Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
«КРАЙ НАШ — ДЗІВОСНЫ ПРЫСТАНАК ЗАГАДАК I ЦУДАЎ...»
Святая Гара і след Багародзіцы
Сонечная раніца 7 кастрычніка 2001 г. Экспедыцыя «Явара» наведала прошчу
паміж вёскамі Гудавічы і Верхлес. Яна знаходзіцца на самым версе ўзвышша
пад Смілавічамі, якое мае мясцовую назву — Святая Гара. Наведаць гэтыя
мясціны мы вырашылі пасля таго як прачыталі ў кнізе «Slownik Geograficzny»
раеповед А. Ельскага пра культавую мясціну, празваную ў народзе Мар'інай
Горкай, якая знаходзілася ў Ігуменскім павеце пры гасцінцы на Ляды, на
землях вёскі Верхлес. Ужо ў тыя часы, а гаворка ідзе пра 1890 год, гара была
парослая векавымі соснамі, у шатах якіх месцілася мноства борцей. На левым схіле
гары ляжала купка камянёў, атачоных вялікай колькасцю крыжоў і крыжыкаў, абразоў
і абразкоў з выявамі святьіх. Сярод камянёў вылучаўся даволі вялікі валун з
малым паглыбленнем. А. Ельскі зафіксаваў пра святыню паданне: нібыта праз
узгорак ішлі тры Багародзіцы. Адна павярнула на Дудзічы, другая на Навасёлкі, а
трэцяя, перад тым як пайсці на Ляды, адпачывала на большым камені і пакінула там
след ад сваёй ступні. З таго часу людзі кладуць на гэтае месца кветкі і ставяць
вакол яго крыжы.
Паданне, здаецца, звычайнае, падобнае на шмат якія іншыя. Але гэта толькі на першы погляд, і не для хрысціянскага верніка, якому цяжка ўявіць, што могуць існаваць адначасова ажно тры Багародзіцы(!) Затое для чалавека з язычніцкім светапоглядам гэта цалкам натуральна. Калі існує шмат багоў, то існуюць і тыя, хто іх нарадзіў. Магчыма, што ў часы, калі А. Ельскі запісваў паданне, у мясцовых людзей яшчэ прысутнічаў такі светапогляд.
А што ж цяпер? Цяпер на гары мясцовыя могілкі. Але святыня захавалася. Пасярод гары мы знайшлі невялікі камень ружовага граніту з паглыбленнем, якое насамрэч нагадвае след маленькай ступні. У паглыбленні ў якасці ахвяры ляжала некалькі цукерак. Вакол каменя мы ўбачылі адзін каменны і мноства металічных крыжоў. На некаторых віселі ручнікі і стужкі. Несумненна, месца захавала сваю святасць і унікальнасць, якія былі ўласцівыя яму не адно стагоддзе, калі не больш за тысячагоддзе. У 1986 г. на гэтым месцы праводзіў раскопкі археолаг Э. Зайкоўскі і выявіў: раней узгорак меў на самым версе пляцоўку, абкружаную ровам і валам. Падобная канструкцыя нагадвае тыповыя старажытныя капішчы, што існавалі на нашых землях да канчатковага ўсталявання на іх хрысціянства. Летам таго ж года Э. Зайкоўскі апытаў мясцовых жыхароў і высветліў, што вялікі камень, які згадваецца ў А. Ельскага, быў у савецкія часы разбіты на маленькія кавалкі, якія разам з іншымі дробнымі камянямі трапілі ў падмуркі дамоў некаторых тутэйшых вяскоўцаў. Па чутках, усе яны займелі праз тое беды і няшчасці. На Святой Гары застаўся толькі адзін аскепак вялікага каменя, той самы кавалак ружовага граніту са слядком, які ў народзе цяпер лічаць адбіткам ступні Магдаленкі.
Археолагу расказалі і пра другую святыню, якая знаходзілася на адлегласці аднаго кіламетра на ўсход ад узвышша — пра каменны стод з абрысамі чалавечага твару наверсе, які меў назву — Цар Давід. Пра гэты стод згадваў, дарэчы, і М. Мялешка ў сваёй кнізе «Камень у вераваннях і паданнях беларусаў». Па расповедах тутэйшых жыхароў, раней сюды прыходзілі людзі са Смілавічаў ды навакольных вёсак і прасілі ў Пана Бога лепшай долі, збаўлення ад хваробаў, паратунку ад шматлікіх заваёўнікаў, пачынаючы ад татарскіх коннікаў і заканчваючы нямецка-фашысцкімі акупантамі. Гэты славуты камень чуў столькі стогнаў і мальбы чалавечай, столькі ўвабраў у сябе іх жыццёвай энергіі, што, здавалася, будзе стаяць вечна і даваць людзям спадзяванне ў цяжкія часы і ліхалецці, што ніхто не наважыцца падняць руку на святыню. Але ж не. Знішчылі яго ў шасцідзесятыя гады, калі рэканструявалі шашу Мінск—Магілёў. Спачатку раскалолі выбухам, а затым разбілі каменедрабілкай на шчэбень. Шчэбень засыпалі ў палатно дарогі, што пралягае недалёка ад мястэчка Смілавічы. І зноў, ужо сучаснае, паданне распавядае пра хуткае пакаранне тых людзей, якія рабілі гэтую нядобрую справу. На тым месцы шашы штогод здараюцца аварыі, гінуць пад коламі аўтамабіляў і старыя, і малыя... Так народная свядомасць стараецца папярэдзіць сучаснікаў і наступныя пакаленні: не чапайце святыні продкаў, а то Бог нашле на нас розныя кары.
Царыца Нябесная паказвае месца ўзвядзення храма
Далей наш шлях ляжыць праз вёску Слабада ў вёску Ляды. Мы наведваем Свята-Благавешчанскі мужчынскі манастыр. Паводле легенды, тут аб'явілася Царыца Нябесная (цалкам магчыма, што гэта тая Багародзіца, якая адпачывала на вялікім камені на Святой Гары і пакінула там след) нейкаму селяніну Кірыку і паказала яму месца ўзвядзення храма. Неўзабаве былі пабудаваны драўляная царква і мужчынскі манастыр. У пачатку XVIII стагоддзя жонка мінскага ваяводы Завішы Тэрэза Тышкевіч пакутавала на вельмі цяжкую хваробу, збаўленне ад якой атрымала пры дапамозе цудатворнага жыровіцкага абраза Маці Божай. У знак удзячнасці Завішы замест старой царквы пабудавалі ў Лядах новую, таксама драўляную, але большую па памерах. Копію ж жыровіцкага абраза Тэрэза Тышкевіч падарыла Лядаўскай царкве. Напрыканцы XVIII ст. манастыр меў ужо даволі салідны капітал, які дазваляў пачаць новае будаўніцтва. У 1809 г. тут адкрылася духоўна-свецкае вучылішча, дзе навучаліся дзеці уніяцкага духавенства, дваранства і іншых саслоўяў. У 1837 г. манастыр зрабіўся праваслаўным, у царкве прыбралі бакавыя алтары, лаўкі. У 20-х гадах XX стагоддзя манастыр ліквідавалі, у яго карпусах была сярэдняя школа, а ў 1939 г. зачынілі і царкву. Узнавіла яна сваю працу толькі падчас вайны і праіснавала да 1960 г., пасля чаго храм зноў зачынілі, зрабілі ў ім склад, а абраз Маці Божай знік бясследна. У гады перабудовы царква і манастыр узнавілі сваю дзейнасць.
Цяпер будынкі царквы і манастыра маюць дагледжаны і акуратны выгляд. Ва ўнутраным дворыку каля храма на газонах шмат вялікіх і маленькіх валуноў незвычайнай формы. Як мы высветлілі, мясцовага іераманаха таксама вельмі цікавяць камяні, ён звозіць з наваколля самыя незвычайныя і ставіць іх на манастырскім двары. Камяні вельмі цікавыя, адзін з іх мае нават седлаладобную форму...
Вёска Кукарава і яе спрадвечныя звычаі
Цікавасць да аднаго з камянёў прывяла нас у вёску Кукарава Пагосцкага сельсавета Бярэзінскага раёна, дзе захаваліся даўнія звычаі, дзе людзі і дагэтуль памятаюць і расказваюць паданні продкаў. Напрыклад, мясцовыя старажытныя могілкі, дзе ўжо даўно не хаваюць, носяць назву Дзяды, пра іх не забываюцца, шануюць. Прычым мясцін з такой назвай у вёсцы дзве. Адны Дзяды месцяцца пасярод вёскі, там стаіць некалькі камянёў у выглядзе стэл. Другія Дзяды знаходзяцца каля лесу побач з Ляшэўскім балотам. Захавалася паданне, нібыта ў яго пры адступленні праваліўся сам Напалеон у сваёй залатой карэце. І час ад часу нехта з вяскоўцаў здалёк бачыць, як там прасушваецца золата. Але варта падысці бліжэй, як скарб знікае.
Яшчэ якіх дваццаць гадоў таму жанчыны гэтай вёскі выконвалі такі абрад: аралі раку ўпоперак падчас сухмені, каб выклікаць гэтым магічным дзеяннем дождж. Таму што дождж, паводле старажытнабеларускіх вераванняў, сімвалізуе сабой апладняльную сілу і асацыіруецца з міфалагічным саюзам мужчынскага пачатку — неба, і жаночага — зямлі. Паводле пазнейшых уяўленняў, дождж з'яўляецца дарам Божым. А калі яго няма, — гэта стыхійнае бедства, насланае на людзей за іх грахі. Таму гэты абрад павінны былі здзяйсняць людзі «чыстыя» перад Богам, а дакладней, удовы, ці, што здаралася радзей, дзяўчаты. Гэта і пацвярджае расповед сучасных жанчын з вёскі Кукарава: «Сабраліся старыя бабы, скралі плуг на калгасным двары і занеслі яго на раку. Адныя ўпрэгліся, а другія паганялі іх пугаю». І тут высвятляецца яшчэ адна цікавая акалічнасць, якая сягае ў глыбіні дахрысціянскага жыцця беларусаў: вельмі важна рабіць такі абрад скрадзенай рэччу, бо гэта не звычайны крадзеж, а рытуальны. У нашым выпадку такой рэччу стаўся калгасны плуг, які пасля крадзяжу набыў сакральную якасць і зрабіўся ахвярай іншасвету.
Углыб дахрысціянскіх вераванняў сягае іншая гісторыя, якую мы пачулі ад жыхароў Кукарава. Некалькі гадоў таму здарыўся ў адной з вясковых хат пажар. Хутка, падхоплены ветрам, агонь перакінуўся на суседнія дамы. І вось ненажэрнае полымя ахапіла некалькі драўляных пабудоў. Пажар гатовы ўжо быў перакінуцца на наступную хату. Але старая жанчына, якая жыла ў ёй, распранулася дагала, распусціла валасы і з абразом моўчкі абышла вакол хаты тры разы. Здарыўся цуд, пажар не толькі мінуў яе хату, а неўзабаве зусім спыніўся. Насамрэч мы не ведаем, як яно было, але назіраем пераканаўчую веру ў старажытныя абрады і вераванні, якія дайшлі да нас з мінуўшчыны. Згодна з імі, пажар быў для людзей найвялікшым бедствам і насылаўся вышэйшымі сіламі за парушэнне нейкіх маральных ці рытуальных норм у дачыненні да гэтых самых сіл. А што за сілы такія, якія маглі так жорстка караць? Найбольшая колькасць павер'яў была звязана з культам Бога-Грымотніка, па-іншаму — Перуна, які сімвалізаваў сабою «Божы агонь». 3 цягам часу, калі на нашых землях усталявалася хрысціянства, функцыі магутнага Бога-Грымотніка ўвабраў у сябе вобраз св. Ільі. I яшчэ: пажар, пасланы ім, ні ў якім разе нельга было гасіць. «Што Бог запаліў, таго гасіць не можна». Таму падчас пажару ўсе дзеянні людзей былі скіраваны не на выратаванне запаленай пабудовы, а на тое, каб агонь не перакінуўся на суседнія будынкі. І тут асноўным прынцыпам выступаў абрад магічнага «замыкання» агню з дапамогай сакральных рэчаў, якімі маглі быць і вялікоднае яйка, і асвечаны хлеб, і малако, і абраз, як у нашым выпадку. Каб суцішыць пажар, трэба было з якой-небудзь адной з гэтых рэчаў тры разы моўчкі абысці вакол запаленай будыніны і потым кінуць яе ў якасці ахвяры ў агонь. Такія дзеянні лічыліся самым лепшым сродкам суцішыць стыхію. У некаторых рэгіёнах Беларусі, у тым ліку і ў в. Кукарава, абрад «замыкання» рабілі голыя дзяўчаты ці старыя кабеты. Гэта па старажытных вераваннях павінна было ўзмацніць дзейнасць абраду. Таму што, па-першае, аголенасць чалавека сімвалізавала сабой вяртанне да першаснай чысціні і бязвіннасці. Згадайце абрад хрышчэння, папулярны не толькі для хрысціянскага светапогляду. Па-другое, здымаючы адзенне, чалавек тым самым набліжаўся да касмічных стыхій і іх магутных сіл, да якіх звяртаўся па дапамогу. Але па дапамогу і спрыянне ў справе чалавек павінен быў звяртацца моўчкі. Бязгучнасць — неабходнае патрабаванне многіх старажытных абрадаў і рытуальных дзеянняў старадаўніх людзей, у тым ліку і былых беларусаў. Бо маўчанне — гэта адна з асноўных прыкмет нябожчыкаў-продкаў, якія перасяліліся ў іншасвет. Таму, каб забяспечыць сабе поспех, людзі падчас кантакту з тым светам, з продкамі, павінны былі захоўваць маўчанне. Toe, што абрад выконваўся абавязкова жанчынамі, прычым, менавіта самымі бязгрэшнымі з іх, мы тлумачылі раней. А вось чаму яны пры гэтым распускалі валасы, трэба патлумачыць асобна. Нашы шматлікія казкі, легенды і паданні, замовы, словам, увесь той духоўны скарб, які застаўся нам у спадчыну ад нашых продкаў, сведчыць: валасы заўсёды ўяўляліся жыццядайным і магутным патэнцыялам, у якім былі злучаны фізічныя і духоўныя сілы чалавека. Старажытныя людзі верылі, што доўгія шыкоўныя валасы жанчыны і густая, пульхная барада мужчыны прыносяць ім шчасце і багацце, што маніпуляцыя валасамі можа забраць у чалавека сілу і здароўе, зрабіць старога маладым, і, наадварот, ператварыць маладога ў старога. Адначасова нашы продкі лічылі, што валасы з'яўляюцца самым актыўным сродкам энергетычнага сілкавання людзей ад космасу. Таму жанчыны пры родах, пры варажбе, падчас ткацтва, жалобы і г.д. абавязкова распускалі валасы, што набліжала іх да касмічных першапрыродных стыхій, адкуль яны, згодна з міфалагічнымі ўяўленнямі, чэрпалі жыццёвыя сілы.
Што паведаміў нам камень «Пястун»
Слухаючы расповеды сучасных жыхароў вёскі Кукарава, якія захавалі спрадвечныя традыцыі продкаў, мы зусім выпусцілі з-пад увагі тое, дзеля чаго і наведалі вёску. Гаворка ідзе пра легендарны камень, якім некалі ганарылася вёска, і пра які пісалі і Тытусь Саподзька, і Юрка Віцьбіч, і Міхась Мялешка. Дзякуючы ім, у літаратуры захаваліся два паданні пра незвычайны камень, які ў народзе называюць «Пястун». Першае паданне гаворыць нам пра тое, што яго ні ў якім разе нельга чапаць, а хто парушыць забарону і зварухне — назаўсёды страціць зрок. У другім паданні гаворыцца, што некалі на месцы Кукарава быў старажытны замак, якім валодала прыгожая княгіня Рагна. Нечакана прыйшла бяда: на замак і яго жыхароў напалі ворагі. Княгіня і яе падданыя адважна абараняліся, але сілы былі няроўнымі. Каб яе багацце і царкоўныя рэліквіі не патрапілі ў рукі ворагаў, княгіня і святар закапалі іх на гары, а на тое месца паклалі вялікі камень, на які наклалі смяротнае закляцце. З тых часоў скарб ніхто і не можа адкапаць, бо баіцца паплаціцца жыццём.
У вёсцы мы пачалі распытваць пра камень. Як высветлілася, пра яго ўсе чулі, а прыпомніць, дзе ён знаходзіўся, ужо ніхто не змог. На пытанне, чаму камень мае назву «Пястун», адказалі, што чулі ад сваіх дзядоў, як тыя падчас Свята Піва ў мястэчку Пагост, што ў некалькіх кіламетрах ад Кукарава, каб памерацца сілай, пераносілі той камень на нейкую адлегласць, на якую хто быў здатны. А калі вярталіся дахаты, камень вярталі на месца. Так і высвятлялі — хто з мясцовых мужчын мацнейшы. Такім чынам, мы даведаліся, што камень усё ж такі, насуперак паданням, зрушвалі з месца. І не проста зрушвалі, а дзякуючы яму, мясцовыя волаты мераліся сілай. Такія рытуальныя спаборніцтвы былі вельмі характэрнымі і папулярнымі ў даўнія часы і праводзіліся на сакральных мясцінах падчас нейкіх культавых дзеянняў. У дадзеным выпадку, такім дзеяннем з'яўляецца Свята Піва. Дарэчы, піва раней лічылася абрадавым напоем, і сакрэт яго прыгатавання быў вядомы толькі абраным асобам. Напрыклад, у адных вёсках піва варыла спецыяльна вылучаная сям'я, якая строга захоўвала сакрэты піваварэння. У іншых жа вёсках на Пакровы піва варылі толькі дзяўчаты, а на Духаў Дзень — замужнія жанчыны. Часам гэта маглі рабіць толькі спецыяльна прызначаныя старыя. Месца прыгатавання піва таксама мела сакральны характар. Адбывалася дзеянне звычайна ці каля царквы, ці на гары, ці на ўскрайку вёскі, ці на беразе ракі. Падчас варкі піва спяваліся абрадавыя песні і праводзіліся рытуальныя спаборніцтвы.
Камяні, на якіх танчылі
Недалёка ад вёскі Быкавічы Бярэзінскага раёна, што на адлегласці каля
10 кіламетраў ад в. Кукарава, знаходзіцца яшчэ адзін культавы аб'ект, які мае
назву Вялікі Камень. А мы пра яго ведаем ад геолагаў, у прыватнасці ад В.
Вінакурава, які ў 1988 годзе праводзіў тут даследаванні і зрабіў абмеры каменя -
волата. Даўжыня каменя каля пяці метраў, шырыня — каля чатырох, а над зямлёй ён
узвышаецца на метр. Згадзіцеся, памеры ўражваюць. І таму, калі геолагам
расказалі паданне, што на свята раней тут танчыла 12 пар, яны не вельмі
здзівіліся. А знайсці Вялікі Камень нам дапамог жыхар вёскі Быкавічы, які прывёў
нас у даволі густы лес, дзе пасярод паляны і ляжаў наш гігант. Глядзелі на яго і
слухалі нашага правадніка, які расказваў, што камень цяпер не такі вялікі, бо з
часам ён урастае ў зямлю, а вось раней, каб узлезці на валун, трэба было ставіць
драбіны. Вось мы і вырашылі праверыць — колькі ж людзей змесціць яго пляцоўка.
Нас з шафёрам было дзевяць чалавек, плюс сам праваднік — Георгій Уладзіміравіч,
і ўсе мы цудоўна там размясціліся. Праўда, было трошкі цеснавата, і не да
танцаў, якія тут нібыта рэгулярна адбываліся яшчэ ў часы маладосці бацькі
правадніка. Тады быццам на ім танчылі ўжо не 12, а 6 пар моладзі.
Камень, на якім танчаць, быў па архіўных дадзеных і ў в. Казлоў Бераг. Адна з яго назваў — «Кадрыль-камень». Расказваюць, што некалькі разоў на год сюды з'язджаліся паны і рабілі маёўкі каля каменя, танчылі на ім. Богу гэта не спадабалася, ён раззлаваўся і паслаў Перуна на камень, пасля чаго той раскалоўся на дзве часткі. 3 тых часоў камень стаў лічыцца святым, побач паставілі драўляны крыж. Тут маліліся Богу, а дажджавую ваду з выемак выкарыстоўвалі як лекі пры хваробе вачэй.
На жаль, камень не захаваўся. Жыхар з суседняй вёскі Мачэск паведаміў нам, што камень быў знішчаны пры меліярацыі ў 60-я гады XX ст.
Валуны, якія раней былі жывымі істотамі
Працягваем падарожнічаць па Бярэзінскім раёне. 28 кастрычніка 2001 г. мы
накіроўваемся ў в. Волы, дзе знаходзяцца легендарныя камяні-валы. Яшчэ ў
1928 г. у кнізе «Камень у вераваннях і паданнях беларусаў» М. Мялешка згадвае
гэтыя валуны і прыводзіць наступнае паданне: “Адзін чалавек усё не верыў, што
на Вялікдзень даўжыня дня сапраўды павялічваецца, і вырашыў гэта праверыць.
Таму, калі настала свята, ён запрог валоў і пайшоў араць поле, каб паглядзець,
ці больш ён узарэ ў гэты дзень зямлі, ці не. Але за тое, што ў святы дзень той
пачаў працаваць, Бог разгневаўся на яго і ператварыў чалавека і яго валоў у
камяні. А заадно і жонку, якая ў гэты час прынесла снедаць, і сабачку, што
прыбег за ёю, і ручнік, які быў пасланы для снедання і, вядома, гаршчэчкі, у
якіх знаходзілася ежа”.
У вёсцы Волы апытваем людзей, адна жанчына вядзе нас за вёску, і каля лясной дарогі мы бачым два вялікія, роўныя па памерах валуны. Адлегласць паміж імі якраз на валова ярмо. Паданне пра камяні жанчына прыводзіць амаль тое ж, з невялікімі варыяцыямі. Аказваецца, што камяні перад намі — скамянелыя мужык і валы, а скамянелыя жонка і сабачка знаходзяцца ў невялікай рэчцы Клева, што цячэ непадалёк. «Пайшла прынесці мужыку вадьі і там акамянела, а, можа, хацела памыць гаршкі, хто яго ведае... Цяпер вада разлілася. і камянёў не відно, — кажа жанчына — а так можна нават іх і разгледзець, адзін камень паболей, і некалькі маленькіх побач». Жанчына расказвае, што яшчэ зусім нядаўна людзі, калі праходзілі каля камянёў, хрысціліся. Ці то ад боязі, ці то ад пашаны вялікай, цяпер ужо невядома.
«Трэба абракнуцца, бо Бог засцярэжыць»
Выязджаем на шашу і спыняемся каля жанчын, якія прадаюць журавіны. Пытаемся,
як знайсці святую крыніцу, пра якую даведаліся яшчэ ў в. Волы. Адна з жанчын
згаджаецца стаць нашай правадніцай. Едзем па шашы да павароту на в.
Карытніца. Насупраць павар які і прыводзіць нас да святой
крынічкі. 3 невысокага насыпу пры самай дарозе мы бачым невялікую, узятую ў
цэмбравіну, ладную крынічку. Па сходах спускаємся да яе і бачым драўляны крыж,
абвешаны, як старажытны ідал, шматлікімі абракальнымі ручнікамі і стужкамі. На
левым брусе з-пад стужкі вытыркаецца шмат папяровых грошай і дзесяцікапеечная
расійская манета. Наша правадніца гаворыць, што на Макаўё (Макавей) сюды некалі
прыязджаў бацюшка і асвячаў моркву, мак, жыта і інш. Але ўжо гады два-тры ніхто
не прыязджае, але бабулькі з вёскі Карытніца штогод прыходзяць да крыжа, як
надасца вольная гадзіна, прыбіраюць старыя стужкі і ручнікі, вешаюць новыя,
адным словам, даглядаюць святое месца, не даюць яму заняпасці.
Затое, у іх роднай вёсцы на старадаўніх могілках знаходзіцца амаль спарахнелая драўляная капліца, адрамантаваць якую сваімі сіламі яны не ў стане, а трэба, бо для вяскоўцаў каплічка вельмі каштоўная, там яны моляцца, там адпяваюць сваіх нябожчыкаў перад тым, як правесці іх у апошні шлях.
Могілкі ж у вёсцы і сапраўды вельмі старажытныя. Над замшэлымі каменнымі надмагіллямі ўзвышаюцца архаічныя каменныя стоды-крыжы, дзе - нідзе перавязаныя чырвонымі стужкамі і самаробнымі фартушкамі. А каб патрапіць у каплічку, трэба ступіць на вышчарблены ад часу вялізны пляскаты валун. Агледзеўшы яго ўважліва, мы прыходзім да высновы, што, хутчэй за ўсё, ён з'яўляўся некалі язычніцкім ахвярнікам, які месціўся на гэтай могілкавай горцы. З усталяваннем хрысціянства, функцыя ахвярніка паступова згубілася, прызначэнне яго забылася, але памяць пра святасць каменя, патрэбнасць яго людзям працягвала жыць і пасля таго, як на горцы пабудавалі уніяцкую каплічку, а замест ганка да яе выкарысталі гэты унікальны валун. Звонку каплічка выглядае не лепшым чынам. Шэрае, паточанае шашалем дрэва месцамі спарахнела, дах дзе-нідзе правіс і, па словах бабулек, у дождж моцна працякае. Заходзім у саму каплічку і... слупянеем. На чыста выбеленых сценах вісяць абразы, абгорнутыя старадаўнімі ручнікамі, некалі старанна вытканымі і вышытымі кабетамі з вёскі Карытніца. На некаторых абразах вісяць і сённяшнія ручнікі, набытыя ў краме, і акуратна вышытыя на сучасны ўзор. Алтар таксама ўпрыгожаны ручнікамі. І паўсюль зіхаціць чырвань вышыўкі на малочнай белі палатна. Старадаўнія васьміпраменныя зоркі чаргуюцца з сучаснымі краскамі-кветкамі. У адным з куткоў на абраз павешаны ільняны абыдзённік, які для жыхароў вёскі асабліва каштоўны, бо вытканы быў падчас апошняй вайны і ўвабраў у сябе энергію і майстэрства некалькіх жанчын. Гэтыя жанчыны, празваныя ў народзе «чыстымі», бо былі сярод іх толькі вельмі старыя кабеты і зусім маладыя дзяўчаты, раніцай 1943 года сабраліся ў адной з карытніцкіх хат. І за дзень, нічога не еўшы і не піўшы, моўчкі пралі кудзелю, ткалі ручнік. Калі палатно нарэшце было выткана, яго абнеслі вакол вёскі і ахвяравалі каплічцы — павесілі на стары абраз з выявай Святога Юр'я. Падчас гэтага дзеяння жанчыны абракаліся і прасілі ў Бога дабрыні, міласэрнасці, спагадлівасці, выратавання душы не толькі для сябе і аднавяскоўцаў але і для ўсяго роду чалавечага.
Старажытныя дулебы і іх таямніцы
А заканчваецца наша падарожжа наведваннем вёскі Дулебы, што недалёка ад Мачаска. Дарэчы, тапонім, які паходзіць ад слова «дулебы», даволі распаўсюджаны на тэрыторыі Беларусі. Як вядома з гісторыі, так называлася ўсходнеславянскае аб'яднанне плямён, якія ў VI—VII ст. ст. жылі на тэрыторыі Валыні і правабярэжнай частцы Сярэдняга Падняпроўя. У канцы VIII — пачатку IX стагоддзя дулебы перасяліліся на поўдзень Беларусі. Таму няма нічога дзіўнага, што нам даўно хацелася пабываць у адной з такіх вёсак, куды, магчыма, некалі перасялілася старажытнае племя славян, паглядзець на іх нашчадкаў, паслухаць іх легенды і паданні, зафіксаваць іх звычаі. Тым больш, што адно з такіх паданняў было апісана Г. Татурам у 1878 г.
У паданні распавядаецца, што на беразе ракі Ольса ў лесе стаяць два валуны, якія па форме нагадваюць слупы. Адзін з іх трохі вышэйшы за другі, а паміж імі невялікі круглы камень... Адкуль жа ўзяліся тыя камяні? Расказваюць так: «Некалі жыў тут народ Дулы, народ гэты быў вельмі спакойны і спагадлівы. Аднойчы іх князь Кумар выйшаў адным ранкам са свайго дома і ўбачыў на зямлі выразны след ад колаў. Затурбаваўся князь, бо Дулы не ведалі на той час кола. Прайшоў час, і неўзабаве з'явіўся тут другі народ, якім кіраваў князь Гуд. Гуд выклікаў Кумара на паядынак і адсек яму галаву. У тую ж хвіліну абодва скамянелі. Дык вось: вышэйшы камень — Гуд, ніжэйшы — Кумар, а маленькі круглы —галава Кумара»...
Гэтае паданне, якое, несумненна, звязана з гісторыяй племені дулебаў, выклікае шмат думак і пытанняў, на якія ў нас пакуль няма адказаў. Як аказалася, сённяшнія жыхары вёскі не ведаюць такога падання. Затое мясцовы ляснік Мікалай Шмарлоўскі паказаў нам у лесе вялікую колькасць курганоў, даволі значных па памерах і абкапаных неглыбокімі раўчукамі. Магчыма, тут пахаваны тыя самыя дулебы. Але сцвярджаць гэта дакладна мы не можам, таму што сучасныя археолагі яшчэ не дабраліся да гэтага месца. На жаль, частка курганоў па-варварску знішчана і парушана падчас вайсковых вучэнняў. Наш праваднік расказаў, што курганы ў гэты перыяд выкарыстоўваюцца як маскіровачны сродак для танкаў, іх хаваюць у сярэдзіну кургана і робяцца незаўважанымі для ўяўнага ворага. 3 курганоў зроблены капаніры.
Калі вярталіся ў аўтобус, ляснік паказаў нам на ўскрайку лесу невялікі чорны, быццам абпалены ў печы, камень. Яго аплаўленыя бакі былі вільготнымі пасля нядаўняга дажджу і льсніліся, нібы шкло, у дзённым святле. М. Шмарлоўскі сказаў, што яшчэ гады два таму каменя тут не было і адкуль ён з'явіўся, ніхто з мясцовых не ведае, але мяркуюць, што, магчыма, гэта метэарыт, які пераадолеў высокатэмпературныя слаі атмасферы і завітаў у госці на старажытную зямлю дулебаў. Ці так гэта? Зноў таямніца. І як тут не згадаць Міколу Гусоўскага: «Край наш — дзівосны прыстанак загадак і цудаў...»