Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Przystępując do rozpatrywania naszego tematu, należy odejść od jednoznacznych ocen informacji empirycznych i przygotować się na nieoczekiwane zwroty. Ewentualnych wniosków nie należy też traktować, jako jedynie możliwych.
W białoruskim społeczeństwie i pośród tamtejszej klasy politycznej istnieje kilka poziomów odbioru i przekazu informacji na temat dziedzictwa Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zacznijmy od obrazu Wielkiego Księstwa, który tworzony jest na oficjalnym poziomie państwowym.
1. Zewnętrzny poziom werbalny
1.1. Wystąpienia publiczne władz najwyższych
Prezydent Republiki Białorusi, Aleksander Łukaszenka, nie tak często, lecz dość regularnie odnosi się do kwestii Wielkiego Księstwa
Litewskiego i dziedzictwa historycznego narodu białoruskiego. Jeden z ostatnich epizodów tego typu miał miejsce 7 lutego 2012 roku, gdy podczas ceremonii wręczenia nominacji profesorskich i dyplomów doktora habilitowanego Aleksander Łukaszenka podkreślił, że: "W środowisku naukowym nie ustają próby odesłania w zapomnienie słowiańskich korzeni narodu białoruskiego, rozwodnienia naszej przeszłości w historii zarówno Polski, jak i Litwy"
[1].
Możemy znaleźć i bardziej jednoznaczne wypowiedzi. I tak, w listopadzie 2005 roku, na spotkaniu ze studentami Mohylewskiego UniwersytetuPaństwowego im. Arkadzia Kuliaszowa, prezydent Białorusi oznajmił, że "zwolennicy dawnych czasów z powagą mówią o Wielkim Księstwie Litewskimi i pomijają milczeniem sytuację całkowitej podległości i uzależnienia Białorusinów, która miała miejsce w tym niesamodzielnym średniowiecznym księstwie" [2]. W zasadzie można byłoby poprzestać na powyższych cytatach, aby zilustrować stanowisko oficjalne władz Republiki Białorusi na temat okresu w historii Białorusi, który trwał około 550 lat. Byłoby to jednak błędem.
Nie mniej znane są i inne wypowiedzi prezydenta Białorusi dotyczące dziedzictwa historycznego Wielkiego Księstwa Litewskiego. 18 grudnia 2008 roku, podczas spotkania z przedstawicielami mediów ogólnokrajowych, Aleksander Łukaszenka oświadczył: "Ano pomyślisz sobie, jacyś tam Białorusini… Ktoś nas nazywa <<niewielkim krajem>>. Nie jesteśmy małym krajem! Przykładając miarę europejską jesteśmy stosunkowo dużym krajem. Szkoda tylko, oczywiście, że liczba naszej ludności stanowi zaledwie jedną trzecią tego, co być powinno. Ale to też jest rzecz do naprawienia… Oto i oświadczyliśmy twardo - to jest nasza ziemia. Stworzyliśmy na tej ziemi suwerenne państwo. Mówimy, że jest to niezależne państwo. Myśmy je stworzyli! [...] W układzie stosunków międzynarodowych zajęliśmy przynależne nam miejsce. I zaczęło się to nie dzisiaj. Nie musimy sobie przyswajać tego osiągnięcia. To już było. Dochodzimy do tego od dawna. Wiecie - jeszcze od czasów Rusi Kijowskiej, księstw Połockich, Turowskich, Wielkiego Księstwa Litewskiego. We wszystkich tych czasach, ziarnko po ziarnku, stopniowo powstawało to, co mamy dzisiaj. Nie mówiąc już o okresie radzieckim" [3].
Możliwe, że właśnie ten ostatni cytat najpełniej odzwierciedla poglądy władz Białorusi na temat problemu pamięci historycznej, ponieważ porusza różne aspekty historii tego państwa. Można mówić też o pewnych stałych elementach, obecnych we wszystkich wypowiedziach prezydenta Łukaszenki odnoszących się do historycznych korzeni Białorusi - jest to apelowanie do słowiańskich korzeni i podkreślanie nieprzerwanej, wielowiekowej etnicznej i kulturowej historii Białorusi.
1.2. Informacje oficjalne
Ciekawe informacje można znaleźć na oficjalnej stronie internetowej prezydenta Republiki Białorusi. W zakładce Гісторыка-культурны патэнцыял Беларусі [4] (Historyczny i kulturalny potencjał Białorusi) mowa o tym, że "Białoruś to przepiękny kraj, położony w środku Europy, gdzie zachowały się nietknięte krajobrazy i archaiczna, tradycyjna kultura. Zamieszkuje tu jeden z narodów wschodniosłowiańskich - Białorusini".
Jeśli chodzi o etnogenezę Białorusinów pada stwierdzenie że "na przełomie VIII i IX wieku przemieszanie Słowian z zamieszkałymi tu plemionami Bałtów i Celtów doprowadziło do powstawania związków plemiennych - Krywiczy, Dregowiczy i Radzimiczy, które legły u podstaw narodu białoruskiego".
O Wielkim Księstwie Litewskim na stronie internetowej prezydenta Republiki Białorusi mówi się z dumą: "W średniowieczu Białorusini i Litwini stworzyli w Europie potężne państwo, największe od czasów Imperium Rzymskiego. Państwo to, Wielkie Księstwo Litewskie, rozciągało się od brzegów Bałtyku po Morze Czarne. Wokół starodawnej stolicy - Nowogródka - zjednoczyły się liczne narody słowiańskie i bałtyckie. Język starobiałoruski był w tym czasie językiem państwowym". Szczerze mówiąc podobne stwierdzenia były w pełni uzasadnione w tekstach białoruskich działaczy narodowych z końca lat 80-tych i początku 90-tych XX wieku. Na stronie internetowej oficjalnych władz Białorusi są jednak dość zaskakujące.
Co jeszcze kryje owa strona internetowa?: "Po sławetnym zwycięstwie w 1410 roku pod Grunwaldem, z którego Białorusini mają prawo być dymni, stopa najeźdźcy przez wiele wieków nie stanęła na białoruskiej ziemi." Faktycznie, wypowiedź ta jest cytatem z tekstów autorstwa Michasia Tkaczowa [5], historyka i archeologa, reprezentującego w swoim czasie Białoruski Front Narodowy (BFN) i restytuowaną Białoruską Partię Socjaldemokratyczną Gromada (BSDG). W tym wypadku należy jednak skoncentrować uwagę na Tkaczowie jako historyku, a nie polityku.
Dziedzictwu kulturowemu okresu Wielkiego Księstwa Litewskiego poświęcony jest poniższy ustęp: "Lata pokoju sprzyjały rozkwitowi kultury białoruskiej, która rozwijała się w nurcie europejskiego Renesansu i Reformacji. Świadectwem tego są wybitne osiągnięcia białoruskich działaczy nauki i kultury. Najwybitniejszym z nich był Franciszek Skoryna. Ten pedagog i prekursor drukarstwa na samym początku XVI wieku przetłumaczył i wydał Biblię w języku białoruskim. Wcześniej w Europie były tylko tłumaczenia na język niemiecki i czeski".
Ciekawie i w sposób nie pozbawiony kompromisu oceniono utworzenie Rzeczpospolitej: "W 1569 roku w wyniku Unii Lubelskiej zostało utworzone państwo federacyjne, które łączyło Wielkie Księstwo Litewskie i Polską Koronę - Rzeczpospolitą, arystokratyczną republikę narodu białoruskiego, polskiego, litewskiego i ukraińskiego". I dalej: "Blok tematyczny, poświęcony Wielkiemu .Księstwu Litewskiemu nieoczekiwanie kończy się w sposób wojowniczy: "Życie kraju w następnych epokach przybiera tragiczny obrót. Białoruś, znajdująca się na skrzyżowaniu szlaków europejskich łączących Wschód i Zachód, zawsze stanowiła łakomy kąsek dla najeźdźców, stając się na długie lata areną wielu walk i niekończących się podziałów. Wojny Państwa Moskiewskiego z Rzeczpospolitą w XVII wieku toczyły się głównie na białoruskich terytoriach. W ich wyniku zabito lub zniewolono połowę ludności i zburzono większość miast".
Ciekawe jest to, że rosyjskojęzyczna wersja strony internetowej tych informacji nie zawiera (strona jest dostępna w trzech wersjach językowych - białoruskiej, rosyjskiej i angielskiej). Natomiast wersja anglojęzyczna zawiera więcej personaliów z dziejów kultury:
"The geographic vicinity of the Grand Duchy of Lithuania to the countries of Central and Eastern Europe as well as a high level of the country's spiritual development fostered progressive ideas of the Renaissance and the Enlightenment. At that time a lot of Belarusians were known all over the world. The great Belarusian and East-Slavonic enlightener, publishing pioneer and thinker Francysk Skaryna ranked second to none. During his period of work in Prague in 1517-1519, he translated and published 23 books of the Bible, using words and structural patterns of the Old Belarusian language. By that time the Bible had only been published in German (1445) and Czech (1448). Skaryna's followers such as Mikoła Husoŭski, the author of a poem in Latin, called "The Song about the Aurochs" (1523, published in Krakow), Symon Budny, who wrote a number of works not only in Old Belarusian, but also in Polish and Latin, were famous in the Europe of that time" [6].
Pozostaje tylko dodać, że wszystkie te informacje są sygnowane przez Służby Prasowe Prezydenta Republiki Białorusi.
2. Podręczniki i pomoce dydaktyczne
2-1. Podręczniki szkolne
Problem opracowania nowych i korekty starszych podręczników do nauki historii dla szkół średnich w ciągu ostatnich 15 lat budzi kontrowersje w białoruskim społeczeństwie. Należy podkreślić, że proces korygowania podręczników składał się z kilku etapów. Procesy te zostały uogólnione w 2010 roku w projekcie badawczym Białoruskiego Instytutu Badań Strategicznych (BISS - Belarusian Institute for Strategic Studies) "Geneaologia historycznej pamięci Białorusinów w kontekście praktyki edukacyjnej" (autorka projektu - Tatiana Ostrowska) [7].
Analiza materiału dydaktycznego oraz jego odniesienie do kontekstu historycznego i społeczno-politycznego czasów wydania poszczególnych podręczników pozwoliły na podzielenie całego kompletu pomocy dydaktycznych na trzy części, które następnie poddano analizie porównawczej:
· Lata 1993-1995 - "antykolonializm" ("nacjonalizm");
· Lata 1996-2001 - dominacja "rewolucyjnej" panslawistycznej/rusycystycznej ideologii z elementami restauracji radzieckiej" [8] (według określenia Andrieja Kozakiewicza);
· Lata 2002-2009 - okres budowy ideologii państwa białoruskiego.
Analiza danych pozwala na stwierdzenie, że historia Białorusi w kształcie w jakim jest ona przedstawiana w podręcznikach szkolnych wskazuje na transformacje społeczno-polityczne zachodzące w społeczeństwie. Jednocześnie jest ona nośnikiem wartości przyjętych w tym lub innym okresie w dyskursie władzy. Pamięć historyczna, jako istotny element identyfikacji narodowej, z zasady jest tworzona przez dyskurs władzy nie wprost, lecz pośrednio, przy pomocy podmiotów procesu edukacyjnego.
Poniższe zestawienie pozwala porównać sposób omawiania zagadnień dotyczących Wielkiego Księstwa Litewskiego przedstawianych w podręcznikach szkolnych w trzech wspomnianych okresach.
Tablica 1. Interpretacja wybranych wydarzeń w podręcznikach szkolnych w latach 1993-2009
Pochodzenie Białorusinów
Lata 1993-1995
Pokojowe współistnienie Słowian i Bałtów na obszarze współczesnej Białorusi w V-VIII wieku Wspólnoty Wschodnich Słowian (między innymi, plemion Radzimiczów, Dregowiczów, Krywiczów) są uważane za bezpośrednich przodków Białorusinów. Brak odniesienia do dawnej Rusi Kijowskiej. Białorusini, Ukraińcy, Rosjanie to wschodni Słowianie i to ich łączy. Podkreśla się, że pochodzenie nazwy "Ruś" nie zostało wyjaśnione, jednak dokładnie wiadomo, że od X do XII-XIII wieku nazwa "Ruś" rozprzestrzeniła się na ziemie zajmowane przez współczesną Białoruś.
Lata 1996-2001
Słowianie są wspólnotą jednorodną etnicznie ("narodowość staroruska", obejmuje ludność związków plemiennych, a następnie księstw). Dopiero około XIII stulecia zaczynają pojawiać się nieznaczne różnice wewnętrzne, które następnie doprowadziły do podziału wschodnich Słowian na Rosjan, Białorusinów i Ukraińców.
Lata 2002-2009
Narodowość przychodzi ze zmianą systemu plemiennego w średniowieczu. Na Rusi Kijowskiej - narodowość staroruska, z której zaczęły powstawać trzy bratnie narody: białoruski, ruski, (wielkoruski), ukraiński. Kształtowanie się narodowości zakończyło się w okresie Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Ziemie białoruskie, wchodzące w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Unia w Krewie (1385 r.)
Lata 1993-1995
Wielkie Księstwo Litewskie to państwo białorusko-litewskie. Połączenie się w Wielkim Księstwie Litewskim było dobrowolne. Powód połączenia - konieczność walki z zagrożeniem zewnętrznym. W czasach Giedymina trzy czwarte ludności zamieszkującej Wielkie Księstwo stanowili Białorusini. Duże znaczenie nadaje się unii w Krewie i przejściu Litwinów na katolicyzm: "W jednym państwie obok prawosławnych Białorusinów, Ukraińców i Rosjan pojawili się katolicy - Litwini". "Lecz ludność białoruska i ukraińska w większości zachowała wiarę prawosławną i kulturę narodową". W podręczniku z 1993 roku znajduje się rozdział "Przyjęcie herbu państwowego POGOŃ", w którym opisuje się jego historię.
Lata 1996-2001
Powody połączenia się Litwy i ziem białoruskich w jedno państwo - zagrożenie zewnętrzne ze strony Krzyżaków. Litwa dążyła do zwiększenia swej potęgi kosztem podporządkowanych ziem słowiańskich. Wiele "zachodnioruskich" księstw zostało wcielonych siłą. Pozostałe były zmuszone do przyłączenia się do "państwa litewskiego". Proces ten był korzystny i postępowy przede wszystkim dla Litwy, która znajdowała się na niższym stopniu rozwoju w porównaniu z ziemiami wschodniosłowiańskimi. Książęta litewscy zdobyli władzę i ziemie, którymi swobodnie dysponowali. Niezależnie od tego, że ludność słowiańska (białoruska) stanowiła większość i język ruski (białoruski) był językiem państwowym Wielkie Księstwo nigdy nie było państwem białoruskim. W paragrafie poświęconym stosunkom Wielkiego Księstwa z Księstwem Moskiewskim stwierdza się, że Moskwa uważała się za spadkobiercę Rusi, co "nie podobało się książętom litewskim i próbowali oni na wszelkie sposoby temu przeszkodzić". Czyli to właśnie książęta litewscy są przedstawiani jako agresorzy. Powody zawarcia unii w Krewie to wyłącznie realizacja ambicji Jagiełły /Jagajły/ dotyczących zdobycia ziemi i władzy. Pośród pozytywnych efektów unii w Krewie wskazuje się możliwość przeciwstawienia się inwazji Krzyżaków. Wśród negatywów - krzewienie wiary katolickiej wśród od zarania prawosławnej ludności ziem białoruskich.
Lata 2002-2009
Powstanie państwa białorusko-litewskiego jako złożona droga ku zjednoczeniu uwarunkowana zewnętrznym zagrożeniem ze strony Krzyżaków i Złotej Ordy. Litewscy książęta ciągle wikłali się w wojny domowe i walkę o władzę. Podkreśla się dobrowolne - na podstawie umowy - wejście Księstwa Połockiego w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. "Mniej więcej trzy czwarte ludności zamieszkałej w tym państwie to "ruska" ludność, jak wówczas nazywano Białorusinów". Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie dążyły do unii, ale większą konieczność jej zawarcia dostrzegała strona polska". Unia w Krewie doprowadziła do budowy kościołów na ziemiach białoruskich i krzewieniu wiary katolickiej.
Prosty naród zachował wiarę prawosławną, język białoruski, kulturę narodową. Podkreśla się wielonarodowy charakter Wielkiego Księstwa: "W jednym państwie obok prawosławnych Białorusinów, Ukraińców, i Rosjan pojawili się katolicy - Litwini, katolicy - Białorusini, katolicy - Polacy". Akcentuje się wspieranie katolicyzmu przez unię w Krewie. Rola języka białoruskiego, jako języka państwowego w Wielkim Księstwie wspominana jest przy okazji wydania Statutu Kazimierza Jagiellończyka /Sudiebnika Kazimierza/ (1468), podkreśla się też, że od czasów Olgierda (1345-1377) język białoruski był językiem państwowym. Proponuje się uczniom, aby pomyśleli dlaczego wiara stanowi czynnik decydujący w kształtowaniu się kultury duchowej. "Absolutna większość ludności wschodnio-słowiańskiej (Białorusini, Ukraińcy, Rosjanie) w Wielkim Księstwie była wyznania prawosławnego". Wspieranie katolicyzmu przez państwo i brak zainteresowania ludnością prawosławną, w opinii autorów podręcznika, osłabiało Wielkie Księstwo i przyniosło negatywne następstwa.
Walka z Krzyżakami. Bitwa pod Grunwaldem (lata 1203-1410)
Lata 1993-1995
Krzyżacy ukrywali swoje agresywne zamiary pod płaszczykiem krzewienia wiary katolickiej pośród miejscowej ludności. Księstwa Połockie i Turowskie stale i z niezłym skutkiem walczyło z Krzyżakami. Przytaczane są przykłady bohaterskich walk: Dawid Garadzieński - "sławuty - słynny", Jakau Palaczanin - "odważny żołnierz". Podkreśla się wielkie znaczenie zwycięstwa w bitwie pod Grunwaldem: Powstrzymano agresję Zakonu Krzyżackiego na Wschód, ziemie połocka i turowska w Wielkim Księstwie Litewskim otrzymały możliwość rozwoju gospodarczego. Jest to wspólne zwycięstwo Polaków, Litwinów, Białorusinów, Ukraińców, Rosjan, Czechów. Pozostają niezauważone "wyjątkowe zasługi Witolda", który wspomniany jest tylko pobieżnie, podobnie zresztą jak i Jagiełło.
Lata 1996-2001
Krzyżacy to główne zagrożenie dla ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego Ale przed bitwą pod Grunwaldem walki z Krzyżakami miały zmienny przebieg. Zwycięstwo pod Grunwaldem opisywane jest jako "jedno z najważniejszych wydarzeń w historii Litwy, Polski i tych narodów słowiańskich, którym zagrażała agresja niemiecka". O Białorusi w tym kontekście się nie wspomina. Zwycięstwo w bitwie oznaczało przede wszystkim pozbycie się przez "nadbałtyckie narody" groźby podboju przez Krzyżaków.
Lata 2002-2009
Zdobycie łupów traktuje się jako prawdziwy cel wypraw krzyżowych w tej części Europy. Działania Krzyżaków nie sprzyjały krzewieniu chrześcijaństwa (katolicyzmu). Zwycięstwo w bitwie pod Grunwaldem przedstawiane jest głównie jako zasługa Witolda oraz wydarzenie sprzyjające umocnieniu się Wielkiego Księstwa Litewskiego i Królestwa Polskiego.
Ziemie białoruskie w składzie Rzeczpospolitej. Unia Lubelska (1 lipca 1569). Rola unii brzeskiej.
Lata 1993-1995
Unia Lubelska rozpatrywana jest jako krok wymuszony w związku z zagrożeniem ze strony Księstwa Moskiewskiego. Oceniana jest niejednoznacznie: z jednej strony negatywnie, bowiem ograniczyła suwerenność Wielkiego Księstwa i pozwalała Polakom rościć sobie prawo do ziem białoruskich. Z drugiej strony jednak, Wielkie Księstwo Litewskie nie przestało istnieć po połączeniu z Polską na zasadzie równy z równym. Niezależnie od prób czynionych przez polską szlachtę, aby ograniczyć uprawnienia Litwinów, ci ostatni ciągle próbowali wywalczyć niezależność. Na potwierdzenie tej tezy przypomina się ogłoszenie Trzeciego Statutu Litewskiego w roku 1588, który oceniono jako: "najbardziej znaczące osiągnięcie w walce o niezależność państwową". Dokumentowi, jak i jego redaktorowi Lwu Sapieże przypisuje się duże i niewątpliwie pozytywne znaczenie w białoruskiej historii. Podkreśla się fakt, że Statut został wydany w języku starobiałoruskim, który zyskał ragnę języka państwowego w Wielkim Księstwie Litewskim. Jednym z następstw negatywnych zjednoczenia była stopniowa i postępująca polonizacja szlachty białoruskiej. Unia Brzeska (1596) odpowiadała zamiarom zarówno katolików, jak i prawosławnych. Społeczeństwo było przygotowane do jej przyjęcia. Jednakże unię krzewiono z użyciem siły. Prócz tego, w unickich kościołach zaczęto stosować język polski, co nasiliło antyunickie nastroje w społeczeństwie. Zamieszki antyunickie z roku 1623 doprowadziły do zmiany zasad przechodzenia do cerkwi grekokatolickiej, co sprzyjało szerszemu upowszechnianiu się unii na ziemiach białoruskich.
Lata 1996-2001
Zawarcie Unii Lubelskiej to wynik skomplikowanej sytuacji, w jakiej znalazło się Wielkie Księstwo Litewskie w wyniku wojen o Inflanty. Stwierdza się, że zdobycie Połocka przez wojska Iwana Groźnego zmusiło litewskich feudałów do zbliżenia się z Polską. Wspomina się, że Wielkie Księstwo Litewskie zachowało pewną autonomię, jednak polscy feudałowie otrzymali zezwolenie na nabywanie posiadłości ziemskich na obszarze Księstwa. Fakt ten oceniany jest negatywnie, jako że w rezultacie doprowadziło to do polonizacji kraju.
Lata 2002-2009
Pośród przyczyn zawarcia Unii Lubelskiej wymienia się chęć szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego do posiadania takich samych wolności i praw, jakie miała szlachta koronna. Druga przyczyna to katastrofalne położenie Wielkiego Księstwa w okresie wojen o Inflanty. Zjednoczenie nie było związkiem równych państw, bowiem Korona cieszyła się lepszym położeniem społeczno-gospodarczym. Korona nie wchłonęła Wielkiego Księstwa, które pozostało odrębną jednostką polityczną i gospodarczą. Dążenie szlachty do "złotej wolności" w rzeczywistości doprowadziło do jej spolszczenia. Podkreśla się zarówno niechęć do podporządkowywania się scentralizowanej władzy, jak i do uznania podziałów, przeprowadzonych przez Rzeczpospolitą. Prawosławie jest opisywane jako pierwsza i podstawowa religia na ziemiach białoruskich do chwili zawarcia unii brzeskiej. Twierdzi się, że unia została przyjęta ze względów utylitarnych, zarówno przez duchowieństwo, jak i przez kręgi rządzące Rzecząpospolitą. Pozytywną stroną unii była - w odróżnieniu od katolicyzmu - dostępność dla ludności chłopskiej oraz możliwość zachowania tradycji kulturowych wschodnich Słowian, które zanikały w przypadku przejścia na katolicyzm.
Porównanie argumentacji przytoczonej w tablicy 1 ukazuje znaczne rozbieżności w interpretacji, a nawet skrajnie różne oceny tych samych wydarzeń historycznych. Wyjątek stanowi jedynie Druga Wojna Światowa (czy też Wielka Wojna Ojczyźniana), która jest przedstawiana jako jedno z najbardziej znaczących wydarzeń w białoruskiej historii. W podręcznikach jest ona omawiana bardzo szczegółowo we wszystkich wyodrębnionych powyżej okresach.
Kolejna tablica obrazuje zmiany ocen odnoszących się do trzech najważniejszych postaci okresu Wielkiego Księstwa: wielkiego księcia Witolda, Franciszka Skoryny i Lwa Sapiehy.
Tablica 2. Ocena postaci historycznych epoki Wielkiego Księstwa Litewskiego w podręcznikach szkolnych do nauki historii Białorusi
Witold (1350-1430)
Lata 1993-1995
Zdecydowanie umacniał swoją władzę, był zwolennikiem niepodległości Wielkiego Księstwa Litewskiego, żądał od białoruskich i ukraińskich książąt wasalnych podporządkowania się jego władzy. Walczył z Jagiełłą. W podręcznikach do V-VI klasy (1993) Witold nie jest opisywany jako znacząca postać w historii Białorusi.
Lata 1996-2001
Postaci Witolda i prowadzonej przez niego polityce poświęca się dużo uwagi na jedenastu stronach podręcznika. Przedstawiany jest on jako książę prowadzący konsekwentną politykę niezależności Wielkiego Księstwa Litewskiego od Polski. Witold jest opisywany jako mądry władca, ale jednocześnie przebiegły (często zmieniał sojuszników i religię po to, aby osiągnąć cele polityczne) i twardy polityk (umiejętnie rozprawiał się ze swymi wrogami). Zwycięstwo w bitwie pod Grunwaldem to także w dużym stopniu zasługa Witolda. Ogólnie postać Witolda jest oceniania pozytywnie. Z okresem jego rządów wiąże się największy rozkwit Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Lata 2002-2009
Witold opisywany jest w samych superlatywach: sławny, mądry, wielki. W podręczniku poświęcono mu najwięcej miejsca. Za czasów Witolda Wielkie Księstwo Litewskie osiągnęło największą siłę i największe rozmiary. "Zdecydowanie wzmacniał swą władzę" - jest to podkreślane jako fakt pozytywny. Witold był rzeczywistym dowódcą zjednoczonych wojsk podczas bitwy pod Grunwaldem, a zatem także jej zwycięzcą.
Franciszek Skoryna (przed 1490 - 1551)
Lata 1993-1995
Zwany «Вялікім пачынальнікам» (Wielkim inicjatorem). Sławny syn ziemi białoruskiej, wielka osobowość nie tylko białoruskiej, ale i całej wschodnioeuropejskiej historii. W szczegółach opisywane jest życie i działalność Skoryny, przedstawiano jego działalność na rzecz oświecenia narodu białoruskiego, która określana jest mianem "sprawy świętej". Skoryna nazywany jest patriotą, lecz jego patriotyzm jest szczególny (możliwe, że taki, jaki autorzy chcieliby wykształcić u Białorusinów pod koniec XX wieku): ogólnoludzki, w który "wpleciona jest miłość do Ojczyzny i szacunek dla osiągnięć i mądrości innych narodów". Skorynie poświęcono siedem stron podręcznika i cztery ilustracje.
Lata 1996-2001
Określany jest jako "wielki syn narodu białoruskiego". Dość szczegółowo i życzliwie przedstawiano biografię Skoryny. Podkreśla się, że dążył do tego, aby książka stała się dostępna dla zwykłych ludzi. Ocenia się go również jako patriotę, który był "gorącym obrońcą ojczystego języka". Nazywanie go Rosjaninem sugeruje, że Skoryna utożsamiał się nie tylko z Wielkim Księstwem Litewskim, ale i z Księstwem Moskiewskim.
Lata 2002-2009
Postaci Skoryny nadaje się wielkie znaczenie w białoruskiej historii. Świadczy o tym także ilość miejsca poświęconego mu w podręczniku: sześć stron i cztery ilustracje. Prócz tego podkreśla się, że Skoryna to postać nie tylko o znaczeniu lokalnym (białoruskim), ale i, co najmniej, regionalnym (wschodniosłowiańskim). Świadczą o tym też tytuł paragrafu poświęconego białoruskiemu krzewicielowi oświaty: "Franciszek Skoryna to wschodniosłowiański i białoruski humanista i krzewiciel oświaty". Skoryna jest opisywany jako człowiek o "niezwykłych zdolnościach", nie tylko wydawca ale też autor przedmów i podań. Dążył do tego, aby wątki biblijne były dostępne dla zwykłego czytelnika. Skoryna to humanista, a także "gorący patriota, oddany zwolennik jedności duchowej i obywatelskiej narodu, chrześcijańskich i ogólnoludzkich wartości". "Tytan białoruskiego Odrodzenia", który zdecydowanie wyprzedził swoich rodaków. Podkreśla się, że Skoryna był jednym z najznakomitszych absolwentów Uniwersytetu w Padwie, jego portret wisi nad uniwersytecką katedrą Galileusza, w otoczeniu innych znakomitych uczonych. Podsumowuje się to stwierdzeniem, że "F. Skoryna to jeden z największych synów Białorusi".
Lew Sapieha (1557-1663)
Znany działacz polityczny i państwowy Wielkiego Księstwa Litewskiego Jeden z najbardziej utalentowanych i wybitnych przedstawicieli rodu Sapiehów. Mądry i wykształcony. Patriota Wielkiego Księstwa, który poświęcił swe życie, talenty i służbie ojczyźnie.
Lata 2002-2009
Wspomina się o przyjęciu Trzeciego Statutu Litewskiego w 1588 r., co stanowi dowód niezależności Wielkiego Księstwa Litewskiego od Polski w tym okresie. Samo nazwisko Lwa Sapiehy przy tym nie zostaje wymienione.
Wielki Książę Witold występuje w podręcznikach jako jeden z pozytywnych bohaterów białoruskiej historii. Autorów podręczników z lat 1993-1994 interesowała przede wszystkim walka o niepodległość ziem litewskich, z którą łączy się postać Witolda. Samemu Witoldowi nie poświęcano zbytniej uwagi, co było spowodowane trudnościami przy "przyswojeniu" Witolda białoruskiej historii i brakiem po dziś dzień jednoznacznej identyfikacji Witolda jako swego (białoruskiego) lub też cudzego (litewskiego) księcia. W kolejnych podręcznikach, gdy mowa o niepodległości, która jest przedstawiana jako niezależność od Polski, akcent przenoszony jest na postać Witolda, mądrego, zdecydowanego, a niekiedy nawet twardego polityka, "zdecydowanie" wzmacniającego swą władzę. Cecha ta wartościowana jest pozytywnie i być może podkreślana jest z zamiarem usprawiedliwienia twardej władzy centralistycznej w naszych czasach. Prócz tego, ważna wydaje się rola Witolda jako zwycięzcy w walce z Krzyżakami, której znaczenie akcentuje się w podręcznikach drugiego i trzeciego okresu.
Analizując proces pisania podręczników do nauki historii dla uczniów szkół białoruskich autorzy omawianego projektu badawczego wyróżniają następujące tendencje, charakterystyczne dla podręczników ostatniego okresu (2002-2009):
- powrót bohaterów historycznych, który jest reakcją na tendencję ku całkowitemu eliminowaniu bohaterskiego eposu w drugim okresie. Postacie te ulegają jednak przepuszczeniu przez filtr ideologii współczesnego państwa białoruskiego;
- stopniowe "oswojenie" przedsowieckiej historii zorientowanej na poszukiwanie źródeł państwowości białoruskiej i potwierdzenie jej dawnego pochodzenia;
- popularyzacja obrazu twardej, ale skutecznie działającej postaci historycznej.
W 2010 roku pojawiły się nowe tendencje w kształtowaniu treści podręczników szkolnych. Przykładem podręcznik traktujący o okresie od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, czyli o czasach Rzeczypospolitej. Wydarzenia związane z Unią Lubelską oceniane są w nim dosyć krytycznie, a za jej główną przyczynę uznaje się trudną sytuację wewnątrzpolityczną Wielkiego Księstwa Litewskiego podczas wojny o Inflanty: "Królestwo Polskie zgadzało się na udzielenie pomocy wojskowej jedynie pod warunkiem podpisania unii państwowej" [9]. Ogólnie jednak, odpowiednie rozdziały podręcznika przesycone są sympatią dla idei zachowania niezależności przez Wielkie Księstwo Litewskie [10].
2-2. Podręczniki uniwersyteckie
Podręczniki uniwersyteckie przeznaczone dla studentów historii z okresu ostatniego dwudziestolecia nie były przedmiotem analizy porównawczej podobnej do omówionej powyżej w odniesieniu do podręczników szkolnych. Ale
również w tym przypadku mamy do czynienia z gorącą dyskusją. Wywołało ją wydanie przez docenta Uniwersytetu Mohylewskiego, Jakowa Treszczenoka podręcznika, który zaczął się ukazywać w 2004 roku. W pierwszej dekadzie XXI wieku Jakow Treszczenok wywierał duży wpływ na dydaktykę historyczną na Białorusi jako autor podręczników szkolnych i uniwersyteckich własnego autorstwa lub pod wydawanych pod jego redakcją. Występował on także jako recenzent tego rodzaju wydawnictw.
Bezpośrednio do tematyki Wielkiego Księstwa Litewskiego odnosi się pierwsza część podręcznika autorstwa Treszczenoka [11]. W rozszerzonej i dosyć krytycznej recenzji Aleś Smalianczuk nazwał "fenomen Treszczenoka" epizodem w ewolucji "historiografii dyrektywnej" [12]. Recenzent zauważa, że "napisanie zwykłej recenzji naukowej na temat podręcznika J. Treszczenoka jest niemożliwe" i określa drugą część podręcznika "politycznym pamfletem" [13].
Jeżeli przeprowadzimy analizę części podręcznika Jakowa Treszczenoka poświęconej historii Wielkiego Księstwa Litewskiego zaskakuje znacząca liczba czysto faktograficznych błędów. Na przykład, autor utożsamia plemiona Prusów i Jaćwingów ze wschodnimi Bałtami, a koronację Mendoga datuje na 1251·, a nie 1253 rok.
Koncepcje leżące u źródeł publikacji nie są całkowicie oryginalne. Nawiasem mówiąc, Treszczenok sam daje odnośniki do prac autorów, na których autorytet się powołuje. Autor podręcznika nazywa całkowicie uzasadnionym i przekonującym wniosek Władimira Paszuto określający ustrój polityczny powstały w wyniku procesów tworzenia się Wielkiego Księstwa Litewskiego mianem "niepełnoprawnej federacji ziem litewskich i ruskich" [14]. Samo zaś Wielkie Księstwo Treszczenok określa jako federację najwyższych warstw feudalnych dwóch narodów. Według niego, w ramach tej federacji państwowość zachodnioruskich feudałów, będąca bezpośrednią kontynuacją państwowości staroruskiej, nie była już z nią tożsama - stanowiła nowy etap w rozwoju państwowości Zachodniej Rusi i nosiła w sobie syntezę litewsko-ruską. Następnie Jakow Treszczenok wyciąga dość nieoczekiwany z punktu widzenia jego poprzednich sformułowań, wniosek: "Mamy prawo rozpatrywać tę państwowość jako starobiałoruską, przejawiającą pewne różnice w porównaniu z powstającą w tym okresie na północnym-wschodzie państwowością wielkoruską" [15]. Autor pisze, że "chociaż feudałowie białoruscy ani w tamtych czasach, ani dużo później nie oddzielali siebie w sensie etnicznym od reszty Rusi, państwowość ta stała się jedną z przesłanek kształtowania się samodzielnej narodowości białoruskiej". W opinii J. Treszczenoka, rozwój w tym kierunku dostatecznie swobodnie odbywał się tylko w ciągu pierwszego półtora wieku istnienia Wielkiego Księstwa, po czym ulegało ono - Wielkie Księstwo - poważnym deformacjom. Autor ma tu na myśli procesy polonizacji elit Wielkiego Księstwa i, w efekcie końcowym, powstanie Rzeczypospolitej: "Stopniowemu zburzeniu ulegała nie tylko białoruska, ale też nierozerwalnie, historycznie z nią związana państwowość litewska" [16]. Według Treszczenoka, do drugiej połowy XIV wieku Wielkie Księstwo Litewskie pozostawało czynnikiem pozytywnym w historii Europy Wschodniej, bowiem wniosło znaczący wkład w przezwyciężenie agresji krzyżackiej niemieckich feudałów i w walkę ze Złotą Ordą. Według autora podręcznika, w XV-XVI wieku następowało stopniowe przekształcanie się systemu politycznego Wielkiego Księstwa w wariant "kresowy" państwowości polskiej [17].
Poglądy Treszczenoka nie są pozbawione wewnętrznych sprzeczności. Opierając się na koncepcjach zachodniorusizmu XIX-wiecznej historiografii rosyjskiej, autor obok poprzednich wypowiedzi, umieszcza w podręczniku następujące stwierdzenia na temat Wielkiego Księstwa Litewskiego: "W żadnym wypadku nie można go traktować, jako "państwa białoruskiego" (wersja narodowych ekstremistów) lub nawet "państwa rusko-litewskiego" (według wersji rosyjskiej historiografii przedrewolucyjnej)". "Było to państwo litewskich feudałów, początkowo dopuszczające na prawach niepełnoprawnej federacji elementy państwowości białoruskiej. I nic ponad to. To była Litwa, pozostająca w symbiozie z podległymi jej ziemiami ruskimi" [18].
Widzimy tym samym, że oficjalnie zatwierdzony podręcznik akademicki do nauki historii Białorusi w dziale poświęconym opisowi i ocenie historii Wielkiego Księstwa Litewskiego został napisany w duchu zachodniorusizmu. Jeżeli chodzi o poszukiwanie kontekstu dla oficjalnej ideologii państwowości białoruskiej jest on w pewnym stopniu nowatorski. Na tym właśnie polega ambiwalencja ocen okresu Wielkiego Księstwa Litewskiego w historii Białorusi. Mówiąc zaś o wpływach zachodniorusizmu należy podkreślić, że współczesna wersja tej koncepcji historiograficznej w porównaniu z jej prototypem stoi na niższym poziomie, czego świadectwem są znaczące błędy faktograficzne dotyczące wydarzeń powszechnie znanych i uznanych.
3. Poziom wizualny
3.1. Heraldyka regionalna i miejska
Prawdziwym szokiem dla części społeczeństwa białoruskiego była zmiana oficjalnej symboliki Republiki Białorusi w 1995 roku, czyli rezygnacja z flagi biało-czerwono-białej i herbu "Pogoń".
Należy jednak podkreślić, że w naszych czasach są obecne i inne tendencje - wszystkim białoruskim miastom zakładanym na prawie magdeburskim przywrócono w pierwszej dekadzie XXI wieku na mocy dekretów Prezydenta Republiki Białorusi ich herby historyczne [19]. Ogółem, w Państwowym Rejestrze Heraldycznym zapisano herby i flagi 150 jednostek administracyjno-terytorialnych i terytorialnych Republiki Białorusi [20]. W przypadku, gdy któraś z miejscowości nie ma tradycji magdeburskich, nadaje się jej współczesny herb bardzo często nawiązujący do czasów Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Ciekawym przykładem może być herb i flaga Chocimska i rejonu chocimskiego, czyli regionu położonego najbardziej na wschód nie tylko w obwodzie mohylewskim, ale i w całej Białorusi. W opisie herbu podkreślano, że nazwa Chocimsk po raz pierwszy pojawiła się w tekstach z 1430 roku, i że miasto należało do rodu Gołyńskich, którzy posługiwali się herbem "Klamry". Właśnie na podstawie tego herbu szlacheckiego opracowano współczesną oficjalną symbolikę Chocimska [21].
Pośród ostatnio zatwierdzonych herbów znajduje się herb obwodu witebskiego (Dekret Prezydenta Republiki Białorusi Nr 277 z dnia 2 czerwca, 2009 roku). Składa się nań tarcza francuska na czerwonym polu, na której przedstawiony jest srebrny jeździec w zbroi trzymający w prawej ręce, nad głową, miecz, a w lewej tarczę ze złotym krzyżem sześcioramiennym. Herb wieńczy duża złota korona miejska z pięcioma zębami. Od dołu herb otaczają dwie gałęzie dębowe, spowite i połączone błękitną szarfą orderową. Podstawą był herb guberni witebskiej z 1856 roku opracowany na podstawie herbu województwa witebskiego, którego głównym elementem była "Pogoń". We współczesnym herbie zamieniono koronę królewską na koronę miejską (corona muralis).
Możliwe, że obecność "Pogoni" w herbie z czasów carskich mogła sprzyjać jego powrotowi we współczesnym herbie obwodu witebskiego. Lecz we współczesnej Białorusi "Pogoń" jest obecna także w herbie obwodu homelskiego, szeregu miast - Mohylewa, Rzeczycy, Lepeli i innych. Ponadto, w 2007 roku postanowieniem Rady Ministrów, herb "Pogoń" został włączony do Państwowego Spisu Skarbów Historii i Kultury Republiki Białorusi [22].
Jak widać, w regionalnej symbolice współczesnej Republiki Białorusi heraldyka czasów Wielkiego Księstwa Litewskiego jest obecna w sposób reprezentatywny.
3. 2. Odbudowa zabytków
Niezależny i jednocześnie obszerny temat stanowi dbałość o zewnętrzną reprezentację dziedzictwa kulturowego. Ważnym jej elementem jest renowacja i rewitalizacja zabytków architektury. Szczególny przyczynek
do dyskusji stanowi jakość prac konserwatorskich i podejście do metodologii renowacji dzielnic z zabudową historyczną. W tym kontekście ważne jest podejście oficjalne do dziedzictwa architektonicznego epoki Wielkiego Księstwa Litewskiego. Oto jedna z ostatnich ważnych nowości w tym zakresie - Rada Ministrów Republiki Białorusi zatwierdziła państwowy program pod nazwą "Zamki Białorusi" na lata 2012-2018. Decyzja ta została zawarta w Postanowieniu nr 17 z 6 stycznia 2012 roku. Finansowanie programu odbywa się ze środków
przewidzianych w budżecie państwa i w budżetach lokalnych, a także ze środków własnych instytucji-wykonawców i innych źródeł. W latach 2012-2018 na realizację programu potrzebne będą środki rzędu 131 miliardów rubli białoruskich (około 12 mln euro). Jest to względnie niewielka kwota, biorąc pod uwagę rozmiar niezbędnych prac. Jest to też pierwszy tak kompleksowy program skierowany na wszystkie kategorie zabytków, a nie na poszczególne obiekty. Ta zaskakująca rządowa inicjatywa, u której źródeł stoi minister kultury Paweł Łatuszka, wywołała polemikę prasową. Należy uwzględnić, że uwagi krytyczne wyraziły zaangażowane media internetowe, w pierwszej kolejności - rosyjska federalna agencja REGNUM. W oskarżających materiałach agencji omówiono ważne postulaty polityków i dziennikarzy z Rosji i Białorusi, którzy krytycznie zapatrują się na rewitalizację dziedzictwa Wielkiego Księstwa Litewskiego na Białorusi.
Pierwsze oceny tego programu wyczytać można już w nadanym przez redakcję tytule: "W czasach kryzysu Białoruś będzie odbudowywać zamki polskich magnatów" [23]. W komentarzu, który następuje po opisie szczegółów programu, REGNUM podkreśliło, że "ministerstwo kultury Białorusi poświęca szczególną uwagę odbudowie zabytków przypominających o czasach Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczypospolitej. Okres, gdy ziemie zachodnioruskie (Białorusi) wchodziły w skład Rzeczypospolitej charakteryzuje się jako wypełnione nagonką na prawosławie, zakazem używania języka ruskiego w pismach urzędowych, dyskryminacją szlachty prawosławnej (fenomen "dysydentów"), w następstwie czego uprzywilejowana warstwa społeczna ludności dzisiejszej Białorusi stała się nośnikiem polskiej kultury i religii rzymsko-katolickiej. Terminy "magnaci białoruscy" i "szlachta białoruska" są niepoprawne".
Materiał ten pojawił się na agencyjnym pasku aktualności 11 stycznia 2012 roku, a 6 lutego w tym samym miejscu ukazał się obszerny komentarz na temat programu "Zamki Białorusi", który opatrzony był dosyć charakterystycznym tytułem "Ministerstwo Kultury Białorusi odbudowuje litewskie i polskie zamki" [24]. REGNUM podkreśliło, że "Ministerstwo Kultury Białorusi poświęca wiele uwagi popularyzacji idei "tysiącletniej tradycji państwowości białoruskiej, dziedziczeniu jej w spadku po Wielkim Księstwie Litewskim i Rzeczypospolitej". Jeżeli pominąć pozycję historyczną i ideologiczną autorów tego materiału, to należy zauważyć, że w warstwie czysto informacyjnej jest on nieprecyzyjny. Ta negatywna ocena dotyczy przede wszystkim liczb związanych z budżetem i nazw miejscowości.
Przytoczone cytaty wymownie świadczą o tym, jaką krytykę mogą wywoływać odwołania do wizualnych pozostałości epoki Wielkiego Księstwa Litewskiego. Należy brać także pod uwagę, że na Białorusi istnieje ściśle scentralizowany system zarządzania państwowego w sferze kultury. Wychodząc od tych przesłanek sądzić należy, że docinki wobec programu "Zamki Białorusi" nie wpłyną na stanowisko rządu w sprawie odbudowy dziedzictwa kulturowego.
4. Badania opinii publicznej
Cała ta skomplikowana dynamika w stosunku do dziedzictwa Wielkiego Księstwa Litewskiego odbija się także na wynikach badań opinii publicznej. Należy podkreślić, że białoruscy socjologowie regularnie nawiązują do tematu Wielkiego Księstwa.
W czerwcu 2004 roku Niezależny Instytut Badań Społeczno-Gospodarczych (NIBSG) przeprowadził ankietowe badanie opinii społecznej, którego wyniki przedstawiono w poniższej tablicy.
Tablica 3. Rozkład odpowiedzi na pytanie: "Jakie państwo według respondentów było pierwszym państwem w historii Białorusi?" (w %; ankieta z 2004 roku) [25]
|
Wielkie Księstwo Litewskie (XIII-XVIII w.) |
34,6 |
|
Białoruska Republika Ludowa (1918) |
15,1 |
|
Białoruska Socjalistyczna Republika Sowiecka (1919-1991) |
17,0 |
|
Republika Białorusi (od 1991 roku - do czasów obecnych) |
18,2 |
|
Nie potrafię odpowiedzieć / Brak odpowiedzi |
15,1 |
Jeszcze bardziej wyraziste wyniki jeżeli chodzi o problem Wielkiego Księstwa Litewskiego jako "lidera", uzyskano w badaniach powadzonych przez NIBSG pod koniec 2006 roku wśród elit (urzędników wysokiego szczebla, dyrektorów fabryk, redaktorów gazet, itp.): 80% (!) ankietowanych wymieniło Wielkie Księstwo Litewskie jako pierwsze w historii państwo białoruskie, na BRL przypadło zaledwie 8%, po 5% wskazań padło na BSRR i Republiki Białorusi (w kształcie z 1991 r.) [26].
Nowe podobne badania przeprowadzono całkiem niedawno - w marcu 2012 roku. Organizatorami tego badania była spółka cywilna "Будзьма беларусамі!" i laboratorium badań socjologicznych "Nowak" [27]. Wyniki rozłożyły się jak pokazano w tablicy 4.
Tablica 3. Rozkład odpowiedzi na pytanie źródła państwowości białoruskiej (w %; ankieta z 2012 roku)
|
Księstwo Połockie i Turowskie |
25,0 |
|
Wielkie Księstwo Litewskie |
44,8 |
|
Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka |
18,2 |
|
Białoruska Republika Ludowa |
9,9 |
|
Nie udzieliło odpowiedzi |
14,6 |
Należy także koniecznie podkreślić, że za "średniowiecznymi źródłami" państwowości białoruskiej opowiedziało się zarówno młode pokolenie, jak i osoby w wieku dojrzałym. Wydaje się, że mamy tutaj do czynienia z rzadkim w białoruskim społeczeństwie konsensusem.
Cechy charakterystyczne obrazu dziedzictwa Wielkiego Księstwa Litewskiego (Zamiast zakończenia)
Cała gama sprzecznych ocen wyrażana w dyskursie oficjalnym, przedłużające się procesy kształtowania się na Białorusi narodowości politycznej, kompleksy etniczne, mity historiograficzne, poszukiwanie identyfikacji, zauważalne zainteresowanie historią i wreszcie wpływ mass mediów prowadzą do kształtowania się na współczesnej Białorusi stosunkowo złożonej mozaiki pojęć na temat Wielkiego Księstwa Litewskiego. Można wyróżnić przy tym kilka charakterystycznych cech wyobrażenia o jego dziedzictwie. Są to:
- uświadomienie sobie przez większą część przedstawicieli społeczeństwa białoruskiego znaczenia dziedzictwa Wielkiego Księstwa Litewskiego dla historii narodu, państwa i kultury Białorusi;
- instrumentalno-polityczne traktowanie dziedzictwa Wielkiego Księstwa;
- sprzeczność ocen dotyczących roli tego dziedzictwa.
Z myślą o przyszłości można wysunąć przypuszczenie, że w obrazie Wielkiego Księstwa Litewskiego będą zachodziły dalsze zmiany idące najprawdopodobniej w kierunku "pochłonięcia" tematu poprzez tworzenie nieskomplikowanej tożsamości państwowości białoruskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W procesie tym odrębne komponenty dziedzictwa Wielkiego Księstwa zajmą ważne miejsce w dyskursie społecznym, ale pozostałe części tych zagadnień mogą zostać przemilczane. Oczywiście, przy takiej prognozie istnieje zagrożenie dla całościowego, syntetycznego odbioru przeszłości historycznej, która musi być przepracowana również w wymiarze indywidualnym.
Przekład: Irena Korcz-Bombała
[1] A. Лукашенко: «не видно во многих общественных и гуманитарных исследованиях» белорусских ученых, naviny.by/rubrics/society/2012/02/07/ic_news_116_386496/ (dostęp 04.07.2012).
[2] А. Лукашэнка: прыхільнікі ВКЛ - ненавісьнікі беларускага народу, http://svaboda.org/content/article/803244.html (dostęp 04.07.2012).
[3] A. Лукашэнка ўспомніў пра ВКЛ, http://belmy.by/articles/news/good/2126.html (dostęp 04.07.2012).
[4] Гісторыка-культурны патэнцыял Беларусі, president.gov.by/press10675.html (dostęp 04.07.2012).
[5] M. A. Ткачев, Замки Беларуси, Минск 2001, s. 31.
[6] Pisownia imion i nazwisk w powyższym tekście jest zgodna z zasadami białoruskiej transliteracji na alfabet łaciński.
[7] Генеалогія гістарычнай памяці беларусаў у кантэксце адукацыйных практык: belinstitute.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=759%3A2010-10-21-20-50-37&catid=4%3Arussiamain&Itemid=28&lang=be (dostęp 05.07.2012).
[8] Obraz dramatycznych w swej warstwie emocjonalnej wydarzeń z tego okresu związanych z wprowadzeniem zmian do podręczników szkolnych, patrz: Г. Сагановіч, Вайна з беларускай гісторыяй, "Arche" 2001, no. 3. wersja internetowa: arche.bymedia.net/2001-3/sahan301.html (dostęp 06.07.2012).
[9] B.A. Белазаровіч, І. П. Крэнь, Н. М. Ганушчанка, Гісторыя Беларусі, другая палова XVI- канец XVIII стст.: вучэб. дапаможнік для 8-га класа, Минск 2010, s. 13.
[10] В. А. Белазаровіч, І. П. Крэнь, Н. М. Ганушчанка , Гісторыя Беларусі... s. 15, 21-22.
[11] Я. И. Трещенок, История Беларуси : В двух частях. Часть 1 : Досоветский период: Учебное пособие для студентов высш. учеб. Заведений, wyd. 2, Могилев 2004.
[12] A. Смалянчук, Навошта Лукашэнку Трашчанок? (Рэц.: Трещенок Я. И. История Беларуси. В двух частях. Часть 1, Могилев: МГУ, 2004. 296 с.; История Беларуси. В двух частях. Часть 2. / Под ред. Я. И. Трещенка. Могилев: МГУ, 2005. 310 с.), "Arche" 2006, no. 3. Wersja internetowa: arche.bymedia.net/2006-3/smalancuk306.htm (dostęp 06.07.2012).
[13] Tamże, s. 56.
[14] A. П. Новосельцев , В. Т. Пашуто, Л. В. Черепнин, Пути развития феодализма. (Закавказье, Средняя Азия, Русь, Прибалтика). Мoсква 1972. s. 301; Я. И. Трещенок, История Беларуси, cz. 1, s. 67.
[15] Tamże, s. 69.
[16] Tamże , s. 81.
[17] Tamże , s. 112.
[18] Tamże , s. 70.
[19] Wystarczy porównać współczesne herby tych miast z ich prototypami, patrz: А. Цітоў, Геральдыка беларускіх местаў (XVI - пачатак XX ст.), Минск 1998.
[20] В. И. Адамушко, M.M. Елинская, Гербы и флаги Беларуси, Минск 2006. s. 22.
[21] С. Я. Рассадзін, А. М. Міхальчанка, Гербы і сцягі гарадоў і раёнаў Беларусі, Минск 2005, s. 114.
[22] Пастанова Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь. 14 мая 2007 г. № 578. "Аб статусе гісторыка-культурных каштоўнасцей". Дадатак 2. Пералік нематэрыяльных праяўленняў творчасці чалавека, якім надаецца статус і катэгорыя гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь.
[23] regnum.by/news/1487106.html (11.01.2012; dostęp 07.07.2012).
[24] belarus.regnum.ru/news/1495877.html (06.02.2012; dostęp 07.07.2012).
[25] Ю. Дракохруст. С чего начинается Родина?, "Неприкосновенный запас", 2007, no 6/56, s. 85-1000. Wersja internetowa: magazines.russ.ru/nz/2007/6/dr9.html (dostęp 07.07.2012).
[26] НИСЭПИ: В Европу, но без НАТО: iiseps.org/12-06-5.html (dostęp 07.07.2012).
[27] Радыё Свабода: Помнікі Каліноўскаму, Быкаву, Машэраву і Лукашэнку , svaboda.org/content/article/24604571.html (dostęp 07.07.2012); "Наша Ніва": Вялікае Княства, Скарына - і чырвона-зялёны сцяг: nn.by/?c=ar&i=74761 (dostęp 07.07.2012).