Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Хто з нас не чуў ад бацькоў або бабуль такі выраз, як «Соль табе ў вочы, галавешка ў зубы»? Вельмі ёмістае і запамінальнае выслоўе, вмаўленае ў хвіліны абурэння, непаразумення, крыўды. А вось што гэтыя словы з'яўляюцца пэўнай формулай, якой нашыя далёкія продкі надавалі магічны сэнс, многія нават і не здагадваюцца. Тым не менш, прыведзены вышэй прыклад - скарочаная форма замовы ад сурокаў. У некаторых мясцінах Беларусі яна гучала так: «Соль у вочы ад суроцы, дзяркач у зубы, гаршчок - паміж шчок, клубок нітак - паміж лытак». Такое словазлучэнне не з рэпертуару асобных знаўцаў, яго павінна была ведаць і практыкавала кожная гаспадыня. Яшчэ больш, такую замову неабавязкова было нават вымаўляць. Каб засцерагчыся ад непрыязнага ці занадта надакучлівага пагляду, дастаткова прамовіць яе ў думках.
Дык што ж за з'ява такая - замова, у чым яе сакрэт і магія?
Імкненне да спрадвечнага
Разабрацца ў няпростым для нашай культуры пытанні дапаможа кніжка «Замовы», што выйшла ў выдавецтве «Беларусь» у 2009 г. Яна прысвечана вывучэнню надзвычай архаічных фальклорных тэкстаў магічнага характару і абраду іх маўлення. Укладальнікамі і ідэйнымі натхняльнікамі выдання з'яўляюцца кандыдаты філалагічных навук, шчырыя і руплівыя даследчыкі традыцыйнай спадчыны беларусаў Лія Салавей і Уладзімір Васілевіч. Дарэчы, старадаўнія тэксты замоў прапануюцца ўвазе чытачоў не ўпершыню. Акадэмічная серыя «Беларуская народная творчасць» у 1992 г. выпусціла першае выданне «Замоў», дзе старажытныя сакральныя тэксты сістэматызавала, уклала, напісала ўступны артыкул і каментарыі доктар філалагічных навук, прафесар Галіна Барташэвіч. Што тычыцца аднаго з цяперашніх аўтараў - Ліі Салавей, яе даследаванні друкаваліся ў часопісе «Роднае слова», але найбольш грунтоўна і поўна апублікаваны ў 5-м томе серыйнага шасцітомнага акадэмічнага выдання «Беларускі фальклор». У. Васілевіч усё жыццё займаецца вывучэннем старажытнай спадчыны і проста не мог не сутыкнуцца з замовамі, традыцыйнай магіяй продкаў. Пад ягоным кіраўніцтвам студэнты-першакурснікі Беларускага дзяржаўнага педагагічнага універсітэта імя Максіма Танка на працягу паўтара дзесятка гадоў збіралі і запісвалі «сучасныя» вусна-паэтычныя замовы, якія ў апрацаваным выглядзе і ўвайшлі ў выданне. Асаблівасць гэтага матэрыялу ў тым, што сабраны ён не ад прафесіянальных шаптуноў, а ад самых звычайных бабуль, якія заўсёды ведалі некалькі магічных прыёмаў і ўжывалі іх у штодзённай практыцы.
Дзякуючы Ліі Мацвееўне і Уладзіміру Аляксандравічу сабраны матэрыял дэталёва вывучаны, адсартаваны і размеркаваны па раздзелах.
Нашы продкі ўяўлялі Сусвет цэласнай сістэмай, якая дзейнічае па сваіх законах, і, натуральна, чалавечае жыццё павінна ім падпарадкоўвацца. Таму значная колькасць замоў мае сацыяльную і побытавую прадвызначанасць. Гэта і лекавыя замовы, і замовы-абярэгі, і любоўныя, і звязаныя з ураджаем, а таксама такія, якія тычацца важных з пункта гледжання традыцыйнай культуры стадый у жыцці чалавека, як народзіны, вяселле і пахаванне.
У кнізе на першы план пастаўлены любоўныя «замовы-прысушкі», замовы на каханне і на яго спыненне, расстанне. Сістэматызуючы матэрыял, аўтары прасочваюць жыццё чалавека, яго дашлюбную пару, калі ўзнікаюць праблемы фарміравання сям'і, перажываюцца цяжкасці адносін паміж сужэнцамі. Новы этап - цяжарнасць жанчыны, роды, гадаванне дзяцей. Другі раздзел прысвечаны замовам-лекам на цяжарнасць, захаванне плода, на лёгкія роды і магічныя дзеянні над дзіцём. Потым ідуць засцерагальныя замовы-шэпты ад прыродных стыхій: грому, маланкі, агню, пажару, ветру, ад ведзьмаў, чараўнікоў і злыдухаў, ад страху перад памерлым, ад ліхіх людзей, ад напасці ворагаў і звяроў і г. д. Карацей, ад усялякіх перашкод і нечаканых пагроз, з якімі нашым продкам даводзілася сутыкацца. Пералік небяспек вельмі паказальны і сведчыць пра светапогляд беларуса, разуменне ім навакольнага свету, дзейсных сіл і свайго месца ў жыцці.
Чацвёрты і пяты раздзелы прысвечаны ахоўна-папераджальным і гаючым, лячэбным замовам: ад ліхога вока, праклёнаў, сурокаў, нячыстай сілы, пярэпалаху, розных хвароб. Нягледзячы на тое, што ў наш час добра лечацца і хваробы вачэй, і зубны боль, і звіхі-пераломы, ды шмат чаго іншага, тым не менш, людская памяць захоўвае шмат замоў супраць падобных захворванняў.
У шостым раздзеле прапануюцца ўвазе замовы ад сухмені, каб вялася гаспадарка, пчолы раіліся, куры несліся і расліны давалі добры ўраджай, каб свойская жывёла вялася і не хварэла, каб шукаліся грыбы і ягады ў лесе... Сёмы і апошні раздзел цалкам прысвечаны такой сакральнай для жыцця і гаспадаркі нашых продкаў жывёле, як кароўка. Апісваюцца магічныя дзеянні і падчас першага веснавога выпасу жывёлы на Юр'я і на Вялікдзень, даюцца прыклады замоў ад ваўкоў, ад усялякай бяды на пашы і для аховы скаціны ў лесе. А каб кароўка заўсёды была здаровай, не брыкалася, не скінула плод і давала шмат малака, народная памяць захавала шматлікія замовы ад розных каровіных хвароб, ад яе сурокаў і подзіваў, ад малочных ведзьмаў і чараўнікоў. Прыведзеныя магічныя дзеянні і формулы, прысвечаныя ёй, амаль цалкам супадаюць з падобнымі дзеяннямі, накіраванымі на чалавека, атаясамліваюць жывёлу з гаспадарамі і сведчаць пра важнасць гэтай хатняй жывёлы ў светапоглядзе язычнікаў-беларусаў.
Калі знаёмішся з замовамі, іх вербальнай часткай і спалучанымі з ёю дзеяннямі, прыходзіш да высновы, што ў народа вельмі глыбокая схільнасць да традыцыйных ведаў і імкненне пры любых абставінах захаваць сваю духоўна-магічную спадчыну.
Агульныя вытокі
Замовы, якія ў тэрміналогіі маюць яшчэ такія назвы як «шэпты», «словы», «малітвы», «абярэгі», «нагаворы», «лекі», на думку большасці даследчыкаў, найбольш архаічная спадчына не толькі беларускай культуры. Яны сягаюць сваімі каранямі ў агульную індаеўрапейскую традыцыю, характэрны практычна для ўсіх старадаўніх культур. Пра тое, наколькі важкія і неабходныя былі замовы ў старажытных арыяў, можна меркаваць па тым, што ведычныя кнігі ўключаюць у сябе нароўні з «Рыгведай» ( «ведай гімнаў»), «Яджурведай» («ведай ахвярных формул») і «Самаведай» («ведай напеваў») яшчэ і «Атхарваведу» - «веду атхарванаў», або, літаральна, «веду замоў». Гэта, па сутнасці, вялікі збор малітваў-замоў і рытуалаў, якія існавалі задоўга да нашай эры. Нягледзячы на розныя прыродна-геаграфічныя ўмовы, зусім адрозныя арганізацыі грамадства, знаходзіцца многа агульных тэм, турбот і небяспек, што прымушалі і старажытных індыйскіх арыяў, і нашых еўрапейскіх продкаў звяртацца да магіі. Іх і нас, цяперашніх, турбавалі праблемы, як найхутчэй выклікаць каханне, нейтралізаваць саперніка, як палепшыць дабрабыт сям'і, абараніцца ад злыдухаў і чараўнікоў, уратавацца ад маланкі і пажару і г. д. Нават кароткі пералік сведчыць пра тое, што некаторыя чалавечыя праблемы вечныя.
Асноўная маса замоў запісана ў XVII-XX стст. Таксама існуе некалькі тэкстаў з архіўных дакументаў, якія тычацца XV-XVI стст. Вядомая найбольш старажытная замова датуецца XII ст. Выяўлена яна на берасцяным скрутку пры раскопках старажытнага Ноўгарада. Але замовы існавалі задоўга да іх пісьмовай фіксацыі. Ды і ў той ці іншай меры існуюць і сёння. Шэраг даследчыкаў лічыць, што на аснове тэкстаў замоў магчыма не толькі меркаваць пра старажытнае ўяўленне светабудовы нашых продкаў, але і выкарыстоўваць іх у якасці рэканструкцыі агульнай і непарушнай міфалагічнай сістэмы.
Народжаныя і навучаныя
Увогуле, сама прырода замоў, іх вытокаў дыктуе шматпланавы выбар аспектаў даследавання і комплексны падыход да іх вывучэння: семантыка і структура тэксту, яго мова і паэтыка, сувязь з міфам і абрадам і да т. п. Да таго ж, замова разглядаецца навукоўцамі як тэкст, што валодае асаблівай структурай, як спецыфічны фальклорны жанр і як прагматычнае дзеянне па ліквідацыі шкоды. Абрады, дзеянні або формулы-замовы, звязаныя з верай у звышнатуральныя здольнасці чалавека, якія могуць уздзейнічаць на сілы прыроды, лёс, істоты і прадметы, называюцца магіяй, або чарадзействам. У аснове магіі ляжыць уяўленне, нібыта пэўнае дзеянне выклікае адпаведную жаданую з'яву. Замовы прамаўляліся нашымі продкамі як з пазітыўнай мэтай, так і з негатыўнай. Да прыкладу, калі выпраўляліся ў дарогу, то гаварылі наступнае: «Еду ў дарожку, Госпадзі Божа ўперадочку, Свята Мацер пасерадочку, а я, грэшніца, пазадочку» або «Я за парог, а за мной Бог. Неба і зямля, беражы мяне» і г. д. Такія замовы павінны забяспечыць поспех і засцерагчы ад знешніх непажаданых уплываў. А вось іншы прыклад: «Праз парог пераступаю, гадзюкаю выпаўзаю, усім ворагам рот затыкаю. Я не іду, а еду чорным валом, каб ва ўсіх маіх урагоў язык стаў калом»; або шаптанка на ворага: «Шмат гваздзёў табе ў ногі, ні шляху табе, ані дарогі. Амінь». Гэта ўжо зусім іншыя славесныя жаданні, яны заклікаюць нанесці шкоду пэўнаму чалавеку, выклікаць у яго хваробу.
Для замоў характэрны такі пачатак, у якім аднаўляецца своеасаблівая структура свету. Да прыкладу, замова ад дзяцінца (ад пярэпалаху, спуду дзіцяці) пачынаецца так: «Першым разам, лепшым часам, у чыстым полі стаіць явар зялёны, пад тым яварам - камень муровы. На тым камені стаіць царкоўка...» або «На моры на акіяне, на востраве Буяне ляжыць камень, на тым камені сядзела Прасвята Багародзіца...» Такі міфічны сюжэт разгортваецца, як правіла, у пэўнай прасторы - у цэнтры сусвету, на святым для ўсіх славян востраве Буяне (Руяне) пасярод мора, або на камені пад сакральным Дрэвам Жыцця - Яварам. Характэрны і зварот да зорак або зораў, дрэў, прыродных стыхій, міфічных істот. У якасці выканаўцы замовы можа выступіць асоба, зацікаўленая ў ягоным поспеху, ці чараўніца, знахар, да якіх звярталіся па дапамогу. Ахоўныя замовы, як і многія іншыя, нярэдка залежалі ад непасрэднага загаду чараўніка пэўным варожым сілам не шкодзіць чалавеку. Замова супраць злой долі прамаўлялася шаптуном цвёрдым загадным чынам: «Каціся клубком, доля злая, нядобрая, разлучніца, каціся, не цягніся, ля парога не круціся, за ганак не чапляйся, на варотах не вісні! Мае словы моцныя. Хто маё слова парушыць, то будзе яму ліха, нядобра».
Замову ад дзіцячых хвароб прамаўляла маці дзіцяці, або баба-павітуха, ці спецыяльна запрошаная суседка, або знахарка. Вымаўленне лекавых замоў суправаджалася масажам, элементамі гіпнозу. Хвораму давалі піць «нагавораную» ваду, зелле, раілі выконваць тыя ці іншыя правілы ці прытрымлівацца забароны. Нескладанымі замовамі ад бародавак, ад удару і крывацёку, пры сустрэчы з ваўком або змяёю і да т. п. валодаў кожны чалавек.
Прамаўленне тэкстаў старажытных малітваў выглядала як рытуал. Вельмі важна было, хто і якім чынам агучваў замову, а таксама абставіны, пры якіх усё дзеялася. Прысутнічала ў замовах і магічная сімволіка лічбаў. Тэкст паўтараўся тры разы, дзевяць, дванаццаць... Цікава, што будучую вядунню або шаптуху ніколі не вучылі ні чытаць, ні пісаць, а сакральную інфармацыю перадавалі толькі вусна. Так рабілі для таго, каб таямнічыя веды не трапілі ў рукі непасвячоных ці прадстаўнікоў іншых рэлігійных вучэнняў. Магчыма, дзякуючы такім захадам мы сёння можам вывучаць старадаўнія тэксты замоў.
Паводле народнага пераканання, чараўнікі былі «народжаныя» і «навучоныя», прычым «народжаныя» шанаваліся асабліва: «Іду я за Госпадам Богам чараўнікоў пад пятамі таптаць, народжаных і навучоных. Нараджоныя на свеце жывуць, а навучоныя ў сыру зямлю ідуць». Як правіла, замовы шапталі, не прагаворваючы словы выразна, і адначасова рабілі сімвалічныя дзеянні: хрысціліся, сплёўвалі, вычэрчвалі магічныя колы, звярталіся да рэчаў, якія сустракаліся ў тэксце і г. д. Найбольш удалым часам лічылася ранішняя або вячэрняя зара, на зары адбываліся ўсе лекавыя замаўленні. Месца вызначалася зместам самога тэксту. Да прыкладу, замова на добры сон дзіцяці была звернута да курэй і агучвалася ў іхняга седала. Шмат якія матывы замоў непасрэдна адлюстроўваюць пэўныя абрадавыя дзеянні. Так, для аховы скаціны ў лесе трэба было ўзяць нож, стаць над парогам сваёй хаты і гаварыць: «Госпадзі памажы. Стань у лесе пнём, у полі камянём». Пасля чаго нож утыкалі ў сцяну над парогам. А для таго, каб намовіць каго-небудзь на вернае каханне, не таргуючыся, куплялі маленькі замок, клалі яго пад парог у чаканні прыходу патрэбнага чалавека. Калі той пераступаў праз парог, замок адразу замыкалі, прыгаворваючы: «Як замок цяпер ніхто не адамкне, так і нас з табою ніхто не разлучыць». Замок і ключ трымалі пры сабе альбо кідалі ў глыбокую ваду. Калі ж замок адамкнуць, то каханне адразу прападзе.
Ранейшыя боствы і цяперашнія святыя
Такім чынам, замова з'яўляецца характэрным складнікам кожнай архаічнай культуры. У той жа час, кажучы менавіта пра славянскі фальклор і беларускі, у прыватнасці, варта адзначыць - шмат якія тэксты разам з імёнамі язычніцкіх багоў напоўнены хрысціянскімі персанажамі і тэрміналогіяй. Яшчэ больш, найважнейшыя функцыі тых старадаўніх бостваў былі перанесены на хрысціянскіх святых. Імёны ж багоў падпалі пад пераслед з боку царкоўных іерархаў. Таксама і абраднасць, звязаная з іх ушанаваннем, у большай ці меншай меры была перанесена на адпаведнага святога. Народ, які тысячагоддзямі жыў пэўным укладам і выпрацаваў асабістае светабачанне, адно з цэнтральных месцаў у якім займаюць асаблівыя адносіны да Боскага, не мог умомант адмовіцца ад рэлігіі дзядоў і прадзедаў. Немагчыма адвучыць ад таго, што было натуральным на працягу многіх і многіх стагоддзяў, гэта проста супярэчыць усім вядомым законам чалавечай псіхікі. Жыццё нашых продкаў, іх гаспадарчая дзейнасць, быт, культура і мастацтва былі непарыўна звязаны з язычніцтвам, прасякнуты яго светапоглядам. Таму ў выніку ўзаемадзеяння, зліцця хрысціянства і старадаўняй веры адбылося тое, што ў навуцы завецца двухвер'ем. Вядома шмат царкоўных дакументаў, якія фармальна асуджаюць хрышчаных людзей, але па сваім светапоглядзе язычнікаў, якія здзяйснялі абрады сваіх продкаў. «Павучэнні супраць язычніцтва» нароўні з летапісамі, жыццеапісаннем святых і іншымі пісьмовымі помнікамі сталі асобным жанрам літаратуры ранняга сярэднявечча. А гэта гаворыць толькі пра актуальнасць яе з пункта гледжання царквы і, у сваю чаргу, пра папулярнасць язычніцтва.
Як ужо адзначалася, узаемадзеянне пануючай рэлігіі з верай дзядоў фактычна прывяло да перайменавання старажытных багоў у хрысціянскіх святых з захаваннем у большай ці меншай ступені іх першапачатковых функцый. Таму ў многіх замовах сустракаюцца звароты да Госпада Бога, прачыстае Маці, Ісуса Хрыста, якія замянілі ранейшых апекуноў-памочнікаў. Яшчэ больш, сфарміраваўся свой вобраз святога сямейства. Галоўным выступае Гасподзь Бог, Бог-Бацька, Пан Бог, далей ідзе Святая Матачка Прачыстая і іх сын Ісус Хрыстос. Але найперш за ўсё ў замовах звяртаюцца да Маці Божай, якая часам падаецца як народная лекарка. Яна кветкі-зёлкі збірае, каб лячыць хворых: «У нядзельку рана ясна сонца ўсходзіць, святая Марылька ды па полі ходзіць. Па полі хадзіла, кветкі збірала, звіх укладала».
Як вядома, на вобраз Маці Божай перайшлі функцыі старадаўніх багінь: вясновага кахання Лады і Макошы - Нябеснай Папрадухі, пазнейшай Параскевы Пятніцы. Што тычыцца іншых святых, якія сустракаюцца ў сакральных тэкстах, яны таксама замянілі ранейшыя боствы. Так, функцыі Вялеса як «скоцега бога» былі перанесены на святога Уласія, а як бога зямлі і падземнага свету, бога тайных ведаў і варажбы - на святога Міколу. Функцыі Перуна як бога маланак і навальніцы - на Ілью-прарока, як ваяводы нябеснай дружыны - на Міхаіла-архангела. У замове ад чарадзейства чытаем: «О Святы Міхаіл, страсный ваявода нябесных сіл. Забірягі мяне ад чырадзейства...» На Святога Юр'ю перайшлі рысы паганскага бога Ярылы - маладога бога-ваяра, які кожную вясну адраджаўся з памерлых, упарадкоўваў прыроду, «адпіраў нябёсы», апекаваўся земляробствам, ваўкамі і коньмі. У адной з замоў супраць грому трэба было звяртацца амаль да ўсіх святых памочнікаў хрысціянскага пантэона: «Святы Мікола, Святы Юрый, Святы Ілья, спасі ад грому мяне і тых людзей, што каля мяне».
Мэты і асаблівасці замоў
Мэты выкарыстання замоў шырокія. Яны адыгрывалі значную ролю ў народнай медыцыне, у любоўных, бытавых і грамадскіх адносінах. Нярэдка іх роля зводзілася да ірацыянальных метадаў уздзеяння на навакольны сусвет. Не выключаны і рацыянальны характар уплыву некаторых відаў замоў на чалавека. Значнасць намаўлення і роля слова прызнаны сучаснай навукай. Яго тэрапеўтычны эфект шырокавядомы. Да таго ж, замова як улюбёны магічны сродак была ў нашых продкаў універсальным ахоўным комплексам прамоўленага слова і дзеяння, якое магло адхіліць ці нават адмяніць непажаданыя падзеі. Так, калі верабей ці іншая птушка стукалася ў шыбу, гэта лічылася благім прадвесцем і магло азначаць, што душа памерлага кагосьці кліча, хоча забраць з сабою. Тады хутка сказаная замова адварочвала прадвесце, скіроўвала яго «за далёкія далі»: «Верабей-пташка, як бы ні было табе цяжка, нясі наша ліха за сіне мора, за белыя хвалі, за далёкія далі».
Апроч функцыянальнага прызначэння шмат якія замовы вызначаюцца яшчэ і сапраўднай паэтычнай прыгажосцю. Пра збліжэнне іх з паэтычнымі жанрамі нагадвае рытмічнасць. Апроч эстэтычнай ролі яна адыгрывае і практычную. Гэта - неабходны інструмент замоў, што забяспечвае магічную сілу і нароўні з іншымі прыёмамі і стратэгіямі дзейнічае на стан рэчаў у свеце. Уяўленне пра рытм з'яўляецца адной са старажытных асноў усёй светабудовы і ўласціва практычна кожнай традыцыйнай культуры. Да таго ж, рытмічнасць з пункта гледжання міфалагічнага мыслення ўспрымаецца як наглядная форма ўпарадкавання Сусвету - змена пораў года, сутак, розных перыядаў у жыцці чалавека. Ва ўсім гэтым - прыродны рытм нашага Космасу. Наследуючы закону падобнага, гэты рытм павінен паўтарацца на ўсіх узроўнях - ад боскага да чалавечага. Таму, сыходзячы са старажытных вераванняў, розныя тэхнікі ўзаемадзеяння з духамі прыроды, продкамі і багамі, у прыватнасці, славесныя звароты да іх, магчымы толькі ў рытмізаванай форме, якой і з'яўляюцца тэксты замоў. Замова - традыцыйная і рытмічна арганізаваная формула, якую чалавек лічыў магічным сродкам для дасягнення розных практычных мэт. Тэксту замоў прыпісвалі бясспрэчную сілу прымусовага ўздзеяння на людзей і прыроду. І толькі таму, што ён асаблівым чынам рытмічна арганізаваны. Адсюль зразумела, чаму значная колькасць старадаўніх духоўных тэкстаў мае таксама рытмізаваную форму, пачынаючы ад шумерскіх храмавых тэкстаў або старажытнаарыйскай «Рыгведы» да скандынаўскай «Старшай Эды».
Існуе вялікая колькасць замоў, у якіх падборам моўных сродкаў ствараюцца яскравыя казачныя вобразы. Яны быццам адчыняюць дзверы ў іншы чароўны свет. Прыклад - ахоўная замова ад чорнага ліха, дзе толькі адным паўтарэннем прыметніка «чорны» дасягаецца незвычайны эфект: «Шоў чалавек, сам чорны, у чорнэ обуўся, у чорнэ одзеўся, чорным подпаразаўся, чорну шапку надзеў, чорну сокеру на плечах несэ, чорного дуба порубаў да на чорну рэку попускаў...»
Такім чынам, у сакральных тэкстах замоў адлюстроўваецца гарманічны і напоўнены годнасцю светапогляд нашага народа-творцы, пачцівыя адносіны да прыродных стыхій і магічнае ўз'яднанне з імі, глыбіня шматвяковых духоўных пошукаў. Чытаючы замовы, мы міжволі адчуваем магутную і выдатную душу нашых продкаў, якая размаўляе з намі з далёкіх тысячагоддзяў.
Бывае, замова заканчваецца магічнымі словамі кшталту: «...Гэтым маім словам ключ і замок. Замок замкну, а ключ аднясу пад Латыр-камень. Амінь», або «Мая замова доўгая, мае словы моцныя, ніхто мае словы не парушыць, маю справу не зрушыць!..» І калі такія словы не прамовіць услых або ў думках, замова можа не падзейнічаць і будзе безвыніковай. Таму тэксты замоў могуць служыць не толькі дасягненню жаданага эфекту, але і для здабывання першапачатковай гармоніі і ўпэўненасці ў сваіх сілах, згубленай некалі некаторымі з нас...