прусіяй. Таргавічане не адважыліся парушаць тэрытарыяльную цэласнасць краіны. Кароль С.Панятоўскі згадзіўся склікаць сейм для легітымацыі падзелу з надзеяй захаваць будову краіны на аснове нормаў Канстытуцыі 3 мая 1791 г.

Такі сейм адбыўся ў Гродна 21 чэрвеня і 23 лістапада 1793 г. у прысутнасці 12 сенатараў і 135 паслоў. Сабраныя з самага пачатку не жадалі працаваць пад кіраўніцтвам скампраметаванай Таргавіцкай канфедэрацыі і аказалі супраціўленне пры вылучэнні дэлегацыі на перамовы з агрэсарамі. Шляхам арышту і шантажу расійскі пасол Я.Сіверс дабіўся вылучэння ўпаўнаважанай сеймавай дэлегацыі, якая 22 ліпеня навечна саступіла ў Расійскую імперыю ўжо акупіраваныя ёю землі. 17 жніўня адпаведны дагавор з Расіяй атрымаў ратыфікацыю сейма, пасля чаго апошні прыступіў да распрацоўкі новага ладу краіны шляхам уніфікацыі Кароны і ВКЛ, але ўжо без прынцыпаў канстытуцыі 3 мая. Кацярына II увогуле рашыла не звязвацца прававымі абавязацельствамі, атрымаўшы ад сейма дазвол на пастаянную дыслакацыю сваіх войскаў і кіраванне краінай праз адноўленую Пастаянную раду. 17 студзеня 1794 г. яна забараніла друкаваць усе пастановы гродзенскага сейма. У выніку удзельнікі сейма атрымалі магчымасць рэабілітаваць уласныя ганебныя паводзіны шляхам арганізацыі ўзброенага паўстання пад выглядам ахвяр знешняга гвалту.

У чацвертым раздзеле распавядаецца пра падпарадкаванне Расійскай імперыі абшару другога падзелу Рэчы Паспалітай, дзе яшчэ пад час гродзенскага сейма расійскія ўлады стварылі Мінскае намесніцтва. З мая 1793 г. намеснікам тут стаў сенатар Ц.Туталмін. Галоўны сэнс выкананых ім першых мерапрыемстваў заключаўся ва ўкараненні "человеколюбивого управления" для таго, каб новападданыя самі прызналі прычынай "отторжения" іх у імперыю папярэднюю анархію. Дзеля гэтага новы ўрад адразу забраў у сваю кампетэнцыю ўсе крымінальныя працэсы і ўвёў сваю вярхоўную юрысдыкцыю па апеляцыі пакрыўджаных у Сенат. Судаводства пакідалася на ранейшых месцах, аднак з забаронай смяротнага пакарання і прымусовых наездаў на ўладанні. Статут ВКЛ пры гэтым адкрыта не фігураваў у якасці галоўнага рэгулятара прававых адносін.

Праз секвестр і канфіскацыі да кастрычніка 1795 г. урад забраў у мясцовых памешчыкаў і духавенства 22% іх прыгонных, з якіх прыкладна палову раздаў у вечную спадчыну рускім асобам. Нязначным тэмпам адзяржаўлення перашкаджалі найперш значныя даўгі на прыватных маёнтках і боязь правакаваць сялян на імкненне вызваліцца з-пад прыватнай залежнасці шляхам пераходу у казну. Адначасова ўрад стараўся ўскосна абмежаваць вотчынную уладу мясцовых паноў шляхам рэлігійнай канверсіі ўніятаў у праваслаўе. Аднак пры гэтым войскі давялося кінуць на задушэнне паўстання 1794 г. У выніку уніяцтва засталося дамінуючым па колькасці прыходаў - 78° % усіх цэркваў намесніцтва.

Згаданыя акалічнасці абумовілі маруднасць пры ўладкаванні Мінскага намесніцтва на аснове агульнаімперскіх штатаў, да чаго Ц.Туталмін прыступіў толькі з мая 1795 г. Мінскае намесніцтва было адкрыта 19 верасня 1795 г. Назначэнні на судова-адміністрацыйныя пасады тут адбыліся пры захаванні фармальнай працэдуры выбараў кандыдатаў. Ад выбараў была адхілена чыншавая шляхта, якой дазвалялася выслужваць правы расійскага дваранства праз дакументальны доказ свайго непадаткавага становішча. Усяго на долю мясцовых ураджэнцаў выпала 500 штатных месцаў з усіх 723, акрамя рускіх ваенных, якія меліся пры кожнай установе. Са студзеня 1796 г. намеснік пачаў пераводзіць справаводства прысутных месцаў на рускую мову.

У цэлым прыведзены матэрыял дазваляе гаварыць, што афіцыйная забарона рэалізоўваць рашэнні гродзенскага сейма разлічвалася Пецярбургам на тое, каб мець свабоду рук для ўкаранення агульнаімперскіх парадкаў на тэрыторыі другога падзелу Рэчы Паспалітай.

У апошняй пятай главе аналізуюцца падзеі трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай і яго наступствы. Першы раздзел гэтай главы прысвечаны высвятленню асаблівасцяў паўстання 1794 г. і барацьбы з ім у Літоўскай правінцыі. Новыя архіўныя дакументы зыходзяцца з ужо апублікаванымі крыніцамі ў тым, што паўстанне рыхтавалі магнацкія колы ВКЛ у цеснай каардынацыі з паплечнікамі ў Кароне, якіх узначаліў знакаміты Т.Касцюшка. Аднак аналіз публічных універсалаў віленскай рады паўстання не дазваляе гаварыць аб радыкальнасці літоўскага паўстання, аб яго нацыянальна-беларускім духу. Такое проціпастаўленне было створана віленскім кіраўніцтвам у выглядзе ўрачыстага павешання гетмана Ш.Касакоўскага для дэманстрацыі сацыяльнай роўнасці. Гэты ўчынак стварыў віленскай радзе імідж паслядоўнікаў французскіх якабінцаў і дазволіў магнацкаму асяродку кантраляваць падзеі. З другога боку ён спарадзіў часовы канфлікт з Т.Касцюшкам, які не жадаў паўтарэння масавага тэрору і клапаціўся пра прававую працэдуру пакарання здраднікаў. Канфлікт быў уладжаны ў канцы мая шляхам стварэння ў Вільні Цэнтральнай дэпутацыі і парадкавых камісій, якія сталі дзейнічаць пад кантролем Касцюшкі і па аднастайных прынцыпах.

Расійскі ўрад адразу прадпрыняў карныя аперацыі супраць паўстання. Хаця галоўнакамандуючы М.Рэпнін разлічваў кінуць усе сілы на паўстаўшую тэрыторыю, тады як мінскі намеснік Ц.Туталмін непакоіўся пра бяспеку новай мяжы імперыі. Аднак яны разам адназначна агітавалі сялян слухацца сваіх паноў. Віленскае кіраўніцтва паўстаннем, як і яго выканаўчыя органы на месцах, доўга баяліся абвяшчаць Паланецкі ўніверсал Т.Касцюшкі. які дазваляў вызваляць сялян з прыгоннай залежнасці толькі са згоды валадароў і толькі на перыяд паўстання. Уласнікі прыгонных не задаволілі паўстанцкае войска ў патрэбных рэкрутах, у выніку чаго пацярпелі паражэнні дыверсійныя рэйды М.К.Агінскага пад Дынабург і С.Грабоўскага ўглыб Мінскай губерні. Рапарты расійскіх генералаў паведамляюць аб гібелі ў 30 баявых сутычках на беларускай зямлі 7-8 тыс.удзельнікаў паўстанцкіх выпраў. Усяго ж паўстанцы страцілі ў вайне 1794 г. амаль усю першапачатковую армію - II тыс.чал.забітымі і палоннымі.

Расійскія генералы залілі крывёю паўстанне. Тым самым яны дапамаглі мясцовым панам захаваць існуючы грамадскі лад і панаванне ў ім усім, хто хаваў у паўстанні свой саслоўны прагматызм пад мішурнай дэкарацыяй гучных лозунгаў, патрыятычнага запалу і звычайнага прыстасаванства.

У другім раздзеле главы разглядаецца ажыццяўленне апошняга падзелу Рэчы Паспалітай паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй. Адзначаецца, что патаемныя перамовы паміж імі актыўна распачаліся ў ходзе сумеснага падаўлення паўстання 1794 г. Пры гэтым кожны манарх імкнуўся захапіць як мага больш тэрыторыі рэспублікі, што распальвала паміж імі экспансіянісцкі пыл. Каб прадухіліць узаемную вайну, бакі дамовіліся канчаткова падзяліць Рэч Паспалітую.

М.Рэпнін атрымаў загад Кацярыны II выціснуць паўстанцаў за Нёман над агонь прускіх гармат 18 жніўня 1794 г., адразу пасля захопу Вільна. Аднак ён не хацеу слепа выканаць загад з-за боязі агаліць тыл. У Пецярбургу пэўны час вагаліся. Канцлер А.Безбародка выставіў аргументы на карысць поўнага знішчэння палітычнага існавання рэспублікі. З студзеня 1795 г. Расія, Прусія і Аўстрыя дамовіліся падзяліць Рэч Паспалітую пад зачэпкай няздольнасці палякаў да самакіравання. 20 сакавіка 1795 г. Рэпніну загадалі спрытна размясціць свае палкі на Беласточчыне і пад іх аховай правесці размеркавальную мяжу з Прусіяй па лініі р.Буг - р. Свіслач - р. Нёман і далей па старапрускай мяжы да Палангі. Аднак прускі манарх патрабавау вывесці рускія войскі і прад'явіў прэтэнзіі на гродзенскае прадмесце. Ён нават дэманстратыўна адвёў свае войскі з-пад Варшавы. Расійскія войскі самастойна занялі сталіцу, што дазволіла Кацярыне 11 дыктаваць уласныя ўмовы падзелу.

Першай з яе умовамі пагадзілася Аўстрыя, з якой Пецярбург 3 студзеня 1795 г. заключыў адпаведны трактат. 13 кастрычніка 1795 г. Кацярына II з незадавальненнем саступіла Беласточчыну Прусіі. Яна загадала Рэпніну зняць вызваляемы абшар на карту перад пагрозай немінучай вайны з Прусіяй. 16 студзеня 1796 г. расійскія войскі пакінулі Беласточчыну і размясціліся па лініі Кузніца-Кундзіна-Гродак і атрымалі загад любой цаной трымацца тут. У гэты ж дзень у Гродна прыбылі прускія афіцэры для палявога размеркавання набыццяў Расіі і Прусіі. Сумесная камісія разаслала тапографаў для рэкагнасціроўкі мясцовасці, а 13 жніўня 1796 г. падпісала акт дэмаркацыі мяжы, хаця бакі працягвалі спрачацца наконт утрымання заточанага караля і сплаты яго даўгоў. 21 лістапада 1796 г. усе тры манархі канчаткова ўзгаднілі памеры сваіх захопаў. Па суме ўсіх трох падзелаў самыя буйныя набыцці дасталіся Расійскай імперыі - 463 тыс. кв. км. з усіх 733 тыс. Апошні падзел Рэчы Паспалітай быў выкананы Расіяй, Прусіяй і Аустрыяй у выглядзе непрыхаванай узброенай агрэсіі. На гэты раз Кацярына II нават не клапацілася пра этна-рэлігійнае апраўданне ўласнай экспансіі і пра абгрунтаванне адмаўлення ад свайго абавязацельства сцерагчы тэрытарыяльную цэласнасць рэспублікі.

У заключным трэцім раздзеле главы аналізуюцца мерапрыемствы царскага ўрада па замацаванню апошняга абшару ВКЛ у складзе Расійскай імперыі. Ажыццяўляў іх камандуючы карнымі войскамі князь М.Рэпнін.

Першачарговым крокам пры інкарпарацыі яму ужо 16 верасня 1794 г. было загадана стварыць Вярхоўнае літоўскае праўленне з удзелам лаяльных стаўленнікаў. Дзеля гэтага 27 кастрычніка была абвешчана амністыя паўстанцам, што абумовіла маруднасць пры далейшай уніфікацыі. З улікам паблажлівасці да паўстанцаў, урад адразу ж вярнуў ранейшым валадарам палову секвестраваных сялян і яму давялося распараджацца канфіскаванымі дзяржаўнымі ўладаннямі - 23% усяго рэвізскага сялянства. На працягу 1795 г. палову гэтай колькасці ўрад раздаў у вечную спадчыну рускім асобам, а астатніх сялян пакінуў ранейшым трымальнікам да выкупу у казну.

Спачатку Рэпнін планаваў падзяліць рэшткі ВКЛ на тры часткі або губерні - Віленскую, Гродзенскую і Ковенскую. Аднак перамагло жаданне сканцэнтраваць праўленне ў руках аднаго намесніка праз брыгадных і адстаўных ваенных, якіх Рэпнін намячаў увесці ў склад кожнага суда. Пры гэтым намеснік настойваў на часовым дапушчэнні Статута ВКЛ у правапрымяненні, хаця канцлер А.Безбародка не бачыў пагрозы самадзяржаўю з боку спарахнелага заканадаўства. Затым Рэпнін намеціў стварыць Віленскае і Слонімскае намесніцтвы. Штат апошняга ён абвясціў 22 лютага 1795 г. на ўзор унутраных губерняў Расіі. Аднак недахоп сродкаў на выкуп прыватнаўласніцкіх мястэчак пад павятовыя цэнтры дазволіў яму уладкаваць толькі вярхоўную адміністрацыю і ніжнія судовыя месцы. З усіх 440 пасад прыблізна 120 ён хацеў раздаць мясцовым ураджэнцам. Позвы ў земскія і гродскія суды з 15 лютага 1795 г. замяняліся іскамі, што дазволіла замяніць спаборніцкую сістэму судаводства на камандную з магчымасцю рэвізіі рашэнняў судоў пад апеляцыяй Сената.

Завяршэнне пагалоўнага перапісу насельнікаў далучанай прасторы ў жніўні 1796 г. дазволіла Рэпніну ускласці ўтрыманне штатаў на падаткавыя слаі сялян, мяшчан і яўрэяў. У канцы верасня ён намеціў адчыніць Слонімскую губерню паміж 20-25 снежня 1796 г., аднак па-ранейшаму не жадаў аддаваць мясцоваму панству-шляхце выбары ў ніжнія земскія суды. Такія выбары зусім не адбыліся. Гэтаму перашкодзіла нечаканая смерць Кацярыны II, а таксама недавер да мясцовай шляхты. Ва ўрадзе шляхту лічылі крыніцай паўстанцкіх рухаў і з улікам гэтага разглядалі праекты па яе высяленню на поўдзень імперыі.

Незавершанасць адміністрацыйнай перабудовы далучанай прасторы ВКЛ вылілася ў наступным у марудны працэс, які быў значна мадыфікаваны новым імператарам Паўлам І.

У заключэнні падсумаваны агульныя вьнікі даследавання, стаўшыя асноўнымі палажэннямі, вынесенымі на абарону.

Класічныя працы расійскай і польскай гістарыяграфіі выводзяць скон Рэчы Паспалітай з канцэпцыі анархіі або няздольнасці рэспублікі выжыць і мадэрнізавацца пры выбарнасці каралёў і іншых інстытутаў улады. З тэарэтычнага пункту гледжання гэтыя сцвярджэнні нелагічныя таму, што процілеглае самадзяржаўе-абсалютызм з'яўляецца рэжымам заканадаўча неабмежаванай сваволі. Фактычна гэтыя палажэнні былі сфармуляваны ўдзельнікамі падзелаў для апраўдання сваіх вялікадзяржаўных мэтаў. Нарэшце, галоўныя інстытуты шляхецкай дэмакратыі ў выглядзе сеймаў і сеймікаў функцыяніравалі без зрыву іх вольнапратэстуючым голасам (ліберум вета) увесь час падзелаў да канчатковага скону Рэчы Паспалітай.

З улікам гэтага сукупнасць знешніх і ўнутраных прычын гібелі рэспублікі можна аб'яднаць тэрмінам гегеманізм. З групы знешніх прычын - гэта прага да гегемоніі ў Рэчы Пacпaлiтaй зацікаўленых суседзяў, асабліва Расіі. З боку унутраных прычын - гэта такая ж барацьба за гегемонію ў дзяржаве пэўных магнацкіх колаў пры абапоры на знешнюю дапамогу. Практычным увасабленнем гэтага гегеманісцкага саюза з'яўлялася прамая і закулісная роля клана Радзівілаў у працэсе падзелау Рэчы Паспалітай.

1. Стратэгічнай мэтай сваей дыпламатыі ў Рэчы Паспалітай з часу Сямігадовай вайны Расія ставіла заваяванне і падтрыманне тут уласнай выключнай гегемоніі. Пастаўлены ёю кароль аказаўся ненадзейным памочнікам, бо і Расія і каралеўскія праціўнікі аднолькава баяліся дапушчаць С. Панятоўскага да самадзяржаўя абсалютысцкага тыпу. У гэтых жа мэтах яны разам процідзеялі рэформам караля шляхам маніпуляцыі ўстойлівай сярод шляхты ідэалогіі дасканаласці існуючага ладу і яго абароненасці сваркамі агрэсіўных суседзяў. Вынікам культу упадабанага ладу стаў перманентны кансерватызм шляхты і раскол шляхецкіх канфедэрацый з іх большасцю галасоў на варагуючыя партыі [2, 6].

2. Вузасць сацыяльнай апоры прымусіла Расію замацоўваць сваё дамінаванне ў Рэчы Паспалітай зброяй і з дапамогай ахвяр рэлігійнай дыскрымінацыі, якіх яна збіралася ўвесці ў сейм для надзейнага кантролю за пераменамі. Стрыжнем дысідэнцкай справы аказалася пытанне аб рэлігійна-грамадзянскім раўнапраўі ўніятаў-прыгонных разам з іншымі іншавернікамі. І ў Расіі і ў Рэчы Паспалітай пабаяліся прыводзіць прыгонных да ўлады. Расія не здолела скарыстаць выгады свайго панавання для добраахвотнай канверсіі ўніятаў у праваслаўе. Тым самым царызм сам жа абверг свой прапагандысцкі пастулат аб рускай спаконвечнасці далучанай тэрыторыі па факту населенасці яе адзінаверцамі, якія імкнуцца пад царскую ўладу і ёй падпарадкоуваюцца [6,21, 23,24,31].

3. З часу навязвання свайго пратэктарату у 1768 г. Расія стала цалкам адказнай за тэрытарыяльную цэласнасць Рэчы Паспалітай і нясе галоўную адказнасць за яе расчляненне. Бясплённыя траты ваенна-фінансавых рэсурсаў на падтрыманне гэтай гарантыі і падаўленне супраціўлення ёй прымусілі Расію пайсці на паслядоўныя раздзелы рэспублікі. Пры першым падзеле расійская дыпламатыя імкнулася атрымаць землі ВКЛ у кошт кампенсацыі за безвыніковыя траты па падтрыманню свайго выключанага ўплыву у Рэчы Паспалітай. На другі падзел царскую Расію штурхала пагроза ад некантралюемых змен у рэспубліцы. Апошні падзел быў ажыццёўлены шляхам непрыхаванай узброенай анексіі пры падаўленні паўстання 1794 г. [2, 6, 27].

4. Барская канфедэрацыя 1768-1772 гг. стварала шанс узброенага вяртання краіне суверэнітэту, аднак ён быў правалены рэтраградствам кіраўніцтва і ўнутрышляхецкім расколам. Магчымасцям заканадаўчага рэфармавання краіны ў перыяд 1776-1792 гг. перашкодзілі саслоўныя прымхі шляхты і спекуляцыя на іх унутраных і знешніх кансерватараў. Паўстанне 1794 г. у ВКЛ завершыла этап ''лагоднай" рэвалюцыі без парушэння карэнных асноў грамадскага ладу, распачатай Вялікім сеймам. Яно планавалася і ажыццяўлялася як супольны рух Кароны і ВКЛ. Часовы канфлікт паміж рэгіянальным кіраўніцтвам паўстаннем не прычыніўся да скону адзінай дзяржавы [6, 15, 25, 29, 31, 32,33].

5. На усім працягу разглядаемага перыяду шляхта беларускіх зямель усведамляла ВКЛ у якасці неад'емнай часткі (правінцыі) адзінай рэспублікі без спроб заканадаўчага або ўзброенага адасаблення княства ў якасці суверэннай дзяржавы. Культ аўтаноміі ВКЛ на сейміках вынікаў з клопату аб самастойнасці пры выбарах уласнай судова-адміністрацыйнай сістэмы органаў улады перад пагрозай станаўлення абсалютызму караля і насаджэння ім сваіх стаўленнікаў. Калектыўная згода шляхты на ўвядзенне замежных войскаў і падзелы краіны ў выглядзе ўхвал канфедэрацый, сеймаў і сеймікаў стварыла трывалы падмурак прапагандысцкіх тэорый аб справядлівасці падзелаў і добраахвотнасці пры далучэннях. З гэтага можна гаварыць і пра калектыўную адказнасць шляхты за падзелы [2, б, 8, ЗО].

6. Імперская Расія далучала да сябе землі ВКЛ часткамі без гісторыка-дакументальнага абгрунтавання спадкаемства на іх. Розначасовасць далучэння сведчыць пра кан'юнктурны характар узурпацыі правоў на цэльны аб'ект падпарадкавання, які загадзя абвяшчаўся карэннарускай спадчынай. Няўдачы царызма з добраахвотнай канверсіяй уніятау у праваслаўе дадаткова абвяргаюць як прапагандысцкія пастулаты аб справядлівасці падзелаў-далучэнняў [2, б, 9, 13, 15, 24, 31, 33].

7. Імперская Расія ўкараняла свой дыктат у рэспубліцы пры ўсіх падзелах з папярэднім вынішчэннем узброенага супраціўлення. Да Расійскай імперыі далучаліся загадзя заваяваныя землі, што знешне афармлялася іх добраахвотнай саступкай сеймамі Рэчы Паспалітай. Кожнае далучэнне адарваных зямель ВКЛ пачыналася з уніфікацыі адміністрацыйнага кіравання і ўкаранення вярхоўнай расійскай юрысдыкцыі па прынцыпах губернскай рэформы 1775 г. У склад абавязковых мерапрыемстваў уніфікацыі ўваходзілі селектыўны секвестр і канфіскацыі ўладанняў апазіцыі, сартыроўка шляхты на падставе рэвізскага цэнза з праверкай яе саслоўных прарэгатываў, дэкларатыўнае захоўванне існуючых грамадскіх адносін, замена спаборніцкай сістэмы судаводства на прыказную разам з адабраннем у выключную кампетэнцыю самадзяржаўя Расіі ўсіх крымінальных працэсаў [2, 6, 7, 10, 11, 12, 16, 17, 28].

8. Найбольш выразна русіфікацыйны характар сваіх мерапрыемстваў царызм прадэманстраваў на тэрыторыі першага падзелу ВКЛ праз Генеральнае межаванне фактычнага землеўладання, у спробах напрамую распараджацца амаль паловай адабранага ў казну прыгоннага сялянства. Пры замацаванні на абшарах другога і трэцяга падзелаў царскія ўлады імкнуліся цэнтралізаваць кіраванне без татальнай ломкі існуючага правапарадку, за выключэннем смяротнага пакарання і самавольных шляхецкіх наездаў. Царызм не спяшаўся таксама прымяняць тут выбарную працэдуру камплектавання распарадчых органаў улады з улікам нядаўняга вопыту барацьбы з шляхецкім рухам супраціўлення. Пакінуўшы большасць прыгонных у прыватнай залежнасці ад ранейшых паноў, царызм непазбежна абумовіў расцягнутасць працэса русіфікацыі-уніфікацыі далучаных тэрыторый [1,2, 4, 6, 7, 8, 9, 14, 16, 18].

9. Далучаныя землі Беларусі захавалі ў Расійскай імперыі статус прывілеяваных губерняў на асаблівым праве. Акрамя маўклівага прызнання Статута ВКЛ гэтаму садзейнічаў факт населенасці беларускіх зямель яўрэямі, якіх урад разглядаў у якасці шкодных і дэструктыўных сіл. Мяжа аселасці яўрэяў 1791 г. замацавала гэты асаблівы прававы статус за беларускімі губернямі і зрабіла іх жыхароў нераўнапраўнымі грамадзянамі адзінай і недзялімай імперыі. Тым самым царызм дадаткова абверг дэкляратыўнасць уласных заяў пра прагрэсіўнае значэнне падзелаў-далучэння беларускіх зямель да Расійскай імперыі [3, 5, 6, 8,15,19,20, 21, 26].

СПІС АПУБЛІКАВАНЫХ РАБОТ ПО ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЫІ

Манаграфіі:

1. Анішчанка Я.К. Генеральнае межаванне на Беларусі. - Мн.: Беларуская навука, 1996. - 166 с.

2. Анішчанка Я.К.. Беларусь у часы Кацярыны II (1772-1796 гады). - Мн.:Веды, 1998.-212 с.

3. Анищенко Е.К. Черта оседлости (Белорусская синагога в царствование Екатерины II). - Мн.: Арти-Фекс, 1998. - 160 с.

5. Анищенко Е.К. Евреи Белорусской губернии. Исторический очерк и документы. - Мн.: Пейто, 2002. - 200 с.

6. Анішчанка Я.К. Інкарпарацыя. Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай. - Мн.: Хурік, 2003. - 470 с.

Артыкулы:

22. Анішчанка Я.К.Сакрэты смаленскага следства // БГЧ. - 1994. - № 1. - С. 53-56.

28. Анішчанка Я.К. Арэнда ў Беларусі у XVIII-X1X стст. // Весці АН Беларусі Сер гуман. навук. - 1996. -№ 3. - С. 61-68.

Зборнікі дакументаў (складанне, рэдагаванне, прадмова без сааўтарства)

31. Восстание и война 1794 года в Литовской провинции (по документам российских архивов). - М.: Че-Ро, 2000 - 176 с.

33. Стогн. Паўстанне 1794 года. Новыя дакументы. - Мн.: Пейто, 2002. - 208 с.

Анішчанка Яўген Канстанцінавіч. «Палітычная гісторыя Беларусі ў часы падзелаў Рэчы Паспалітай»

Рэч Паспалітая (рэспубліка), Расійская імперыя, Вялікае княства Літоўскае, анархія, гегеманізм, падзелы, далучэнні, губерні і намесніцтвы, сеймы і сеймікі, інструкцыі паслам, канфедэрацыі, паўстанне 1794 г., дысідэнцкая справа, канверсія ўніятаў, мяжа аселасці яўрэяў.

Аб'ект даследавання: узаемасувязь падзелаў Рэчы Паспалітай з далучэннем беларускіх зямель да Расійскай імперыі. Прадмет працы: сацыяльна-палітычная абстаноўка на беларускіх землях ВКЛ пры іх пачарговым уключэнні ў Расійскую імперьію.

Мэта працы: раскрыць палітычныя ўмовы і механізм падпарадкавання беларускіх зямель уладзе Расійскай імперыі ў працэсе трох падзелау Рэчы Паспалітай.

Метады даследавання: агульнанавуковыя, канкрэтна-гістарычны, статыстычны, картаграфічны, гісторыка-генетычны.

Вывады: тлумачэнне гібелі Рэчы Паспалітай яе грамадскай анархіяй нелагічнае. Рэчаіснасці больш адпавядае аб'яднаная прага да дамінавання ў рэспубліцы пэўных унутраных і знешніх сіл, што аўтар разумее пад тэрмінам гегеманізм. Упершыню даследаваны рухаючыя сілы і канкрэтна-гістарычны механізм падпарадкавання беларускіх зямель уладзе Расійскай імперыі пры падзелах Рэчы Паспалітай, дадзена сістэмна-параўнальная ацэнка паследстваў падзелаў і пазіцыі ў іх шляхты, вызначана цэнтральнае месца ўніятаў у дысідэнцкім пытанні і роля яўрэяў у фарміраванні асобнага тэрытарыяльна-прававога статуса далучаных зямель.

Атрыманыя вынікі наглядна прадстаўлены аўтарам у серыі карт "Нацыянальнага атласа Беларусі" (Мн., 2002). Матэрыялы даследавання выкарыстаны іншымі аўтарамі вучэбнікаў і папулярных нарысаў па гісторыі Беларусі (П.Г.Чыгрынаў, Г.М.Сагановіч), складальнікамі серыі "Памяць", даследчыкамі яурэйскай тэматыкі (Д.Д.Кліер, Д.Фельдман).

РЕЗЮМЕ Анищенко Евгений Константинович. «Политическая история Беларуси во время разделов Речи Посполитой»