Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
У самым цэнтры гэтай гісторыі знаходзіцца Беларусь. У яе абсягі трапляе Латвія, Германія, Аўстралія, Брытанія. Але, прынамсі, да апошняга часу, беларускія рэаліі амаль не гучалі ў прэсе і ў кнігах, якія ўжо паспелі з'явіцца. Гэта гісторыя пра габрэйскага хлопчыка з Койданава Ілью Гальперына ў гады Другой Сусветнай вайны - не толькі пра цуд выратавання, але і пра цану выжывання. Неверагодныя абставіны і сенсацыйнасць падзей, нават на фоне той вайны, ужо былі тэмай жывых абмеркаванняў. Але некаторыя сюжэты так і засталіся непрагаворанымі.
Уратаванне
Нагадаем для пачатку канву гісторыі. Койданава ад чэрвеня 1932 г. стала Дзяржынскам і цэнтрам польскай аўтаноміі ў БССР, якая пратрымалася да 1937 г. Калі горад быў заняты немцамі, першае, што гаспадарліва зрабіла новая ўлада - ўтварыла гета, куды былі сабраныя ўсе мясцовыя габрэі. Ужо 21-22 кастрычніка 1941 г. насельнікі Койданаўскага гета, а гэта каля 1600 чалавек, былі расстраляныя ў бліжэйшым лесе. Экзекуцыю, праўдападобна, праводзіў літоўскі паліцэйскі батальён. Цяпер мы можам рэканструяваць, што менавіта ў ноч з 21 на 22 кастрычніка 1941 г. пяці- ці шасцігадовы Ілья (узрост можна назваць толькі ўмоўны) проста ўцёк з гета і са свайго роднага гораду - напярэдадні маці сказала, што заўтра яны загінуць: "Ты павінен быць адважным, мусіш трымаць за руку браціка, калі будзем выходзіць з дому".
Але ўратаваўшыся, Ілья выпадкова апынуўся каля месца знішчэння і стаў на адлегласці сведкам забойстваў: «Я быў амаль знішчаны горам. Памятаю кусаў руку, каб ня плакаць наўзрыд. Я баяўся, што мяне знойдуць у лесе. Не памятаю дакладна, што было потым. Напэўна, я некалькі разоў губляў прытомнасць. Гэта было жахліва. Калі страляніна спынілася, я ня ведаў, куды ісці, таму схаваўся ў лесе, бо ня мог вярнуцца дахаты. Я застаўся зусім адзін».
Далей былі блуканні па зімовых лясах і вёсках - хто падкормліваў, а ў каго, трэба меркаваць, бадзяга проста краў харчы. Значна пазней наш герой прыгадваў: «Я грукаўся ў хаты, і людзі давалі мне лусту хлеба, але казалі, каб я сыходзіў. Ніхто мяне не прытуліў». Ілья выжыў дзякуючы адзежы, якую здымаў з забітых жаўнераў.
Талісман
У нейкі момант уратаваны габрэйскі хлопчык натрапіў на латышскі батальён, які пазней стаў часткаю Вафэн-СС. Ілья Гальперын да гэтага часу ня можа зразумець, чаму латышскі сяржант Екабс Куліс пашкадаваў яго. Ільі дапамагло тое, што ў яго была арыйская знешнасць, і яны абодва змаглі захаваць таямніцу яго сапраўднага паходжання. Такім чынам, ён набыў новае імя і новую біяграфію: мяркуемы беларускі сірата стаў "сынам палка" латышскай пранямецкай вайсковай адзінкай (цяпер мы ведаем, што гэта быў 18 Курляндскі ахоўны батальён), яму далі імя Ульдзіс Курзэмніекс, што азначае курзэмец, жыхар Курзэме (Курляндыі) - заходняй правінцыі Латвіі. Для маленькага жаўнера спецыяльна пашылі мундзір, які вельмі яму падабаўся. Разам з латышскімі вайскоўцамі Ульдзіс пабываў і на Ўсходнім фронце - пад Волхавам, у аблозе Ленінграда. Урэшце, ён стаў своеасаблівым талісманам латышскага аддзелу.
Мы можам толькі здагадвацца, што яшчэ пабачыў маленькі жаўнер у Беларусі і на фронце. Але не менш напоўненым сімваламі было яго жыццё ў Рызе. Тут, у гэтым старажытным горадзе Ульдзіс патрапіў пад апеку сям'я Екаба Дзэніса - героя барацьбы за незалежнасць Латвіі і дырэктара шакаладнай фабрыкі "Лайма", вядомай таксама і ў пазнейшыя савецкія часы. З прадукцыяй "Лаймы" звязаны яшчэ адзін сюжэт з жыцця Ульдзіс - захаваўся нямецкі прапагандысцкі фільм, у якім маленькі хлопчык у нямецкім мундзіры абыходзіць у шпіталі параненых жаўнераў Вермахту і раздае ім шакаладкі той самай фабрыкі. Нават дзеці змагаюцца - такі быў лейтматыў стужкі. Праўдападобна, гэты фільм аглядаў Гітлер і даў санкцыю на пашырэнне знятай хронікі. Так габрэй з Койданава стаў сімвалам нацысцкай прапаганды - "самым маладым жаўнерам Райху". Фільм паказвалі ва ўсіх нямецкіх кінатэатрах і Ульдзіс вельмі ганарыўся сваёй ролью. Што таксама выглядае амаль фантастычным - стужку гэтую ўжо ў наш час знайшлі ў фондах Латвійскага архіву кінафотадакументаў.
Амаль ідылічнае жыццё Ульдзіса ў Рызе скончылася з паспяховым наступам Чырвонай Арміі. 21 кастрычніка 1944 г., у трэцюю гадавіну знішчэння Койданаўскага гета, Ульдзіс Курземніекс, разам з сям'ёй Дзэнісаў, назаўжды пакінуў Латвію на борце лайнера "Генерал Штойбэн". Гэты карабель на працягу 1944 г. здзейсніў некалькі эвакуацыйных рэйсаў, вывозячы з Латвіі і Літвы мясцовых цывільных і параненых нямецкіх жаўнераў. І менавіта лайнер "Генерал Штойбэн" 10 лютага 1945 г. удала патопіць субмарына пад камандаю будучага пасмяротнага Героя Савецкага Саюзу капітана Марынеску. Тады на дно пойшло 3,5 тысячаў чалавек - больш, чым у катастрофе "Тытаніка".
Успамін
Як бы то ні было, Ульдзіс трапіў у Германію, пасля акупацыі якой знаходзіўся ў лагерах для перамешчаных асобаў у Заходняй зоне, а ў 1949 г. выехаў у Аўстралію. Там яго імя было адаптаванае на ангельскі лад - Алекс Курзэм, а далей пачаліся размераныя клопаты жыхара шчаслівай краіны. Падвоенае жыццё, здавалася б, заставалася ў мінулым: «З'язджаючы з Еўропы, я сказаў сабе: "Забудзься на мінулае. Ты едзеш у новую краіну, пачынаеш новае жыццё. Адключыся і нават ня думай пра гэта. Я ўсім казаў, што мае бацькі загінулі ў часе вайны, але ў дэталі не ўлазіў"». Курзэм так шмат перажыў у дзяцінстве, што рэшту жыцця вырашыў правесці як сапраўдны латыш - не спяшаючыся, не прыцягваючы да сябе ўвагі.
Нешта змянілася ў канцы 1990-х - рыхтуючыся да аперацыі, Алекс спужаўся, што можа памерці пад чужым іменем. Тады ў 1997 г., нікога не папярэджваючы, ён адправіўся ў Оксфард, дзе ў слынным універсітэце выкладаў культурную і сацыяльную антрапалогію яго сын Марк. І распавёў яму ўрыўкі сваіх успамінаў, якія, аказваецца, захаваліся, схаваныя ў самых далёкіх частках мозгу Алекса. Ужо Марк Курзэм, узброены веданнем методык і архіваў, распачаў пошук сапраўднай біяграфіі свайго бацькі.
Вяртанне
У Дзяржынску, па вуліцы Кастрычніцкай, 12 яны знайшлі нават дом Гальперыных, 1900 году будоўлі. Цяпер там жыве беларуская сям'я К. Няма толькі печы для хлебу, а выгоду па-ранейшаму на двары. Беларуская правінцыя па якасці жыцця так мала змянілася ад пачатку ХХ ст. ! Прыходзяць і сыходзяць людзі і этнасы, час жа застыў.
Але далейшыя пошукі прынеслі новыя сенсацыі. Аказалася, што бацька Ільі, Саламон Гальперын, сёння ўжо нябожчык, тады выжыў, бо з пачаткам вайны падаўся на ўсход. Пасля вайны ён стварыў новую сям'ю, а ягоны сын друкар Эрык Гальперын і сёння жыве ў Мінску.
Марк Гальперын напісаў кнігу "Талісман. Раскрыццё тайны нацысцкага маленства майго бацькі" ("The Mascot: Unraveling the Mystery of My Jewish Father's Nazi Boyhood", 2007). Пасля прачытання рукапісу адзін з прафесараў-скептыкаў Марка засумняваўся ў праўдзівасці ўспамінаў Алекса Курзэма, мяркуючы, што хлопчык быў нашмат старэйшым і сам далучыўся да нацыстаў. А зараз, маўляў, ён перапоўнены пачуццём віны і пакутуе ад так званага "сіндрому несапраўднай памяці". Нью-Йоркская Асацыяцыя Ахвяраў Халакосту таксама ўсумнілася ва ўспамінах Алекса і патрабавала прыцягнуць койданаўскага аўстралійца да адказнасці за супрацоўніцтва з карнікамі. Але пасля таго, як габрэйская даследчая група з Мінска пацвердзіла штам з таго, што распавёў Алекс Курзэм, даследчыкі Халакосту змянілі сваю рэзалюцыю.
Алекс Курзэм стаў медыйнай персонай. Апроч мноства паведамленняў у прэсе, з'явілася яшчэ адна кніга, якую напісалі два журналісты польскай "Газеты Выборчай" Пётра Глухоўскі і Марцін Кавальскі - "Ня трэба мяне забіваць" ("Nie trzeba mnie zabijać", 2008). У кастрычніку 2007 г. яны запрасілі аўстралійца ў Польшчы, дзе правялі багата часу ў размовах і ў падарожы з ім па краі. Апроч самой неверагоднай гісторыі журналістаў цікавіў хоць нейкія сляды повязі героя з Польшчай. Таму яны з цікавасцю рэагавалі на асобныя слова Алекса, якія ён памятаў з далёкага дзяцінства. Напрыклад, слова "папіросы" - ага, гэта па-польску, не "сігарэты", як па-расійску...
Сам Алекс Курзэм не ўкаранёны ні ў якую нацыянальную традыцыю - ён вымушана парваў з латышскім асяроддзем, быць жа аўстралійцам - зусім не абавязкова мець англа-саксонскае паходжанне. У яго нічога няма ад габрэйскай традыцыі, якую яму па-просту не паспелі прышчапіць - і гэта асабліва відаць у стужцы Мар'і Дрэгер "Усё, каб жыць", знятай па выніках паездкі Алекса ў Польшчу. У Варшаве ён апынуўся ля сінагогі і мясцовыя юдэі, даведаўшыся пра гісторыю Курзэма, прапанавалі наладзіць яму супольную малітву. На развалінах свайго жыцця Алекс не верыць ні ў воднаго Бога. І гэта відаць - як пры юдэйскай малітве яму было ніякавата. Калі ж Пётра Глухоўскі і Марцін Кавальскі запыталіся ў Алекса, кім ён сабе адчувае, то той адказаў: "Хутчэй беларусам, чым габрэем".
Да такога адказу я быў найменш усяго падрыхтаваны. Колькі ведае тае Беларусі Алекс Курзэм!? Толькі тое, што там жыла ягоная сям'я... Але і цяпер там жывуць яго брат, пляменнікі, кузіна. Здаецца, я зразумеў. Беларусы - гэта як гліна, як прырода. Яны ёсць, але яны і нейтральныя. Імі можа стаць амаль кожны, калі хто захоча і калі паўстане такі выбар.
А як з Латвіяй?
Як толькі Алекс у 1997 г. пачаў узгадваць і гаварыць, з боку латышскай супольнасці Аўстраліі на яго пасыпаліся прэтэнзіі, што ён нішчыць добрае імя грамады. А яшчэ раней раздаваліся ананімныя тэлефонныя званкі і прыходзілі лісты: "Ты ёсць адным з нас, быў пры тым, усё бачыў. Маем на цябе вока ўвесь час... Жыццём абавязаны толькі нам... Маўчы".
Калі сяржант Екабс Куліс у 1942 г. знайшоў сірату, ён зразумеў, што той габрэй. Латыш не проста змаўчаў, але загадаў і знойдзенаму хаваць таямніцу. Напэўна ж, і сёння Алекс распавёў са сваёй службы яшчэ не ўсё.
Беларускі гісторык Аляксей Літвін спецыяльна вывучаў дзейнасць латышскіх паліцэйскіх батальёнаў у Беларусі. Трэба нагадаць, што акупаваная немцамі Беларусь была ўключана ў Райхскамісарыят Остланд з сядзібай у Рызе. А. Літвін высветліў, 18-й латышскі паліцэйскі батальён, у якім служыў Курзэм, у колькасці 395 чалавек, прыбыў у аператыўнае падпарадкаванне камандавання паліцыі бяспекі Беларусі ў маі 1942 г. з Рыгі. У далейшым батальён дыслакаваўся ў Стаўбцах. А. Літвін адзначае, што "ў гістарычнай памяці беларускага народа аб латышскіх паліцэйскіх батальёнах... засталіся негатыўныя звесткі як аб карніках, многія з якіх размаўлялі па-расійску і вызначаліся жорсткасцю ў адносінах да беларусаў".
Вельмі гучную прэс-канферэнцыю правёў 12 сакавіка 2009 г. у Маскве Алесь Белы, дзе заявіў, што ў карных аперацыях на тэрыторыі Беларусі ўдзельнічала не менш 10 латышскіх батальёнаў. Інфармацыю з той прэс-канферэнцыі вельмі актыўна распаўсюдзілі латвійскія СМІ, даўшы ёй адпаведную назву - "Латышоў абвінавачваюць у генацыдзе беларусаў".
Як атрымалася, што немцам удалося рэкрутаваць у свае вайсковыя адзінкі досыць вялікую колькасць латышоў? Актыўны ж удзел гэтых латышскіх аддзелаў у масавых знішчэннях габрэяў, а таксама ў карных акцыях супраць вясковага беларускага насельніцтва (яны знішчалі "як мага болей рускіх") задакументаваны.
У многім такія звыродлівыя формы рэакцыі сталі рэалізацыяй нацыянальных комплексаў латышоў, якія ад ХІІІ ст. знаходзіліся пад нямецкім панаваннем - нават тады, калі краем кіравалі Рэч Паспалітая, Швецыя ці Расія. І трэба адчуць увесь жах латышоў, калі іхняя рэспубліка, першая іхняя дзяржава, была акупаваная 17 чэрвеня 1940 г. Саветамі. На іх зямлю прыйшла ўлада, якая не прызнавала прыватнай уласнасці і для якой не існавалі асабістых правоў. Савецкі напад выглядаў на ўварванне варвараў. Масавыя дэпартацыі з Латвіі пачаліся ўжо ў 1941 г. і дасягнулі піку 14 чэрвеня - у той дзень было выслана больш за 15 тыс. чалавек. Таму зусім не дзіўна, што калі часткі Вермахта ў тым жа месяцы ўвайшлі ў Латвіі, латышы ўпершыню ў сваёй гісторыі з энтузіязмам віталі немцаў. Невялікі край даў найбольш з усёй Еўропы жаўнераў у войскі Вафен-СС - больш чым венгры, нарвегі, фіны і эстонцы разам узятыя. Супраць Чырвонай арміі і партызанаў ваявала каля 150 тыс. латышоў. Трэба сказаць, што латышскія жаўнеры разам з немцамі на тэрыторыю Латвіі біліся да апошняга - Курляндская групоўка, так званы "Курляндскі кацёл", здалася толькі 9 мая 1945 г., ужо пасля капітуляцыі самой Германіі.
Латышы дорага заплацілі за супрацоўніцтва з немцамі - пасля вайны высяляліся цэлыя мястэчкі, дэпартацыі пазбавілі Латвію яе нацыянальнай эліты, а народ - шчыльнай сувязі са сваёй зямлёй. Быў штучна створаны дэфіцыт працоўнай сілы, які папаўняўся за рахунак імігрантаў пераважна з РСФСР.
Сёння латышскія гісторыкі і палітыкі вельмі чулліва рэагуюць на ўсе абвінавачванні ў саўдзеле латышскіх вайсковых аддзелаў у генацыдзе габрэяў. Калі ў Чэхіі рыхтаваўся пераклад кніг Марка Курзэма "Талісман", латвійская амбасада як афіцыйную інфармацыю распаўсюдзіла рэцэнзію на тэкст кнігі. У гэтым тэксце даследчык з Музею акупацыі Латвіі Ульдзіс Нэйбург пералічыў шэраг фактычных недакладнасцяў у кнізе.
Сам жа Алекс Курзэм у шматлікіх інтэрв'ю падкрэслівае, што ён удзячны латышам, якія яго выратавалі. У адказ на абвінавачванні латышоў ён адказвае, што адносна яго яны заўжды паступалі добра. "Яны занялі месца маіх бацькі і маці".