Гісторыя Беларусі

Дадана: 26-02-2012,
Крыніца: Рэха мінуўшчыны, Мінск, 2011.

Спампаваць

ФАРМАВАННЕ І ЭВАЛЮЦЫЯ ЗНАЦІ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА (СЯРЭДЗІНА ХІІІ ст. - ПЕРШАЯ ТРЭЦЬ XV ст.)

ЦАРКОЎНЫЯ САБОРЫ Ў НАВАГРАДКУ Ў 1414 - 1415 гг.

ЮРЫДЫЧНЫ БОК ВЕДАЎСКІХ ПРАЦЭСАЎ У ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ У XVI - XVIII стст.

ЗЕМСКІ СУД У ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ

СТАЎЛЕННЕ ЖЫХАРОЎ ВКЛ ДА ПЕРШАЙ ІЛЖЭДЗМІТРЫЯДЫ 1602-1606 гг.

СВЯТАРЫ АСОБНАГА ЛІТОЎСКАГА КОРПУСА

НЕАУНІЯ Ў ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ Ў АЦЭНКАХ БЕЛАРУСКІХ ПАЛІТЫКАЎ І ГРАМАДСКІХ ДЗЕЯЧОЎ

Рэгіяналізм У Нацыянальнай палітыцы II РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ (НА ПРЫКЛАДЗЕ ПАЛЕСКАГА ВАЯВОДСТВА)

Атеистическое воспитание и пропаганда в БССР (1954 - 1964 гг.)

ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ

УДК 94(475/476)ВКЛ "12/14"

У.В. Фёдараў
(Мінск, БДУ)

ФАРМАВАННЕ І ЭВАЛЮЦЫЯ ЗНАЦІ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА (СЯРЭДЗІНА ХІІІ ст. - ПЕРШАЯ ТРЭЦЬ XV ст.)

Рассматривается процесс формирования и эволюции знати Великого княжества Литовского в середине XIII в. - первой трети XV в. На момент образования ВКЛ данный социальный слой являлся разнородным по своему составу, что было обусловлено различиями в структуре знати Литвы и Руси. В начале - третьей четверти XIV в. наблюдается частичное перенимание русской терминологии в отношении литовской знати, благодаря чему в ней выделяются княжеская и боярская прослойка. После Кревской унии 1385 г. наблюдается рост влияния литовского боярства, особенно высшего его слоя, что было обусловлено изданием земских привилеев 1387 г. и 1413 г. и централизаторской политикой Вильны в отношении уделов.

Знаць альбо набілітэт - гэта сацыяльны пласт, што выдзеліўся з групы вольных людзей, якія, дзякуючы сваім асабістым здольнасцям, перадусім вайсковымі заслугамі, занялі высокае месца ў сярэдневечным грамадстве. У Заходняй Еўропе ён ахопліваў дастаткова шырокія катэгорыі насельніцтва: ад каралёў да маламаёмаснага, беднага рыцарства [6, с. 87 - 88; 14, с. 241]. З цягам часу гэты пласт шляхам юрыдычнага замацавання сваіх правоў і абавязкаў пераўтварыўся ў саслоўе дваранства альбо шляхты.

У дачыненні да земляў Цэнтральна-Усходняй Еўропы і ВКЛ існуе свая спецыфіка працэсу фармавання, вызначэння склада і структуры знаці. Калі ў Заходняй Еўропе ХІІІ ст. было часам развітога феадалізму, то пытанне аб існаванні гэтага ладу на Русі, і асабліва Літвы, застаецца небясспрэчным [39, s. 114 - 116; 28, s. 612 - 617]. Даследчыкі, якія лічылі існаванне феадалізму на гэтых землях бясспрэчным, адзначалі, што тут ён развіваўся спознена ў параўнанні з краінамі Заходняй Еўропы і што ВКЛ у сярэдзіне ХІІІ - канцы ХІV ст. належала да ліку раннефеадальных дзяржаў [8, c. 299]. У дадатак да гэтага тэрыторыі, што ўваходзілі ў склад дзяржавы Міндоўга і яго наступнікаў, знаходзіліся на розным узроўні грамадскага развіцця: Літва ў гэтым плане саступала Русі. У сяр. ХІІІ ст. на землях апошняй знаць была сфармаванай і падзялялася на князёў і баяр. Кампетэнцыяй першых было непасрэдна кіраванне дзяржавай, ажыццяўленне яе знешняй і ўнутранай палітыкі. Легітымнай манаполіяй на княскую ўладу на ўсіх землях Русі да сярэдзіне ХІІІ ст. валодалі прадстаўнікі роду Рурыкавічаў [16, c. 77 - 78]. У абавязкі баяр непасрэдна ўваходзіла перадусім нясенне вайсковай службы, а таксама дарадчыя і ўрадніцкія функцыі [15, c. 180, 186].

Літоўская знаць на момант стварэння ВКЛ знаходзілася на пачатковым этапе свайго фармавання. Таму ў вызначэнні груп, што складалі літоўскі набілітэт у сярэдзіне ХІІІ - ХІV cтст., існуюць пэўныя складанасці. Першая з іх тычыцца тэрміналогіі. Так, прадстаўнікі літоўскай знаці XIII ст. і нават пазнейшага часу фігуруюць у рускіх пісьмовых крыніцах як "князья" і бояре", у лацінамоўных - як «reges», «reguli», «duces», «capitanei», «satrapae», «nobiliores», «nobiles», «potentiores», «meliores», «barones», «proceres» [27, t.1, s. 305; 34, p. 48]. Пры гэтым тэрміны, што абазначаюць прыналежнасць да вышэйшай знаці - «reges», «reguli», «duces», як было заўважана гісторыкамі, на пачатковым этапе гісторыі ВКЛ, як правіла, не ўжываліся ў значэнні, прынятым для хрысціянскіх краін [7, c. 39; 27, t.2, s. 161]. З паступовым развіццём дзяржаўнай арганізацыі гэтыя назвы набываюць сэнс, які больш-меньш адпавядае рэальнаму стану рэчаў.

Другая складанасць палягае ў вызначэнні структуры знаці, а менавіта тых праслоек, што ўваходзілі ў яе. Неаднаразова падкрэсліваўся той факт, што на Літве ХІІІ - ХІV cтст. існавала вялікая колькасць насельніцтва, абавязкам якога было нясенне вайсковай службы. У лік яго ўваходзілі і простыя вольныя сяляне-абшчыннікі [38, s. 227; 27, t. 1, s. 313; 21, s. 88]. Г. Лаўмяньскі, вызначыўшы на падставе дадзеных Пятра з Дусбурга долю конніцы сярод войск балтаў, якая складала каля 10 %, прыйшоў да высновы, што менавіта толькі гэтыя ваяры і з'яўляліся nobiles [27, t.1, s. 308]. Прывілей Ягайлы ад 20 лютага 1387 г. сярод іншага зафіксаваў і даўні звычай старажытных літоўцаў - «пагоню». Адпаведна з ім у выпадку вайны кожны мужчына, non solum armigeri, павінен быў збройна пераследаваць ворага [26, p. 35 - 36]. Адсюль вынікае, што далёка не ўсе ваяры з войскаў літоўскіх князёў мелі знатнае паходжанне.

Такім чынам, зыходзячы з выкладзенага вышэй, пад знаццю ВКЛ патрэбна разумець князёў, як літоўскіх, так і рускіх, а таксама вышэйшы пласт ваенна-служылага люду, які дакладна меў знатнае паходжанне, якое перадавалася ў спадчыну.

Стварэнне дзяржаўнай арганізацыі, несумненна, садзейнічала далейшаму фармаванню і паступовай эвалюцыі літоўскай знаці. Але і існаваўшая дагэтуль сацыяльная структура грамадства засталася дастаткова трывалай. Яшчэ М. Любаўскі ў свой час пераканаўча давёў, што вярхушка старой літоўскай арыстакратыі не была знішчана Міндоўгам [7, c. 40 - 41]. На карысць такой думкі сведчаць і крыніцы, перадусім нямецкія хронікі. Паказальным у гэтым плане з'яўляецца расповед Пятра з Дусбурга аб забойстве 70 літоўскіх нобілеў, размешчаны пад 1286 г., якіх крыжацкі аўтар вызначае як «reguli» [35, p. 149]. Але з цягам часу, дзякуючы пастаянным кантактам з суседзямі, перш за ўсё Руссю і крыжакамі, пачалі пераймацца некаторыя іх арганізацыйныя ўзоры. На думку Е. Ахманьскага, з якой пагадзіўся і А. Дубоніс першыя запазычанні ў сферы дзяржаўнага апарата з'явіліся ў пачатку - першай палове ХІV cт. [32, s. 173; 5, c. 274]. Гэта, несумненна, адбілася і на далейшай эвалюцыі літоўскага грамадства. Так, да пачатку ХІV cт. у сувязі з займаваннем рускай тэрміналогіі даследчыкі адносяць з'яўленне баярства, у склад якога ўвайшлі прадстаўнікі літоўскай знаці [7, c. 42; 27, t. 1, s. 313; 21, s. 81]. Баярства не было аднародным, а падзялялася, паводле азначэння Г. Лаўмяньскага, на вышэйшы і ніжэйшы пласты. Прадстаўнікі апошняга адрозніваліся ад сялян не колькі маёнткам і ладам жыцця, колькі ваеннай прафесіяй, якая была непасрэдна звязана з выкананнем службовых абавязкаў на карысць князя [27, t. 1, s. 325]. Падобная сітуацыя характэрна для сярэднявечных дзяржаў на раннім этапе іх гісторыі. Напрыклад, у VІ - VII стст. у франкскім грамадстве галоўным паказчыкам «знатнасці» чалавека была ягоная вайсковая служба каралю альбо заняцце ім адміністрацыйнай пасады [3, c. 169 - 170]. Найбольш значныя прадстаўнікі літоўскай арыстакратыі разам з вялікім князем і чальцамі яго дынастыі ўдзельнічалі ў кіраўніцтве дзяржавай: займалі важныя вайскова-адміністрацыйныя пасады, такія як старасты замкаў, альбо дзякуючы значнаму маёмаснаму статусу і аўтарытэту ў пэўнай мясцовасці мелі ўплыў на вялікага князя [7, c. 41; 4, c. 76 - 77; 27, t. 2, s. 170 - 171; 34, p. 11, 49 - 50]. Прадстаўнікі вышэйшага баярства прымалі ўдзел у вялікакняжацкай радзе, якая склікалася па асабліва важных пытаннях. Прычым формула, што акт быў прыняты з іх згоды, не з'яўлялaся фіктыўнай, як лічылі некаторыя даследчыкі [21, s. 29], а сапраўды мела месца [8, c. 344 -

346; 23, s. 13]. Так, у дакрэўскі перыяд вядомы факты непасрэднага ўдзела найбольш значных баяр ў заключэнні міжнародных пагадненняў, напрыклад, дамовы Кейстута з мазавецкімі князямі ў 1358 г., Альгерда і Кейстута з Лівонскім ордэнам у 1366 г., Ягайлы і Кейстута з Тэўтонскім ордэнам у Троках у 1379 г. [34, p. 75 - 76].

Вярхушкай усёй знаці, найбольш высакароднай, уплывовай яе групай былі князі. Іх узнікненне непасрэдна звязана з утварэннем дзяржаў. Князі-манархі з'яўляліся іх паўнавартаснымі кіраўнікамі, займалі там найвышэйшае ў параўнанні з астатнімі сацыяльнымі пластамі месца. У іх функцыі ўваходзіла абвяшчэнне вайны, заключэнне міру і інш., яны валодалі вышэйшай уладай над падданымі. Князёўскі тытул, як правіла, перадаваўся па спадчыне [27, t. 2, s. 174; 1, c. 115]. Калі на Русі ў сярэдзіне ХІІІ ст. інстытут княскай улады існаваў дастаткова працяглы перыяд, не менш чым тры стагоддзі, то на Літве ён толькі сфармаваўся. Тым не менш, літоўскія князі занялі кіруючае месца не толькі ў дзяржаве, але паступова і на падпарадкаваных ёй рускіх землях. Княствы Русі далучаліся да ВКЛ шляхам падпісання адпаведнага пагаднення - «ряда» [8, c. 318]. Пры гэтым грамадскі лад гэтых земляў, у тым ліку і становішча мясцовай знаці, пакідалася без зменаў. Адзінае, што на месца князя-Рурыкавіча ў пераважнай большасці выпадкаў заступаў князь з дынастыі Гедыміна [21, s. 11; 8, c. 319]. Большасцю гісторыкаў Вялікае Княства Літоўскае паважалася за яго патрымоніум [22, s. 37; 33, s. 13; 13, c. 67]. Пры гэтым верхавенства вялікага князя літоўскага над удзельнымі князямі рэгулявалася ўмовай, падобнай на васальную [29, s. 282].

Адразу пасля смерці вялікага князя Альгерда ў траўні 1377 г. стала назірацца наступная тэндэнцыя: некаторыя з князёў, што мелі валоданні на Русі, сталі разглядаць свае трыманні ў якасці лена. Такі стан рэчаў патрабаваў ад вялікакняжацкай улады правядзення адпаведных мерапрыемстваў па цэнтралізацыі дзяржавы.

Акт уніі, падпісанай Ягайлам 14 жніўня 1385 г. у Крэве, адкрыў новы этап у гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Цягам наступных двух гадоў Ягайла прыняўся за рэалізацыю абавязкаў, узятых на сябе ў Крэве. Паколькі Польшча і ВКЛ - дзве дзяржавы, якія знаходзіліся на розным узроўні грамадскага развіцця, займелі агульнага манарха, узнікла неабходнасць уніфікацыі іх дзяржаўнага ладу і сацыяльнай структуры [21, s. 33 - 34; 24, s. 118]. Менавіта патрэба зліцця іх грамадскіх эліт стала адной з прычын выдання Ягайлам земскага прывілею ад 20 лютага 1387 г. Пад дзеянне гэтага акта траплялі «armigeri sive boiari», якім узамен за каталіцкі хрост надаваліся правы свабоднага карыстання ўласнасцю, у тым ліку і той, што была атрымана па бацьку, права свабодна выдаваць дачок замуж, а таксама вызваленне ад усіх дзяржаўных прац, акрамя ваенных. У кожнай кашталяніі ВКЛ па польскаму ўзору мусілі быць прызначаны суддзя і юстыцыярый для выканання судовых выракаў [26, р. 35 - 37, № 1]. Тэрытарыяльнае дзеянне прывілею непасрэдна вынікала з ягонай сувязі з хростам Літвы і распаўсюджвалася толькі на яе землі. Была і другая, не менш важная прычына выдання акта - неабходнасць Ягайлы заручыцца падтрымкай баярства ў справе уніі [7, c. 15; 24, s. 118; 29, s. 278].

Даследчыкі па-рознаму ацэньвалі значэнне і ўплыў прывілею ад 20 лютага 1387 г. на далейшае фармаванне шляхецкага стану ВКЛ. Так, А. Халецкі заўважаў, што вынікам гэтага акта было стварэнне стану шляхты на Літве [19, s. 186]. Ул.Сямковіч, наадварот, лічыў, што літоўскае баярства толькі атрымоўвала правы польскай шляхты [37, s. 418; 38, s. 227]. Пазней такі пункт гледжання прыняў В. Камянецкі [21, s. 98]. Разам з тым, як было заўважана, прыняцце акта ад 20 лютага 1387 г. на практыцы ніякіх карэнных змен у становішча літоўскага баярства не ўнесла [21, s. 98; 24, s. 117 - 118]. Земскія суды на Літве ўсталяваліся толькі ў ХVI ст., абавязак прыгатавання баярамі ваенных шляхоў узнавіў Вітаўт. Першым земскім прывілеем, як слушна сцвярджаў М. Доўнар-Запольскі, быў толькі юрыдычна замацаваны статус гэтага пласта, што ён раней меў паводле звычая [4, c. 118, 130].

Але не варта недаацэньваць значэнне акта Ягайлы ад 20 лютага 1387 г. для далейшай гісторыі ВКЛ. Ён адкрыў новую эпоху ў эвалюцыі знаці, а менавіта паклаў пачатак юрыдычнаму афармленню шляхецкага саслоўя ВКЛ. Хоць не ўсе ягоныя пастановы былі рэалізаваны, тэндэнцыі, якія акрэсліліся ў гэтым заканадаўчым акце: курс на ўзмацненне баярства і ўпрывілеяванне каталіцкай знаці стаў асноўнай тэндэнцыяй вялікакняжацкай палітыкі амаль на паўстагодзя.

Не меншае значэнне, чым прывілей 1387 г., для далейшай эвалюцыі знаці ВКЛ мела цэнтралізацыйная палітыка Вільні ў адносінах да ўдзельных княстваў. Захады па цэнтралізацыі і ўніфікацыі ўлады праявіліся ўжо ў першыя шэсць гадоў пасля ўніі і рэзка ўзмацніліся пасля Востраўскага пагаднення 1392 г., згодна з якім кіраванне ВКЛ было перададзена Вітаўту.

Праблема адпадзення рускіх княстваў упершыню паўстала пасля смерці Альгерда. Хутка пасля гэтай падзеі ў выніку выправы караля Венгрыі і Польшчы Людвіка Анжуйскага на Валынь пад яго сузерэнітэт перайшлі Любарт з усёй раднёй і прыдворнымі, Фёдар Альгердавіч і некаторыя з Карыятавічаў [36, p. 115; 20, s. 102 - 103]. Калі такі іх крок можна патлумачыць нежаданнем уступаць у ваенны канфлікт з больш моцным сапернікам і намаганнем захаваць свае ўладанні, то Андрэй і Дзмітрый Альгердавіч, відавочна, імкнуліся здабыць для сваіх княстваў большы абсяг незалежнасці. Дзесьці на мяжы 1377 і 1378 гг. між старэйшым з Альгердавічаў і Ягайлам адбыўся канфлікт [22, s. 15; 33, s. 67], хутка пасля чаго Андрэй збег у Пскоў, а потым у Маскву [9, с. 307]. Зімой 1379 - 1380 гг. Дзмітрый Альгердавіч, відавочна, пад уплывам свайго старэйшага брата перайшоў на бок Масквы [10, стб. 138]. Нестабільнае становішча Ягайлы ў ВКЛ у 1381 - 1384 гг. не давала часу вялікаму князю літоўскаму заняцца непасрэдна падпарадкаваннем княстваў Русі, якія адпалі ад паслушэнства Вільні. Магчымасць для вырашэння гэтых праблем прадаставіла Крэўская ўнія.

У 1386 - 1387 гг. у выніку паспяховых вайсковых мерапрыемстваў вялікакняжацкай улады была нанесена параза антыягайлаўскай кааліцыі ў складзе Андрэя Альгердавіча, Святаслава Смаленскага і інфлянцкага магістра [9, c. 343; 10, cтб. 150 - 153; 11, с. 64], падтрымкай якога ўдалося дамагчыся полацкаму князю коштам леннай прысягі [12, № 8, c. 45 - 47]. Хутка пасля гэтых падзей Полацкае княства было скасавана: у 1387 - 1388 гг. Скіргайла ўжо прызначаў туды сваіх намеснікаў [2, с. 118 - 189]. На астатніх землях сядзелі верныя Ягайлу князі, якія асабіста прысягнулі ў вернасці яму і Кароне Польскай [17, № 13 - 34, s. 10 - 31]. На думку Е. Ахманьскага, у перыяд пасля ўніі адбыліся змены ў сістэме ўлады, што непасрэдна тычыліся мясцовага кіравання: Ягайла надаваў братам княствы не як удзельным спадчыннікам, а як сваім прызначаным намеснікам [24, s. 118]. На карысць такога меркавання сведчыць і галоўная з прычын адпадзення земляў Русі ад Літвы ў 1377 - 1386 гг.: уважанне мяцежнымі князямі сваіх трыманняў як лена ці ўвогуле як незалежнага княства. Наўрад ці наступнік Альгерда, паспяхова спыніўшы гэты працэс, ніяк не абмежаваў спадчынныя правы ўдзельных князёў.

Першай жа асобай у ВКЛ з выключнымі ў параўнанні з іншымі Альгердавічамі паўнамоцтвамі стаў найбольш набліжаны да Ягайлы родны яго брат Скіргайла [31, s. 115]. З земляў, што не належалі яму, значная частка знаходзілася ў падпарадкаванні верных вялікаму князю Альгердавічу ад другога шлюбу. У 1388 г. Ягайлу прысягнуў і Дзмітрый Альгердавіч -Старэйшы [17, № 24, s. 21 - 22]. Праўда, невядома, ці атрымаў ён новае валоданне.

Як бачна, на працягу 1386 - 1388 гг. Ягайлу ўдалося пазбавіцца сепаратызму і зрабіць першыя крокі па кансалідацыі дзяржавы. Іх сутнасць палягала ў пасаджанні на найбольш важныя месцы асабіста адданых яму князёў. Падобна на тое, што апошнія, хоць і працягвалі тытулавацца duces, захавалі свой княскі тытул, але фактычна з'яўляліся намеснікамі.

У выніку амаль трохгадовай барацьбы з дапамогай Ордэна супраць Ягайлы ў 1392 г. Вітаўт ізноў вярнуўся ў ВКЛ. Стасунак двух бакоў быў замацаваны падпісаннем Востраўскай дамовы [17, № 29, s. 26 - 27]. Згодна з ёй, сын Кейстута дамогся сваіх мэт: атрымаў назад сваю спадчыну па бацьку і ў дадатак Луцк. Такім чынам, Вітаўт фактычна змяшчаў Скіргайлу з пасады каралеўскага намесніка ў Вялікім Княстве Літоўскім [22, s. 56]. Дакладна невядома, якое становішча ў ВКЛ займеў родны брат Ягайлы, але факт значнага паслаблення яго пазіцый сумневу не выклікае.

Нягледзячы на гэта, сістэма кіравання ўдзеламі, што ўсталявалася пры Ягайлу, Вітаўта не задавальняла. Падобна на тое, што Кейстутавіча насцярожвала незадавальненне Скіргайлы паніжэннем свайго статуса і дастаткова моцнымі пазіцыямі князёў, што трымалі княствы на землях Русі. Апошнія, у выпадку ўзнікнення міжусобнай барацьбы ў ВКЛ, хутчэй за ўсё, маглі б патрымаць бок, супрацьлеглы Вітаўту. Напэўна, не апошнюю ролю адыгралі і амбіцыі Кейстутавіча. Як трапна адзначыў М. Любаўскі, Востраўскае пагадненне было першым ударам, нанесеным Ягайлавай радні [7, c. 19].

У 1392 ці ў 1393 г. супраць Вітаўта выступіў ноўгарад-северскі князь Карыбут, але ў бітве пад Дакудавам яго войскі былі разбіты Вітаўтам. Менш чым праз год Северскае княства было нададзена Фёдару Любартавічу [17, № 34, s. 31], але ён з гэтага, як уважае большасць гісторыкаў, не скарыстаўся [22, s. 61]. Хутка пасля гэтых падзей, у гэтым жа 1393 г., супраць цэнтральнай улады паўстаў малодшы сын Альгерда. Свідрыгайла, забіўшы прызначанага віцебскім намеснікам пасля смерці княгіні Улляны Фёдара Вясну. Бунт быў паспяхова задушаны войскамі Вітаўта і Скіргайлы [11, c. 65, 89, 25, s. 50]. Далей у Віцебск прызначаліся толькі намеснікі.

Каб часова залагодзіць супярэчнасці са Скіргайлам, якія ўзніклі пасля Востраўскага пагаднення (са згоды ці нават ініцыятывы Ягайлы), Вітаўт паабяцаў Альгердавічу кампенсацыю замест страчаных Трок - Крамянец і Кіеўскую зямлю. Для рэалізацыі апошняга абяцання патрэбна было зняць адтуль Уладзіміра Альгердавіча. Такі шанц прадставіўся Вітаўту, калі кіеўскі князь адмовіўся дапамагчы войскам Кейстутавіча ў нейтралізацыі бунта падольскага князя Фёдара Карыятавіча. Калі ж у Уладзіміра былі аднятыя Оўруч і Жытомір, а потым і рэшта Кіеўскай зямлі, ён збег у Маскву. Гэта адбылося, хутчэй за ўсё, у 1394 г. Не знайшоўшы там падтрымкі, ён быў вымушаны вярнуцца назад у ВКЛ і атрымаў невялікі па памерах Капыль [11, c. 65; 31, s. 125]. Скіргайла, які мусіў атрымаць Кіеў, альбо ўжо валодаў ім, быў атручаны [31, s. 124 - 126]. Цалкам магчыма, што такім чынам Вітаўт нейтралізаваў свайго даўняга канкурэнта. Кіеўскім намеснікам быў прызначаны адзін з найбліжэйшых паплечнікаў Кейстутавіча - Іван Альгімунтавіч Гальшанскі.

У 1395 г. Вітаўт здабыў Смаленск, які адмовіўся вызнаваць уладу Вільні. Замест мяцежнага князя Юрыя Святаслававіча туды былі пасаджаны вялікакняжацкія намеснікі Ямант і Васіль Барэйкавіч [9, c. 378 - 379; 11, c. 65 - 66]. Канчаткова ж Смаленск быў падпарадкаваны ВКЛ пасля ліквідацыі мецяжа Глеба Святаслававіча [9, c. 395 - 397].

Незалежна ад таго, ці была палітыка Вітаўта па цэнтралізацыі дзяржавы вынікам сумесных дзеянняў, скаардынаваных з Ягайлам альбо з'яўлялася рэалізацыяй уласнай незалежніцкай праграмы Кейстутавіча, яна мела надзвычай важныя наступствы. Мерапрыемствы па ўзмацненні цэнтральнай улады самым непасрэдным чынам паўплывалі на змены ў структуры знаці. Заўважна знізілася роля князёў Гедымінавічаў, якія былі ў большасці пазбаўлены вялікіх трыманняў і страцілі шырокі абсяг паўнамоцтваў, якія раней ім дазвалялі больш уплываць на палітычнае жыццё дзяржавы.

Іх месца занялі, праўда, з абмежаванымі функцыямі, найбольш аўтарытэтныя выхадцы з вышэйшага літоўскага баярства. Калі раней прадстаўнікі гэтага пласту мелі значную ўладу толькі ва ўласна Літве, то пасля ўніфікацыі дзяржавы, праведзенай Вітаўтам, яны займелі вялікі ўплыў і на землях Русі. Акрамя гэтага, як адзначала Л. Корчак, у выніку палітыкі цэнтралізацыі рэзка знізілася вага князёў у вялікакняжацкай радзе і як вынік, пры падпісанні міжнародных дамоваў [23, s. 31 - 32], хоць у пераліку сведкаў іх імёны працягвалі стаяць перад баярскімі. У спадчыну за князямі, за рэдкім выключэннем, былі пакінутыя толькі невялікія па памеру княствы-ўдзелы. Уплыў жа нешматлікіх Рурыкавічаў, як і ў ХIV ст., быў дастаткова слабы і абмяжоўваўся выкананнем дарадчых функцый на месцах, ці ў лепшым выпадку, трыманнем намесніцтва, як бачна на прыкладзе князя Рамана Бранскага, што сядзеў у 1402 г. у Смаленску [9, c. 391] альбо вярхоўскіх князёў, пакінутых на сваіх спадчынных валоданнях на важнай мяжы з Маскоўскім княствам.

Узрост уплыву вышэйшага літоўскага баярства, які яно набыла ў перыяд з падпісання Востраўскага, пагаднення юрыдычна замацаваў Гарадзельскі прывілей 1413 г. Ён распаўсюджваўся толькі на адпатаваных да польскіх гербаў асоб каталіцкага веравызнання і насіў земскі характар. «Barones etiam nobiles boyari terraum nostrarum Lyttwaniae» атрымоўвалі правы, галоўнымі з якіх былі свабоднае распараджэнне сваёй зямлёй, атрыманай ад бацькоў і, што важна, манаполіяй на прызначэнне на пасады кіраўнікоў новаствораных Віленскага і Троцкага ваяводстваў і кашталяній, а таксама падобных ім пасад у іншых землях. Гарадзельскі акт таксама ўмацоўваў імунітэт упрывілеяваных баярскіх родаў. Акрамя гэтага, за імі ў выпадку смерці Вітаўта ці Ягайлы замацоўвалася права выбару манарха разам з тым з гэтых братоў, які застанецца жывы [17, № 51, s. 60 - 72; 18, s. 376 - 426].

Некаторыя з прывілегій, атрыманых у Гародлі (напрыклад, права свабоднага распараджэння ўласнасцю), былі вядомыя яшчэ з акта ад 20 лютага 1387 г. Наданне іх праз дваццаць шэсць год паўторна сведчыла аб канчатковым іх зацверджанні і замацаванні. Звязана гэта было перадусім з грамадскім развіццём ВКЛ, якое, дзякуючы ўніі з Польшчай, зрабіла значны крок наперад. Калі прывілей Ягайлы акрэсліў такія кірункі эвалюцыі вышэйшых пластоў літоўскага грамадства як развіццё прыватнай уласнасці, курс на ўніфікацыю вышэйшых кіруючых пластоў Кароны і Літвы, стварэнне адміністрацыйна-тэрытарыяльнай сістэмы і ўрадаў, то Гарадзельскі акт ужо аформіў іх. У складзе палітычнай эліты Вялікага Княства Літоўскага трывала замацаваўся пласт буйнога баярства альбо паноў. Князі, асабліва Гедзімінавага роду, пра чыё паходжанне яшчэ добра памяталі, таксама займалі там сваё пачэснае месца, але ўплывалі на палітычнае жыццё дзяржавы ўжо заўважна меней, чым іх бацькі і дзяды.

The detailed consideration of the formation and evolution of the nobility of the Grand Duchy of Lithuania in the middle of XIII - first third of XV centuries is given. In the early period of history of this state there were many different categories of nobility. In the early XIV century observed partial reception Russian terminology concerning to the some layers Lithuanian nobility. As a result of this appeared lithuanian boyars. After Kreva union 1385 as a result of Jogaila charter 1387 and Horodlo treaty 1413 and polish institutional influence began the rise of power of highest layer of lithuanian boyars and partial decline of dukes.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Вялікае Княства Літоўскае: энцыклапедыя: у 2 т. Т. 2: К-Я. / рэдкал. Г.П. Пашкоў, Ю. [і інш.]. - Мінск: БелЭн., 2006. - 792 с.

2. Данилевич, В.Е. Очерк истории Полоцкой земли до конца ХIV ст. / В.Е. Данилевич. - Киев: Типография императорского университета Св. Владимира, 1896. - 250 с.

3. Данилова, Г.М. Возникновение феодальных отношений у франков VІ-VІІ вв. / Г.М. Данилова. - Петрозаводск: Гос. изд. Карельск. АССР, 1959. - 258 с.

4. Доўнар-Запольскі, М. Дзяржаўная гаспадарка ВКЛ пры Ягелонах / М. Доўнар-Запольскі. - 2-е выд. - Мінск.: Бел. навука, 2009. - 759 с.

5. Дубонис, А. К вопросу о влиянии соседей на литовское общество в период становления Литовского государства / А. Дубоніс // Ruthenica. - 2007. - № 6. - C. 259 - 274.

6. Ле Гофф, Ж. Рождение Европы / пер. с фр. А.И. Поповой / Ж. Ле Гофф. - СПб.: Александрия, 2007. - 398 с.

7. Любавский, М.К. Литовско-русский сейм. Опыт учреждения в связи с внутренним строем и внешней жизнью государства / М.К. Любавский. - М., 1900. - 232 с.

8. Пашуто, В.Т. Образование Литовского государства / В.Т. Пашуто. - М.: Изд. АН СССР, 1959. - 531 с.

9. Полное собрание русских летописей. Т. ІV. Ч. 1: Новгородская IV летопись. - М.: Яз. слав. культуры, 2000. - 690 с.

10. Полное собрание русских летописей. Т. ХV. Рогожский летописец. Тверской сборник. - М.: Яз. слав. культуры, 2000. - 540 с.

11. Полное собрание русских летописей, Т. ХХХV: Летописи белорусско-литовские. - М.: Наука, 1980. - 306 с.

12. Полоцкие грамоты конца ХIII - XVI вв. Вып. 1 / сост. А.Л. Хорошкевич. - М., 1977. - 289 с.

13. Сагановіч, Г.М. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца ХVІІІ ст./ Г.М. Сагановіч. - Мінск: Энцыклапедыкс, 2001. - 412 с.

14. Средневековый мир в терминах, именах и названиях / науч. ред. В.А. Федосик, Е.Д. Смирнова. - 2-е изд. - Минск: Беларусь, 2001. - 383 с.

15. Стефанович, П.С. Боярская служба в Средневековой Руси/ П.С. Стефанович // Феодализм: понятие и реалии - М., 2008. - С. 180 - 189.

16. Толочко, А.П. Князь в Древней Руси: власть, собственность, идеология / А.П. Толочко. - Киев: Наукова думка, 1992. - 224 с.

17. Akta unii Polską z Litwą 1385 - 1791 / wyd. S. Kutrzeba i Wł. Semkowicz. - Kraków, 1932. - 571 s.

18. Błaszczyk, G. T. 2, Сz. 1: Od Krewa do Lublina / G. Błaszczyk. - Poznań: Wyd. Poznańskie, 2006. - 935 s.

19. Halecki, O. O początkach szlachty i heraldyki na Litwie / O. Halecki // Kwartalnik Historyczny. - T. 29, 1915. - S. 177 - 207.

20. Halecki, O. Przyczynki genealogiczne do dziejów układu krewskiego / O. Halecki // Miesięcznik heraldyczny. 1935, R. 14. - № 7 - 8. - S. 102 - 103.

21. Kamieniecki, W. Społeczeństwo litewskie XV wieku / W. Kamieniecki. - Warszawa: Nakładem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, 1947. - 125 s.

22. Kolankowski, L. Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiełłonów / L. Kolankowski. - T. 1: 1377 - 1499 / L. Kolankowski. - Warszawa, 1930. - 379 s.

23. Korczak, L. Litewska rada wielkoksiążęca w XV wieku / L. Korczak. - Kraków: Nakładem Polskiej Akademii Umiejętności, 1998. - 119 s.

24. Krzyżaniakowa, J.Władysław II Jagiełło / J. Krzyżaniakowa, J. Ochmański. - Wrocław etc.: Ossolineum, 1990. - 372 s.

25. Lewicki, A. Powstasnie Swidrygiełły / A. Lewicki. - Kraków: Nakładem Akademii Umiejętności, 1882. - 389 s.

26. Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 25 (1387 - 1546): Užrašymų knyga 25 / Parengė D. Antanavičius ir A. Baliulis. - Vilnius, 1998. - 445 p.

27. Łowmiański, H. Studia nad początkami spoleczeństwa i państwa litewskiego T. 1 / H. Łowmiański. - Wilno: Nakładem Towarzystwa Przyjaciól Nauk, 1931 - 444 s.; T. 2 / H. Łowmiański. - Wilno: Nakładem Towarzystwa Przyjaciól Nauk, 1932. - 448 s.

28. Łowmiański, H. Zagadnienie feudalizmu na ziemiach słowiańskich i litewskich // H. Łowmiański, Studia nad dziejami Słowiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach srednich. - Poznań: Wyd. UAM, 1986. - S. 528 - 617.

29. Łowmiański, H. Z zagadneń spornych spoleczeństwa litewskiego w wiekach średnich / H. Łowmiański, Prusy - Litwa - Krzyżacy - Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989. - 481 s.

30. Maciejеwska, W. Dzieje ziemi Połockiej w czasach Witiolda (1385 - 1430) / W. Maciejеwska // Ateneum Wileńskie. - R. 8, 1933. - S. 1 - 56.

31. Nikodem, J. Rola Skirgiełły na Litwie do 1394 r. / J. Nikodem // Scripta minora 2. - Poznań: Wyd. UAM, 1998. - S. 83 - 128.

32. Ochmański, J. Ruskie wzóry organizacyjne w państwe Litewskim XIV - XV wieku / J. Ochmański // Słowiane w dziejach Europy. - Poznań: Wyd. UAM, 1974. - S. 167 - 173.

33. Paszkiewicz, H. O genezie i wartości Krewa / H. Paszkiewicz. - Warszawa, 1936. - 353 s.

34. Petrauskas, R. Lietuvos diduomene XIV a. pabaigoje - XV a. Sudetis - struktura - valdżia / R. Petrauskas. - Vilnius: Aidai, 2003. - 379 p.

35. Scriptores Rerum Prussicarum, Bd. 1 / Hrsg. T. Hirsch, M. Toppen und E.Strehlke. - Leipzig, 1861. - 290 p.

36. Scriptores Rerum Prussicarum, Bd. 2 / Hrsg. T. Hirsch, M. Toppen und E. Strehlke. - Leipzig, 1863. - 806 p.

37. Semkowicz, Wł. Braterstwo szłachty polskiej z bojarstwem litewskim w unii Horodelskiej 1413 r. / Wł. Semkowicz // Polska i Litwa w dziejowym stosunku - Kraków, 1914. - S. 395 - 446.

38. Semkowicz, Wł. W sprawie początków szłachty na Litwie i jej ustroju rodowego / Wł. Semkowicz // Kwartalnik Historyczny. - T. 29, 1915. - S. 224 - 256.

39. Тymieniecki, K. Wpływy feodalne w Polsce i na Litwie / K. Тymieniecki // Ateneum Wileńskie. - R. 11, 1936. - S. 98 - 116.

Навуковы кіраўнік - В.А. Варонін , кандыдат гістарычных навук, дацэнт.

УДК 94 (476)

Л.Д. Еўдакімава
(Гродна, ГрДУ імя Янкі Купалы)

ЦАРКОЎНЫЯ САБОРЫ Ў НАВАГРАДКУ Ў 1414 - 1415 гг.

Автор статьи обращается к очень интересной и для некоторых исследователей спорной теме в отечественной историографии - установление на землях Великого княжества Литовского в начале XV века собсвенной митрополии, без согласия патриарха. Большое внимание уделяется именно политическому фактору в деле образования независимой православной митрополии в Новогрудке, что могло стать и на некоторое время для правящих кругов Княжества сведетельством не только государственной независимости, но и духовной самостоятельности местного православного населения. Также поднимается вопрос о признании Новогрудка культурно-религиозным центром ВКЛ в этот период.

Рэлігія заўсёды адыгрывала значную ролю ў жыцці любога грамадства, у тым ліку і беларускага. Канфесійная гісторыя дзяржавы - гэта не толькі пошук культурных здабыткаў, але і палітычнае абгрунтаванне нацыянальных інтарэсаў.

Смерць мітрапаліта кіеўскага і ўсяе Русі Кіпрыяна выклікала ў ВКЛ рух на карысць абрання асобнага ад Масквы мітрапаліта. Галоўным ініцыятарам гэтага быў вялікі князь Вітаўт. Ён не жадаў, каб яго праваслаўныя грамадзяне падпарадкоўваліся мітрапаліту ў Маскве. Вялікі князь абраў полацкага епіскапа Феадосія кандыдатам у сан літоўскага мітрапаліта і, даўшы сваю грамату, накіраваў у Канстанцінопаль да патрыярха для пасвячэння [4, c. 230]. Феадосій прыбыў у Канстанцінопаль у канцы верасня 1406 года. Вітаўт у грамаце патрыярху Матфею I пісаў: «Поставьте Феодосия нам в митрополита, чтобы сидел на столе Киевской митрополии по старине, строил бы Церковь Божию по-прежнему, как наш, потому что по воле Божией мы обладаем городом Киевом» [5]. Характэрна, што Вітаўт прасіў узвесці Феадосія на «престол» Кіеўскай мітраполіі, на якім даўно фактычна быў мітрапаліт маскоўскі. Такая пастаноўка пытання адразу прадвызначыла няўдачу ў справе, таму што гэтым выказвалася прэтэнзія на ўтварэнне асобнай мітраполіі. У Канстанцінопале цанілі сяброўства з Масквой і пазбягалі рабіць тое, што магло гэта сяброўства разбурыць. Апроч таго, Канстанцінопальскі патрыярх быў зацікаўлены ў захаванні агульнай для Масквы і ВКЛ мітраполіі для спрашчэння кіравання яе тэрыторыямі [7, c. 171]. Назначэнне мітрапаліта без папярэдняй згоды Масквы для ВКЛ, асабліва для Кіева, не ўваходзіла ў разлік патрыярха. У Канстанцінопалі чакалі прыбыцця кандыдата на мітрапалічую кафедру з Масквы. Таму патрыярх не згадзіўся ўзвесці ў сан мітрапаліта Феадосія [5]. Калі маскоўскі кандыдат у мітрапаліты працяглы час не з'ўляўся, патрыярх вырашыў прызначыць у сан свайго кандыдата з грэцкага духавенства. Для гэтага быў абраны Фоцій і 2 верасня 1408 г. прысвечаны ў сан мітрапаліта «Кіеўскага і ўсяе Русі». Новапастаўленаму мітрапаліту было даручана аб'яднаць усе епархіі ВКЛ пад сваім кіраваннем. Праз год пасля прысвячэння ён прыбыў у Кіеў, дзе затрымаўся на паўгода, і спрабаваў атрымаць прызнанне з боку вялікага князя Вітаўта сваёй улады над праваслаўнымі ў ВКЛ. Але Вітаўт, незадаволены адмовай у прызначэнні Феадосія, згадзіўся прызнаць Фоція пры ўмове, што той застанецца ў Кіеве і там зацвердзіць свой мітрапалічы прастол. Для Фоція такая ўмова была непрыймальна: ён абяцаў часта наведваць Кіеў, але стала жыць адмаўляўся. Першы час Фоцій выконваў сваё абяцанне і прыязджаў у Кіеў у 1411 і 1412 гг., але пасля стаў бываць тут радзей, бо быў заняты ў Маскве.

Рэдкія і кароткачасовыя візіты мітрапаліта Фоція не задавальнялі Вітаўта і астатніх вялікалітоўскіх князёў. Вялікім жаданнем князя было мець мітрапаліта ў сваёй дзяржаве, а не ў Маскве, якая здаўна была ворагам княства. Незадавальненне мітрапалітам Фоціем больш узмацнілася, калі стала вядома, што ён вывозіць з Кіеву каштоўныя царкоўныя рэчы і асаджае царкву вялікімі падаткамі. Такія паводзіны мітрапаліта Фоція далі падставу Вітаўту выкарыстаць рашучыя меры супраць яго. Перш за ўсё вялікі князь выслаў з Кіева намесніка мітрапаліта, а калі Фоцій паспяшаўся ў Кіеў, каб вырашыць гэтае пытанне, то быў затрыманы на мяжы, абрабаваны і вярнуўся ў Маскву. Мітрапаліт Фоцій, як іншаземец і грэк, не разумеў і не ведаў сапраўднага стану царкоўных спраў у ВКЛ, дзе праваслаўныя неаднаразова мелі свайго самастойнага мітрапаліта і імкнуліся мець яго стала. Маскве яны не жадалі падпарадкоўвацца ні ў палітычных, ні ў царкоўных адносінах. Залежнасць ад мітрапаліта, які жыў у Маскве, не вырашала важнага царкоўнага пытання ў ВКЛ. Акрамя вышэйадзначаных падстаў, існавалі ўнутрыпалітычныя праблемы ў ВКЛ: у выніку заключэння Гарадзельскай уніі паміж князем Вітаўтам і каралём Ягайлам, згодна з якой каталіцтва стала прывилеяванай рэлігіяй дзяржавы, узнікла пагроза сацыяльнага выбуху з боку праваслаўных вернікаў, якія складалі большасць насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага. Такім чынам, стварэнне незалежнай ад Масквы праваслаўнай мітраполіі было адной з магчымасцяў папярэдзіць грамадзянскую вайну [6].

Паводзіны мітрапаліта Фоція дазволілі Вітаўту дамагацца прызначэння асобнага мітрапаліта для ВКЛ. Вялікі князь ведаў, што Літоўская мітраполія ўжо мела сваіх мітрапалітаў, якіх прызначаў Канстанцінопальскі патрыярх. Адмова патрыярха на запыт прызначыць на мітраполію ВКЛ Феадосія вельмі яго абурыла. Ад сваёй думкі князь не адмовіўся, а пачаў думаць, як дасягнуць мэты ў гэтым важным царкоўным пытанні. Добрага кандыдата на мітрапалітаву кафедру ён знайшоў у асобе архімандрыта Рыгора Цамблака, пляменніка мітрапаліта Кіпрыяна, чалавека адукаванага, былога настаяцеля двух манастыроў: Дзячанскага ў Старой Сербіі і Плінаірскага грэцкага. Вітаўт пазнаёміўся з Рыгорам у Вільні, калі той ехаў наведаць свойго дзядзьку мітрапаліта ў Маскву, але, даведаўшыся аб яго смерці, затрымаўся на доўгі час у ВКЛ, дзе служыў у розных царквах і стаў знакамітым сваімі пропаведзямі. Рыгор спадабаўся Вітаўту, апошні знайшоў яго найлепшым кандыдатам у мітрапаліты для ВКЛ.

Але перад Вітаўтам стаяла вельмі важнае пытанне: якім чынам дамагчыся прызначэння Рыгора ў сан мітрапаліта. Звяртацца да патрыярха па гэтай справе ён не жадаў па дзвюх прычынах: па-першае, адчуваў моцную крыўду на патрыярха за адказ узвесці Феадосія ў сан мітрапаліта, а па-другое, не меў ніякай упэўненасці ў тым, што новы запыт будзе задаволены. Для вырашэння гэтага пытання ён склікаў сабор усіх епіскапаў ВКЛ і Галіччыны.

Сабор быў прызначаны на восень 1414 года ў г. Наваградку, што сведчыць аб прызнанні яго як галоўнага царкоўна-рэлігійнага цэнтра ВКЛ. Пры адкрыцці сабора Вітаўт выступіў з прамовай, у якой сказаў: «Жаль мне смотреть на все это, что чужие люди станут толковать: «Вот государь не той веры, так и Церковь оскудела; так чтоб этих толков не было, а дело явное, что все нестроение и запущение Церкви от митрополита, а не от меня». Епіскапы адказвалі: «Мы и сами не в первый раз слышим и видим, что Церковь скудеет, а император и патриарх строителя доброго к нашей Церкви не дают... Пошлем еще раз в Царьград к императору и патриарху». Вітаўт згадзіўся з епіскапамі [5].

Вырашана было накіраваць у Канстанцінопаль кандыдата ў мітрапаліты Рыгора Цамблака і паслоў ад Вітаўта. Патрыярх Яўфімій II ад прызначэння Рыгора адмовіўся.

Раззлаваны Вітаўт вырашыў дзейнічаць больш рашуча для дасягнення сваёй мэты. У сярэдзіне 1415 года ён склікаў у другі раз сабор епіскапаў і запатрабаваў узвядзення ў сан мітрапаліта Рыгора Цамблака без патрыяршай згоды. Епіскапы спрабавалі прадставіць Вітаўту кананічныя забароны, але раззлаваны князь, па словах летапісца, сказаў ім: «Аще не поставите ми митрополита в моей земли на Киев, то зле умрете». Аднак, саступаючы просьбам епіскапаў, ён згадзіўся на прапанову зрабіць яшчэ адну спробу атрымаць блаславенне патрыярха. Ізноў былі накіраваны паслы да патрыярха з граматамі, якімі быў вызначаны тэрмін для адказа, а менавіта - Ільін дзень, 20 ліпеня, а апошні тэрмін - Успенне, 15 жніўня таго ж 1415 г., але па прапанове патрыяршых паслоў, прысутнічаючых у той час у Наваградку на адваротным шляху з Масквы, працягнулі тэрмін да Філіпавага дня, 14 лістапада [1, c. 79].

Прайшлі ўсе тэрміны, а згода патрыярха не была атрымана. Тады Вітаўт ізноў склікаў Сабор епіскапаў і прапанаваў ім прызначыць Рыгора ў сан мітрапаліта без патрыяршага блаславення. Епіскапы згадзіліся. 15 лістапада 1415 г. у Наваградку, у Барыса-Глебскім храме, заснаваным яшчэ ў часы Міндоўга [2, c. 9], была здзейснена хіратонія на епіскапа архімандрыта Рыгора Цамблака з узвядзеннем яго ў сан мітрапаліта. Гэта быў смелы акт, здзейснены епіскапамі пад уплывам свецкай улады. З дзяржаўнага пункту погляду гэты акт быў неабходны, але кананічна не можа быць апраўданы.рЕпіскапы разумелі свой падман і для апраўдання выдалі акруговае пасланне, у якім абвінавачвалі мітрапаліта Фоція ў тым, што ён забірае прыбыткі з цэркваў ВКЛ у іншую дзяржаву, туды, дзе жыве. Таму яны, па прапанове вялікага князі, князей, баяр, вяльмож, архімандрытаў, ігуменаў, інакаў і святароў, прызначылі Рыгора на сан мітрапаліта, кіруючыся Апостальскімі правіламі і папярэднім прыкладам рускіх епіскапаў, якія пры вялікім князе Ізяславе самі паставілі мітрапаліта Кліма, а таксама прыкладам адзінапляменных балгар і сербаў. Пасланне падпісалі восем епіскапаў: полацкі, чарнігаўскі, луцкі, уладзіміра-валынскі, перамышльскі, холмскі, тураўскі і смаленскі. Галіцкая мітраполія і епіскапія ў той час ужо не існавала, таму што была зачынена польскім каралём [5].

Вітаўт не пакінуў без увагі гэтую важную дзяржаўную падзею. Ён выдаў акруговую грамату, у якой адзначыў тыя ж прычыны прысвячэння Рыгора ў мітрапаліта, што і епіскапы. У заключнай частцы граматы ён пісаў: «Пишем вам, чтоб вы знали и ведали, как дело было. Кто хочет по старине держаться под властью митрополита киевского - хорошо, а кто не хочет, то как хочет, знайте одно: мы не вашей веры, и если б мы хотели, чтоб в наших владениях вера ваша истреблялась и церкви ваши стояли без устройства, то мы бы ни о ком и не хлопотали; но когда митрополита нет или епископ, который умрет, то мы бы наместника своего держали, а доход церковный, митрополичий и епископский себе бы брали. Но мы, желая, чтоб ваша вера не истреблялась и церквам вашим было устроение, поставили собором митрополита на Киевскую митрополию, чтоб русская честь вся стояла на своей земле» [3, c. 19].

Справа Рыгора Цамблака вельмі абурыла мітрапаліта Фоція. Ён напісаў да праваслаўных ВКЛ пасланне, у якім абражаў мітрапаліта Рыгора і епіскапаў, якія яго прысвяцілі. Ён паведаміў, што Рыгор ездзіў у Канстанцінопаль для прысвячэння ў мітрапаліты, але там у яго адабралі сан і жадалі казніць, і выратаваўся ён толькі ўцёкам. Пры гэтым Фоцій запэўніваў праваслаўных не звяртацца да Рыгора і тых епіскапаў, якія стварылі разлад у царкве. Пасланне гэта, натуральна, не знайшло адказу ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Абражаныя выступленнем мітрапаліта Фоція епіскапы Літоўскай мітраполіі склалі новае пасланне і распаўсюдзілі яго. Гэтым пасланнем епіскапы выкрылі мітрапаліта Фоція ў нейкім страшэнным граху. Гэтае пасланне сведчыла аб поўным разрыве паміж мітрапалітам Фоціем і епіскапамірЛітоўскайрмітраполііо[1, с. 79].

Незалежнае абранне мітрапаліта ў ВКЛ на саборы ў Наваградку ў 1415 г. сведчыць аб самастойнасці і незалежнасці гэтай дзяржавы як у палітычных, так і ў рэлігійных пытаннях. Вітаўт стаў галоўным ініцыятарам і дзеячай асобай у справе ўсталявання асобнай мітраполіі для Вялікага Княства Літоўскага. Той факт, што Наваградак становіцца афіцыйнай рэзідэнцыяй мітрапаліта, абранага ў выніку сабора, праведзенага менавіта ў гэтым горадзе, падкрэслівае галоўнае значэнне гэтага горада ў царкоўна-рэлігійным жыцці ВКЛ.

The author of this article refers to a very interesting and for some researchers to a controversial topic in the national historiography - the establishment of the lands of the Grand Duchy of Lithuania in the early XV century own Metropolia without the consent of the patriarch. In a lot of attention is paid to the political factor in the formation of an independent Orthodox Archdiocese in Novogrudok that could be and for some time for the ruling circles of the Principality evidence not only the state independence, and spiritual autonomy of the local Orthodox population. Also raises the question of recognition Novogrudok cultural and religious center of the Grand Duchy of Lithuania in this period.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Жарскі, М. Наваградак - сталіца мітраполіі ВКЛ / М. Жарскі // Памяць. Навагрудскі раён. - Мінск, 1996. - С. 78 - 80.

2. Киселев, В. Святой путь митрополита из Новогородка в Киев / В. Киселев // Новогрудские епархиальные ведомости. - 2004. - 8 июля. - С. 8 - 9.

3. Лыч, Л. Наваградак і беларуская незалежніцкая ідэя / Л. Лыч // Навагадскія чытанні: матэрыялы навуковай канферэнцыі да 950-годдзя г. Навагрудка і 400-годдзя герба; навук. рэд. В.Ф. Кушнярэвіч. - Мінск: Беларускае выдавецкае таварыства Таварыства «Хата», 1996. - С. 17 - 21.

4. Марозава, С.В. Наваградак - царкоўная сталіца Вялікага Княства Літоўскага / С.В. Марозава // Гарады Беларусі ў кантэксце палітыкі, эканомікі, культуры: зб. навук. арт. / ГрДУ імя Я. Купалы; рэдкал.: І.П. Крэнь [і інш.]. - Гродна: ГрДУ, 2007. - С. 228 - 235.

5. Мартос, А. Беларусь в исторической государственности и церковной жизни / Режим доступа: http// kursmda.ru/books/ Belarus_athanasy_martos.htm - Дата доступа: 3.04.2010.

6. Нячай, К. Выдатны славянскі пісьменнік, царкоўна-рэлігійны дзеяч / К. Нячай // Новае жыццё. - 2002. - 7 жн. - С. 14.

7. Петров, А. Мечты о золотом столе / А. Петров // Родина. - 2002. - № 11/12. - С. 168 - 172.

Навуковы кіраўнік - С.В. Марозава , доктар гістарычных навук, прафесар.

УДК 340(474/476)ВКЛ(091)"15/17"

В.А. Быль
(Мінск, БДУ)

ЮРЫДЫЧНЫ БОК ВЕДАЎСКІХ ПРАЦЭСАЎ У ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ У XVI - XVIII стст.

В статье рассматривается формирование и использование антиведовского законодательства ВКЛ, а также судебная практика ведения ведовских процессов. Выделяются три составляющие законодательства: традиционные представления, официальное государственное право и заимствованные в Западной Европе правовые и религиозные нормы. Ведовские дела рассматривались различными судебными инстанциями, от копного суда до Главного трибунала, причем для разных судов характерны свои особенности. Процессы не имели религиозного или политического характера. Неразработанность антиведовского законодательства свидетельствует об относительно скромных масштабах «охоты на ведьм» в Великом княжестве Литовском.

Стаўленне да чараўнікоў было неадназначным ва ўсе эпохі, ад старажытнасці да нашых часоў. Да іх звярталіся за дапамогай у справах, іх баяліся і паважалі, часам каралі. Але часцей за ўсё гэта не выходзіла за межы міжасабовых стасункаў ці справаў асобнай грамады. Дзяржаву цікавілі чараўнікі хіба толькі ў выключных выпадках. Толькі ў XVI - XVIII стст., калі казаць пра Вялікае Княства Літоўскае, дзяржава актыўна ўмешваецца ў гэтую сферу. Менавіта санкцыянаваны дзяржавай пераслед чараўнікоў варта разглядаць як «паляванне на вядзьмарак». Важным аспектам вывучэння з'яўляецца разгляд юрыдычнага боку гэтай з'явы.

Найбольш старажытнай прававой сістэмай на землях Вялікага Княства Літоўскага з'яўлялася звычаёвае права, якое выкарыстоўвалася копнымі судамі ва ўсе часы існавання гэтай дзяржавы. Разгляд злачынстваў, здзейсненых пры дапамозе чараў, уваходзіў у кампетэнцыю копнага суду. Што тычыцца кадыфікаваных прававых нормаў, то яны доўгі час знаходзіліся ў неакрэсленым і нераспрацаваным стане. Аднак актыўнае ўключэнне ВКЛ у заходнееўрапейскае прававое поле прыводзіла да пэўных зменаў.

Дакументам, які палягаў у аснове ўсёй прававой сістэмы Вялікага Княства Літоўскага («права земскае»), быў Статут 1588 года. Менавіта ў ім упершыню на дзяржаўным узроўні была пазначана адказнасць за чараўніцтва. У артыкуле 30 раздзела 4 чарадзейства пералічваецца побач з разбоем, згвалтаваннем, падпалам і іншымі цяжкімі злачынствамі. Яно падлягае юрысдыкцыі свецкага суду - ваяводам, старастам, дзяржаўцам. Акрамя згадвання чарадзейства, Статут не дае ніякай дадатковай інфармацыі аб яго відах ці ступені цяжкасці. Разам з іншымі злачынствамі яно «караецца горлам» [1, c. 162]. Таму часта суддзі вырашалі падобныя справы па аналогіі з тымі цяжкімі злачынствамі, што былі пералічаны ў згаданым раздзеле.

Неакрэсленасць норм Статута выклікала нараканні ў сувязі з павелічэннем колькасці і ўскладненнем чараўніцкіх працэсаў у XVII ст. Гэта было выклікана ўзмацненнем пазыцый касцёла, недастатковасцю звычаёвага права і дзяржаўнага заканадаўства, а таксама пашырэннем ведаўскіх працэсаў. Падчас разгляду чарадзейскіх спраў суддзі наракалі, што «въ праве земскомъ о чарахъ достаточне не описуетъ» [2, c. 305]. Для падобных выпадкаў артыкулам 54 раздзела 4 Статута 1588 года прадугледжвалася магчымасць звароту да замежнага права: «А где бы чого в томъ статуте не доставало, тогды судъ... прикладомъ иншыхъ правъ хрестияньскихъ то отправовати и судити маеть» [1, c. 183]. І гэта была даволі распаўсюджаная практыка: недахопы ўласнага заканадаўства актыўна запаўняліся нормамі «Майдэборскага» (магдэбургскага), «Цэзарскага» (рымскага) і «Божага» (царкоўнага) права.

Магдэбургскае права грунтавалася на так званым «Саксонскім люстры» («Speculum Saxonum»). Паводле яго, для чараўніцы прадугледжвалася кара смерцю на вогнішчы. У Рэчы Паспалітай шырока выкарыстоўваліся яго польскамоўныя пераклады Паўла Шчэрбіца (выдадзены ў 1581, а пасля - у 1602 гг.), а таксама ў выглядзе перакладу і дапаможніка для суддзяў, зробленых Барталамеем Граіцкім (выйшаў у 1559 г., пазней шматразова перавыдаваўся) [3, c. 98]. Так, у вядомай справе пападдзі Грамычынай абвінаваўца заяўляе: «Тогда зажывавшы о поволаных въ злодействе… также права цесарского Майдебурского въ контроверсыи цытованого, которое о чародейцахъ розныхъ подобенствъ и знаковъ зажывати, а подейзраного и поволаного безъ доводу прысеги на муку всказовати и выдавати кажетъ» [4, c. 127].

Нашмат часцей можна сустрэць зварот і нават цытаванне права «Цэсарскага». Асноўнай яго крыніцай быў Каралінскі кодэкс («Carolina») - агульны крымінальны кодэкс для ўсіх дзяржаў, якія ўваходзілі ў Святую Рымскую імперыю, прыняты рэгенсбургскім рэйхстагам у 1532 г. падчас кіравання Карла V. Ён рэгламентаваў парадак допыту, катаванні, неабходныя доказы, пакаранне і інш. [5, c. 210 - 211]. У Рэчы Паспалітай «Караліна» была вядома таксама ў перакладах і тлумачэннях Граіцкага («Ten postępek wybran jest z prаw cesarskich…», Kraków, 1559) [3, c. 98]. У ведаўскіх працэсах досыць часта спасылаюцца на чатырнаццаты артыкул «права Цэсарскага» і нават цытуюць яго па-польску ці па-старабеларуску [4, c. 119, 136].

Для суддзяў існавалі і іншыя дапаможнікі, складзеныя знакамітымі юрыстамі. Адным з такіх юрыстаў, папулярных і ў Рэчы Паспалітай, быў Бенедыкт Карпцоў. Гэты дзяржаўны дзеяч паўплываў на развіццё вядзьмарскай істэрыі ў Германіі мацней, чым хто-небудзь іншы. Празваны «заканадаўцам Саксоніі», ён быў сынам вядомага прафесара права ў Вюрцбургу, сам з'яўляўся прафесарам у Лейпцыгу, засядаў у Вярхоўным судзе Лейпцыга. Яго праца «Practicaе Rerum Criminalum» («Пра крымінальныя законы»), упершыню апублікаваны ў 1635 г. і перавыдадзены 9 разоў, да 1723 г. быў чымсьці накшталт «Malleus Maleficarum» для пратэстантаў. Але галоўнымі крыніцамі Карпцова былі вядомыя каталіцкія дэманолагі. Карпцоў пайшоў у пераследзе вядзьмарак далей за досыць непаслядоўную «Караліну». Ён лічыў, што за вядзьмарскія злачынствы трэба судзіць толькі па інквізітарскай методыцы і што не варта абмяжоўваць мясцовых суддзяў заканадаўчымі тэхнічнымі фармальнасцямі ў атрыманні сведчанняў. Час ад часу ён выказваў меркаванне, што мясцовы суддзя павінен валодаць шырокімі паўнамоцтвамі пры разглядзе «выключных» злачынстваў [6, c. 211 - 212]. Праца Карпцова была вядома і на землях Рэчы Паспалітай. Так, нават у 1745 годзе Я. Чаховіч у сваёй «Практыцы крымінальнай» напісаў раздзел пра чары на падставе ідэй Карпцова [3, c. 98].

Таксама ў падобных справах часта адзначаецца спасылка на Біблію як на юрыдычную крыніцу. Сапраўды, у розных кнігах Старога Запавету можна сустрэць наказы супраць рознага кшталту магічных і найперш гадальных практык. Але з-за спецыфікі перакладу тэкстаў Пісання і асаблівасцяў светапогляду тагачаснага грамадства гэтыя запаветы ўспрымаліся як законы супраць вядзьмарак. У судовых дакументах ВКЛ можна сустрэць спасылкі на «книги Мойжешовы» (кнігі Майсея): Выхад, Лявіт, Другі закон [4, c. 136 - 137] - «Варажбіткі не пакідай жывою» (Выхад, 22, 18), «Хай то мужчына, хай жанчына, калі будуць яны выклікаць мёртвых альбо чарадзейнічаць, хай будуць аддадзены смерці» (Лявіт, 20, 27).

Як відаць, у Вялікім Княстве Літоўскім не склалася ўласнага антыведаўскага заканадаўства. Здавалася б, гэта сведчыць пра нерэгулярны і выключны характар ведаўскіх працэсаў. З іншага боку, у другім складніку федэрацыі - у Кароне Польскай такога заканадаўства таксама не склалася, больш таго, у асноўных крыніцах права не згадваецца пра чарадзейства. Тут за пачатак эпохі палявання на вядзьмарак прымаецца соймавая канстытуцыя 1543 года. Але польскія даследчыкі сцвярджаюць, што гэтая канстытуцыя не мела вялікага ўплыву. Часцей у матэрыялах польскіх спраў сустракаюцца спасылкі на права рымскае, нямецкае ці Біблію [3, c. 96 - 99]. Тым не менш, маштабы палявання ў Польшчы былі большыя, чым у ВКЛ. Гэта сведчыць, па-першае, пра досыць цесную інтэграцыю Польшчы і ВКЛ у еўрапейскую прававую сістэму, а па-другое, ізноў жа, пра прыўнесены характар ведаўскіх працэсаў.

У заканадаўчым плане канец палявання на вядзьмарак не быў працяглым працэсам. Вялікі розгалас атрымаў працэс, які адбыўся ў 1775 годзе ў вёсцы Дарухова на сілезскай мяжы, калі было спалена чатырнаццаць жанчын. Праўда, сучасныя гісторыкі вельмі крытычна ставяцца як да інфармацыі аб гэтых падзеях, так і да ролі яго ў адмене пакарання за чары [3, c. 96]. Так ці інакш, на сойме 1776 года кароль Станіслаў Аўгуст прапанаваў адмяніць катаванні, а кашталян бецкі Войцэх Клюшэўскі - смяротнае пакаранне за чараўніцтва. Сейм гэта адзінадушна ўхваліў, была выдадзена асобная канстытуцыя, якая забараняла пры расследаванні чараўніцкіх спраў ужываць катаванні і караць смерцю падобных злачынцаў [8, c. 194]. Такім чынам быў пакладзены канец двухсотгадоваму санкцыянаванаму дзяржавай «паляванню на вядзьмарак».

Разгледзім больш падрабязна юрыдычную практыку ў ведаўскім пытанні.

Cправы, дзе фігурыравала нанясенне шкоды праз чараўніцтва, «мели судите воеводове, старостове и державцы» [1, c. 162], г. зн. свецкія суды. Калі казаць пра Рэч Паспалітую ў цэлым, то духавенства ўвесь час спрабавала дамагчыся перадачы іх пад сваю юрысдыкцыю. Тлумачылі гэта некампетэнтнасцю свецкіх суддзяў у такіх складаных злачынствах, як чараўніцтва. Аб гэтым піша аўтар «Чараўніцы абвінавачанай», гэта ж згадваецца і ў царкоўных дакументах, як, напрыклад, у біскупскіх пастырскіх лістах віленскай дыяцэзіі (1717, 1744 гг.) [3, c. 97]. Сітуацыю не здолее змяніць нават рэскрыпт Аўгуста ІІ ад 5 траўня 1703 года, які прадпісваў свецкім суддзям звяртацца да касцельных уладаў для папярэдняга разгляду імі сутнасці злачынства [9, c. 711]. Калі ў Польшчы духавенства яшчэ мела нейкі ўплыў у ведаўскіх справах, то ў Вялікім Княстве для гэтага не было нават юрыдычных падстаў (нагадаем, што Статут 1588 г. перадаваў гэтыя справы свецкаму суду). Калі ў 1645 г. у Верцялішках, што належалі касцёлу, падданыя звярнуліся са скаргаю аб чарах, капітул накіраваў справу паводле Статута ў свецкі суд [10, c. 31]. Прычына гэтага зыходзіць з месца царквы ў дзяржаўнай сістэме Вялікага Княства, якое было куды больш сціплым, чым у Кароне.

Вялікія паўнамоцтвы ў дачыненні да чараўнікоў, што прыносілі шкоду, меў вясковы копны суд, дзе вялікае значэнне мела звычаёвае права. Капа займала месца ніжэйшай інстанцыі, падпарадкаванай гродскаму суду, якому была падсправаздачная і куды адсылала справы пры ўзнікненні цяжкасцяў. Іх сувязь забяспечвалася прысутнасцю на капе пэўнай службовай асобы, найперш вознага, які складаў рэляцыю для запісу ў гродскія кнігі. У надзвычайных выпадках, да якіх часта адносілі чараўніцкія справы, адначасова прысутнічала нават некалькі службоўцаў [11, c. 9 - 10]. Але калі магічныя дзеянні не мелі шкодных наступстваў, то яны не лічыліся злачынствам, такога абвінавачанага капа апраўдвала [2, c. 263 - 265, 513, 514].

Капа дзейнічала найбольш хутка і аператыўна, па гарачых слядах. Яе як правіла, збіраў той, хто высоўваў абвінавачанне. На капу мог адразу дастаўляцца злачынца, злоўлены на месцы злачынства - як быў дастаўлены Барыс Славіковіч, схоплены на чужым полі за магічнымі дзеяннямі, ці Міхалка Кучмук, які чараваў невядома на каго [2, c. 263 - 265, 498 - 499]. Дзеля таго, каб дабіцца прызнання віны, на капе выкарыстоўваліся «туртуры», «проба», «мука». Абавязак арганізацыі катавання ляжаў на абвінаваўцы: ён за свой кошт запрашаў «містра» (ката). У ведаўскіх копных справах гэта працэдура падаецца без дэталяў, але можна рабіць высновы па матэрыялах капы, што датычацца іншых злачынстваў. Першай, лёгкай «пробай» быў «хлост» - біццё розгамі, калі гэта не мела плёну, звярталіся да больш цяжкіх прыёмаў. Заканадаўства накладвала пэўныя абмежаванні на катаванні: яны не павінны былі нявечыць, іх колькасць была абмежавана і г.д., але ва ўмовах капы гэта не заўсёды выконвалася. Так, напрыклад, падазраванага ў крадзяжы «на муку взяли, и, почавши съ полудни, ажъ до вечора самого мучили, палечи его соломою, нарогами и сковородою, лучиною, на очеп ставма и къгоре ногами вешали; семь раз на муку его брали, пытаючи своихъ шкодъ, волосы его опалили, члонки надольные спалили и на нихъ вечне охромили» [2, с. 167 - 169].

Варта адзначыць, што ў матэрыялах копных судоў практычна не сустракаецца выпрабаванне чараўнікоў вадой, што было вельмі распаўсюджана і ў Заходняй Еўропе, і ў Польшчы. Лічылася, што чыстая вада не прыме чараўніка. Сярод рэдкіх згадак варта назваць браслаўскую справу 1615 года, калі трох падазраваных, звязаўшы, кідалі ў ваду, але тыя «tonąnc nie chcieli". Тады быў праведзены «следчы эксперымент": укінуты ў ваду «prawdziwy czlowiek" адразу пайшоў на дно, «asz odratowali zaliedwo". Такім чынам відавочна была высветлена віна падсудных [12, c. 14].

Капа магла выносіць смяротны прыгавор. Чарадзеяў, як і святататнікаў, прыгаворвалі да спалення [11, c. 16 - 17]. Але пра тое, як менавіта ажыццяўляўся падобны вырак, інфармацыі бракуе.

У дзейнасці капы адзначаецца ўзаемадзеянне тагачаснай дзяржаўнай прававой сістэмы з прававымі і светапогляднымі традыцыямі насельніцтва з перавагай апошніх. Гэтая інстанцыя параўнальна найменш зведала знешнія ўплывы. Таму матэрыялы копных судоў даюць важнейшую інфармацыю аб працяканні «палявання на вядзьмарак» у вясковым асяроддзі, якое, па сутнасці, змяшчала большасць насельніцтва краіны.

У сельскім асяроддзі шырока дзейнічаў і такі судовы інстытут, як вотчынны суд. Судаводства ў іх ажыццяўляў сам феадал ці службовыя асобы яго дваровай адміністрацыі. Меры пакарання часам прызначаліся адвольна, цяжкія злачынствы павінны былі судзіцца паводле Статута [13, c. 467]. Антычараўніцкая дзейнасць такога суда залежала ад поглядаў і энтузіязму службовай асобы. Так, у судзе Біржанскай воласці, што належала Радзівілам, разбіраліся толькі тры справы, звязаныя з чарадзействам: дзве справы аб знаходцы скарбу з дапамогай магічных дзеянняў і адна - аб забойстве. Прычым чары разглядаліся не як злачынства, а як зусім натуральныя абставіны паўсядзённага жыцця [14, c. 112 - 119, 184 - 191]. Мелі месца і адваротныя выпадкі: у чэрвені 1758 года кіраўнік аднаго з маёнткаў графа Тышкевіча паведамляе ўладальніку, што спаліў шэсць чараўніц і зараз поўны рашучасці працягваць гэтую справу. Там жа згадваецца яшчэ адзін службовец, які спаліў двух чараўнікоў - мужчыну і жанчыну [15, c. 178]. Адзначыўся сваёй дзейнасцю і старэйшы сын Льва Сапегі Ян Станіслаў, у якога з цягам часу праявіліся сімптомы псіхічнай хваробы, што паўплывала на распачынанне ў 1630-я гг. у яго маёнтках палявання на чараўніц [16, c. 21]. Трэба адзначыць, што ў Заходняй Еўропе якраз падобныя «энтузіясты», што дзейнічалі або з ахвоты нажыцца, або са свайго фанатызму (а часам - з таго і другога), часта давалі пачатак масавым расправам, заражаючы сваімі поглядамі забабонны народ. Пра антыведаўскую дзейнасць у ВКЛ вотчынных судоў і асобных паляўнічых захавалася мала звестак.

Ведаўскімі справамі займаліся войтаўска-лаўніцкі, бурмістраўска-радзецкі і гродскі (замкавы) суды. Тут працавалі асобы, шмат больш дасведчаныя ў працэсуальных прыёмах. Менавіта для гэтых судоў уласцівы як найбольш характэрныя рысы заходняй традыцыі, так і найбольш яскравыя асаблівасці. Абодва бакі мелі права на абарону сваіх інтарэсаў кваліфікаванымі «ўмацованымі» [17, c. 340 - 345; 4, c. 114]. Праўда, часта, нягледзячы на ўсё іх красамоўства, лёс абвінавачаных быў прадвызначаны. Так адбылося ў справе пападдзі Раіны Грамычынай супраць Яна Станіслава Сапегі. Нягледзячы на талент абаронцы і шматлікія працэсуальныя парушэнні, Сапега дасягнуў таго, што кабета трапіла на стос [10, c. 25].

Вырак суда можна было абскардзіць, апелюючы да вышэйшых інстанцый. Найвышэйшым апеляцыйным судом у працэсах над чараўніцамі быў створаны ў 1581 годзе Галоўны трыбунал. Здаралася, што ведаўскія справы траплялі і ў іншыя суды: вядома, што такую справу судзіў каптуровы суд падчас аднага з бескаралеўяў [16, c. 21 - 22]. Але гэта ўсё ж былі выключэнні, большасць ведаўскіх працэсаў тым ці іншым чынам звязаны якраз з гродскімі судамі, асабліва калі ўлічваць сувязь з ім капы. Тым не менш, з-за вельмі дрэннай захаванасці «чорных» гродскіх кніг вялікі масіў інфармацыі па падобных справах страчаны [18, c. 37].

Судовы працэс пачынаўся са скаргі, якую падаваў пацярпелы бок. У першай палове XVII ст. скаргі, звязаныя з чараўніцтвам, часта проста занатоўваліся ў гродскія кнігі і пакідаліся без належнага разгляду, асабліва калі яны не называлі канкрэтнага абвінавачанага і не было нанесена вялікай шкоды [19, c. 97]. У скарзе былі пазначаны прычыны звароту - пэўны малефіцыум, г.зн. шкоднае чарадзейства. Часцей за ўсё скардзіліся на чараванне на жыццё і здароўе людзей, счараванне дома і гаспадаркі, хваробу і падзеж жывёлы, адбіранне малака ў кароў і інш. Як можна заўважыць, часцей за ўсё падаўца скаргі рэальна верыў у віну абвінавачанага, хаця мелі месца і наўмысныя паклёпы. Важнай рысай, характэрнай для працэсаў у ВКЛ, была адсутнасць непасрэднай матэрыяльнай зацікаўленасці бакоў: маёмасць злачынцы не канфіскоўвалася на карысць суддзяў ці заявіцеля, даносчык не атрымліваў ніякай узнагароды. Больш таго, «бок пратэстуючы» плаціў судовыя выдаткі, нават на катаванне абвінавачанага, а калі той пасля «пробы» не прызнаваўся, дык яшчэ і плаціла яму «навязку». Гэтая асаблівасць, відавочна, паўплывала на колькасць судоў [10, c. 21].

Больш рэдкай з'явай было прыцягненне да суду праз «поволане» (абвінавачванне) іншай чараўніцай. Распаўсюджанасць падобнага спосабу ў Заходняй Еўропе была адной з прычын масавых працэсаў. У ВКЛ ён з'яўляецца досыць нераспаўсюджаным, але мае месца. Менавіта так распачалася знакамітая слонімская справа Раіны Грамычынай аб счараванні маршалка Сапегі: іншая кабета, якую таксама дапытвалі падчас следства аб чарах, назвала пападдзю Грамычыну магутнай чараўніцай, якая да таго ж чаравала на самога пана маршалка [4, c. 99 - 102]. Прыцягненне да суду Грамычынай адбылося, відаць, з-за таго, што ў справу была ўцягнута высакародная асоба. Звычайна названыя чараўнікамі на допытах «калегі» не ставіліся перад судом.

Нагодай да абвінавачвання магло быць нават падазрэнне, якое выклікалася нейкімі загадкавымі ды пагрозлівымі словамі ці дзеяннямі [20, c. 216 - 217].

Допыт быў вусны і цялесны. Суд цікавіла наступнае: як навучыўся чараваць, ад каго і як даўно? калі і якім чынам чараваў? якіх чараўнікоў ведаеш? Цікавіліся таксама і матывамі злачынства. Як вынікае з судзебных матэрыялаў, гэта найчасцей была асабістая варожасць, але сустракаецца і эканамічная канкурэнцыя або якая іншая матэрыяльная зацікаўленасць.

Пасля распытання адбываліся катаванні, якія паводле Статуту (раздзел 14, артыкул 18) можна было паўтараць тры разы: «три кроть одного дня можеть мучыти, толко бы на которомъ члонку не образилъ» [21, c. 685]. Часам механічнае перанясенне інквізіцыйных нормаў прыводзіла да таго, што катаванні прымяняліся без усякай патрэбы, нават калі віна была даказана і ўсе неабходныя звесткі атрыманы, як, напрыклад, здарылася ў гучнай полацкай справе Васіля Брыкуна [17, c. 345] ці гарадзенскай справе Максіма Знака [22, c. 20].

Пасля допыту абвінавачанай асобы адбывалася апытанне сведкаў - суседзяў, знаёмых. Яны давалі паказанні аб чараўніцкіх дзеяннях абвінавачанага, яго падазроных словах, пагрозах. «Пахвалкі»-праклёны самі па сабе выступалі як наўмысна шкодныя дзеянні, бо слова ў вуснах чараўніка мела вялікую сілу. Але нават станоўчыя выказванні, якія здзейсніліся, маглі разглядацца як сведчанне звышнатуральных здольнасцяў [16, c. 21]. Характэрнай рысай ведаўскіх спраў з'яўляецца выступленне ўскосных сведкаў, якія самі не мелі дачынення да справы, але чулі аб розных здарэннях. Грамадская думка такім чынам з'яўлялася важным фактарам у апраўданні ці абвінавачванні падсуднага [23, c. 56].

Часам для высвятлення віны выкарыстоўвалі такую ўжо згаданую, вельмі папулярную на Захадзе «экспертызу», як выпрабаванне вадой. Важным, часам нават вырашальным фактарам былі рэчавыя доказы. Падчас вобыску следчыя шукалі нешта незвычайнае, што, на іх думку, магло быць звязана з чарамі. Гэта мог быць мяшэчак з канапляным зернем [23, c. 56], скрутак з пяском і перцам [17, c. 344 - 345] і інш. Яшчэ адным рэчавым доказам лічыліся знакі, якія д'ябал быццам бы выціскаў на скуры - ізноў жа важны элемент заходніх уяўленняў, які рэдка сустракаецца на нашых землях.

Прысудам у выпадку абвінавачання было, як правіла, спаленне на вогнішчы. Пры гэтым пакаранне магло суправаджацца пэўнымі рытуальнымі дзеяннямі, кшталту спалення чараўніка прывязваным да драбінаў [12, c. 16]: па драбінах душа можа хутчэй трапіць на той свет. Часам чараўнікі, не чакаючы выканання прысуду, заканчвалі жыццё самагубствам, як згаданы Васіль Брыкун, тады палілі іх цела.

Падводзячы высновы, варта адзначыць, што ў Вялікім Княстве Літоўскім склалася адметная традыцыя ведаўскіх працэсаў, заснаваная на: 1) традыцыйных уяўленнях, 2) пісаным дзяржаўным праве і 3) заходніх юрыдычных і тэалагічных уплывах. Гэта можна лічыць паказчыкам ступені інтэграванасці ВКЛ у агульнаеўрапейскае прававое і ідэйнае поле. «Паляванне на вядзьмарак» ахапіла розныя слаі грамадства, выражаючыся ў розных формах. Ведаўскія працэсы практычна не мелі рэлігійнай ці палітычнай афарбоўкі, часцей за ўсё засноўваліся на прычынах бытавога ці нават псіхалагічнага характару. Пераслед чараўнікоў не набыў надзвычай шырокіх маштабаў, тым не менш гэтая з'ява застаецца змрочнай старонкай айчыннай гісторыі.

The article deals with formation and implementation of antisorcerous legislation in the Great Duchy of Lithuania as well as with court practice of judicial proceedings on witchcraft. One can define three constituents of legislation: traditional notions, formal law of the state and legal as well as religious norms borrowed from Western Europe. Cases dealing with sorcery were submitted for consideration of various judicial institutions from kapa (people's court) to The Tribunal of GDL, each kind of courts having its pecularities. Trials were not of religious or political charachter. Underdevelopement of antisorcerous legislation indicates relatively modest scale of witch-hunt in the Great Duchy of Lithuania.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 года. Тэксты. Даведнік. Каментарыі. - Мінск.: Беларуская савецкая энцыклапедыя імя П. Броўкі, 1989.

2. Акты, издаваемые Виленскою Археографическою комиссиею. - Т. XVIII.: Акты о копных судах. - Вильно, 1891.

3. Ostling, M. Konstytucja 1543 r. i początek procesów o czary w Polsce / M. Ostling // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. XLIX. - Warszawa: Semper, 2005. - S. 93 - 103.

4. Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси. - Т. III. - Вильно, 1867.

5. Каролинский кодекс // Роббинс Р.Х. Энциклопедия колдовства и демонологии. - М.: Локид: МИФ, 1995.

6. Карпцов, Бенедикт // Роббинс Р.Х. Энциклопедия колдовства и демонологии. - М.: Локид: МИФ, 1995.

7. Czary i czarownice // Gloger Z. Encyclopedia Staropolska ilustrowana. - Т. 1. - Warszawa: PWN, 1978. - S. 192 - 199.

8. Сzary w dawnej Polsce // Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana. T. XIV. - Warszawa: Drukarnia Artystyczna S. Sikorskiego, 1894. - S. 710 - 712.

9. Pilaszek, M. Litewskie procesy czarownic w XVI - XVIII w. / M. Pilaszek // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. XLVI. - Warszawa: Semper, 2002. - S. 7 - 35.

10. Спрогис, И. Древний народный копный суд в Северо-Западной Руси / И. Спрогис. - Витебск: Губернская типография, 1895. - 19 с.

11. Спрогис, И. Народный суд литвинов над колдунами (чародеями) 1615 года / И. Спрогис. - Витебск: Губернская типография, 1896. - 18 с.

12. Доўнар, Т. Вотчынны суд / Т. Доўнар // Вялікае Княства Літоўскае: энцыклапедыя: у 2 Т. - Мінск: Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2007. - Т. 1. - 688 с.

13. Biržų dvaro teismo knygos 1620 - 1745 / Raudeliūnas V., Firkovičius R. - Vilnius: Mintis, 1982. - 475 p.

14. Канторович, Я. Средневековые процессы о ведьмах / Я. Канторович. - М.: Книга, 1990. - 221 с.

15. Чволэк, А. Як палявалі на чараўніц у маёнтках Яна Станіслава Сапегі / А. Чволэк // Беларускі гістарычны агляд. - Т. 16. - С. 121-137.

16. Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси.- Вильно, 1867. - Т.1.

17. Марзалюк, І. Ведаўскія працэсы ў Беларусі XVI - XVIII стагоддзяў / І. Марзалюк // Беларускі гістарычны часопіс. - 2003. - № 8. - С. 32 - 37.

18. Лобач, У. Чараўніцтва ў Беларусі на тле сярэднявечных судовых працэсаў / У. Лобач // Крыўя. Crivica. Baltica. Indogermanica. - 1998. - № 1. - С. 92 -97.

19. Довнар-Запольский, М. Чародейство в Северо-Западном крае в XVII-XVIII вв. / М. Довнар-Запольский // Исследования и статьи. - Т. 1. - Киев: Типография 1-й Киевской артели печатного дела, 1909. - C. 214 - 231.

20. Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 г. // Вялікае Княства Літоўскае: энцыклапедыя. - Т. 3. Дадатак. - Мінск: Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2010. - 696 с.

21. Лобач, У. Вядзьмарскі працэс 1691 г. у Гародні: да тыпалогіі чарадзейскіх спраў у сярэднявечнай Беларусі / У. Лобач // Культура Гродзенскага рэгіёну: праблемы развіцця ва ўмовах поліэтнічнага сумежжа: зб. навук. прац. - Гродна: ГрДУ, 2003. - С. 20 - 32.

22. Лобач, У. Да механізму чарадзейскіх працэсаў у сярэднявечнай Беларусі: на прыкладзе справы палачаніна В. Брыкуна (1643 г.) / У. Лобач // Беларускі горад у часе і прасторы: 500 гадоў Полацкай магдэбургіі: зб. навук. прац. - Наваполацк: ПДУ, 2001. - С. 52 - 59.

Навуковы кіраўнік - Ю.Л. Казакоў , кандыдат гістарычных навук, дацэнт.

УДК 94 (476)

В.А. Валадковіч
(Мінск, БДУ)

ЗЕМСКІ СУД У ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ

Статья посвящена истории существования земских судов в Великом княжестве Литовском после реформы 1564 года. Рассматриваются такие проблемы, как причины и предпосылки возникновения нового типа судов, их компетенция, принцип комплектации, особенности функционирования. Автор стремится проследить историю возникновения земских судов, проанализировать их изменения и динамику, рассмотреть юридическое оформление и закрепление нового типа судов в законодательных актах. Главной целью является попытка определить место земских судов в новой судебной системе, показать прогрессивность земских судов, их роль в укреплении прав и позиций шляхецкого сословия.

Судовыя органы - неад'емная частка дзяржавы. Яны, як і іншыя органы дзяржаўнага кіравання, адыгрываюць ролю фундамента ў арганізацыі грамадства і яго кантраляванні, нясуць у сабе распрацаваныя традыцыі.

На Беларусі іх сістэма складалася паступова. Нарэшце стала відавочным раздзяленне ўсіх судоў на дзве асноўныя катэгорыі: агульныя суды для ўсяго насельніцтва (агульнасаслоўныя) і саслоўныя (для духавенства, шляхты, мяшчан, сялян). Усе суды Вялікага Княства Літоўскага, як і ў любой іншай дзяржаве, старажытнай або сучаснай, адносіліся да вышэйшых судовых органаў дзяржавы або да мясцовых судовых органаў. Да вышэйшых судовых органаў дзяржавы адносіліся: гаспадарскі (вялікакняжацкі) суд, суд паноў-рады, соймавы, камісарскі, маршалкоўскі суды, Галоўны суд (Трыбунал), скарбавы трыбунал, а таксама духоўны суд. Мясцовымі судовымі органамі былі замкавы, каптуровы, земскі, падкаморскі, магістрацкі, копны, вотчынны суды.

Да канца XV - пачатку XVI стст. у Вялікім Княстве Літоўскім дзейнічаў тыповы для раннефеадальнага перыяду прынцып, згодна з якім органы дзяржаўнай улады адначасова выконвалі судовыя функцыі. У гэты час судовая ўлада належала вялікакняжацкім враднікам ці чыноўнікам - ваяводам, старастам і дзяржаўцам, якія з'яўляліся судовай і адміністрацыйнай уладай. Такое становішча заставалася і пасля выдання Статута 1529 г., які прадпісаў ваяводам, старастам і дзяржаўцам выбраць кожнаму ў дапамогу сабе двух «сялян». Апошнія павінны былі пры адсутнасці ваявод, стараст і дзяржаўцаў разам з іншымі враднікамі разглядаць судовыя справы. І толькі ў перыяд паміж першым і другім Статутамі былі праведзены рэформы ў галіне заканадаўства і судаводства, заканчэннем якіх з'явілася заснаванне Галоўнага Літоўскага трыбуналу як спробы аддзялення суда ад адміністрацыі. Такім чынам, на працягу XVI ст. назіраецца адыход ад парадку разгляду судовых спраў органамі дзяржаўнай улады.

У XV-XVI стст. у судовую сістэму Вялікага Княства Літоўскага былі ўнесены значныя змены. У выніку судовай рэформы 60-х гг. XVI ст. з'явіліся новыя судовыя органы - земскія і падкаморскія суды. У Статуце 1566 г. упершыню намячалася аддзяленне суда ад органаў улады і кіравання. Для гэтага і ствараліся земскія і падкаморскія суды. У Статуце 1588 г. гэтая лінія была падтрымана і працягнута. Судовая ўлада была замацавана за велікакняжацкім і галоўным судамі, а таксама за мясцовымі судамі.

Самай важнай падзеяй судовай рэформы, яе пiкам стала ўтварэнне земскiх судоў. У 1555 г. вялiкi князь Жыгiмонт-Аўгуст са згоды паноў радных увёў у судовую сiстэму дзяржавы земскія суды для шляхты i прызначыў суддзямi мясцовых шляхцiцаў, адмовiўшыся пры гэтым ад судовых даходаў на іх карысць.

Аднак толькi ў 1564 г. на Бельскім сойме ўсе ваяводы, старасты і iншыя земскiя враднікі ("врядники") таксама адмовiліся ад сваiх выключных судовых правоў і даходаў. Такiм чынам, у дзяржаве былі створаны рэальныя перадумовы для новай арганізацыі суда. З'явілася магчымасць пакласці ў аснову яго дзейнасцi больш прагрэсіўныя прынцыпы. «Привильями его королевское милости у Бельску и у Вильни» былі ўведзены адзіная падсуднасць шляхты земскаму суду, роўнасць шляхцiца перад судом i законам, неўмяшанне адмiнiстрацыi ў судовыя справы [1, с. 181]. Больш таго, упершыню ў гісторыi нашай дзяржавы пачаўся працэс аддзялення судовай улады ад адмiнiстрацыйнай.

Аднак нельга не адзначыць, што ваявода меў пэўны ўплыў на дзейнасць земскага суда. Так, менавiта яму павiнны былі паведамляць пра смерць члена земскага суда; ён склікаў шляхту ў некаторых выпадках на новыя выбары членаў суда; за яго пячаткай накiроўваўся князю лiст з кандыдатамi на судовыя пасады. Тым не менш усе паўнамоцтвы ваяводы нiяк не тычыліся непасрэдна ажыццяўлення правасуддзя. Увогуле ж земскiя суды былі першымі, якія абаранялi пераважна iнтарэсы прыватных асоб, а не дзяржаўныя.

Некаторыя навукоўцы адзначаюць, што земствы (земскiя шляхецкiя суды) былi заснаваны яшчэ ў 1447 г. у перыяд праўлення Казіміра Ягелончыка [2, с. 697]. Яны складалiся з суддзi, засядацеляў i пiсара, і першапачаткова вырашалi толькi малазначныя грамадзянскiя справы шляхты. Пазней Жыгiмонт I лiквiдаваў кашталянскую судовую ўладу, што надала земствам больш значныя паўнамоцтвы. Калі прасачыць гісторыю з'яўлення земскага шляхецкага суда, то першы падобны суд можна сустрэць на Падляшшы - гэта значыць у той частцы княства, якая, будучы памежнай з Польшчай, раней за іншыя вобласці пачала засвойваць польскія інстытуты. Факты, якiя сабраў М.К. Любаўскi, сведчаць, што ўжо ў ХV ст. у Мельнiцкiм павеце дзейнічалi суддзі, падсудак i пiсар [3, с. 20]. Да часу выдання статута 1529 года гэты выбраны шляхтай і зацверджаны каралём, але часам без выбару шляхты прызначаны ім суд ужо судзіць князёў, паноў і шляхту падляшскіх паветаў, не маючы, аднак, яшчэ поўнай самастойнасці ў вырашэнні ўсіх спраў, разбіраючы справы разам са старастамі і дзейнічаючы самастойна толькі ў справах замацавання маёнткаў натарыяльным парадкам да канчатковага зацвярджэння іх з боку караля [3, с. 874, 637, 638]. Але такі суд быў толькі ў Падляшшы. Ва ўсіх астатніх частках Вялікага Княства Літоўскага ў пачатку XVI ст. суд знаходзіўся ў руках ваявод, стараст і дзяржаўцаў. Статут 1529 года пастанаўляе, каб ваяводы, старасты і дзяржаўцы выбралі кожны ў сваім павеце па два зямяніна, «людей добрых а годныхъ веры» і прывялі іх да прысягі; калі сам ваявода, стараста ці дзяржавец «за некоторыми справами» дзяржаўнымі ці земскімі «не поспешны будут которыхъ правъ судити», тады гэтыя два зямяніна павінны разам з намеснікамі і маршалкамі тварыць суд «водле тых писаных прав», гэта значыць статута [4, р. VI, арт. 3]. Намеснік ці маршалак не меў права судзіць, калі абодва «присяжные» зямяніна адсутнічаюць - «нежли бы одинъ с тых земянинъ вставичне при них мел быти» [4, р. VI, арт. 3]. Такім было патрабаванне статута, але памылкова лічыць, што яно адразу ўвайшло ў юрыдычную практыку. Але і тыя суды, што пачалі ўзнікаць, яшчэ вельмі адрозніваліся ад земскіх судоў. Яны не мелі поўнай самастойнасцi ў вырашэннi ўсiх спраў [5, с. 32]. Толькi ў працэсе судовай рэформы ХVI ст. земскiя суды атрымалi поўную самастойнасць i былi распаўсюджаны па ўсёй тэрыторыi Вялiкага Княства Літоўскага. Аднак факт іх існавання ў ХV ст. заслугоўвае ўвагi і служыць доказам значна ранейшых прагрэсiўных працэсаў у судаводстве.

Эпоху ў гісторыі земскага суда складае 1564 год. У гэтым годзе быў выдадзены Бельскі прывілей, які абвяшчаў, што ўступаючы патрэбе «ровной а однакой справедливости всемъ», каб «стародавный обычай владности суду воеводъ, старостъ и иныхъ врадовъ старыхъ уступилъ судомъ новымъ, порадкомъ в семъ часе учиненымъ» [1, с. 181]. За гэтым прывілеем у 1566 годзе быў выдадзены другі статут, які ствараў у княстве новыя суды і вызначаў парадак іх дзейнасці і кампетэнцыю. Статут 1566 г., займаючы цэнтральнае месца ў сiстэме прынятых у сувязі з судовай рэформай заканадаўчых актаў, усебакова рэгламентаваў дзейнасць выбарных земскiх судоў. Згодна з ім «вряд земский судовый» складалi: суддзя, падсудак i пiсар, якiя i называлiся «врядниками земскими судовыми» [6, р. IV, арт. 1].

Трэба падкрэслiць, што ўвядзенне земскіх судоў стала магчымым дзякуючы папярэдняму стварэнню пiсанага заканадаўства, што, у сваю чаргу, выклікала неабходнасць узнiкнення новай прафесii - юрыста. Важнасць прававых ведаў у ХVI ст. становiцца настолькі значнай, што з'яўляюцца першыя ўласныя юрыдычныя навучальныя ўстановы, у якiх выкладаюць не толькi замежныя, але i айчынныя правазнаўцы [7, с. 55-60]. Падрыхтоўка юрыдычных кадраў вялася i персанальна, шляхам практыкавання ў дзеючых юрыстаў, навучання ў прыватных школах - «палестрах».

Навукоўцы звяртаюць увагу на тое, што гiсторыя земскага суда Вялiкага Княства Лiтоўскага з'яўляецца гiсторыяй усяго шляхецкага саслоўя [5, с. 264; 8, с. 77]. Тым не менш адносна дзейнасцi земскiх судоў у сучасных архiвах Беларусi захавалася мала матэрыяла. Так, зусiм няшмат дакументаў пра Віцебскi, Мсцiслаўскi земскiя суды, што не дае падстаў для належнага аналiзу іх дзейнасцi. Значна больш актаў засталося па Мінскiм земскiм судзе. У фондзе № 1769, вопiс за перыяд з ХVI ст. па 1795 г., захавалася 154 справы. У асноўным гэта т. зв. актавыя запiсы куплi-продажу зямлi, арэнды, запiсы аб выплаце судовых штрафаў, а таксама судовыя пастановы (дэкрэты) па розных справах, скаргi на рашэнні i iнш. Захавалiся за пэўны перыяд часу некаторыя архiвы Брэсцкага, Гродзенскага, Драгiчынскага, Ашмянскага, Пружанскага земскіх судоў.

У Актах Вiленскай археаграфiчнай камісіі (39 тамоў) многiя кнігi маюць кароткiя ўводзiны з пералiкам судовых спраў, а часам і іх аналiзам. Асобныя зборы непасрэдна прысвечаны дзейнасці земскiх судоў. Аднак гэта толькi невялiкая частка таго судовага матэрыяла, які быў назапашаны. Напрыклад, у Вiльнi за адзiн год (з 1877 па 1878 г.) было складзена каля 200 кнiг з актамi магiстрата і земскiх судоў. Апошнія пры гэтым стваралi значную частку ўсяго матэрыяла. Трэба, аднак, падкрэслiць, што, нягледзячы на беднасць айчынных архiваў, дакументальна-прававая спадчына Вялiкага Княства Літоўскага, у тым лiку і спадчына беларускага народа, недастаткова глыбока вывучана i прааналiзавана, таму i патрабуе шмат увагi.

Склад і кампетэнцыя земскiх судоў змянялiся на працягу стагоддзяў. З iх заснаваннем звязаны выпадкi канкурэнцыi падсуднасцi паміж земскiмi і гродскiмі судамі. Тым не менш з цягам часу такія калiзіі знікаюць, а земскi суд пачынае выконваць функцыю нагляду за законнасцю функцыянiравання гродскага суда. Яму прыносяцца скаргi на процiпраўныя дзеяннi (і залiшнюю жорсткасць пры назначэннi пакаранняў) судовых службовых асоб дадзенай iнстанцыі. У выпадку адмовы ваяводы ці старасты судовага перавырашаць справу, што была, па меркаванню ўдзельніка суда, няправільна вырашана гродскім врядам, «сторона укривжоная» бярэ ліст «упоминальный» ваяводзе ад земскага суда з прапановаю апошняга «учинить справедливость» [9, р. IV, арт. 37]. Земскаму суду прыносяцца скаргі на несправядлівасць службовых асоб, яму ж заяўляецца аб парушэнні закона гродскім судом. Гэтая апошняя функцыя ўзвышае земскі суд побач з іншымі судамі, што з'яўляюцца першымі інстанцыямі ў складанай сістэме судаўладкавання, гэта значыць, з судамі гродскім, падкаморскім і местскім. Але ж ён усё ж першая інстанцыя, а таму на яго вырашэнні можна апеляваць да вышэйшых судовых інстанцый - трыбунала і дворнага каралеўскага суда.

Камплектаванне суда адбывалася ў наступным парадку: выбары прызначалiся вялiкім князем, а ў яго адсутнасць - ваяводам, старостай або iншай службовай асобай мясцовай адмiнiстрацыі. Павятовую шляхту паведамлялi аб гэтым за чатыры тыднi. У адзначаны дзень усе з'язджаюцца ў адміністрацыйны цэнтр павета і, не чакаючы непрыбыўшых, выбіраюць са свайго асяродка чатырох кандыдатаў на месца памерлага врадніка, а затым пасылаюць аб гэтым свой ліст каралю, які зацвярджае аднаго з чатырох кандыдатаў. У тым выпадку, калі на месца памерлага члена суда выбіраюць другога члена таго ж суда, тады «иншихъ електовъ» прадстаўляць не трэба, а толькі чатырох кандыдатаў на месца, якое засталося вакантным пасля перамяшчэння падсудка ці пісара [6, р. IV, арт. 1]. «Електы» павінны быць абавязкова шляхціцы, «люди добрые, побожные, цнотливые, годные, в праве умеетные, писати умеючіе», пры гэтым абавязкова «родичи того паньства великого князьства» літоўскага і не новааселыя ў павеце [6, р. IV, арт. 1]. Кароль выбірае з іх аднаго, якого і зацвярджае сваім прывілеем на вряд «до живота его, альбо до вывышенья з ласки» сваёй «на инший який вышъший врядъ або достоеньство» [6, р. IV, арт. 1]. Увесь гэты працэс выбараў і зацвярджэння павінен адбывацца безадкладна, каб не затрымлівалася «отправленіе справедливости» [6, р. IV, арт. 1]. Членамі земскага суда не могуць быць: 1) духоўныя асобы, 2) асобы, якія займаюць які-небудзь «вряд» у тым жа павеце, 3) асобы, якія займаюць пасаду врадніка судовага земскага ў якім-небудзь іншым павеце; сумяшчаць з выконваннем абавязкаў суддзі, падсудка ці пісара «вряд» не судовы ў якім-небудзь іншым павеце можна. Калі хто-небудзь займае два «вряда» і не хоча ад аднаго з іх адказацца, будучы «напомненымъ отъ шляхты на рокох судовыхъ або на соймику» ён страчвае права на абедзве пасады [9, р. IV, арт. 2]. Члены земскага суда могуць атрымліваць розныя часовыя даручэнні ад караля - быць камісарамі, рэвізорамі і інш.

Як адзначае М.М. Навакоўскi, члены земскага і гродскага судоў выбiралiся са складу аселай шляхты і павiнны былi мець узрост не менш за 23 гады [10, с. 16]. Трэба сказаць, што толькi ў яго працы сустракаецца ўзгадванне аб патрабаваннi закона адносна ўзросту суддзяў. Пры гэтым М.М. Навакоўскi спасылаецца на соймавую пастанову (канстытуцыю) 1764 года. Можна зрабiць вывад, што ў ранейшы перыяд узрост суддзяў нарматыўна не рэгламентаваўся.

Такiм чынам, выбранымі маглi быць толькi ўраджэнцы Вялiкага Княства Літоўскага, шляхцiцы, землеўладальнiкi, дабрачынныя, хрысцiянскай веры, якiя ведалi права, умелi пiсаць, не займалi iншых духоўных, дзяржаўных і судовых пасад. У сувязi з тым, што стварэнне земскіх судоў не адбывалася ў адзiн момант, да 1566 г. мелi месца пэўныя складанасці з працэсам выбрання суддзяў - часам парушалася працэдура, не ўсюды былi арганiзаваны соймiкi і г.д. [11, с. 504-507; 2, с. 697]. Але паступова элекцыйны працэс стабiлiзуецца.

Кожны новаабраны член суда павiнен быў на першай судовай сесii («роках земскiх») прынесцi прысягу. Трэба адзначыць, што ў той перыяд прысягалi шматлiкiя службоўцы дзяржавы. Напрыклад, толькі ў восьмай кнізе публiчных спраў Літоўскай метрыкi знаходзiцца 36 тэкстаў прысяг [12]. Аднак прысяга члена земскага суда была першай, якая дакладна вызначалася законам (упершыню - Статутам 1566 г., затым Статутам 1588 г.), была абавязковай і прыносiлася суддзямi публічна.

Суддзя і падсудак прысягалі па аднолькавай формуле. Па Трэцім статуце суддзi абавязвалiся вырашаць усе справы справядлiва і адпаведна закону, «не водлуг ведомости своей», пры гэтым судзіць «ничого же прикладаючи и не выймуючы, не фолькгуючи высоким и подлым станом, на достойностях и врядах седячих, на богатого и на вбогого, на приятеля кровного заховалого, а ни на неприятеля, не з вазни, не с приязни, не з боязни, не за посулы и дары, ани сподеваючися потом даров и якого нагороженья, и не радячи стороне, ане боячися казни, помсты и погрозок, але самого Бога и его святую справедливость и право посполитое, и сумненье свое перед очима маючи…» [9, р. IV, арт. 1]. Напрыканцы прысягі гаварылася, што калі суддзя будзе судзіць несправядлiва, то - «Боже мя убей» [9, р. IV, арт. 1].

Пiсар, як член земскага суда, у сувязi са спецыфiкай сваiх абавязкаў ва ўласнай прысязе абяцаў быць акуратным i сумленным у судовых запісах: «...сказанья судовные вписывати и пильновати и догледати, абы водле сее присяги моее справедливе были вписаны» [9, р. IV, арт. 1]. Ён кляўся «записывати и радити судьи и подсудку… справедливе водле бога и того права писаного и водлуг мовенья и споров сторон ничого не прикладаючи и не уймуючи» і запісваць усё ў кнігі судовыя правiльна i дакладна, прычым «по руску, литерами и словы рускими», г. зн. на тагачаснай беларускай мове. Безумоўна, што асноўным патрабаваннем да пiсара з'яўлялася яго пiсьменнасць [9, р. IV, арт. 1; 13, с. 4]. Ён мог мець падпіска, часам i некалькiх, аднак адказваў перад павятовай шляхтай за правiльнасць запісаў толькі асабiста [9, р. IV, арт. 4].

М.М. Навакоўскі адзначае, што пiсар меў выключна дарадчы голас пры вынясенні рашэнняў [10, с. 21]. Але з гэтым нельга пагадзiцца, як i з тым, што ён уносіў свой голас толькі тады, калi меркаванні суддзяў былi супрацьлеглымі. Пiсар быў паўнапраўным членам суда, аб чым сведчыць той факт, што ў перыяд зараджэння земскіх судоў сустракаюцца выпадкi, калi ён без суддзяў разглядаў i запiсваў справы. Матэрыяльна суддзі былі добра забяспечанымі, што відаць з тых дакументаў, якія былі ўпісаны ў земскія кнігі [5, с. 9]. Праца іх узнагароджвалася пэўным прыбыткам ад кожнай разгледжанай справы або запісанага ў кнігі дакумента, аб чым гаворыць і сам закон [9, р. IV, арт. 5, 6].

Акрамя суддзі, падсудка і пісара, актыўную ролю на пасяджэннях суда адыгрывае возны. Пасада вознага не была ўведзена пры земскім суддзе спецыяльна; возныя былі службовымі асобамі павета, яны належалі ўсім судам павета. Утвораны яны былі для таго, каб «въ кожъдомъ праве на врядехъ…земъскомъ, кгродъскомъ, подъкоморскомъ и комисаръскомъ, завжды порядокъ и справа обычайне шла» [9, р. IV, арт. 8]. Колькасць іх не вызначана дакладна законам: іх павінна быць «так много яко бы водлугъ широкости повету потреба указывала» [9, р. IV, арт. 8]. Зацвярджае вознага ваявода, але выбірае кандыдата ў вознага вряд земскі і шляхта павета. Пасля зацвярджэння свайго ваяводаю возны прыносіць прысягу на выконванне сваёй пасады. Акрамя радавога вознага, трэці статут уводзіць аднаго вознага «надъ иншые», такога, «котораго латиньскимъ езыкомъ зовуть генералъ» [9, р. IV, арт. 104]. Такі генерал павінен быць у кожным павеце. Прызначае яго гаспадар «за обраньемъ» ваявод, стараст судовых і шляхты павета. Абавязкі генерала аднолькавыя з абавязкамі простых возных, і толькі ён займае першае месца без пэўных праў начальніка над падначаленымі. Засведчанне перад судом бачанага і чутага ў справах падсудных асоб і выконванне прыгавора суда - абавязкі возных. Да гэтага далучаецца яшчэ іх прысутнасць на пасяджэннях суда ў якасці вяшчальнікаў, судзебных прыставаў і часткова паліцэйскіх служачых, якія назіраюць за добрапрыстойнасцю ў часы судовай сесіі. У земскіх кнігах возныя фігуруюць ці як «приданные з ураду» для якой-небудзь патрэбы прыватных асоб, ці як асобы, якія дзейнічаюць без даручэння вряда. Возныя таксама прысутнічаюць у якасці сведак пры грамадзянскіх угодах, куплях, продажах, падзелах. Возны не толькі прысутнічае пры той справе, для разгляду якой яго ўзялі, не толькі аглядвае тое, што патрабуе яго сведчанне, ён дае свой ліст, у якім піша, што прадстаўляе сабой гэтая справа, што ён даведаўся аб ёй, і замацоўвае яго подпісам і пячаткаю, а таксама подпісамі і пячаткамі бакоў.

Недатыкальнасць земскага суда забяспечана законам, і той, хто асмеліцца нанесці яго членам удар ці рану, «не паважаючи местъца зверхности господарское», судзіцца самім каралём на сейме і караецца стратаю гонару і смерцю [9, р. IV, арт. 95]. Але і суд не павінен забываць вышыні свайго становішча і не парушаць яе супраціўнымі дзеяннямі. Калі хто-небудзь з враднікаў судовых, «седячы на суде кого словы неучстивыми соромотилъ», ён караецца шасцідзённым арыштам. Калі ж ён «кгвалтъ местъцу господарскому и суду учинилъ» тым, што параніў каго-небудзь на судзе, то караецца смерцю [9, р. IV, арт. 63].

Закон патрабаваў ад суддзяў, каб яны асабіста адпраўлялі судовыя абавязкі. Аднак суддзі маглі быць абраны дэпутатамі на сойм або захварэць і інш. У такіх выпадках яны абавязваліся апавясціць сваіх калег і шляхту, назваўшы прычыну сваёй адсутнасці. Апошнія выбіралі ў такім выпадку намесніка на судовую сесію. Калі ж шляхта не згаджалася на тую ці іншую кандыдатуру, то два суддзі без чыёй-небудзь згоды выбіралі сабе таварыша і «засаджвалі» ім месца адсутнага суддзі. Зразумела, што гэтая асоба павінна была адпавядаць агульным патрабаванням.

Пасады суддзі займалі пажыццёва або да прызначэння на іншую працу. У выпадку няздольнасці быць суддзёй і выконваць адпаведныя абавязкі яны самі складалі свае паўнамоцтвы. Калі паміраў хто-небудзь з членаў суда, «врядники живо позосталые» павінны былі адразу апавясціць аб гэтым вялікага князя лістом [9, р. IV, арт. 1]. Калі вялікі князь у той час не знаходзіцца ў Літве, то патрэбна паведаміць ваяводу, а ў зямлі жамойцкай старасту жамойцкага, які замяняў сабою ваяводу ў гэтай зямлі; у выпадку адсутнасці іх са свайго павета-кашталяна. Пры атрыманні паведамлення вялікі князь «без жадное проволоки» пасылае ў павет свой ліст гродскаму вряду для апублікавання запрашэння ўсім прадстаўнікам шляхты павета «отъ вышъшого до низшого стану» з'ехацца для выбару новага земскага ўрадніка ў замак ці двор каралеўскі, у залежнасці ад таго, замак ці двор павятовы з'яўляецца цэнтрам павета [9, р. IV, арт. 1]. У адсутнасць караля з княства такія лісты дасылае ваявода, а ў яго адсутнасць - кашталян. Ліст гэты павінны быць «обволанъ и обголошонъ» у павеце такім чынам, як і лісты сеймавыя, калі вряд гродскі рассылае яго праз возных павятовых сенатарам, князям, панам враднікам павятовым - наогул усім тым, каму дастаўляюцца на дом усялякія лісты, накіраваныя ў павет з каралеўскай канцылярыі, для ўсіх жа астатніх абывацеляў павета каралеўскі ліст чытаецца ў гарадах і мястэчках на таргах і пры касцёлах [9, р. IV, арт. 1].

Трэба адзначыць, што першапачаткова дзейнасць земскага суда не была абмежавана пэўнымі тэрмінамі. Справы разглядаліся і вырашаліся ва ўсякі час, калі ісцец і адказчык з'яўляліся ў суд, нават у нядзелю і святы. Аднак, згодна з Другім, а затым і Трэцім статутамі, справы ў земскім суддзе разглядаліся пасесійна, а сесіі, якія называліся «роки земския» (хаця часам і на лацінскі манер кадэнцыямі), збіраліся тры разы на год у замку або якiм-небудзь «госпадарском дворе» [9, р. IV, арт. 4]. Рокі былі трохкрольскія, траецкія і міхайлаўскія, якія называліся так па святу «свята костела римского», вакол якога яны «отсуживались». Трохкрольскія (свята трох каралёў - 6 студзеня) рокі адбываліся зімою, траецкія (Троіцын дзень) - у самым пачатку лета, міхайлаўскія (св. Міхала 29 верасня) - восенню, пачынаючыся па закону «на завтрее» свята.

Статут 1588 г. абавязваў мець у кожным павеце дзяржавы спецыяльны судовы двор з будынкам суда - «избу судовую». Там, дзе не было такой «избы», трэба было перад сесiяй адвесцi «особный дом престронный, где на судех заседати» [9, р. IV, арт. 52].

Акрамя зацiкаўленых асоб, на земскiя рокi з'язджалiся «прыяцелі», а таксама iншая шляхта, якая не была непасрэдна звязана з разглядаемымі справамі. Яны часам называюцца «сапрысяжнiкамi». Родзiчы, суседзi і сябры абаранялi і аказвалi падтрымку ў судзе аднаму з бакоў шляхам сведчання яго невінаватасці, але зыходзiлi не з ведання справы, а са станоўчых якасцей самой асобы.

Суддзi павiнны былi з'явiцца ў двор судовы за тры днi да пачатку сесій. У выпадку няяўкі члена земскага суда прысутныя выбiралі яму намеснiка. На гэтай падставе, а таксама зыходзячы з іншых фактаў, І.І. Лапа называў земскiя рокi разнавiднасцю соймікаў [11, с. 501].

Суддзi складалi спіс судовых позваў у адпаведнасцi з чарговасцю паступлення спраў, «адчынялi» судовыя кнігi, якiя захоўвалiся ў спецыяльных скрынях, як правiла, з трыма замкамi (прычым у кожнага суддзi быў ключ ад уласнага замка), выдавалі «выпісы» з кніг. У гэтыя ж дні складалiся рэестры, па якiх вызначаўся парадак разгляду спраў. Iснавала правiла: хто раней з бакой упiсваў у рэестры спіс справы, таго справа раней разглядалася [5, с. 17].

Пасяджэнні суда праходзiлi з ранку да позняга вечара - «от поранку до нешпорное годины», часам ужо i са свечкамі (напрыклад, Троiцкiя рокi 1593 года ў Вiцебску) [9, р. IV, арт. 46]. Колькасць спраў для разгляду закон не вызначаў. Сесiя звычайна працягвалася каля трох тыдняў, прычым пасяджэннi праводзілiся штодня, за выключэннем вялiкiх рэлiгiйных свят і нядзелi [5, с. 18].

Да кампетэнцыi земскага суда адносiлiся галоўным чынам справы шляхты, якiя падзялялiся ў асноўным на дзве катэгорыi: адны толькi запiсвалiся ў судовыя кнiгi (па якіх сам факт судовай рэгiстрацыі меў юрыдычную значнасць), другiя патрабавалі непасрэднага разгляду па сутнасцi. Як правіла, прававыя запiсы ўяўляюць сабой паведамленнi аб заявах на разгляд справы, скаргі прыватных асоб, сведчаннi і дзеянні прадстаўнiкоў судовага апарату. Структура загалоўкаў праватных запiсаў уключала: 1) тэрмін «запiс»; 2) вызначэнне кнiг, у якіх рабiўся запiс; 3) формулы «заявы», «скаргi» i iнш. у родным склоне; 4) вызначэнне асобы, якая падавала скаргу, заяву і інш. у родным склоне; 5) прыназоўнік «аб»; 6) вызначэнне сутнасцi заявы, скаргi і г. д. у месным склоне. Напрыклад, так быў аформлены запіс у слонімскія земскiя кнігі заявы зямянiна з с. Радзiвілавiчы IIаўла Хмеля аб крадзяжы дакументаў [14, с. 96].

Справы першай катэгорыі маглi быць як грамадзянскага, так i крымінальнага характару: завяшчальныя запiсы (тэстаменты), дагаворы куплi-продажу, мены і iнш., лiсты застаўныя і пазыковыя, гранiчныя, вяноўныя, дарчыя, перадачы апекi, дзельчыя, пастановы палюбоўнага суда, велікакняжацкiя прывілеi, лiсты аб «увязаньи» i перадачы маёнткаў, лiсты возных, розныя «сознанья» возных, а таксама заявы аб злачынстве, «гвалте», шкодзе, крыўдзе i заявы, «запiсаныя для памяцi, каб затым пачаць іск» [5, с. 19]. У актавай кнізе Гродзенскага земскага суда часцей за ўсё сустракаюцца акты продажу, дарэння, запiсы аб нерухомых маёмасцях, пазыковых абавязацельствах. У кнiзе Драгічынскага земскага суда значная частка запiсаў тычыцца абавязацельстваў, але ёсць і iншыя.

Земскi суд запiсваў таксама скаргi на незаконныя рашэннi і дзеяннi службовых асоб [15]. У яго кнігi заносiлiся розныя дакументы, выдадзеныя прыватным асобам, якія па сваім стане мелi права звярнуцца ў гэты суд. Да іх адносiлiся і велiкакняжацкiя прывілеi, заявы, акты, якiя былi ўжо ўпiсаны ў кнiгi iншых судоў. Пры гэтым судовыя акты пераносiлiся не толькi з гродскiх судоў, чаго патрабаваў закон, але i з iншых судоў дзяржавы.

Сам гаспадар мог у некаторых выпадках прыцягвацца да земскага суда і абавязаны прыняць яго пастанову праз свайго «умоцованого» [9, р. I, арт. 8]. Земскі суд вядзе таксама справы аб незаконным зборы прыватнымі асобамі мыта, ці аб «подвышеніи» збора, які законна належыць ім. Гэтаму ж суду падаюцца скаргі на невыкананне пастаноў прыяцельскага і копнага судоў у справах, якія па сваёй сутнасці належаць да вядзення «земства». Акрамя розных актаў, што датычацца зямель, якія ляжалі ў павеце, суд земскі ўпісвае ў свае кнігі і пагадненні, прадметам якіх з'яўляюцца дворышчы, агароды, дамы, што знаходзіліся ў горадзе, а таксама і «речи рухомыя», рухомая маёмасць.

Справы другой катэгорыi таксама маглi быць як крымінальнымі, так i грамадзянскiмі, прычым вельмі разнастайнымi. Перш за ўсё суд разглядаў справы аб маёнтках «праву посполитому и службе земской военной подлеглым», аб незаконных зборах прыватнымi асобамі мыта або аб «подвышении яго» [9, р. IV, арт. 42; р. I, арт. 14]. Акрамя таго, яму былі падсудны даволi шматлiкiя спрэчкi аб прыналежнасці да шляхецкага саслоўя [16, с. 22]. У сувязi з апошнiмi некаторыя навукоўцы нават вылучаюць судовы разгляд як адзiн са спосабаў атрымання шляхецтва [17, с. 13]. У земскi суд падавалiся таксама скаргі на невыкананне рашэнняў прыяцельскага i копнага судоў, якія па сваёй сутнасцi належалі да кампетэнцыі «земства». На практыцы суд разглядаў i іншыя шматлiкiя справы, прычым не толькi шляхецкiя.

Трэба падкрэслiць, што пытанне аб падсуднасцi было на той час дастаткова складаным і разглядалася супярэчлiва нават у заканадаўстве. Аднак за парушэнне правiлаў аб падсуднасцi, прыцягненне каго-небудзь да iску ў неналежным судовым органе вiнаваты падлягаў арышту на 6 тыдняў і грашоваму штрафу. Сама справа ў такiм выпадку накiроўвалася ў належны суд [10, с. 15].

Вышэй адзначалася, што кампетэнцыя земскага суда змянялася. Так, Гродзенскi земскі суд да 1564 г. разглядаў разнастайныя справы: гвалты, забойствы, невыкананне абавязкаў і нявыплата доўгу, знявагi словам i дзеяннем, пагрозы, раздзелы маёнткаў, запісваў тэстаменты i розныя грамадзянскiя здзелкi, разглядаў справы аб збегу слуг або наймiтаў i г. д. [5, с. 38]. Для агляду шкод, ран, межаў суд пасылаў возных, вiжаў (часам замест іх высылалiся (або самi вызывалiся) прыватныя асобы), а для выканання прыгавораў - дзецкiх [5, с. 38]. Пазней кампетэнцыя суда ўдакладняецца. Тым больш, што пачынаюць дзейнiчаць новыя судовыя ўстановы. Некаторыя справы спалучалiся з тымi, якiя разглядаліся іншымi судамі. Сам закон дазваляе ў пэўных выпадках скардзiцца i «да гроду», і «да земства» [9, р. IV, арт. 42].

Трэба ўзгадаць, што ў перыяд свайго станаўлення земскiя суды разглядалi не толькi справы шляхты. Напрыклад, разам са шляхтай належалi земскаму суду вiцебскiя копныя мяшчане, роўна як і «особы стану духовного», якiя валодалі маёнткамі і таму «светскому праву посполитому и службе земской военной подлеглыми» [9, р. III, арт. 33]. З актавых кніг Гродзенскага земскага суда за 1555, 1658 гг. бачна, што судзiліся дваране, баяры, сяляне, яўрэі, панцырныя слугі, путныя слугi, татары. Бывала, звярталiся ў суд і сяляне. Аднак з цягам часу земскiя суды становяцца пераважна шляхецкiмi саслоўнымі судамi.

І.І. Лапа адзначае, што ў актавых кнiгах Вiцебскага земскага суда за 1592 - 1598 гг. можна адрозніць тры разрады асоб, якiя стаялi перад судом:

1) непасрэдна зацiкаўленыя ў справе асобы;

2) іх павераныя або слугi;

3) возныя, якiя з'яўлялiся на суд у сувязi са сваiм службовым абавязкам.

Аналіз актаў дазваляе назваць таксама шэраговых шляхціцаў і службовых асоб. Яны мянялiся з кожнай справай. Часцей за ўсё прысутнiчалi менавiта мясцовыя дзяржаўныя службоўцы. Аднак I.I. Лапа падкрэслівае, што сярод «добрых людей», якiя былi ў судзе, сустракаюцца розныя «вряднiкi», дваране, простыя зямяне, баяры, войт, бурмiстры, мяшчане, асобы духоўныя [5, с. 35].

Часам i жанчыны самастойна прадстаўлялi свае iнтарэсы ў судзе. Увогуле судоваму працэсу на Беларусi са старажытных часоў было ўласцiва так званае «натуральнае» (сямейнае) прадстаўнiцтва: выступленне сына за мацi, мужа за жонку i г.д. [18, с. 586]. Радавiтая ж шляхта iмкнулася прысылаць на суд замест сябе службоўцаў або т. зв. «прыяцеляў».

Немалаважна адзначыць, што афiцыйнай мовай судаводства ў земскiх судах была беларуская [9, р. IV, арт. 1]. Аднак з цягам часу сустракаюцца i справы, у якiх ужываюцца польская або лацiнская мова.

У выпадку сумненняў пры разглядзе спраў суддзi маглі звяртацца да вялiкага князя «за навукай» [19]. Рашэнне па крымiнальнай цi грамадзянскай справе (судовую «згоду») пiсаў асабiста суддзя цi падсудак або з іх дазволу пiсар. Пасля падпiсання суддзёй і падсудкам рашэнне зачытвалася, каб суддзя пераканаўся ў правільнасцi зробленага запiсу, а потым ўносiлася пiсарам у адпаведную судовую кнiгу як «дэкрэт» суда, чым і заканчвалася «учиненье справедливости» [9, р. IV, арт. 3]. Затым пачыналася «отправа речи сужонае». Фактычна суд не прыводзiў у выкананне сваё рашэнне. Як правiла, гэта рабiла сама «старана», якая выйграла справу. Земскi «вряд» мог толькi дапамагчы выкананню рашэння, напрыклад, прадастаўленнем вознага.

Выкананне прыгавору адносна турэмнага зняволення або смяротнай кары даручалася гродскаму суду, якi меў для гэтых мэт турму («вежу земляную» i iнш.) i ката. Трэба адзначыць, што такiя прыгаворы даволi рэдкiя для земскага суда, бо справы падобнага роду, як правiла, разглядалiся судом гродскiм. Для земскага суда характэрны грашовыя штрафы, якiя ў асноўным спаганялiся з маёмасцi («маетнасцi») падсуднага.

Па заканчэннi «рокаў земскiх» суддзi раз'язджалiся па хатах. Аднак пасля разгляду спраў павiнна было прайсці не менш чым тры дні. У гэты тэрмiн выдавалiся выпiскi з судовых кнiг, запiсвалiся заявы на разгляд iншых спраў [9, р. IV, арт. 2]. Затым суддзi хавалi судовыя кнігi ў «скрыню моцную» за трыма замкамі, ключы ад якiх захоўвалiся адпаведна ў суддзi, падсудка і пiсара [9, р. IV, арт. 6, 13]. Скрынi, акрамя таго, што запiраліся на замкi, запячатваліся суддзямi ўласнымі пячаткамi і павiнны былі належным чынам захоўвацца. Кнігi мiнулай сесіі знаходзiліся ў пісара «яко врядника присяглого» [9, р. IV, арт.13].

Такім чынам, з'яўленне земскіх судоў указвае на пастаянную тэндэнцыю да аслаблення ўлады вялікага князя ў дзяржаве і ўзмацнення ролі шляхты.

Заснаванне ў Вялікiм Княстве Лiтоўскiм земскiх судоў стала цэнтральнай падзеяй i значным дасягненнем судовай рэформы. З'явiлiся аддзеленыя ад выканаўчай улады суды i прафесiйныя суддзi. Фармiраванне і функцыяніраванне судовай улады пачало грунтавацца на прынцыпах законнасцi, выбарнасцi i калегiяльнасцi.

The aim of the work is to study the history of zemsky court in the Great Lithuanian Principality. The article deals with issues such as causes and predictors of a new-type courts, their competence, the principle of complete, their features. The author seeks to trace the history of zemsky court to review their changes and dynamics, to consider the legal registration and consolidation of a new type of court in the legislation. The main purpose is to determine the location of zemsky court in the new judicial system, show progressive of the new court, its role in strengthening the rights and position of the gentry.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Бельскі прывілей 1564 г. // Вішнеўскі, А. Ф. Гiсторыя дзяржавы i права Беларусi (IX - пачатак XX стст.): курс лекцый / А.Ф. Вішнеўскі / Усход.- Еўрап. недзярж. ін-т бізнеса і права. - Мінск: Экан. тэхналогіі, 1996. - 204 с.

2. Любавский, М.К. Литовско-русский сейм: Опыт по истории учреждения в связи с внутренним строем и внешнею жизнью государства / М.К. Любавский; Изд. Имп. о-ва истории и древностей Рос. при Москов. ун-те. - М., 1900. - 850, 232, LXXII с.

3. Любавский, М.К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времена издания первого литовского статута / М.К. Любавский. М., 1934. - 248 с.

4. Статут Великого княжества Литовского 1529 года / под ред. академика АН Литовской ССР К.И. Яблонскиса. - Минск: Издательство Академии наук БССР, 1960. - 253 с.

5. Лаппо, И.И. Земский суд в Великом Княжестве Литовском в конце XVI века / И.И. Лаппо. - СПб.: Типография В. С. Балашева, 1897. - 64 с.

6. Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 года / Т.І. Доўнар [і інш.]. - Мінск: Тэсей, 2003. - 250 с.

7. Шалькевіч, В.Ф. Пачатак вышэйшай юрыдычнай адукацыі ў Беларусі і Літве / В.Ф. Шалькевіч // Право и демократия: сб. науч. тр. - Вып. 9. - Минск, 1998. - С. 55 - 60.

8. Мелешко, В.И. Судебная система и правовое положение судей (по Статуту Великого княжества Литовского 1588 г.) / В.И. Мелешко // Магдэбургскае права на Беларусі: матэрыялы навук. канф., прысв. 500-годдзю выдачы гораду Мінску граматы на магдэбургскае права, Мінск, 26 сак. 1999 г. - Мінск, 1999. - С. 77.

9. Статут Вялікага Княства Літоўскага, 1588 / пер. на сучас. бел. мову А.С. Шагун. - Мінск: Беларусь, 2002. - 206 с.

10. Новаковский, М.М. Очерк судоустройства и гражданского процесса по бывшим Статуту и Конституциям / М.М. Новаковский. - СПб., 1863. - 171 с.

11. Лаппо, И.И. Великое княжество Литовское во второй половине XVI ст. Литовско-Русский повет и его сеймик / И.И. Лаппо. - Юрьев, 1911. - 808с.

12. Литовская Метрика. 8 книга публичных дел (1566-1572). - Вильнюс, 1999. - 117 с.

13. Панізнік, С. Каб «…лісты, выпісы і позвы пісаці»/ С. Панізнік // Культура. -1999. - № 4 - С. 4.

14. Метадычныя рэкамендацыi па публiкацыi рукапiсных актавых кiрылiчных крынiц у Беларусi (XIII-XVIII стст., перыяд Вялiкага княства Лiтоўскага) / Бел. навук.-даслед. ін-т дакументазнаўства і арх. справы (БелНДІДАС); аўт.-склад. А.І. Груша. - Мінск: БелНДІДАС, 2003. - 166 с.

15. Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской, хранящихся в центральном архиве в Витебске и изданные под ред. Д.И. Довгялло. - Вып. 28. - Витебск, 1900. -№ 43, 44, 49. - XVI, 356, 167, V с. берний Витебской и Могилевской,хранящихся в центс

16. Документы Московскага архива Министерства юстиции. - М., 1897. - Т. 1. - 596 с.

17. Уваров, И.Ю. Социально-правовое положение шляхты в Великом княжестве Литовском в XVI веке / И.Ю. Уваров // Веснік Віцебскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя П.М. Машэрава. - 2000. - № 3. - С. 13.

18. Владимирский-Буданов, М.Ф. Обзор истории русского права / М.Ф. Владимирский-Буданов. - Ростов н/Д: Феникс, 1995. - 524 с.

19. Литовская Метрика. Книга публичных дел 10 (1569-1571). - Вильнюс, 2001. - №43. - 155 с.

Навуковы кіраўнік - П.А. Лойка , кандыдат гістарычных навук, дацэнт.

УДК 94(474/476) ВКЛ"1602-1604" + 94(470+571) "1602-1604"

А.Л. Ягораў
(Мінск, БДУ)

СТАЎЛЕННЕ ЖЫХАРОЎ ВКЛ ДА ПЕРШАЙ ІЛЖЭДЗМІТРЫЯДЫ 1602-1606 гг.

Статья «Отношение жителей ВКЛ к первой Лжедмитриаде 1602-1606» посвящена рассмотрению взглядов жителей ВКЛ на появление в Речи Посполитой и поход на Москву Лжедмитрия І. Автор описывает действия Самозванца на территории Речи Посполитой. Большое значение уделяется анализу настроений магнатов Речи Посполитой в отношении первого Лжедмитрия, в частности роль Юрия Мнишка и Льва Сапеги в развитии самозванчества на территории восточной Европы. Автор также анализирует отношение солдат и шляхты ВКЛ к военным действиям против Московского царства.

Напярэдадні Смуты і Рэч Паспалітая, і Маскоўскае царства знаходзіліся ў стане крызісу. Сітуацыя ў гэтых дзяржавах у многім была падобная: заканчэнне старой дынастыі, недавер з боку многіх арыстакратаў да кіраўніка дзяржавы, спробы змяніць лідара краіны, цяжкі эканамічны стан. Усё гэта патрабавала рашучых крокаў, што маглі б падняць аўтарытэт улады. Напрыклад, невялікая пераможная вайна.

У 1604 годзе Барыс Гадуноў вёў перамовы з імперыяй Габсбургаў пра праект кааліцыі супраць Рэчы Паспалітай. Прадугледжвалася, што, акрамя Маскоўскага царства і імперыі Габсбургаў, да яе далучацца Малдова і Сяміграддзе. У выпадку поспеху дадзенай кааліцыі Максіміліян Габсбург каранаваўся б у Кракаве каралём польскім і ажаніўся б на Ксеніі Гадуновай, а Барыс Гадуноў забраў бы ў склад Маскоўскага царства Вялікае Княства Літоўскае [7, с. 232].

У Рэчы Паспалітай існавала неабходнасць апераджальнага ўдару, які павінен быў адцягнуць увагу маскоўскіх уладаў ад кааліцыі альбо прывесці на маскоўскі трон лаяльнага кіраўніка. Такім ударам для Рэчы Паспалітай стаў паход Ілжэдзмітрыя на Маскву.

На тэрыторыі Рэчы Паспалітай самазванец з'явіўся ў 1602 годзе. З 1602 па 1603 год ён пераходзіў з аднаго месца ў другое і нідзе не мог заручыцца падтрымкай. За гэты час ён паспеў пабываць у Кіеве, у князя Астрожскага, у арыянскай грамадзе ў Гошчы, дзе правёў даволі доўгі час. У мястэчку Брагін Ілжэдзмітрый сказаў князю Адаму Аляксандравічу Вішнявецкаму, што ён Дзмітрый Угліцкі, і ў выніку атрымаў падтрымку роду Вішнявецкіх. Немалаважную ролю ў гэтым адыграла тое, што Вішнявецкія мелі асабістыя рахункі з Барысам Гадуновым, які спаліў некалькі спрэчных гарадкоў, што Вішнявецкія лічылі сваімі. Вішнявецкі, асцерагаючыся сілавога захопу Ілжэдзмітрыя маскоўскім урадам, перавёз яго далей ад мяжы з Маскоўскай дзяржавай, у горад Вішнявец, што на Валыні.

7 кастрычніка 1603 года Адам Вішнявецкі паведаміў Яну Замойскаму пра з'яўленне «царэвіча Дзмітрыя». Даведаўшыся пра гэта, Замойскі параіў Вішнявецкаму паведаміць пра самазванца каралю.

1 лістапада 1603 года кароль загадаў князю Адаму прывесці самазванца ў Кракаў. Аднак Вішнявецкі не быў упэўнены ў станоўчым для яго зыходзе гэтай справы і пачаў сам рыхтавацца да вайны з Маскоўскай дзяржавай. У студзені 1604 года пачало збірацца асабістае войска Вішнявецкага ў горадзе Лубны на рацэ Суле.

Падчас гэтай падрыхтоўкі ўзніклі супярэчнасці паміж Іжэдзмітрыем і Адамам Вішнявецкім. Вішнявецкі зусім не збіраўся ісці паходам на Маскву, для гэтага ў яго не было дастатковых сілаў. Мэтай яго прыватнай вайны з'яўляўся захоп некалькіх гарадоў на памежжы, а затым заключэнне мірнай дамовы з царом Барысам.

Не выключана, што падчас перамоваў самазванец мог стаць разменнай манетай. Барыс адправіў пасольства да Вішнявецкіх і «предложил ему в потомственное владение несколько московских крепостей и городов, расположенных на рубеже, и, кроме того, большую сумму денег, если он выдаст ему вора» [11]. Ілжэдзмітрыя, канешне, такая сітуацыя не задавольвала, і ён знайшоў новых апекуноў - Мнішкаў.

Юрыя Мнішка, які таксама «увераваў» у сапраўднасць самазванца, убачыў магчымыя дывідэнты. Да таго ж самазванец закахаўся і захацеў ажаніцца з дачкой Юрыя Марынай Мнішак.

Мнішак зразумеў, якія выгады яму прынясе самазванец, калі ён сядзе на маскоўскі трон і ажэніцца з Марынай. У лютым 1604 года кароль афіцыйна звярнуўся да сойма з пытаннем падтрымкі самазванца, на што атрымаў адмоўны адказ. Грамадства Рэчы Паспалітай у гэты час было далёкім ад адзінства. Кароль не меў усёй паўнаты ўлады і ў многім залежаў ад сойма і магнатаў. Перш за ўсё трэба было вызначыць сапраўднасць «Дзмітрыя Угліцкага».

Самазванца пачалі прызнаваць сапраўдным царэвічам спачатку слугі Мнішка, што пабывалі ў маскоўскім палоне. Слугі, канешне, казалі тое, чаго ад іх хацелі іх гаспадары: запэўнівалі перад усімі, што ведалі і бачылі царэвіча ў Маскоўскай дзяржаве, і кляліся, што гэта сапраўдны царэвіч. Іх не пыталіся, як і дзе яны маглі бачыць царэвіча; усе рабілі выгляд, што верылі ім. Таксама самазванца прызналі многія ўцекачы з Маскоўскай дзяржавы. У выпадку няўдачы яны нічога не гублялі, а ў выпадку поспеху будучай авантуры маглі атрымаць пасады і ўзнагароды. Пасля гэтага было вырашана весці самазванца ў Кракаў.

Пры двары Мнішкаў Ілжэдзмітрый зразумеў, што для большага поспеху яго авантуры яму патрэбна падтрымка каталіцкага касцёла. І таму яшчэ да прыезда ў Кракаў стаў пісаць лісты папскаму нунцыю Рангоні. Нунцый на яго ліст не адказаў, аднак паведаміў Папе пра самазванца і чакаў далейшага развіцця падзей.

5 сакавіка 1604 года самазванец прыехаў у Кракаў. Там ён сустрэўся з нунцыем, і той паведаміў Ілжэдзмітрыю, што кароль і польская нацыя будуць яму дапамагаць толькі тады, калі ён прыме каталіцтва і прызнае верхавенства Папы Рымскага [3, с. 73]. Ілжэдзмітрыю нічога не заставалася, як пагадзіцца з нунцыем. 15 сакавіка самазванец атрымаў аўдыенцыю ў караля ў прысутнасці чатырох сенатараў. 20 сакавіка зноў сустрэўся з нунцыем, а 31 сакавіка пачаліся яго перамовы з езуітамі. Цягам двух тыдняў ішлі гэтыя перамовы, і 15 красавіка Ілжэдзмітрый пагадзіўся перайсці ў каталіцкае веравызнанне. Пасля гэтай згоды 16 красавіка адбылася нарада езуітаў, на якой прысутнічаў Пётр Скарга. Вынікам гэтай нарады стала тое, што 17 красавіка самазванец прыйшоў да кіраўніка кракаўскай суполкі езуітаў Каспера Савіцкага ў суправаджэнні кракаўскага ваяводы Зебжыдоўскага і канчаткова адмовіўся ад праваслаўя.

24 красавіка нунцый у сваёй хатняй капліцы адслужыў літургію, падчас якой яго прычасціў і мірапамазаў. Пасля гэтага Ілжэдзмітрый перадаў нунцыю ліст да Папы Рымскага, дзе ён абяцаў, калі «Господь Бог откроет мне путь в столицу, принадлежащую мне по наследственному праву», то ён пастараецца, каб «Господь Бог расширил славу свою в обращении заблудших душ и в воссоединении в свою церковь великих народов» [14].

Пасля гэтага самазванец меў сустрэчу з каралём, які не адважыўся з-за вялікага супраціву з боку некаторых магнатаў адкрыта дапамагаць самазванцу, аднак паслаў Ілжэдзмітрыю невялікую суму грошай і адпусціў у Самбар, даўшы дазвол сандамірскаму ваяводзе Юрыю Мнішку збіраць прыватнае войска для паходу ў Маскоўскае царства [9, с. 58].

Восенню 1604 года самазванец выступае ў паход на Маскву на чале невялікага прыватнага войска Юрыя Мнішка. Пасля шэрагу баёў Ілжэдзмітрый апынуўся ў складаным становішчы, аднак смерць у красавіку 1605 года Барыса Гадунова падкошвае маральны стан царскага войска, і яно пераходзіць на бок самазванца, які ўзыходзіць на маскоўскі трон.

Як відаць, авантура пачалася паспяхова - самазванца сустракалі з хлебам і соллю, віталі яго як сапраўднага цара. Аднак паўстае пытанне: «Хто падтрымліваў самазванца у ВКЛ?» Непасрэднымі выканаўцамі былі Юрый Мнішак, Адам Вішнявецкі і Каспер Савіцкі. Але яны самі не маглі здзейсніць такі праект без падтрымкі кагосьці з кіраўніцтва краіны.

Праціўнікамі самазванца былі канцлер каронны Ян Замойскі, гетман каронны Станіслаў Жалкеўскі, гетман ВКЛ Ян Хадкевіч, князь Канстанцін Астрожскі і шэраг іншых магнатаў. Іх пазіцыю даволі лёгка зразумець і патлумачыць: Рэч Паспалітая вядзе вайну са Швецыяй, на поўдні актывізаваліся туркі, а татары патрабуюць «памінкі», і гэта ўсё адбываецца на фоне пустой казны і моцнага незадавальнення каралём.

У той час за самазванца выступаюць Мнішкі і Вішнявецкія, якія хацелі паправіць свае фінансавыя справы з дапамогай маскоўскай казны, Кардынал Бернард Мацяеўскі і езуіты, якія хацелі распаўсюдзіць уладу Папы Рымскага і на Маскоўскія землі, Жыгімонт ІІІ Ваза, які хацеў з дапамогай самазванца вярнуць сабе Швецыю. Ён 23 сакавіка звярнуўся да Замойскага з лістом, дзе пісаў пра карысць, што атрымае Рэч Паспалітая ад самазванца: маскоўскі цар, пасаджаны на трон палякамі, быў бы верным слугою Рэчы Паспалітай: тады Турцыя не адважылася непакоіць межы Польшчы; аб'яднанымі сіламі можна будзе супакоіць Крым, утрымаць Лівонію і дабіцца ад Швецыі саступак; цесная сувязь дзвюх дзяржаў прыцягнула б гандаль; і, нарэшце, Рэч Паспалітая пазбавілася б праблемы вялікай колькасці жаўнераў, што рабуюць маёнткі [3, с. 73].

Цікавай з'яўляецца пазіцыя Льва Сапегі. Падчас з'яўлення самазванца канцлер ВКЛ заявіў, што Ілжэдзмітрый вельмі падобны на памерлага цара Фёдара, і пасля абяцаў прыслаць для «царэвіча» 2000 вершнікаў. Перад тым, як паказаць самазванца каралю, было праведзена «апазнанне» Ілжэдзмітрыя. На службе ў Льва Сапегі на працягу двух год знаходзіўся маскоўскі ўцякач халоп Пятроўскі. Канцлер абвясціў, што яго слуга добра ведаў царэвіча Дзмітрыя па Углічу. Пятроўскага тэрмінова прывезлі да Вішнявецкага ў Жаложніцы, дзе знаходзіўся самазванец. Па словах мазырскага харунжыя Іосіфа Будзілы, Пятроўскі адразу прызнаў Ілжэдзмітрыя за сапраўднага цара, паказаўшы на «знаки, что были на челе царевича» [10]. На самай справе сустрэча ў Жаложніцах амаль не скончылася скандалам. Пятроўскі, убачыўшы самазванца, не знайшоў што сказаць, і Ілжэдзмітрый, выратоўваючы сітуацыю, заявіў, што пазнае свайго былога слугу, і ўпэўнена стаў з ім размаўляць. Пасля чаго халоп адразу «прызнаў» самазванца.

Пазней, восенню 1604 года, калі самазванец выступаў са сваім войскам у межы Маскоўскага царства, ён не атрымаў абяцаныя 2000 вершнікаў ад канцлера ВКЛ [8, с. 84].

Падчас сойма 1605 года ўсе паслы выказваліся адносна Ілжэдзмітрыя адмоўна і патрабавалі пакарання тых асоб, якія мелі дачыненне да гэтай авантуры. Такія заявы адбываліся ў перыяд, калі ніхто не быў упэўнены ў станоўчым зыходзе авантуры і кожны хацеў адмежаваць сябе ад магчымага правалу. Аднак літаральна праз паўгады сітуацыя карэнным чынам змянілася. Леў Сапега, які на сейме 1605 года «...о московских делах ... говорил много и, между прочим, сказал, что писал к Сендомирскому воеводе, чтобы возвратился назад» [13]. Аднак у лістападзе таго ж года на вянчанні пасла Ілжэдзмітрыя з Марынай Мнішак Леў Сапега «от имени воеводы отвечал прекрасною речью». Наўрад ці ён там узгадваў, што раіў Юрыю Мнішку пакінуць Ілжэдзмітрыя. Таксама Леў Сапега сказаў, «что радуется счастливому вступлению на престол великого князя Московского и обещал показывать со своей стороны расположенность к нему». Аднак такая карэнная змена адбылася не толькі з ім. На вяселлі прысутнічалі каралеўская сям'я, «епископы Куявский и Перемышльский, воеводы - Лепчицкий и Серадский, кастелян Гнезненский, канцлер Великого княжества Литовского, кастелян Варшавский, Вышегродский, Малогосский и другие сенаторы» [13].

Такім чынам, пазіцыю Льва Сапегі зімой 1605 года можна назваць вымушанай. Ён павінен быў, па-першае, адмежавацца ад вельмі верагоднага правалу авантуры, а па-другое, існуе меркаванне, што канцлеру не спадабалася вялікая роля Юрыя Мнішка пры асобе самазванца [6, с. 55]. Існуе меркаванне, што менавіта Леў Сапега стаяў за Ілжэдзмітрыем і быў «хросным бацькам смуты». Такая трактоўка наўрад ці адпавядае рэчаіснасці. Леў Сапега мог быць адным з апекуноў самазванца, аднак не яго «аўтарам». Разгледзім асноўныя моманты «за» і «супраць».

Асноўным довадам «супраць» з'яўляюцца выказванні Льва Сапегі падчас сойма 1605 года, калі Ілжэдзмітрый быў на мяжы паразы, і прамовы другога дзесяцігоддзя XVII ст., калі Рэч Паспалітая прыступіла да непасрэднай інтэрвенцыі ў Маскоўскую дзяржаву. Аднак вышэй было паказана, як мяняліся выказванні Льва Сапегі адносна Ілжэдзмітрыя ў залежнасці ад палітычнай сітуацыі. Так што прымаць гэты довад як асноўны нельга.

Довадаў «за» нашмат больш.

Па-першае, Леў Сапега імкнуўся аб'яднаць Карону Польскую, Вялікае Княства Літоўскае і Маскоўскае царства пад адным кіраўніком. Дзеля гэтага ён вёў перамовы пра ўзвядзенне на трон Рэчы Паспалітай Фёдара Іванавіча, ездзіў з пасольствам у Маскву ў 1600 годзе. Пасля правалу дыпламатычных сродкаў было лагічным паспрабаваць іншыя. І самазванец быў добрым прэтэндэнтам на ролю прыступкі на шляху аб'яднання краін.

Па-другое, Леў Сапега як ніхто ў Рэчы Паспалітай разбіраўся ў маскоўскіх справах. Ён два разы бываў у Маскве з пасольствамі, менавіта праз яго ішлі ўсе перамовы з пасламі Маскоўскай дзяржавы. Хто, як не Сапега, мог ведаць пра дынастычную сітуацыю ў Маскве?

Па-трэцяе, адным з першых, хто прызнаў Самазванца, быў слуга Льва Сапегі Пятроўскі. А праз некалькі год слуга Льва Сапегі яўрэй Якуб прызнаў сапраўдным царом «шклоўскага настаўніка» Ілжэдзмітрыя ІІ і прывёз у РП «царскі ліст» да Жыгімонта ІІІ [8, с. 362]. Супадзенні малаверагодныя.

Па-чацвёртае, існавала патрэба ў разбурэнні планаў Маскоўскага царства і Імперыі Габсбургаў супраць Рэчы Паспалітай

Па-пятае, ні ў кога не выклікае сумнення зацікаўленасць езуітаў і Ватыкана ў станоўчым заканчэнні паходу Ілжэдзмітрыя. Таму падаецца цікавым факт узнагароджвання жонкі Льва Сапегі Залатой Ружай - вышэйшай узнагародай Ватыкана для жонак каралёў і іншых вышэйшых асоб дзяржавы [2, с. 259]. Наўрад ці Ватыкан узнагароджваў бы жонку канцлера за тое, што Леў Сапега ў 1600 годзе працягнуў дзеянне мірнай дамовы паміж Рэччу Паспалітай і Маскоўскім царствам.

Па-шостае, 15 студзеня 1609 года Леў Сапега на Варшаўскім сойме першым выказаўся за неадкладны пачатак вайны з Маскоўскім царствам, нягледзячы на мірную дамову, што падпісаў сам жа некалькі год таму [6, с. 56].

Леў Сапега, калі і не граў першую скрыпку сярод арганізатараў Смуты, то знаходзіўся ў шэрагу людзей, што моцна паўплывалі на яе развіццё. Такім чынам, сярод магнатэрыі ВКЛ знаходзіліся і прыхільнікі авантуры Ілжэдзмітрыя, і яе ворагі.

У той жа час большасць соймікаў ВКЛ выступіла супраць падтрымкі самазванца і патрабавала пакараць тых, хто знаходзіцца на яго баку. Гэтая пазіцыя тлумачыцца боязню распачаць новую вайну з Маскоўскім царствам і нежаданнем паўтарэння жахаў Лівонскай вайны [7, с. 233].

Вайскоўцы з ВКЛ таксама масава не падтрымлівалі самазванца. Вызначыць этнічны склад войска Ілжэдзмітрыя І, з якім ён выступіў супраць Барыса Гадунова, даволі складана. «Новы летапісец» піша, што самазванец з'явіўся на маскоўскіх землях «съ Литовскими людми и съ Черкассы» [4, с. 62]. Піскарэўскі летапісец таксама сцвярджае, што ён стаў моцным «литовскими и рускими людьми» [5, с. 215]. Баркулабаўскі летапіс сведчыць, што Ілжэдзмітрый, «собравши войско немалое люду низовского и козаков запорозких, также люду руского множество, с тым людом поехавши» [1, с. 31]. Падаецца больш верагодным, што войска складалася з выхадцаў з сучаснай тэрыторыі Украіны, а з тэрыторыі ВКЛ значных атрадаў не прыйшло, бо ў іншым выпадку аўтар Баркулабаўскага летапісу узгадаў бы людзей «Отселя з Литвы» [1, с. 33], як ён гэта зрабіў, апісваючы войска Другога Ілжэдзмітрыя. Узгадванні ж рускіх летапісаў пра людзей «литовских», хутчэй за ўсё, азначае агульную назву католікаў з Рэчы Паспалітай. Сярод кіраўніцтва войска таксама не было выхадцаў з ВКЛ: галоўнакамандуючым быў Юрый Мнішак, Адам Жуліцкі і Адам Дваржэнка - палкоўнікамі, а Станіслаў Мнішак - кіраўніком гусарскай роты.

Таксама ў войску самазванца прысутнічалі данскія казакі і маскавіты. Адсутнасць значных атрадаў з ВКЛ тлумачыцца шэрагам прычын:

па-першае, у гэты час ваяры з ВКЛ былі заняты вайной у Прыбалтыцы, дзе вяліся актыўныя баявыя дзеянні супраць Шведскага каралеўства;

па-другое, у ваяроў ВКЛ не было такога багатага вопыту ўзвядзення на трон самазванцаў, які быў у запарожскіх казакаў і часткі польскай шляхты, што садзілі часам на малдаўскі трон розных гаспадароў. Таму ваяры з ВКЛ не былі ўпэўнены ў паспяховасці дадзенай авантуры, аднак ужо ў войску другога Ілжэдзмітрыя выхадцаў з ВКЛ было даволі шмат.

У 1605 годзе атрад шляхты з ВКЛ выехаў у Маскву да Ілжэдзмітрыя [12]. Самазванец іх ласкава прыняў, адарыў падарункамі і адправіў назад у ВКЛ.

Такім чынам, існавала падтрымка самазванца кіраўніцтвам ВКЛ і Рэчы Паспалітай, таксама Ілжэдзмітрыя падтрымлівала каталіцкае духавенства на чале з езуітамі. Простыя ж шляхціцы і ратнікі, за рэдкім выключэннем, яго не падтрымалі.

The article considers the views of the residents of the Grand Duchy of Lithuania on the creation of the Polish-Lithuanian Commonwealth and the march of False Dmitriy I to Moscow. The author depicts Impostor's deeds on the territory of the Polish-Lithuanian Commonwealth. A great emphasis in this article is given to the analysis of opinions of the Polish-Lithuanian Commonwealth's magnates about False Dmitriy I, particularly about the role of Yuriy Mnishek and Lev Sapega in the development of imposture in Eastern Europe. The author also studies the attitude of the Grand Duchy of Lithuania's soldiers and gentry towards military actions against the Tsardom of Moscow.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Баркулабовская летопись / под общ. ред. М.В. Довнар-Запольского. - Киев, 1908.

2. Винтер, Э. Папская дипломатия времен русской смуты / Э. Винтер // Тайна царевича Дмитрия / С.О. Прокофьев. - Москва: Evidentis, 2001. - 356 c.

3. Костомаров, Н.В. История Руси Великой: в 12 томах / составление, подготовка текста и коментарии С.Д. Олшевского. - Москва: ООО «Мир книги», 2004. - Т.7: Смутное время Московского государства в начале XVII столетия. - 477 с.

4. Новый летописец // Полное собрание русских летописей / под общ. ред. С.Ф. Платонова. - Санкт-Петербург, 1910. - Т. 14. - 154 с.

5. Пискаревский летописец // Полное собрание русских летописей / под общ. ред. Б.А. Рыбакова. - Москва: НАУКА, 1978. - Т. 34. - 304 с.

6. ПСРЛ. - Т. 34. - М., 1978. Піскарэўскі летапісец.

7. Саверчанка, І.В. Канцлер Вялікага Княства / І.В. Саверчанка. - Мінск: Навука і тэхніка, 1992. - 61 с.

8. Сагановіч, Г. Смута і Беларусь / Г. Сагановіч // Нёман. - 1997. - № 6. - С. 226 - 246.

9. Скрынников, Р.Г. Три Лжедмитрия / Р.Г. Скрынников. - Москва: АСТ: Астрель, 2003. - 476 с.

10. Флоря, Б.Н. Польско-литовская интервенция в России и русское общество / Б.Н. Флоря. - Москва: Индрик, 2005. - 415 с.

11. Будило Иосиф. Дневник событий, относящихся к смутному времени (1603 - 1613 гг.), известный нам именем истории ложного Димитрия / Иосиф Будило. - Режим доступа: vostlit.info/Texts/rus11/Budilo/text1.phtml?id=203. - Дата доступа: 02.11.2010.

12. Бусов, Конрад. Московская хроника / Конрад Бусов. - Режим доступа: vostlit.info/Texts/rus11/Bussjv/text1.phtml?id=103 - Дата доступа: 02.11.2010.

13. Маскевич, Самуил. Дневник / Самуил Маскевич. - Режим доступа: vostlit.info/Texts/rus12/Maskevic/frametext1.htm - Дата доступа: 02.11.2010.

14. Отрывки из дневника польского сейма 1605 г., относящихся к смутному времени. - Режим доступа: vostlit.info/Texts/Dokumenty/Polen/XVII/1600-1620/Sejm_1605/text.htm - Дата доступа: 02.11.2010.

15. Письмо Первого Самозванца к Папе Клименту VIII. - Режим доступа: vostlit.info/Texts/Dokumenty/Polen/XVII/1600-1620/LzedmitrijI/brief_klementVII_28.04.1604.htm - Дата доступа: 02.11.2010.

Навуковы кіраўнік - Ю.Л. Казакоў , кандыдат гістарычных навук, дацэнт.

УДК 355.098:27 - 726.3 (470+571)"1817/1831"

П.А. Некрашэвіч
(Мінск, БДУ)

СВЯТАРЫ АСОБНАГА ЛІТОЎСКАГА КОРПУСА

На протяжении более 14 лет, с 1817 по 1831 г., в состав армии Российской империи входил отдельный Литовский корпус. Он комплектовался уроженцами пяти западных губерний и Белостокской области. Отдельный Литовский корпус имел ряд особенностей, отличающих его от других формирований российской армии. Одной из них было присутствие в корпусе военных священников сразу трех христианских конфессий: православной, католической и униатской. Наличие священников нескольких конфессий было вызвано пестрой этноконфессиональной принадлежностью солдат и офицеров корпуса.

Адным з вынікаў напалеонаўскіх войнаў быў крах плана адраджэння Рэчы Паспалітай. Аднак імператар Аляксандр І з 1815 г. пачаў праводзіць ліберальную палітыку адносна «польскіх зямель» Расійскай імперыі. Было створана аўтаномнае Каралеўства Польскае, якое мела асабістую армію, канстытуцыю, фінансы. Грамадства беларуска-літоўскіх губерняў лічыла, што наступным крокам імператара павінна было стаць аб'яднанне Польскага каралеўства з паўночна-заходнімі губернямі. Як вядома, гэта не адбылося, але пэўныя крокі імператарам Аляксандрам І у гэтым кірунку былі зроблены.

1 ліпеня 1817 г. Аляксандр І падпісаў загад аб арганізацыі асобнага Літоўскага корпуса [1, с. 172]. Першапачаткова ён складаўся з 27-й (Брэсцкі, Беластоцкі, Літоўскі, Віленскі пяхотныя, 47-ы і 48-ы егерскія палкі) і 28-й (Валынскі, Мінскі, Падольскі, Жытомірскі пяхотныя, 29-ы і 50-ы егерскія палкі) пяхотных дывізій, а таксама 29-й артылерыйскай брыгады. Пазней у склад асобнага Літоўскага корпуса ўвайшлі Літоўская грэнадзёрская брыгада (Луцкі і Самагіцкі грэнадзёрскія палкі, Нясвіжскі карабінерны полк), Літоўская ўланская дывізія (Татарскі, Польскі, Літоўскі, Валынскі ўланскія палкі), 27-я артылерыйская брыгада (яна разам з былой 29-й брыгадай склала Літоўскую артылерыйскую дывізію), Літоўскі піянерны батальён, Літоўская фурштацкая брыгада, а таксама 5 гвардзейскіх палкоў (Лейб-гвардыі Валынскі і Літоўскі пяхотныя, Польскі грэнадзёрскі, Падольскі кірасірскі, Уланскі я. і.в. Цэсарэвіча, Гродзенскі гусарскі) [1, с. 172].

Рэкруты для корпуса набіраліся з ураджэнцаў пяці заходніх губерняў Расійскай імперыі: Валынскай, Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Падольскай, а таксама з Беластоцкай вобласці. Агульная колькасць корпуса дасягала 40 тысяч чалавек. Асобны Літоўскі корпус быў раскватараваны на тэрыторыі Валынскай, Гродзенскай, Мінскай губерняў і Беластоцкай вобласці. Гвардзейскія палкі размяшчаліся ў Варшаве. Камандаваць асобным Літоўскім корпусам па ўказе цара даручалася галоўнакамандуючаму арміі Каралеўства Польскага вялікаму князю Канстанціну Паўлавічу [1, ст. 173].

Асобны Літоўскі корпус, у адрозненне ад войска Каралеўства Польскага, уваходзіў у склад расійскай арміі, а таму першапачаткова меў агульную з іншымі войскамі арганізацыйную структуру. У кожным палку расійскай арміі павінен быў быць святар. Зразумела, што святар гэты звычайна быў праваслаўнага веравызнання. Спачатку так было і ў асобным Літоўскім корпусе. Напрыклад, аб гэтым сведчыць склад Мінскага пяхотнага палка за 1819 г. [2, с. 155].

Але паколькі корпус складаўся з рэкрутаў заходніх губерняў, у адрозненне ад іншых часцей расійскай арміі, у ім служыла вялікая колькасць прадстаўнікоў адразу трох хрысціянскіх канфесій: праваслаўнай, каталіцкай і ўніяцкай. Палкавы святар адказваў не толькі за павышэнне маральнага стану салдат, але і за непасрэднае выкананне хрысціянскіх абрадаў: вянчання, хрышчэння дзяцей. Існаванне ў палках корпуса пасады толькі праваслаўнага святара магло прывесці да сур'ёзных канфліктаў на рэлігійнай глебе. Таму найбольш правільным вырашэннем гэтага пытання бачылася прызначэнне ў асобны Літоўскі корпус святароў уніяцкай і каталіцкай канфесій.

3 красавіка 1820 г. выйшаў імператарскі загад, згодна з якім у склад войск асобнага Літоўскага корпуса ўводзіліся, у дадатак да праваслаўных, каталіцкія і ўніяцкія святары [3, с. 138]. Згодна з традыцыйнай сістэмай расійскай арміі, у склад, напрыклад, пяхотнай дывізіі з 6 палкоў уваходзіла 6 святароў. Кожны святар быў замацаваны за пэўным палком. Згодна з загадам ад 3 красавіка да кожнай пяхотнай дывізіі асобнага Літоўскага корпуса было прылічана па два праваслаўныя, два каталіцкія і два ўніяцкія святары. Святары былі замацаваны за ўсёй дывізіяй, але не былі прыпісаны да пэўных палкоў. Гэта тлумачыцца тым, што інакш патрэбна было б мець утрая больш святароў (па адным святару кожнай канфесіі на адзін полк). Святары ўсіх трох канфесій павінны былі пераязджаць ад аднаго палка да другога па меры неабходнасці і спраўляць богаслужэнні. Загад аб прызначэнні ўніяцкіх святароў у асобны Літоўскі корпус быў аддадзены ўніяцкім мітрапалітам 30 красавіка 1820 г. [4, с. 256].

Прысутнасць у расійскай арміі святароў неправаслаўнага веравызнання не была адметнай з'явай. Варта прыгадаць, напрыклад, мусульманскіх святароў калмыцкіх палкоў падчас вайны 1812 года. Аднак прысутнасць святароў адразу трох канфесій у адной вайсковай адзінцы - спецыфічны, нехарактэрны для расійскай арміі выпадак. Усё гэта рабіла асобны Літоўскі корпус «сапраўдным» нацыянальным вайсковым фарміраваннем.

Між тым, ужо ў другой палове 1820-х гг. рэчаіснасць унесла свае карэктывы ў дзейнасць святароў корпуса. 10 жніўня 1827 г. быў выдадзены загад, згодна з якім уніяцкім і каталіцкім святарам дазвалялася праводзіць рэлігійныя абрады сярод праваслаўных салдат Беластоцкага, Літоўскага, Віленскага пяхотных і 47-га егерскага палкоў. Прычынай такой пастановы была «адсутнасць праваслаўных святароў грэкарасійскіх у тых палках і ў асяродку, дзе яны размешчаны» [5, с. 191].

З праблемай адсутнасці праваслаўных святароў сутыкнуліся і афіцэры іншых падраздзяленняў асобнага Літоўскага корпуса. Так, для правядзення рэлігійных абрадаў сярод салдат, якія былі раскватараваны ў г. Слуцку, камандзір 1-й брыгады Літоўскай уланскай дывізіі генерал-маёр Забарынскі быў вымушаны звярнуцца да Слуцкага духоўнага праўлення, якое не мела ніякіх адносін да ваеннага духавенства [6, арк. 4]. Вышэйазначаныя факты могуць сведчыць аб тым, што салдат праваслаўнага веравызнання ў вышэйназваных палках асобнага Літоўскага корпуса было не так і шмат або аб дрэннай арганізацыі дзейнасці праваслаўнай царквы на тэрыторыі Гродзенскай і Мінскай губерняў. Трэба адзначыць, што нават святары трох канфесій не забяспечвалі ўсіх духоўных патрэб салдат асобнага Літоўскага корпуса. У склад корпуса ўваходзіў Татарскі ўланскі полк, значная частка якога была ўкамплектавана літоўскімі татарамі, прычым пытанні, якія б закраналі інтарэсы хрысціян (напрыклад, магчымы шлюб паміж мусульманінам і праваслаўнай), вырашаліся не на карысць мусульман [7, арк. 3].

Паколькі стварэнне асобнага Літоўскага корпуса было прадыктавана палітычнымі мэтамі, таму і лёс гэтай вайсковай адзінкі быў непасрэдна звязаны з грамадска-палітычным жыццём Расійскай імперыі. У снежні 1825 г. на расійскі трон узышоў Мікалай І. Новы расійскі імператар не быў прыхільнікам ліберальнай палітыкі ў адносінах да заходніх губерняў.

У снежні 1825 г. у Літоўскім піянерным батальёне адбылося хваляванне. Выступленне было хутка задушана. Значную дапамогу ўладам у правядзенні следства над беларускімі дзекабрыстамі аказаў святар Шлісельбургскага ваеннага сабора М. Бараноўскі. Ён быў спецыяльна накіраваны ў асобны Літоўскі корпус для правядзення рэлігійнай прапаганды сярод бунтаўшчыкоў. Святар дапамог следчай камісіі ў пошуках лідараў таварыства «Ваенных сяброў», за што быў узнагароджаны залатым наперсным крыжам і ўзведзены ў сан пратаіерэя [8, с. 124].

Хваляванні снежня 1825 г. наглядна прадэманстравалі Мікалаю І, што асобны Літоўскі корпус з'яўляецца ненадзейнай вайсковай адзінкай. Таму расійскі імператар праводзіў шэраг мер, накіраваных на паступовую рэарганізацыю корпуса. Паводле меркаванняў даследчыкаў А.А. Карнілава [9, с. 115] і Ш. Ашкеназі [10, с. 107], ужо ў час рэкруцкага набору 1827 г. рэкруты Падольскай і Віленскай губерняў адсылаліся ў іншыя вайсковыя часткі і замяшчаліся ў асобным Літоўскім корпусе рэкрутамі з Пскоўскай і Цвярской губерняў. Дадзены загад значна змяняў канфесійны склад корпуса.

8 ліпеня 1829 г. обер-святаром асобнага Літоўскага корпуса быў прызначаны пратаіерэй І. Канашэвіч [11, с. 138]. Обер-святары выконвалі функцыі галоўных духоўных асоб у буйных вайсковых частках (арміі ці асобнага корпуса) [12, с. 42]. У асобным Літоўскім корпусе да 1829 г. з-за яго спецыфічнага этнаканфесійнага складу такой пасады ўвогуле не існавала. З'яўленне пасады обер-святара сведчыла аб ліквідацыі адной з галоўных асаблівасцяў корпуса - дзейнасці святароў адразу некалькіх канфесій.

У канцы 1820-х гг. ізноў былі ўзноўлены пасады палкавых святароў. Так, падчас паўстання 1830 - 1831 гг. святары Літоўскага пяхотнага (П. Лагоўскі), Падольскага пяхотнага (Ф. Пракаповіч) палкоў разам з пратаіерэем І. Канашэвічэм трапілі ў польскі палон [8, с. 114].

Такім чынам, ідэя аб адначасовай дзейнасці ў расійскай арміі святароў адразу некалькіх канфесій не была ўтапічнай. Асобны Літоўскі корпус камплектаваўся ўраджэнцамі заходніх губерняў - рэгіёну шматнацыянацыянальнага і шматканфесійнага, а таму і адносна талерантнага. Гэта дазваляла адначасова ў вайсковых частках корпуса карыстацца паслугамі праваслаўных, каталіцкіх і ўніяцкіх святароў. Галоўнай праблемай была не рэлігія, а палітыка. Праваслаўныя ваенныя святары заўсёды былі правадырамі палітыкі самадзяржаўя. Такога нельга было чакаць ад каталіцкіх і ўніяцкіх святароў. Таму яшчэ ў 1829 г., за два гады да ліквідацыі асобнага Літоўскага корпуса, спецыфічная структура шматканфесійнага ваеннага духавенства была скасавана.

Separate Lithuanian corps was a part of Russian army from 1817 till 1831. This corps consisted of soldiers and officers from western gyberniyas. One of the peculiarities of the separate Lithuanian corps was using of military chaplains of three Christian denominations: Christian orthodox, Greek Catholic and Catholic. This institute was liquidated in 1829 as a part of reorganization of the separate Lithuanian corps.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Швед, В.В. Паміж Польшчай і Расіяй: грамадска-палітычнае жыццё на землях Беларусі / В.В. Швед. - Гродна: ГрДУ, 2001. - 416 с.

2. Любавский, П. Приложение к краткому историческому очерку боевой деятельности 54-го пехотного Минского его королевского высочества князя болгарского Фердинанда полка за 100 лет его существования / П. Любавский. - Кишинев: Тип. П.Л. Галантера, 1907. - 161 с.

3. Полное собрание законов Российской империи с 1649 г.: Собр. 1-е. Т. XXXVII: 1820 - 1821. - СПб.: Печатано в типографии II Отделения Собственной е. и. в. канцелярии, 1830. - 985 с.

4. Архіў уніяцкіх мітрапалітаў / рэдкал.: С.І. Паўловіч, Т.М. Мальцава. - Бел. навук.-даслед. ін-т дакументазнаўства і арх. справы, Полац. грэка-каталіцкая грамада. - Мінск: БелНДІДАС, Полацк: Сафія, 1999. - 383 с.

5. Полное собрание постановлений и распоряжений по ведомству православного исповедания Российской империи. Т. 1: Царствование государя императора Николая I / под ред. Ф.И. Виноградова. - СПб.: Тип. 1-й Петр. трудовой артели, 1915. - 938 с.

6. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. - Ф. 757: Слуцкое духовное правление. - Воп. 1. - Спр. 299. 7 арк.

7. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. - Ф. 136: Минская консистория. Воп. 1. - Спр. 8270. 5 арк.

8. Столетие Военного министерства. 1802 - 1902. - Т. ХІІІ: Управление церквами и православным духовенством Военного ведомства. Кн. 1: Исторический очерк / сост.: А.А. Желобовский. - СПб.: Тип. Поставщиков Двора е.и.в. М.А. Вольф, 1902. - 130 с.

9. Корнилов, А.А. Русская политика в Польше со времени разделов до начала ХХ века: исторический очерк / А.А. Корнилов. - Петроград: Огни, 1915. - 93 с.

10. Аскенази, Ш. Царство Польское, 1815 - 1830 гг. / Ш. Аскенази. - М.: Книгоиздательство писателей в Москве, 1915. - 167 с.

11. Барсов, Т.В. Об управлении русским военным духовенством / Т.В. Барсов. - СПб.: Тип. Ф. Елеонского и К°, 1879. - 168 с.

12. Невзоров, Н. Исторический очерк управления духовенством Военного ведомства в России / Н. Невзоров. - СПб.: Тип. Ф.Г. Елеонской и А.И. Поповицкой, 1875. - 101 с.

Навуковы кіраўнік - А.М. Лукашэвіч , кандыдат гістарычных навук, дацэнт.

УДК 94(476) 1921/1939

А.С. Горны
(Гродна, ГрДУ імя Янкі Купалы)

НЕАУНІЯ Ў ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ Ў АЦЭНКАХ БЕЛАРУСКІХ ПАЛІТЫКАЎ І ГРАМАДСКІХ ДЗЕЯЧОЎ

Возрождение униатства было одним из ярчайших явлений в религиозной жизни Западной Беларуси. Данное событие вызвало горячие дискуссии в самых разных слоях белорусского общества, в том числе и в политических кругах. Автор статьи обобщает и анализирует различные точки зрения и предложения, которые были высказаны представителями некоторых белорусских общественно-политических организаций относительно целей, методов и форм распространения унии в Западной Беларуси.

З пачатку 1920-х гг. у Заходняй Беларусі, якая ўваходзіла ў склад Польшчы, рабіліся спробы аднаўлення ўніяцкай царквы. Гэты працэс, які ў гістарычнай літаратуры атрымаў назву «неаўніяцкай акцыі» ці папросту «неауніі», набыў вялікі рэзананс у тагачасным грамадстве і стварыў падставы для розных дыскусій і спрэчак. І гэта нездарма, бо праз 85 гадоў заняпаду на беларускіх землях упершыню, побач з праваслаўнымі і каталіцкімі храмамі, пачалі з'яўляцца ўніяцкія прыходы, а ў свядомасці народа спрабавалі адрадзіць даўно забытыя рэлігійныя ўяўленні. Больш таго, адраджэнне уніі закранала інтарэсы амаль усіх пластоў грамадства - праваслаўных і каталіцкіх вернікаў, нацыянальнай інтэлігенцыі, духавенства і дзяржаўных чыноўнікаў, што ставіла гэтую праблему ў ранг агульнанацыянальнай. Таму ацэнкі неауніі беларускімі палітыкамі і грамадскімі дзеячамі, якія ў сваіх асобах у шмат чым выказвалі думкі і меркаванні цэлага народа, былі вельмі важнымі для яе будучага існавання і пашырэння.

Перад тым, як непасрэдна звярнуцца да аналізу поглядаў беларускай эліты на неаўніяцкую кампанію, заўважым, што яна мела ў заходнебеларускім рэгіёне сваю істотную адметнасць. Пасля таго, як праваслаўе тут пазбавілася статуса дзяржаўнага веравызнання і апынулася фактычна пад кантролем польскага ўрада, Апостальская сталіца вырашыла выкарыстаць гэтыя землі як своеасаблівы палігон для назапашвання неабходнага вопыту ў будучай місіянерскай працы ў Расіі і сярод расійскай эміграцыі. Таму адраджэнне уніі праходзіла ў Заходняй Беларусі не ў форме старога грэка-каталіцтва, якое існавала тут да 1839 г. і было арганічна звязана з мясцовымі традыцыямі і культурай, а ў выглядзе візантыйска-славянскага, ці ўсходняга, абрада. Гэты абрад поўнасцю адпавядаў усходняй праваслаўнай традыцыі, быў набліжаны да рускага менталітэту і «рускай ідэі», што не зусім суадносілася з тутэйшымі асаблівасцямі. Праект візантыйска-славянскага абрада быў распрацаваны альбо былым магілёўскім біскупам Э. Ропам [1, с. 124], альбо бельгійскім езуітам кс. Мішэлем д'Эрбіньі [2, с. 432] (магчыма, пэўнага аўтара ўвогуле не было), аднак імпульсы да яго стварэння, верагодна, зыходзілі ад прадстаўнікоў расійскай эміграцыі і расійскага каталіцкага ці «кафолического» руху, якія ўжо даўно імкнуліся ўвасобіць мадэль Адзінай царквы праз уваходжанне праваслаўных у каталіцкае адзінства [3].

Чым жа новы ўсходні абрад адрозніваўся ад класічнага «берасцейскага» грэка-каталіцтва? Па-першае, ён поўнасцю падпарадкоўваўся мясцовай рыма-каталіцкай іерархіі, у нашым выпадку - польскай. На адной кананічнай тэрыторыі не павінна было існаваць дзвюх паралельных царкоўных уладаў, неабходна было кіравацца прынцыпам «адзін епіскап для двух абрадаў» [1, с. 124]. Паўсюдна пачынаў прапагандавацца «бірытуалізм», г.зн. раўнаважнае суіснаванне ў каталіцтве двух абрадаў - лацінскага і ўсходняга. Калі раней усходні абрад прызнаваўся абрадам праваслаўнай царквы і для яго атрымання каталіцтву неабходна было ўступаць у пагадненне з праваслаўнай іерархіяй, то цяпер каталіцкая царква магла прапанаваць гэты абрад праваслаўным непасрэдна ад сябе. Паводле апалагетаў каталіцтва, ён існаваў нароўні з лацінскім яшчэ да падзелу хрысціянства і быў плёнам працы святых Айцоў царквы, якія «думалі і жылі па-каталіцку». Творцамі славянскай формы абрада лічыліся першаасветнікі Кірыл і Мяфодзі, яны прызнаваліся людзьмі каталіцкага духа. Многія публіцысты падкрэслівалі вялікае значэнне ўсходняга абраду для гісторыі каталіцтва, адзначалі яго глыбокі сімвалізм і эстэтычную вартасць [4, с. 78]. Але ўсё ж такі трэба прызнаць - «бірытуалізм» выконваў не столькі экуменічныя і духоўныя функцыі, колькі прагматычныя разлікі каталіцкага кіраўніцтва. Праваслаўным святарам і вернікам, якія кансерватыўна захоўвалі ўсходнюю традыцыю, на падсвядомым узроўні лягчэй было далучыцца да ўсходняга абраду, чым да незразумелага лацінства.

Яшчэ адной рысай візантыйска-славянскага абраду, як ужо адзначалася, была поўная знешняя адпаведнасць сінадальнаму рускаму праваслаўю. Падабенства прасочвалася амаль ва ўсім: ад выгляду і аддзення духавенства да абраднасці і дагматыкі. Новы абрад спрабаваў адпавядаць і светапогляду праваслаўных вернікаў, асабліва рускіх па нацыянальнасці. Ва ўсім падкрэслівалася «руская ідэя», як гэта рабілася ў праваслаўнай царкве да рэвалюцыі. Напрыклад, адзін са святароў Віленскай епархіі, які перайшоў ва унію, на сваіх службах часта абвяшчаў «многае лета» цару Мікалаю ІІ і ўсяму дому Раманавых [5, с. 55]. Зразумела, што пры такіх падыходах пануючымі мовамі ў царкве павінны былі быць царкоўнаславянская і руская. Нават назва спецыяльнай камісіі - «Pro Russia», у кампетэнцыю якой уваходзіла неауніяцкая кампанія на «ўсходніх крэсах», адлюстроўвала арыенціры будучай працы.

Як бачна, праект Ватыкана было б лепей за ўсё рэалізоўваць не ў Заходняй Беларусі, а дзе-небудзь пад Масквой. Ён, у адрозненне ад грэка-каталіцтва ва ўкраінскай Галіччыне, не ўлічваў спецыфіку дзейнасці ў мясцовых умовах і меў няшмат супольнага з нацыянальным адраджэннем, якое выходзіла на першы план у грамадска-палітычным жыцці беларусаў і ўкраінцаў. У прынцыпе, толькі такая канцэпцыя новага абрада магла не выклікаць пярэчанняў польскіх уладаў, якія баяліся пашырэння на ўсходніх тэрыторыях грэка-каталіцызму з яго нацыянальнай скіраванасцю. Варшаўскія чыноўнікі нават перастрахаваліся: у канкардаце паміж Польшчай і Ватыканам 1925 г. асобным пунктам прапісвалася палажэнне, паводле якога грэка-каталіцтва мела права на існаванне толькі ў межах Галіччыны [6].

Новая з'ява ў рэлігійным жыцці Заходняй Беларусі адразу ж выклікала рэакцыю з боку розных беларускіх грамадскіх і палітычных груповак. Аднымі з першых звярнулі ўвагу на неаунію дзеячы хрысціянска-дэмакратычнага руху, якія былі згуртаваны вакол аб'яднання, а потым партыі Беларуская Хрысціянская Дэмакратыя (БХД). З самага пачатку свайго існавання (з 1917 г.) гэтая палітычная сіла надавала значную ўвагу пошукам выйсця з галоўнай канфесійнай праблемы беларусаў - падзела на католікаў і праваслаўных. Гэтая праблема ў тыя часы ўскладнялася яшчэ і тым, што вернікаў гэтых канфесій імкнуліся перацягнуць да сябе альбо расійскі, альбо польскі культурныя асяродкі, перашкаджаючы такім чынам працэсам нацыянальнай кансалідацыі. Ужо ў першай праграме Беларускай Хрысціянска-Дэмакратычнай Злучнасці - правапрыемніцы БХД - ставілася «спецыяльная мэта: зблізіць усіх каталікоў і праваслаўных і аб'еднаць іх у аднэй веры з рознымі абрадамі» [7, с. 514]. На старонках друкаванага органа беларускай хадэцыі, газеты «Крыніцы», на працягу 1919 - 1921 гг. ідэя рэлігійнай уніі, упершыню пасля 1839 г., пачала абгрунтоўвацца і ўдакладняцца. Язэп Варонка, былы кіраўнік урада БНР, у адной са сваіх брашур нават крытычна заўважыў, што беларускія ксяндзы ў «Крыніцы» «…больш гавораць аб уніі, ніж аб бэзварунковым уводзе беларускай мовы ў касцеле» [8, с. 28]. У спецыяльна створанай дзеля гэтага рубрыцы «Куток аб Уніі» святары і публіцысты выказвалі аўтарскія меркаванні наконт сусветнай і рэгіянальнай уніі, цытавалі славутых філосафаў і багасловаў. А. Станкевіч, У. Талочка, Я. Германовіч і іншыя падкрэслівалі вялікае значэнне уніі для духоўнага аб'яднання беларусаў. Былыя навучэнцы Пецярбургскай каталіцкай акадэміі, яны годна ўспрынялі гістарычны вопыт развіцця ўніяцтва на Беларусі і арганічна сумясцілі яго з пашыранымі ў той час ідэямі расійскага філосафа У. Салаўёва аб Сусветнай Царкве. Аналізуючы іх творы, можна вылучыць наступныя агульныя прынцыпы, згодна з якімі яны планавалі ажыццявіць адраджэнне ўніяцтва на Беларусі:

1. Унія як паразуменне паміж праваслаўем і каталіцтвам, умацуе беларускі народ духоўна, а праз пэўны час - і ўнутрана, і стане лепшай адпорай асіміляцыі з боку Польшчы [9, с. 22 - 24].

2. Унія была і павінна стаць выключна беларускай нацыянальнай рэлігіяй («каб як найбольш была незалежнай ад чужых варожых уплываў, каб як найбольш была зьяднаная з народам i з патрэбамi душы ягонай, каб была ўрэшце ў пэўным значэньнi больш-менш цэрквай сапраўды беларускага народу» Адам Станкевіч).

3. Унія перад усім павінна выконваць функцыі духоўнага аб'яднання беларускай нацыі, а не быць сродкам паланізацыі ці каталіцкага празелетызму [10].

4. Ажыццяўленне рэлігійнай уніі павінна адбывацца выключна на грунце беларускай мовы, палітыкі і культуры. Праводзіць унію па-за нацыянальнай ідэалогіяй немагчыма і нават шкодна («Унія, трэба зразумець назаўсёды, павінна быць згодна з беларускім народным і палітычным адраджэньнем» Адам Станкевіч [9, с. 25]).

5. Прыклад ва ўнійнай працы - грэка-каталіцтва ў Заходняй Украіне.

6. Унію трэба адраджаць «знізу», бо ў беларускага селяніна ў глыбіні душы захавалася памяць пра «старую мужыцкую веру» («Вось гэты люд просты і збудзіць Унію: ён або ніхто. Будзе яна вызнавам натуральным яго духа рэлігійнага - духа, каторы ў глыбіні сваёй не зламаўся прад згаршэньнем…» Казімір Сваяк [11, с. 16]).

7. Паступовае набліжэнне да уніі праз развіццё беларусізацыі касцёла і царквы [10].

Як бачна, беларускія ксяндзы ў сваіх поглядах адносна уніі не паглыбляліся ў дагматыку і апалагетыку, што было іх пэўным недахопам. Калі б яны распрацоўвалі гэтыя рэлігійныя пытанні на даволі высокім багаслоўскім узроўні, магчыма, іх канцэпцыя уніі была б заўважана і ацэнена належным чынам у каталіцкіх духоўных цэнтрах і перад усім у Ватыкане. Але беларуская рэчаіснасць прымушала рабіць акцэнты менавіта на нацыянальны складальнік, на барацьбу з польскім і рускім уплывамі ў рэлігійным жыцці, і таму ўвесь час і ўсе сілы губляліся на пераадоленне гэтых праблемаў.

Між іншым, неабходна вылучыць тую талерантнасць, з якой сябры БХД падыходзілі да справы рэлігійнага аб'яднання. З'яўляючыся ў асноўным рыма-католікамі, яны не чынілі закідаў у бок праваслаўя, як рабілі гэта некаторыя каталіцкія празеліты. Праваслаўныя вернікі не былі для іх «схізматыкамі» ці «заблукаўшымі авечкамі». Ксёндз Адам Станкевіч - прызнаны лідар БХД - напрыклад, вельмі горача абараняў праваслаўных з трыбуны польскага сойму. У сваіх гістарычных працах ён прызнаваў за праваслаўем дамінуючую ролю ў жыцці беларускага народа ў Х - ХVI стст. З павагай і разуменнем да гэтай канфесіі адносіўся і ксёндз В. Гадлеўскі. У 1921 г. на старонках «Крыніцы» ён палемізаваў з адным польскім публіцыстам, які вельмі непрыхільна ставіўся да праваслаўя. На рэплікі кшталту «праваслаўныя не маюць правільнага разумення Бога» Гадлеўскі грунтоўна адказваў, што навука праваслаўнай царквы аб Богу, за выняткам некаторых акалічнасцей, ёсць такая ж самая, як і ў каталіцкім катэхізме, а пошукі новай розніцы толькі паглыбляюць прорву паміж абодвума вызнаннямі [12, с. 113]. Такія думкі вельмі часта былі аб'ектамі крытычных заўваг з боку каталіцкай іерархіі.

Зразумела, што ў будучым ідэі беларускіх хадэкаў аб нацыянальнай царкве, «незалежнай ад чужых варожых уплываў», аб мірным і паступовым аб'яднанні з улікам інтарэсаў усіх канфесій пойдуць уразрэз з планамі Ватыкана па распаўсюджванню «зверху» візантыйска-славянскага абраду. Аднак упершыню хадэкі сутыкнуцца з праблемамі «непаразумення» як раз не ў 1920-х гг., калі неаунія рабіла першыя крокі па Заходняй Беларусі, а ў 1919 г. У гэтым годзе мінскі біскуп Зыгмунт Лазінскі прапанаваў рэдакцыі «Крыніцы» пераехаць з Вільні ў Мінск з мэтай далейшага выдання газеты ў цесным кантакце з курыяй. Усе гэта матывавалася наданнем Мінску ў тыя часы ролі цэнтра беларускага нацыянальнага руху. Але праз некалькі дзён у прыватнай размове з біскупам ксёндз А. Станкевіч даведаўся аб сапраўдных планах духоўных уладаў. Аказаўшыся ў Мінску, «Крыніца» і група беларускіх ксяндзоў, якая гуртавалася вакол газеты, павінны былі адмовіцца ад нацыянальнай рыторыкі, прыняць праваслаўны характар і ў далейшым служыць ідэям царкоўна-касцёльнай уніі. Лазінскі так аргументаваў свае погляды: «Сярод каталіцкай люднасці «Крыніцы» няма чаго рабіць, бо католікаў не трэба наварочваць на каталіцызм, а таксама не трэба… распаўсюджваць сярод іх беларускай нацыянальнай ідэі, бо прывыклі яны да польскасці…» [12, с. 112]. Пачуўшы такія «аргументы», Адам Станкевіч вырашыў пакінуць рэдакцыю ў Вільні.

З сярэдзіны 1920-х гг. беларускія хадэкі пачынаюць актыўна крытыкаваць неаўніяцкую акцыю. У 1925 г. у спецыяльным мемарандуме папскаму нунцыю Лауры, які быў прысвечаны нядаўна падпісанаму канкардату паміж Польшчай і Ватыканам, сябры БХД, акрамя іншага, выказалі пратэст супраць палітычных мэтаў уніяцкай кампаніі ў форме ўсходняга абраду і патрабавалі надаць гэтай кампаніі нацыянальны беларускі характар [13, с. 256]. На змену праўнійным артыкулам пачатку 1920-х гг. у рэдакцыю «Крыніцы» прыходзяць штораз больш крытычныя матэрыялы па гэтай праблеме. Скептычна ставіўся да неауніі і Адам Станкевіч. Ён быў незадаволены працай езуітаў па пашырэнню новага абрада (у 1924 г. пад Слонімам манахі гэтага ордэна адчынілі свой місіянерскі цэнтр), сцвярджаў, што да іх праваслаўны народ адносіцца з недаверам. У сваёй пазнейшай працы «Хрысціянства і беларускі народ» Станкевіч даволі слушна канстатаваў: вынікі ўнійнай працы ў Заходняй Беларусі былі зусім нязначныя, бо яна праходзіла не ў народным беларускім духу і не пад кантролем святароў-беларусаў [7, с. 387]. Такое фармальнае спалучэнне вернікаў розных канфесій, на думку ксяндза, прыводзіла да яшчэ большага раз'яднання і непаразумення. А. Станкевіч крытыкаваў нават беларускамоўны ўніяцкі месячнік «Да злучэння», якога «дзеля яго прымітывізму й убогасьці сароміліся нават самі уніяты…» [7, с. 387].

Дарэчы, моўнае пытанне ва ўсходнім абрадзе было значным пунктам крытыкі неауніі, пры тым не толькі з боку БХД. Розныя інструкцыі для місіянераў указвалі на неабходнасць выкарыстання нацыянальных моваў пры зносінах з вернікамі. У некаторых уніяцкіх прыходах такая практыка мела месца. Пры гэтым выкарыстанне той ці іншай мовы больш за ўсё залежала ад перакананняў самога святара - калі той быў, напрыклад, свядомым беларусам, то ён і карыстаўся беларускай мовай [2, с. 435]. Аднак, як ужо адзначалася вышэй, у пастырскай працы надавалася перавага рускай мове, бо яна адпавядала канцэпцыі візантыйска-славянскага абрада, і, акрамя гэтага, яе ведала найбольшая колькасць першых місіянераў. Таксама на гэтай мове існавала вялізная літаратура; немалое значэнне мела перакананне, што яна зразумела большасці праваслаўным. Духавенства ўсходнеславянскага абраду, што паходзіла з праваслаўя, і так было вымушана карыстацца рускай мовай, паколькі, як правіла, іншай не ведала. Рэагуючы на крытыку ў свой адрас, уніяцкія святары часам заўважалі, што незалежна ад таго, на якой мове яны звярталіся б да вернікаў, гэта ўсё роўна заўсёды абуджала б супраціў ці то з боку польскіх уладаў, ці то з боку нацыянальнай інтэлігенцыі [14, с. 239].

Пазіцыі БХД па пытанню уніі адлюстроўвала і «Дэкларацыя ініцыятараў новай царкоўнай уніі ў Заходняй Беларусі», створаная ў красавіку 1929 г. Аўтары дэкларацыі падкрэслівалі, што ў беларусаў маюцца трывалыя сімпатыі да каталіцкага Захаду, аднак пры гэтым адмаўляліся ад канфесійнай аднабокасці і імкнуліся аб'яднаць у сваёй працы ўсіх жадаючых без розніцы веравызнання. Перад беларускім народам ставілася задача стварыць сапраўды народную унію ва ўмовах зліцця дзвюх культур - заходняй і ўсходняй. Народная унія зможа стаць дзейсным адпорам асіміляцыі з боку Польшчы і дапаможа беларусам у іх рэлігійна-нацыянальным адраджэнні [13, с. 257 - 258].

У 1930-х гг. праблемы канфесійнага аб'яднання зноў пачалі актыўна абмяркоўвацца ў друкаваным органе БХД - газеце «Беларуская крыніца». У адным з праграмных артыкулаў рэдакцыя газеты заклікала праваслаўных, католікаў і ўніятаў на сваіх старонках свабодна выказвацца наконт любых рэлігійных пытанняў, зразумела, не закранаючы ані дагматычнай, ані кананічнай вобласці [15, с. 1]. Пачалі з'яўляцца артыкулы як абаронцаў, так і праціўнікаў уніі. Напрыклад, аўтар артыкула «Неабходнасьць рэлігійнага злучэньня на Беларусі» сцвярджаў, што беларускі народ павінен быць аб'яднаны не толькі нацыянальнай свядомасцю, але і наднатуральным рэлігійным злучнікам, безумоўна, у выглядзе уніі. Яе існаванне магчыма толькі на беларускім грунце. Цікавы доказ, які аўтар прыводзіць у абарону апошняга тэзіса - унія ў краі развіваецца толькі там, дзе яна мае беларускі падмурак [16, с. 1]. Сапраўды, уніяцкія прыходы, у якіх служылі свядомыя беларускія святары, у адрозненне ад іншых, праіснавалі да пачатку Другой сусветнай вайны і нават падчас вайны час ад часу выконвалі свае функцыі.

Беларускія інтэлектуалы хрысціянска-дэмакратычнай арыентацыі працягвалі выказваць канкрэтныя прапановы па змяненню асноўных форм і метадаў неаўніяцкай акцыі. Па-першае, абураючыся дамінаваннем польскага духавенста ва ўніяцкай іерархіі, яны прапаноўвалі стварыць асобнае беларускае біскупства, залежнае непасрэдна ад Ватыкана. Прызначэнне ўкраінца Мікалая Чарнецкага на пасаду апостальскага візітатара ўсходняга абраду ў Польшчы не змяніла іх поглядаў адносна гэтага. Па-другое, унійнай работай сярод беларусаў павінна займацца выключна беларускае духавенства, якое «блізка да народу, знае народ і якому народ верыць» (нагадаем, што ў Заходняй Беларусі унію распаўсюджвалі не толькі рускія ці палякі, але нават галандцы, французы і інш.). Езуітам раілася спыніць сваю місіянерскую працу, бо яны на падсвядомым узроўні выклікалі недавер і страх у вясковай праваслаўнай інтэлігенцыі і сялянства, узгаданых пераважна на стэрэатыпах старой расійскай культуры. І нарэшце, па-трэцяе, камісію «Pro Russia» трэба адхіліць ад унійнай працы, а кіраўніцтва па распаўсюджванню уніі перадаць установе, якае мае чыста рэлігійны характар, напрыклад, кангрэгацыі «Pro Ecclesia Orientali» (Для Усходняй Царквы) [17, с. 1]. Гэтыя палажэнні, выказаныя аўтарам пад псеўданімам «Вясковец», цалкам былі характэрны для поглядаў большасці сябраў Беларускай Хрысціянскай Дэмакратыі. Аднак дзеля справядлівасці трэба заўважыць, што некаторыя дзеячы беларускай хадэцыі, як, напрыклад, Дамінік Аніська, станоўча ўспрымалі каталіцтва «ўсходняга абраду» і прызнавалі яго вартасць не столькі з нацыянальнага, колькі з рэлігійнага пункту гледжання [18, с.13 - 14].

Наконт неауніі выказваліся і прадстаўнікі беларускіх праваслаўных палітычных і грамадскіх аб'яднанняў. Зразумела, што ва ўніяцтве (у любых формах) яны бачылі варожую для сябе з'яву. Але ацэнкі паходжання і сутнасці гэтай з'явы ў іх былі даволі розныя. Напрыклад, лідар Праваслаўнага Беларускага Дэмакратычнага Аб'яднання сенатар Вячаслаў Багдановіч называў неаунію новым сродкам, з дапамогай якога польскі ўрад плануе знішчыць праваслаўную царкву і адабраць царкоўную маёмасць [19, с. 1]. Гэтая заява сенатара выглядае даволі слушнай - сапраўды, асабліва на пачатковым этапе неауніяцкай кампаніі ўрад вельмі актыўна выкарыстоўваў новы абрад у барацьбе з праваслаўем. У некаторых мясцовасцях паводле рэвіндыкацыі праваслаўным не дазвалялі выкарыстоўваць пустуючы будынак храма, аднак калі з'яўляўся ўніяцкі святар, дзверы царквы адразу перад ім адчыняліся.

На старонках «Беларускай крыніцы» праваслаўныя таксама змаглі абгрунтаваць свае погляды па справах уніі. У адным з артыкулаў былі выказаны даволі аб'ектыўныя заўвагі праваслаўнага аб будучым лёсе ўніяцтва ў Заходняй Беларусі. Так, на думку аўтара артыкула, унія ў Польшчы будзе заўсёды залежаць ад польскага ўраду, як у свой час стала залежным ад яго і праваслаўе. «Калі гэтыя (польскія. - А.Г.) кругі патрафілі накінуць польшчыну ўжо часткова нават Праваслаўнай Царкве, - пісаў гэты дзеяч, - то трудна дапусьціць, каб унія была мацнейшай» [20, с. 1]. Залежнасць неауніі ад польскага рыма-каталіцкага духавенства таксама выклікала незадаволенасць аўтара перад усім з нацыянальнага пункту гледжання. Калі польскія біскупы адмоўна адносіліся да нацыянальнай эмансіпацыі беларускіх католікаў, то што тады будзе ў гэтым сэнсе з праваслаўнымі, прыняўшымі унію. Аўтар пытаў сваіх чытачоў: «Што цяпер унія дала беларусам? Ці па ўсіх унійных царквах ушанавана беларуская мова?» і сам жа адказваў на гэтыя пытанні - «Ні адно, ні другое». Спадзяванні на тое, што Ватыкан зможа абараніць уніятаў ад свавольства палякаў, таксама не вытрымлівалі крытыкі. Апостальская Сталіца, на думку аўтара, ніколі не дапамагала падняволеным народам у нацыянальным адраджэнні, не звяртае ўвагі яна і на барацьбу беларускіх католікаў з паланізацыяй касцёла. Таму праваслаўным беларусам трэба змагацца за свае нацыянальныя і рэлігійныя правы толькі ў межах праваслаўнай царквы. «Гэткай дарогай мы павінны ісьці…» - сцвярджалася ў канцы артыкула [20, с. 1].

Цікавая і дыяметральна супрацьлеглая ацэнка неауніі была характэрна для прадстаўнікоў Цэнтральнага Беларускага Праваслаўнага Камітэта (ЦБПК), які быў утвораны ў 1930 г. Функцыянеры гэтай арганізацыі ў сваіх публікацыях у часопісе «Светач Беларусі» падкрэслівалі, што на унію не трэба звяртаць такой вялікай увагі. Уніяцтва, на іх думку, не нясе хрысціянскай маральнасці такой пагрозы, як рэлігійны індыферэнтызм, матэрыялізм ці дэкаданства, характэрныя для чалавечага светапогляду таго часу. Вось цытата з аднаго такога артыкула: «Вунія яшчэ ня так страшна пагражае нам, як бязверра, сэктанства, распуста духоўная і фізічная, п'янства, прафанацыя святасцяў, хцівасць і г.д…» [21, с. 7]. Праваслаўнаму духавенству трэба больш клапаціцца праблемамі ўнутры самога праваслаўя, чым шукаць знешнія пагрозы, займацца маральным выхаваннем уласных святароў і паствы. Больш таго, ЦБПК нават прапаноўваў праваслаўным узяць нацыянальна скіраваных уніятаў у свае саюзнікі, каб разам змагацца з духоўным і нацыянальным занядбаннем у грамадстве [22, с. 6].

Партыі сацыялістычнай скіраванасці, у прыватнасці Беларуская Сялянска-Работніцкая Грамада, да праблемы адраджэння уніі адносіліся ў цэлым даволі абыякава, іх больш цікавілі сацыяльна-эканамічныя і палітычныя пытанні. Шмат хто з дзеячоў той жа БСРГ былі свядомымі матэрыялістамі і атэістамі. Хаця некаторыя з іх усё ж такі выказвалі сваё стаўленне да неауніі на старонках грамадаўскай прэсы. Так, у сатырычным часопісе «Маланка» за 25 снежня 1926 г. быў надрукаваны артыкул «Святочныя падарункі беларусам». Ніжэй была намалявана карыкатура - беларуская елка, на якую польскі Дзед Мароз у выглядзе Пілсудскага вешае падарункі: рабочым - беспрацоўе і голад, усім грамадзянам - падаткі, дзецям - адукацыю пры цьмянай свечцы, паслам - недатыкальнасць у кандалах, а святарам - царкоўную унію. Як бачна, у неауніі аўтар карыкатуры бачыў палітычны падтэкст. Унія, на яго думку, была ініцыявана палякамі (дакладней, непасрэдным кіраўніцтвам Польшчы) для дасягнення сваіх палітычных мэтаў. На іншай карыкатуры пад загалоўкам «Ласка з неба» быў намаляваны святар на каленях, які моліцца на мяшок з грашыма, што працягнуў яму польскі ўрад. А далей подпіс: «Быў я папом праваслаўным, дык ледзь ногі з голаду цягаў. Нічога парафіяне не давалі, а прыняў унію, дык і ласку з неба ўбачыў» [23, с. 109].

Як бачна, амаль усе беларускія палітычныя і грамадскія дзеячы, незалежна ад сваіх ідэалагічных перакананняў і светапогляду, аднолькава негатыўны ўспрымалі неаўніяцкую акцыю, якую Ватыкан праводзіў на заходнебеларускіх землях. Адныя былі незадаволены інтэрнацыянальным характарам неауніі і яе памяркоўнымі адносінамі да праблем нацыянальнага адраджэння, другія бачылі ў ёй асімілятарскія памкненні палякаў і карысныя інтарэсы польскага духавенства. Усе прапановы беларускай інтэлігенцыі, святароў і палітыкаў па наданню новаму абраду беларускага нацыянальнага духу, па стварэнні беларускай іерархіі і змяненню метадаў неаўніяцкай кампаніі былі праігнараваны Ватыканам і польскімі духоўнымі ўладамі, што прывяло да заняпаду неауніі напрыканцы 1930-х гг. Калі б духавенства рэалізавала ў жыцці ўсе гэтыя заўвагі, магчыма, гісторыя ўніяцтва на Беларусі ў ХХ ст. мела зусім іншы працяг.

The revival of Eastern-rite Catholicism was one of the brightest events in a religious life of Western Belarus. This event has aroused heated discussions in different layers of Belarusian society including political circles. The author of the article summarise and analyzes various points of view and offers which have been stated by representatives of some Belarusian political organisations concerning the purposes, methods and revival forms of the union in Western Belarus.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Кривонос, Феодор (иерей). Уния «восточного обряда»: начало и конец / иерей Феодор Кривонос // Труды Минской Духовной Академии. - 2003. - № 2. - С. 123 - 128.

2. Туронак, Ю. Спробы адраджэньня Ўніяцкай Царквы на Беларусі ў ХХ стагодзьдзі / Ю. Туронак // Мадэрная гісторыя Беларусі. - Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2006 - С. 430 - 440.

3. Юдин, А. Униональное движение в России и русской эмиграции в 1917-24 гг. /А. Юдин // Логос: богословско-философский журнал. - 1993. - № 48. - С. 103 - 121.

4. Tabiński, Piotr ks. W obronie akcji unijnej / ks. Piotr Tabiński // Oriens. - 1936. - Zeszyt 3 (maj - czerwiec). - S. 77 - 81.

5. Свирид, А.Н. Миссионерская деятельность униатов на территории Западной Беларуси в 1924 - 1939 гг. / А.Н. Свирид // Берасцейскі хранограф: зб. навук. прац. Вып. 4. - Брэст: Выд-ва «Акадэмія», 2004. - С. 54 - 59.

6. Голованов, С. Очерк по истории Русского Католического Апостолата / С. Голованов. - Рэжым доступа: vselenskiy.narod.ru/Rusapos24.htm - Дата доступу: 02.11.2010.

7. Станкевіч, Адам. З Богам да Беларусі: збор твораў / Адам Станкевіч. - Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2008. - 1097 с.

8. Варонко, Язэп. Беларускі рух ад 1917 да 1920 году: карот. агляд. Выданьне 2-е / Я.Варонко. - Мінск. : Бел. каап.-выд. т-ва «Адраджэнне», 1991. - 29 с.

9. Конан, У. Ксёндз Адам Станкевіч і каталіцкае адраджэнне ў Беларусі / Уладзімір Конан. - Мінск: «Про Хрысто», 2003. - 128 с.

10. Вашкевіч, А. Ксёндз Адам Станкевiч і ідэя рэлігійнай уніі / А. Вашкевіч. - Рэжым доступу: svetach.org/modules.php?name=Articles&file=view&articles_id=45 - Дата доступу: 02.11.2010.

11. Сваяк, Казімір. Унія на Беларусі / Казімір Сваяк // Унія. - 1995. - № 4. - С. 15 - 17.

12. Moroz, Małgorzata. Krynica. Ideologia i przywódcy białoruskiego katolicyzmu / Małgorzata Moroz. - Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 2001 - 230 s.

13. Фёдоров, И.О. Белорусская христианская демократия и униатская кампания Ватикана в Западной Белоруссии в межвоенные годы (20 - 30-е гг. ХХ в.) / И.О. Фёдоров // Грамадскія рухі і палітычныя партыі ў Беларусі (апошняя чвэрць ХІХ - пачатак ХХІ стст.): матэрыялы Рэсп. навук. канф., Гродна, 23-24 кастр. 2008 г. / ГрДУ імя Я.Купалы; рэдкал.: І.І. Коўкель (адк. рэд.) [і інш.]. - Гродна: ГрДУ, 2009. - С. 251 - 258.

14. Мруз, Мацей. Каталіцызм на паграніччы. Адносіны каталіцкай царквы да ўкраінскага і беларускага пытання ў Польшчы ў 1918 - 1925 гг. / Мацей Мруз; пер. з пол. мовы Я.Зеліньскага. - Мінск: Медысонт, 2009. - 304 с.

15. Рэлігійная палітыка БХД // Беларуская крыніца. - 1932. - 20 лістапада (№40). - С. 1.

16. Сурвіла, Г. Неабходнасьць рэлігійнага злучэньня на Беларусі / Г. Сурвіла // Беларуская крыніца. - 1931. - 15 кастрычніка (№ 32). - С.1 - 2.

17. Вясковец. Пункты ў справе рэлігійнай уніі / Вясковец // Беларуская крыніца. - 1931. - 29 кастрычніка (№ 34). - С. 1.

18. Aniśko, D. Da biełaruskaha narodu / D. Aniśko. - Wilnia: Wydańnie «Chryścijanskaj Dumki», 1935. - 40 s.

19. Багдановіч, В. Прамова ў Сэнаце 10.ІІІ. с.г. пры дыскусіі над бюджэтам Міністэрства Рэлігійных Вызнаньняў / В. Багдановіч // Сялянская ніва. - 1927. - 30 сакавіка (№ 30). - С. 1.

20. Праваслаўны дзеяч. Праваслаўе і унія / Праваслаўны дзеяч // Беларуская крыніца. - 1932. - 23 кастрычніка. - С. 1.

21. М. З кім змагацца? // Сьветач Беларусі. - 1931. - № 2. - С. 7 - 8.

22. У.Б. Справа ўнійная // Сьветач Беларусі. - 1931. - № 1. - С.5 - 6.

23. Палуян, У.А. Беларуская сялянска-рабочая грамада / У.А. Палуян - Мінск: Навука і тэхніка, 1967. - 223 с.

Навуковы кіраўнік - Э.С. Ярмусік , кандыдат гістарычных навук, дацэнт.

УДК 94(476)

П.А. Абламскі
(Брэст, БрДУ імя А.С. Пушкіна)

Рэгіяналізм У Нацыянальнай палітыцы II РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ (НА ПРЫКЛАДЗЕ ПАЛЕСКАГА ВАЯВОДСТВА)

В статье на примере Полесского воеводства рассматриваются региональные проекты аcсимиляции славянских национальных меньшинств во II Речи Посполитой. Автор акцентирует внимание на решающем значение эндецкой концепции национальной ассимиляции в выработке этих планов. Делается попытка выделить элементы регионализма и определить их особенности на Полесье.

На працягу ўсяго міжваеннага перыяду польскім урадам так і не была выпрацавана аднародная праграма нацыянальнай палітыкі. Нацыянальная палітыка II Рэчы Паспалітай у асноўным ажыццяўлялася пад уплывам дзвюх канцэпцый, сфармуляваных вядучымі польскімі палітычнымі сіламі.

Першая канцэпцыя была распрацаваная польскім нацыянальна-дэмакратычным лагерам на чале з Р. Дмоўскім. Сутнасць яе выражаў лозунг «Польшча для палякаў». Яе прыхільнікі лічылі польскую культуру вышэйшай і цывілізаванай, пагардліва сцвярджалі аб непаўнавартаснасці нацыянальных культур украінцаў і беларусаў, перакананыя ў магчымасці іх поўнай асіміляцыі [1, s. 4]. Такім чынам, эндэкі імкнуліся да пераўтварэння міжваеннай Польшчы ў монаэтнічную дзяржаву шляхам паскоранай паланізацыі славянскіх нацыянальных меншасцяў.

Іншую канцэпцыю прапанавалі дзеячы рэжыма «санацыі» на чале з Ю. Пілсудскім. У адрозненне ад эндэкаў, пілсудчыкі не дэкларавалі планаў паланізацыі меншасцяў. Было вырашана пры захаванні нацыянальна-культурных правоў меншасцяў фармаваць у іх пачуццё свядомай прыналежнасці да польскай дзяржаўнасці. У гістарыяграфіі гэтыя планы атрымалі назву палітыкі дзяржаўнай асіміляцыі [2, s. 25; 3, с. 121].

Абедзве праграмы насілі дастаткова тэарэтычны характар. Эфектыўнасць іх практычнага ўвасаблення ў вялікай ступені залежала ад дзеянняў польскай адміністрацыі на месцах, якая не магла не ўлічваць рэгіянальнай спецыфікі.

Рэгіяналізм у нацыянальнай палітыцы трэба разглядаць з некалькіх аспектаў: 1) ажыццяўленне асобнай палітыкі да кожнай нацыянальнай меншасці; 2) прымяненне розных метадаў нацыянальнай палітыкі ў асобных гісторыка-этнаграфічных рэгіёнах; 3) вызначэнне ўплыву на характар нацыянальнай палітыкі цэлага шэрагу фактараў (развіццё міжнароднай сітуацыі, ступень лаяльнасці меншасці да дзяржавы, узровень нацыянальнай свядомасці, колькасць і сацыяльная структура насельніцтва і інш.) [3, с. 122].

Першыя крокі ў справе вырашэння нацыянальнага пытання на лакальным узроўні зрабіў урад У. Сікорскага (снежань 1922 - май 1923 гг.), які выступіў з ініцыятывай прыцягнуць ваяводскую адміністрацыю да даследаванняў і распрацовак у галіне нацыянальнай палітыкі [2, s. 32].

Адзін з такіх праектаў прадставіў 1 сакавіка 1923 г. палескі ваявода С. Даўнаровіч. Аб рэгіянальным характары гэтага праекта выразна сведчыць пазіцыя аўтара, які крытыкуе шаблоннае разуменне тэрыторыі г. зв. «паўночна-ўсходніх крэсаў» як нейкай цэласці. Замест гэтага ваявода вылучаў тры асобныя гісторыка-этнаграфічныя рэгіёны - Віленшчыну, Валынь і Палессе, якія вельмі адрозніваюцца эканамічна, палітычна і этнічна [4, s. 435].

Менавіта Палессю адводзілася выключная роля ў будучай паланізацыі г. зв. «паўночна-ўсходніх крэсаў». Даўнаровіч прадбачваў, што на ўсходзе будуць набіраць моц два нацыяналізмы - беларускі і ўкраінскі, варожыя да польскай дзяржавы. «Палессе належыць выкарыстаць такім чынам, каб убіць польскі клін паміж беларускім рухам з поўначы і ўкраінскім рухам з поўдня. Найгоршым варыянтам для польскіх дзяржаўных і нацыянальных інтарэсаў было б, калі б гэтыя два нацыяналізмы падалі сабе руку над Прыпяццю», - пісаў ваявода.

З гэтай мэтай быў распрацаваны новы адміністрацыйны падзел. Даўнаровіч прапанаваў ліквідаваць Навагрудскае ваяводства, а Баранавіцкі, Нясвіжскі, Стаўбцоўскі і Слонімскі паветы далучыць да Палескага ваяводства. У склад Палескага ваяводства таксама планавалася ўключыць рэдка заселеныя раёны Валыні, якія мелі падобны этнаграфічны ўклад. У выніку новага адміністрацыйнага падзела ў межах Палескага ваяводства павінна было апынуцца насельніцтва з нізкім узроўнем нацыянальнай самасвядомасці, схільнае да паланізацыі.

Такім чынам, планавалася шляхам штучнай ізаляцыі Палесся ад уплываў «варожых нацыяналізмаў» за адносна кароткі час пераўтварыць яго ў польскую правінцыю. Польскае па культурным характары Палессе павінна было стаць базай для экспансіі польскіх уплываў на поўнач і поўдзень. На думку ваяводы, гэтаму спрыяла само насельніцтва Палесся - «пасіўнае, неаднастайнае і маласвядомае» [5, арк. 1 - 4].

Такое меркаванне паспрыяла фарміраванню сярод значнай часткі польскай адміністрацыі міфа аб магчымасці хуткай і лёгкай паланізацыі палешукоў з-за адсутнасці ў большасці з іх пачуцця нацыянальнай свядомасці. У гэтым сэнсе можна пагадзіцца з думкай А. Вабішчэвіча аб тым, што польская адміністрацыя разглядала палешукоў як пераходны тып да польскага этнасу [6, с. 48].

Для пашырэння польскіх уплываў на Палессі Даўнаровіч распрацаваў цэлы шэраг мерапрыемстваў. Для іх больш удалай рэалізацыі ваявода лічыў патрэбным, з аднаго боку, рэарганізаваць мясцовую польскую ўладу, а з другога - палепшыць умовы гаспадарчай дзейнасці на Палессі і стварыць дабрабыт у краі.

Польская адміністрацыя на Палессі павінна была дзейнічаць рашуча і энергічна паводле прынцыпа «моцнай рукі». «Лібералізм, канстытуцыйныя свабоды, беспакаранасць варожых акцый успрымаюцца на Палессі як слабасць польскага ўрада», - пісаў ваявода. Кадравая палітыка прадугледжвала ачышчэнне мясцовай адміністрацыі ад службоўцаў няпольскага паходжання. Палітычныя партыі не павінны былі развіваць інтэнсіўную дзейнасць, а тым больш крытыкаваць дзеянні польскай улады, паніжаючы яе аўтарытэт у свядомасці мясцовага абывацеля. Тым самым Даўнаровіч раіў пазбягаць палітызацыі мясцовага грамадства шляхам пераключэння яго інтарэсаў на гаспадарчыя патрэбы.

Палескае ваяводства павінна было стаць прыярытэтам дзяржаўнай інвестыцыйнай палітыкі. Першачарговай задачай гаспадарчай палітыкі на Палессі былі камасацыя земляў і ўпарадкаванне сервітутаў. Вырашэнне аграрнага пытання паспрыяла б фарміраванню ў палешукоў сімпатый да польскай улады.

Натуральным саюзнікам у справе ўмацавання польскасці была каталіцкая царква. Прапаноўвалася шырокае будаўніцтва касцёлаў, асабліва ў гарадах. Праваслаўнае духавенства Даўнаровіч лічыў «элементам больш чым няпэўным», а часцей і адкрыта варожым да польскасці. Ваявода прапаноўваў арганізаваць навучанне ўласных праваслаўных кадраў, якія былі схільныя да супрацоўніцтва з польскімі ўладамі. Такім чынам, ставілася мэта пераўтварэння рускай па сваім культурным характары праваслаўнай царквы ў польскую.

Вышэйазначаныя меры маглі забяспечыць шырокае прыцягненне польскіх каланістаў. Даўнаровіч не быў прыхільнікам палітыка вайсковага і цывільнага асадніцтва. На яго думку, перш за ўсё трэба было засяродзіцца на каланізацыі палескіх гарадоў і мястэчак, якія фарміравалі культурнае аблічча Палесся. Да палескіх гарадоў планавалася прыцягнуць польскіх рамеснікаў і купцоў, якія мелі б там моцнае фінансавае замацаванне. Ваявода прызнаваў, што такая палітыка можа выклікаць незадавальненне яўрэйскага насельніцтва, але лічыў гэта меншым злом у параўнанні з акцыяй асадніцтва, якая прыводзіла да больш сур'ёзных канфліктаў з мясцовым сялянствам [5, арк. 8 - 17].

Праект С. Даўнаровіча быў распрацаваны пад уздзеяннем эндэцкіх ідэй нацыянальнай асіміляцыі. Ваявода акрэсліў галоўныя накірункі правядзення нацыянальнай палітыкі на Палессі, якія ў разнастайных мадыфікацыях былі характэрныя для польскай адміністрацыі на працягу ўсяго міжваеннага перыяду [6, с. 46]. Аднак да практычнай рэалізацыі гэтых планаў справа не дайшла. Сам Даўнаровіч наракаў на тое, што «Варшава не разумее значэння «усходніх крэсаў» і тым больш Палесся» [5, арк. 12]. Тагачасная складаная эканамічная сітуацыя ў Польшчы тым больш не садзейнічала зменам у дзяржаўнай інвестыцыйнай палітыцы, якая надавала прыярытэт фінансаванню этнічна польскіх тэрыторый. Зрэшты, не спрыяла рэалізацыі гэтых планаў і непрацяглае знаходжанне С. Даўнаровіча на пасадзе палескага ваяводы (май 1922 - кастрычнік 1924 гг.).

Свайго найбольшага росквіту планы рэгіяналізму дасягнулі ў гады санацыі. Пілсудчыкі меркавалі, што эфектыўнасць вырашэння нацыянальнага пытання залежыць выключна ад дзеянняў польскай улады на лакальным узроўні. Менавіта таму ў 1926 - 1935 гг. на пасяджэннях парламента не адбылося аніводнай дыскусіі на гэтую тэму, а ўся ініцыятыва перайшла да мясцовых адміністрацый [3, c. 122].

Найбольшую вядомасць у гэты час набыў «валынскі эксперымент» ваяводы Г. Юзэфскага, які ён рэалізоўваў у 1928 - 1938 гг. У агульных рысах погляды валынскага ваяводы сыходзіліся з канцэпцыяй дзяржаўнай асіміляцыі. На Валыні прадугледжвалася ліквідацыя ўсіх незалежніцкіх украінскіх арганізацый і стварэнне замест іх праўрадавага палітычнага аб'яднання. Акрамя гэтага, планавалася правесці цэлы шэраг захадаў, якія мелі на мэце змяніць характар польска-ўкраінскіх адносін на Валыні. Іх сутнасцю павінна было стаць супрацоўніцтва прадстаўнікоў абодвух народаў у палітычным, эканамічным і культурна-асветніцкім жыцці [2, s. 97 - 98].

У Палескім ваяводстве элементы рэгіяналізму спрабаваў выкарыстоўваць ваявода Я. Крагельскі, які прытрымліваўся палітыкі дзяржаўнай асіміляцыі. У жніўні 1932 г. ваявода накіраваў міністру ўнутраных спраў асобны мемарандум па праблемах Палесся.

Крагельскі не лічыў Палескае ваяводства тэрыторыяй, аднастайнай па сваім этнічным характары. Ваявода вылучаў на Палессі дзве часткі: паўночную, дзе мелі месца беларускія нацыянальныя настроі, і паўднёвую, дзе быў прыкметным уплыў украінскага нацыянальнага руху. Рознымі, на думку Крагельскага, павінны быць і адносіны польскай адміністрацыі да гэтых нацыянальных рухаў. Варта зазначыць, што ваявода прынцыпова адхіляў любыя метады гвалтоўнага характару як памылковыя і нават шкодныя для польскіх нацыянальных інтарэсаў.

Крагельскі невысока ацэньваў здольнасці беларускага нацыянальнага руху, лічачы яго малалікім і маргінальным. З гэтай прычыны супрацоўніцтва з беларусамі аб'яўлялася немэтазгодным. Адначасова ставілася задача ізаляцыі беларускага руху ад знешніх уплываў, у прыватнасці, з Савецкай Беларусі. Такая палітыка мела на мэце скарачэнне маштабаў беларускага нацыянальнага руху, у тым ліку і на Палессі.

Больш складанай была сітуацыя з украінскім рухам. Так, ваявода прапаноўваў фармаваць у ўкраінцаў «устойлівае ўсведамленне аб карысці сумеснага жыцця з палякамі ў адзінай дзяржаве», па сутнасці, тое самае, што дэкларавала праграма дзяржаўнай асіміляцыі. Адначасова павінна было весціся змаганне з польскім шавінізмам, які не спрыяў нармалізацыі польска-ўкраінскіх адносін.

Ваявода рэзка крытыкаваў вынікі перапісу насельніцтва 1931 года, называючы іх «амаль што гумарыстычнымі». Аб'ектам крытыкі было з'яўленне ў спісах катэгорыі «тутэйшых», што складалі ажно 63,1 % насельніцтва ваяводства. «Тутэйшых» ваявода лічыў штучна створанай групай, а самі вынікі перапісу фактычна сфальшаванымі.

Такім чынам, Крагельскі не пераацэньваў значэння таго факта, што дастаткова вялікая частка насельніцтва не можа вызначыць, да якой нацыянальнасці належыць. Ваявода не меў ілюзій наконт магчымасці хуткай асіміляцыі палешукоў па эндэцкай мадэлі, зазначаючы, што «сярод насельніцтва Палесся існуе выразнае пачуццё асобнасці ў адносінах да палякаў».

Эфектыўным сродкам узмацнення польскасці на Палессі, на думку ваяводы, магло быць прыцягненне вялікай колькасці асаднікаў, якое было магчымым толькі пры ўмове правядзення меліярацыі. Падобныя планы, аднак, натыкаліся на скептычнае стаўленне да іх вайсковых колаў, паколькі палескія балоты мелі вялікае значэнне ў сістэме абароназдольнасці краіны. Падобныя акалічнасці значна аслаблялі магчымасць каланізацыі Палесся.

У такіх абставінах дзяржаўная палітыка павінна была абапірацца на здабыццё прыхільнасці няпольскага насельніцтва. Гэтыя намаганні павінны былі праяўляцца ў накірунку паляпшэння матэрыяльнага дабрабыту як найбольш паспяховага сродка, што звязвае грамадзяніна і дзяржаву.

Паводле Крагельскага, дзяржаўныя інвестыцыі павінны быць перш за ўсё накіраваны ва ўсходнія ваяводствы, адпаведна «на пэўны час гэтыя землі павінны заняць прывілеяванае становішча ў адносінах да зямель этнічна польскіх» [7, арк. 1 - 10].

Пазіцыя Крагельскага па нацыянальным пытанні на Палессі была найбольш прагматычнай. Будучы паслядоўным прыхільнікам канцэпцыі дзяржаўнай асіміляцыі, ён спрабаваў спалучыць польскія нацыянальныя інтарэсы з інтарэсамі шматнацыянальнай II Рэчы Паспалітай. Гэта звычайна прыводзіла да канфліктаў з дзяржаўнымі службоўцамі ніжэйшага рангу. Напрыклад, у цыркуляры ад 22 жніўня 1930 г. ім былі падвергнуты крытыцы павятовыя старасты за празмерна адмоўнае стаўленне да беларусаў [8, с. 30]. Праграма дзяржаўнай асіміляцыі ніколі не карысталася падтрымкай мясцовага паліцэйска-адміністратыўнага апарату, якая праводзіла ўласную нацыянальную палітыку, што, як правіла, супадала з эндэцкімі ўзорамі нацыянальнай асіміляцыі. Адпаведна, канфлікт на гэтай глебе быў непазбежны.

З пачатку 1930-х гг. дэклараваная праграма дзяржаўнай асіміляцыі ўсё больш губляе сваю прывабнасць нават сярод прыхільнікаў «санацыі». Адбываецца фактычнае вяртанне да папярэдняй палітыкі нацыянальнай асіміляцыі. У такіх умовах праект ваяводы Крагельскага не знайшоў падтрымкі ў міністра ўнутраных спраў Б. Перацкага. Верагодна, гэта і стала адной з прычын ягонай хуткай адстаўкі ў верасні 1932 г.

Новым ваяводам стаў палкоўнік В. Костэк-Бярнацкі, які займаў гэтую пасаду з невялікім перапынкам [1] да верасня 1939 г. Нацыянальная палітыка польскіх улад на Палессі пры ім набыла выразны асіміляцыйны характар з выкарыстаннем рэпрэсіўных метадаў.

У красавіку 1933 г. Костэк-Бярнацкі звярнуўся ў Міністэрства ўнутраных спраў з просьбай надаць яму надзвычайныя паўнамоцтвы «для барацьбы са шкоднымі элементамі», якія замінаюць хуткай асіміляцыі палешукоў [8, s. 116].

Аб наступствах гэтай палітыкі яскрава сведчаць справаздачы ваяводы за лістапад - снежань 1934 г. У справаздачах адзначаецца, што «беларусы за паўтары гады не правялі на Палессі ніводнай акцыі». Уплыў украінскага руху на Палессі ад 1932 г. таксама няўхільна змяншаўся. Былі зліквідаваныя ўсе вясковыя бібліятэкі-чытальні «Просвіти на Поліссі», а таксама зачынена адзіная ўкраінская школа гэтага таварыства ў Брэсце [9, арк. 59, 61].

У лютым 1937 г. палескі ваявода накіраваў сакрэтны ліст міністру ўнутраных спраў, дзе выказаў свае прапановы адносна кадравай палітыкі, школьнай адукацыі, каланізацыі Палесся і паланізацыі праваслаўнай царквы.

Характэрным з'яўляецца тое, што ваявода ў чарговы раз звярнуў увагу на необходнасць каланізацыі палескіх гарадоў і мястэчак. Палітыка вайсковага і цывільнага асадніцтва прызнавалася немэтазгоднай да моманту меліярацыі Палесся.

Рабіліся спробы вылучэння сярод мясцовага насельніцтва груп, больш лёгкіх да паланізацыі. Такой групай былі нашчадкі «даўняй засцянковай шляхты». Яе прадстаўнікі вызнавалі ў асноўным праваслаўе і не атаясамлялі сябе з польскасцю. Польскія ўлады лічылі магчымым, што пры адпаведнай дзяржаўнай палітыцы «засцянковую шляхту» можна зрабіць саюзніцай у справе ўмацавання польскасці на Палессі [10, арк. 15 - 20].

На адной з сумесных канферэнцый чыноўнікаў ваяводскіх упраўленняў і кіраўнікоў карпусных акруг выконваючы абавязкі палескага ваяводы Е. дэ Трамекур выказаў думку, што «Палессе з'яўляецца выразным калідорам паміж беларусамі і ўкраінцамі», які стварае шырокія магчымасці для замацавання польскасці на гэтых тэрыторыях [11, арк. 5]. Гэтае выказванне цалкам супадае з мысленнем ваяводы Даўнаровіча і дазваляе гаварыць аб пераемнасці поглядаў па нацыянальным пытанні на Палессі.

Падобны падыход атрымаў своеасаблівы працяг ужо ў распараджэнні да дзяржаўных службоўцаў ваяводы Костэка-Бярнацкага ад 25 красавіка 1938 г. У ім ён загадаў лічыць палешукоў, якія адназначна не вызначаюць сябе як украінцы, беларусы ці рускія, палякамі незалежна ад веравызнання і мясцовай гаворкі [12, с. 33].

Упершыню гэтую ідэю агучыў Е. Гертых, адзін з галоўных ідэолагаў новай генерацыі эндэцкага лагера. Гертых прапанаваў трактаваць беларусаў, украінцаў, палешукоў па такім самым прынцыпе, як французы трактуюць брэтонцаў ці эльзасцаў. Украінская і беларуская мовы абвяшчаліся польскімі дыялектамі. Гертых адмаўляў прынцып, па якім толькі католік мог лічыцца паўнавартасным палякам, лічачы, што праваслаўе і грэка-каталіцтва не з'яўляюцца перашкодай для залічэння да польскай супольнасці [1, s. 25 - 26].

Прыняцце падобнага падыходу дае падставы гаварыць аб канчатковай перамозе эндэцкай канцэпцыі вырашэння нацыянальнага пытання на Палессі, хаця і ў значна мадыфікаваным выглядзе. Польская адміністрацыя на Палессі зыходзіла з меркавання аб апрыёрнай перавазе і высокіх асіміляцыйных магчымасцях польскай культуры ў дачыненні да маласвядомага мясцовага насельніцтва. Асіміляцыйныя планы былі цесна звязаныя з каланізацыяй Палесся, якая таксама павінна была мець свае асаблівасці [6, с. 48].

Факты сведчаць аб тым, што нягледзячы на тое, якая з канцэпцый бралася за ўзор у правядзенні нацыянальнай палітыкі, палескія ваяводы заўсёды выкарыстоўвалі элементы рэгіяналізму. Палескі рэгіяналізм адметны яшчэ і тым, што не рабіў стаўку на супрацоўніцтва з пэўным нацыянальным рухам, як гэта было на Валыні.

Для польскіх уладаў Палессе было «нічыёй зямлёй» паміж беларусамі і ўкраінцамі, якую трэба было прывесці да польскасці. Нізкі ўзровень нацыянальнай свядомасці не быў выключна палескай адметнасцю. Феномен «тутэйшасці» быў значна пашыраны таксама і на Віленшчыне, аднак там польскім уладам было выгадна лічыць іх палякамі [13, с. 174]. Польскі даследчык Х. Маецкі шырокае ўжыванне тэрміна «тутэйшыя» польскай адміністрацыяй на Палессі тлумачыць перш за ўсё палітычнымі прычынамі [14, s. 156]. Мае рацыю В. Місіюк, калі зазначае, што «тутэйшыя - гэта не толькі тыя асобы, якія не былі закранутыя працэсамі нацыянальнага станаўлення, але і тыя, каго аднеслі да гэтай катэгорыі з разлікам на іх абыякавую пазіцыю ў адносінах да сваёй нацыянальнай прыналежнасці» [15, c. 241]. Менавіта «тутэйшыя» былі своеасаблівым нацыянальным праектам польскіх уладаў на Палессі. Гэта і з'яўляецца найбольш адметнай прыкметай палескага рэгіяналізму.

Various regional projects of assimilation of Slavic national minority in II Rzeczpospolita are discussed in the article on an example of the Polesie Voivodeship. The author focuses on the crucial meaning of National Democracy conception of the national assimilation in the process of developing of these plans. He also makes an effort to highlight the elements of regionalism and to determine their special features in Polesie.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Mironowicz, E. Białorusini i Ukraińcy w polityce obozu piłsudczykowskiego / E. Mironowicz. - Białystok: Wydawnictwo Uniwersiteckie Trans Humana, 2007. - 406 s.

2. Chojnowski, A. Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921-1939 / A. Chojnowski. - Wrocław: Zaklad Narodowy im. Ossolińskich, 1979. - 262 s.

3. Комар, В.Л. Українське питання в політиці урядів Польщі (1926 - 1939рр.) / В.Л. Комар // Український історичний журнал. - 2001. - № 5. - С. 120 - 128.

4. Kozyra, W. Polityka administracyjna władz polskich na Ziemiach Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1918 - 1926 / W. Kozyra // Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin. - Polonia. - 2005. - Vol. 59. - S. 419 - 440.

5. Дзяржаўны архіў Брэсцкай вобласці (далей - ДАБВ). - Ф. 1. - Воп. 2. - Спр. 157. Агульны план праграмы заданняў і дзяржаўных работ на Палессі (1 сакавіка 1923 г.).

6. Вабішчэвіч, А.М. Планы польскіх улад па нацыянальна-культурнай асіміляцыі насельніцтва Палескага ваяводства (1921 - 1939 гг.) / А.М. Вабішчэвіч // Веснік Мазырскага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта імя І.П. Шамякіна. - 2008. - № 1. - С. 45 - 49.

7. ДАБВ. - Ф. 1. - Воп. 9. - Спр. 2253. Дакладная запіска ваяводы Яна Крагельскага да міністра ўнутраных спраў аб нацыянальных адносінах на Палессі, жнівень 1932 г.

8. Gomółka, K. Polityka rządów polskich wobec mniejszośći białoruskiej 1918 - 1939 / K. Gomółka // Białoruskie zeszyty Historyczne. - 1995. - № 4. - S. 106 - 120.

9. ДАБВ. - Ф. 1. - Воп. 9. - Спр. 1022. Месячныя і тыднёвыя справаздачы палескага ваяводы (1930 - 1936 гг.).

10. ДАБВ. - Ф. 1. - Воп. 8. - Спр. 1656. Прапановы палескага ваяводы аб мерах павышэння адукацыйнага ўзроўню насельніцтва… (1933 - 1938 гг.).

11. ДАБВ. - Ф. 1. - Воп. 8. - Спр. 1091. Пратаколы канферэнцыі ваявод і камандзіраў карпусоў па пытанню нацыянальнай палітыкі… (1932 - 1938 гг.).

12. Вабішчэвіч, А.М. Нацыянальна-культурнае жыццё Заходняй Беларусі (1921 - 1939 гг.) / А.М. Вабішчэвіч. - Брэст: БрДУ, 2008. - 319 с.

13. Трафімчык, А. Зводная табліца дэмаграфічных ацэнак Віленшчыны першай паловы XX стагоддзя: нацыянальны аспект (лакалізацыя вакол тэрыторый, якія адышлі Літве ў 1939 і 1940 гг.) / А. Трафімчык // Białoruskie zeszyty Historyczne. - 2004. - № 22. - С. 173 - 182.

14. Majecki, H. Problem samookreślenia narodowego Poleszuków w Polsce okresu międzywojennego / H. Majecki // Загароддзе-3: матэрыялы навук.-краязнаўч. канф. «Палессе ў XX стагоддзі», 1 - 4 чэрвеня 2000 г., Беласток / уклад. і агул. рэд. Ф.Д. Клімчука, А. Энгелькінг, В.А. Лабачэўскай. - Мінск: Тэхналогія, 2001. - S. 156 - 157.

15. Мисиюк, В. Исследование национальных процессов в Восточной Европе на примере Полесского воеводства (1921 - 1939 гг.) / В. Мисиюк // Перекрёстки. - 2007. - № 3 - 4. - С. 231 - 246.

Навуковы кіраўнік - А.В. Пятроўская , доктар гістарычных навук, прафесар.

УДК 141.45(476) (1954 - 1964)

В.Л. Король
(Гродно, ГрГУ имени ЯнкиКупалы)

Атеистическое воспитание и пропаганда в БССР (1954 - 1964 гг.)

В статье анализируются основные формы, направления и методы атеистического воспитания и пропаганды в БССР, раскрывается их место в системе антирелигиозных мероприятий периода 1954 - 1964 гг. Описывается отношение к религии и религиозным организациям со стороны коммунистической идеологии, КПСС-КПБ и государства. В статье характеризуются основные центры подготовки пропагандистских кадров, раскрывается система организации атеистической агитации и пропаганды на территории БССР, анализируются основные моменты в воспитании студентов и учащихся в духе материализма и атеизма.

Процессы демократизации общественно-политической и культурной жизни СССР 1950 - 1960-х гг., получившие название «оттепели», стали важной эпохой в развитии советского государства. Одним из интереснейших вопросов являются государственно-конфессиональные отношения данного периода. Ведь если в общественно-политической жизни страны можно говорить о некоторой демократизации, то в отношении религиозных организаций государственная политика не только не стала более «либеральной», но стала ещё жёстче. По меткому выражению М.В. Шкаровского, «времена хрущёвской оттепели обернулись для представителей различных конфессий лютым морозом» [1, с. 359].

Решительное наступление на религию проводилось под лозунгом восстановления ленинской законности и борьбы со сталинизмом, поэтому курс на «нормализацию контактов между институтами церкви и государством» был пересмотрен и обличался как проявление сталинизма [2, c. 61].

Хрущёвское время характеризовалось реанимацией революционной атмосферы и радикальных социально-политических акций 20-х гг. ХХ в. Однако главное отличие гонений на религию 1950 - 1960-х гг. от событий предыдущей эпохи заключается в том, что прошли они практически без кровопролития и без арестов. На пороге были другие времена, и требовались новые методы борьбы с религией.

По мнению советского руководства, религия была пережитком предыдущих эпох и по мере строительства коммунизма должна была отмереть сама собой. Однако ускорить этот процесс должна была стройная система мер (административных, экономических, идеологических), направленная против религиозных организаций и религиозного мировоззрения.

Одним из главных направлений государственной политики в области религии и Церкви была организация атеистического воспитания и пропаганды. Начало широкомасштабной кампании по «борьбе с религиозными пережитками» положили постановления ЦК КПСС 1954 года «О крупных недостатках в научно-атеистической пропаганде и мерах ее улучшения» и «Об ошибках в проведении научно-атеистической пропаганды среди населения». Аналогичные постановления («О состоянии и мерах улучшения научно-атеистической пропаганды в республике» и «Об ошибках в проведении научно-атеистической пропаганды среди населения») принял ЦК КПБ.

В этих документах были обозначены основные направления, по которым должна была развиваться научно-атеистическая пропаганда:

1. Организация лекций, подготовка лекторов-атеистов;

2. Издание естественнонаучной и атеистической литературы;

3. Выпуск научно-популярных и художественных фильмов антирелигиозного содержания и их демонстрация широкому кругу зрителей, организация радиопередач на научно-атеистические темы;

4. Воспитательная работа среди учащихся и студентов в духе воинствующего материализма;

5. Использование комсомола и профсоюзов для научно-атеистической пропаганды.

С конца 1950-х гг. в БССР, как и в целом по стране, наблюдается ужесточение государственной политики в отношении религии и религиозных организаций. Активизации антирелигиозной политики способствовало принятие в октябре 1958 г. секретного постановления ЦК КПСС «О записке отдела пропаганды и агитации ЦК КПСС по союзным республикам «О недостатках научно-атеистической пропаганды», которое обязывало партийные, комсомольские и общественные организации развернуть пропагандистское наступление на «религиозные пережитки»; государственным учреждениям предписывалось осуществить мероприятия административного характера, направленные на ужесточение условий существования религиозных общин.

12 сентября 1958 г. была составлена секретная записка Отдела пропаганды и агитации ЦК КПСС по союзным республикам «О недостатках научно-атеистической пропаганды», в которой отмечалась активизация духовенства (активное привлечение население в религиозные организации, увеличение числа учащихся духовных учебных учреждений, рост доходов религиозных организаций, рост требований об открытии церквей, костёлов, молитвенных домов и т.д.), а также упоминались факты антисоветской деятельности религиозных организаций и отдельных служителей культа. При этом подчёркивалось, что «религиозные пережитки наиболее живучи, ими заражены еще значительные слои отсталого населения, и поэтому идейная борьба за их преодоление должна составлять одну из важнейших задач всех партийных организаций и работников идеологического фронта» [3, с. 365 - 372].

C конца 1950-х гг., по мере ужесточения религиозной политики, риторика в отношении религии становится всё более жёсткой. В партийных документах республики всё чаще стали звучать фразы «боевой, наступательный характер антирелигиозной пропаганды», «реакционная сущность и приспособленчество религиозной идеологии» [4, с. 228, 529] и т.д.

Новой волной антирелигиозных мероприятий ознаменовалось начало 1960-х гг. 9 января 1960 г. ЦК КПСС принял постановление «О задачах партийной пропаганды в современных условиях», в котором некоторые парторганизации критиковались за «пассивную, оборонительную позицию в отношении к враждебной марксизму-ленинизму идеалистической, религиозной идеологии» [5, с. 497].

Ужесточение антирелигиозного курса, отражавшееся и в новой партийной Программе, и в новом Уставе КПСС, принятых в октябре 1961 года, повлекло за собой дальнейшую активизацию антирелигиозной кампании, в том числе и в БССР. «Партия рассматривает борьбу с проявлениями буржуазной идеологии и морали, с остатками частнособственнической психологии, суеверий и предрассудков как составную часть работы по коммунистическому воспитанию…» - было записано в программе КПСС [6, с. 66].

Последнее широкомасштабное идеологическое наступление на религию и религиозные организации в БССР проводилось в соответствии с постановлением Секретариата ЦК КПСС «О мероприятиях по усилению атеистического воспитания населения» от 2 января 1964 г. и аналогичным постановлением Президиума ЦК КПБ от 7 февраля 1964 г.

В республике была создана чёткая структура атеистической пропаганды, причём высшее партийное руководство БССР регулярно рассматривало вопросы её усовершенствования, нередко остро критикуя ответственные органы за недостатки в данной области. Главным органом, направляющим и координирующим всю атеистическую работу в Белорусской ССР, был отдел пропаганды и агитации ЦК КПБ. В начале 1960-х гг. при всех горкомах, райкомах, обкомах КПБ были образованы атеистические советы или секции. В клубах, домах и дворцах культуры, избах-читальнях, библиотеках, красных уголках организовывались систематические лекции, доклады, вечера вопросов и ответов, конференции по вопросам атеизма, кроме того, во всех культпросветучреждениях были созданы атеистические кабинеты или уголки.

Важная роль в атеистической пропаганде отводилась Всесоюзному обществу по распространению политических и научных знаний (в 1963 году было переименовано во Всесоюзное общество «Знание») и её республиканским отделениям. Во главе правлений республиканских, краевых, областных и районных организаций, научно-методических советов, бюро и секций общества стояли представители научных либо общественных кругов - ректоры и заведующие кафедрами, преподаватели университетов и общественные деятели. В структуре общества имелись самые разнообразные секции, готовившие лекторов: по разъяснению внешней политики советского государства, экономике, философии, юридическим, педагогическим, естественно-техническим вопросам, культуре и т.д.

Обществом «Знание» регулярно проводились всесоюзные, республиканские, зональные и другие научно-практические конференции и семинары по научному атеизму, была налажена подготовка кадров лекторов и пропагандистов, организовывались лекции и другие антирелигиозные мероприятия.

Большое внимание со стороны партийных и государственных органов уделялось подготовке атеистических кадров: лекторов, агитаторов, преподавателей и т.д. Отделения атеизма университетов марксизма-ленинизма при обкомах партии регулярно готовили специалистов-агитаторов. Только в 1963 - 1964 учебном году в системе подготовки агитаторов-атеистов занималось более 14 тыс. человек [7, с. 40 - 41].

В БССР была создана разветвлённая сеть пропагандистских кадров. В 1954 году только в Брестской области действовало 29 районнных лекторских групп, 438 лекториев, в которых насчитывалось 5 тыс. лекторов, причём только за отчётный год ими было прочитано 1384 лекции на научно-атеистические темы [8, с. 35]. Уже в 1955 г. в БССР насчитывалось более 3800 лекторских групп, в которых состояло свыше 40 тыс. лекторов [9, с. 14]. На начало 1965 года в БССР в антирелигиозной работе было занято около 5,5 тыс. лекторов, 1379 пропагандистов, больше 23 тыс. агитаторов [10, с. 277].

Однако внушительные количественные показатели не всегда свидетельствовали об эффективности атеистической пропаганды. Многие методы и формы атеистической пропаганды, направленные на ликвидацию «религиозных пережитков в сознании людей», нередко не только не были эффективными, но и приводили к прямо противоположным результатам. Ксёндз Францкевич из Глубокского района так объяснял данный феномен на примере верующих-католиков: «Атеистическая пропаганда слабо влияет на сокращение посещаемости костёла верующими, т.к. она мало доходит до ума и понимания верующих. Известно, что во многих случаях, когда идёт радиопередача атеистического содержания, верующие выключают радиоприёмники, чтобы не слушать, как они говорят, «дьявольские речи». Пропагандисты, кажется, никогда не читали Библии, Старого и Нового завета, искажают факты и цитаты, показывают свою неподготовленность в этой области» [11, с. 486].

Особенно слабо атеистическая работа проводилась в западных областях БССР, на что регулярно обращали внимание высшие партийные организации Белорусской ССР. «В ряде районов Могилёвской, Брестской, Молодечненской и Гродненской областей неудовлетворительно ведётся научно-атеистическая пропаганда, вследствие чего часть населения, особенно в районах западных областей республики, всё ещё находится под влиянием религиозного дурмана, что отрицательно сказывается на повышении её трудовой и политической активности [4, с. 74]», - отмечалось в постановлении пленума ЦК КПБ от 23 - 24 июля 1957 г.

Однако не многое изменилось и через 5 лет: «Во многих районах, особенно Гродненской, Брестской и Могилёвской областей, недостаточно активно ведётся научно-атеистическая пропаганда, слабо раскрывается антинаучная, реакционная сущность религии, не даётся решительного отпора служителям религиозных культов, усиливших в последнее время индивидуальную обработку отдельных идейно неустойчивых молодых людей и активизировавших деятельность по привлечению к церкви школьников [4, с. 399]», - констатировал Пленум ЦК КПБ 12-13 июня 1962 г.

По словам исследователя Е.М. Жидковой, «в символическом порядке советского религии отводилось место хоть и уходящего, но вредоносного явления. Ключевое слово воинствующего атеистического дискурса «оттепели» - вред. В просветительской работе необходимо было показывать безусловный вред религии и церкви как института. <…> Новый этап требовал новых методов - ненасильственных, но убедительных» [12].

Основной и самой массовой формой научно-атеистической пропаганды были лекции на антирелигиозные и естественнонаучные темы. В качестве пропагандистов чаще всего выступали учителя, преподаватели вузов, врачи, государственные служащие и т.д.

В атеистической пропаганде использовались различные способы дискредитации религии и религиозных организаций. Религия объявлялась основой невежества, одним из пороков прошлого наряду с пьянством, хулиганством и тунеядством. Служители культа изображались хитрыми, жадными проходимцами, а верующие - тёмными, необразованными людьми, находящимися под влиянием предрассудков.

Для советской пропаганды важно было показать обществу, что религия отмирает, что от неё отходит не только большинство населения, но и сами служители культа. Поэтому власти активно привлекали к выступлениям на атеистических вечерах порвавших с религией верующих и служителей культа.

Существовали и другие формы атеистической пропаганды, например, вечера физических и химических опытов «Чудеса без чудес». Эти вечера состояли из двух частей: в первой части лектор читал антирелигиозную лекцию, во второй демонстрировались разнообразные физические и химические опыты, которые должны были, по замыслу организаторов, показать несостоятельность религиозных взглядов на те или иные природные явления, при этом пропагандисты пытались объяснить и разоблачить такие явления, как «обновление икон», «самовоспламенение свечей», «превращение воды в вино и обратно» и т.д. [9, с. 29].

Ещё одним новшеством советской пропаганды середины 1950-х гг. были устные иллюстрированные журналы - мероприятие, состоявшее из 3 частей: краткие беседы на атеистические темы, демонстрация физических и химических опытов, просмотр антирелигиозных кинофильмов. Кроме того, использовались такие формы научно-атеистической пропаганды, как вечера вопросов и ответов, читательские конференции, литературные суды над религиозными персонажами и др. [9, с. 29].

Развитие науки и техники, внедрение новых технологий открывали новые возможности и перспективы для пропаганды. В научно-атеистической пропаганде всё активнее использовались достижения кинематографа, телевидения и радио, внедрялись новые формы пропаганды: передвижные кинолектории, радиопередачи. В соответствии с постановлением «О мерах улучшения массово-политической работы среди населения» пленума ЦК КПБ 23 - 24 июля 1957 г. Комитету по радиовещанию и телевидению при Совмине БССР рекомендовалось регулярно публиковать и передавать по радио статьи, консультации и ответы на вопросы по атеистической тематике [4, с. 80]. Кроме того, функционировали радиолектории в масштабах района, населённого пункта и даже предприятия или школы.

Активизировалась издательская деятельность по выпуску атеистической литературы. Пропаганда пыталась представить атеизм единственно правильным учением, поэтому истоки атеистических воззрений искались в предыдущих эпохах, в трудах известных людей прошлого и современности, в народном творчестве. В Белорусской ССР были изданы книги, раскрывающие антирелигиозные воззрения классиков марксизма-ленинизма [13], белорусского народа на различных исторических этапах [14; 15; 16], белорусских писателей и поэтов [17; 18; 19], западных и русских мыслителей прошлого [20] и т.д. Популярны были книги и статьи об отношении религии к женщине [21; 22], сюжеты, связанные с разоблачением сектантства [23; 24; 25], дисредитацией Католического Костёла [26; 27; 28] и т.д.

Одним из направлений атеистической литературы были сборники документов антирелигиозного содержания. Документы в них подбирались тенденциозно и преследовали цель дискредитировать в глазах общества религию и религиозные организации. Показательным в этом плане является сборник «Документы обличают. Реакционная роль религии и церкви на территории Белоруссии», который состоял из следующих разделов: «Классовая сущность религии и реакционная политическая роль церковных организаций», «Церковь - собственник и эксплуататор», «Паразитизм и аморальное поведение духовенства», «Религиозный обман, фанатизм и изуверство» и «Атеизм белорусского народа» [29] .

С сентября 1959 г. в Москве начал выходить массовый ежемесячный антирелигиозный журнал «Наука и религия», ставший главным периодическим антирелигиозным изданием всесоюзного масштаба. Статьи на атеистические темы печатались в республиканском журнале «Камуніст Беларусі», в республиканских, областных и районных газетах. Для каждой газеты устанавливалась «норма» - одна атеистическая статья в месяц.

Отдел пропаганды и агитации ЦК КПБ подготовил специальные выпуски на антирелигиозные темы брошюр «Блокнот агитатора», кроме того, был налажен выпуск антирелигиозной литературы в серии «Библиотечка атеиста». Всего за период 1954 - 1964 гг. в Белорусской ССР было издано 78 книг антирелигиозного содержания общим тиражом 737 тыс. экземпляров [9, с. 62].

Важная роль в борьбе с «религиозными предрассудками» отводилась атеистическому воспитанию молодёжи. С 1957 - 1958 учебного года на исторических факультетах в вузах БССР начал преподаваться курс атеизма. В 1964 году в Академии общественных наук при ЦК КПСС был создан Институт научного атеизма, который должен был стать координирующим центром всей научно-атеистической работы в Советском Союзе. С 1964 - 1965 учебного года в вузах был введён курс «Основы научного атеизма». На исторических и философских факультетах университетов, исторических и историко-филологических факультетах пединститутов для части студентов вводилась специализация по атеизму, в некоторых вузах создавались кафедры научного атеизма [10, с. 277].

В школах Белорусской ССР также не забывали о воспитании подрастающего поколения. Клубы, кружки и школы «юных атеистов», уголки атеиста, кабинеты научного атеизма, школьные антирелигиозные стенгазеты, агитбригады из старшеклассников, просмотр кинофильмов и диафильмов на атеистические темы, концерты и вечера самодеятельности, связанные с антирелигиозной тематикой, - вот далеко не полный список разнообразных форм работы по воспитанию школьников в духе «воинствующего материализма и атеизма» [30, л. 60]. Школьные программы, особенно по истории и обществознанию, были переписаны с учётом антирелигиозного содержания, активно издавались различные методические пособия по атеистическому воспитанию учащихся. Для пропаганды атеизма активно использовались пионерская организация и комсомол.

Партия стремилась популяризировать и вводить новые гражданские (безрелигиозные) обряды и праздники. Так, например, пленум ЦК КПБ в постановлении от 29 - 30 июля 1964 г. призвал «смелее внедрять в жизнь и быт населения новые советские традиции и обряды, связанные с рождением детей, наступлением их совершеннолетия, получением паспортов, вступлением в брак, проводами в Советскую Армию и т.д.» [4, с. 228].

Следует подчеркнуть, что, с одной стороны, внедрялось широкое празднование не только государственных праздников, но и различных профессиональных праздников, семьи и школы и т. д. С другой стороны, велась активная идеологическая кампания по дискредитации традиционных религиозных праздников и обрядов. Пропаганда показывала религиозные праздники как источники пьянства и тунеядства [31, c. 24].

«Сохраняющееся влияние религии на отдельную часть молодёжи во многом объясняется и тем, что традиционным религиозным обрядам - наиболее сильному оружию церкви, мы слабо противопоставляем наши новые советские обряды. Если отобрать у православной и католической церкви те обычаи и обряды, которыми они располагают, то попы и ксендзы останутся безоружными, потеряют наиболее эффективное средство воздействия на верующих [11, с. 323]», - заявлял секретарь Гродненского сельского обкома М.В. Шинкевич в августе 1964 г. Однако, несмотря на все усилия властей и пропагандистского аппарата, роль религиозных праздников и обрядов сохранялась в обществе: например, в 1963 г. 41 % новорождённых в БССР было окрещено, а доля похороненных по религиозным обрядам в республике составила 20, 6 % [11, с. 528].

Идеологическая борьба с религиозными организациями, широкомасштабная антирелигиозная пропаганда, воспитание молодёжи в духе атеизма были не единственными мерами по борьбе с религией. Власти использовали административный нажим, экономическое принуждение, а в ряде случаев и открытые репрессивные акции по отношению к верующим и религиозным организациям.

В этот период в БССР были закрыты Гродненский и Полоцкий женские монастыри, под нажимом властей прекратила существование Минская духовная семинария в Жировичах. С 1960 по 1965 год в БССР количество только православных церквей сократилось более чем в два раза (на 55,7 %, с 947 до 420) [32, с. 40]. Непоправимый ущерб архитектуре Беларуси нанесли санкционированные властями разрушения храмов. Благовещенская церковь, Костёл св. Антония и Николаевский собор в Витебске, Костёл св. Стефана в Полоцке, Петропавловская церковь в Березвячах, Фара Витовта в Гродно и др. - вот далеко не полный список уничтоженных культовых памятников архитектуры Беларуси [33, с.64 - 146].

Таким образом, атеистическое воспитание и пропаганда занимали важное место в целом комплексе мер (политико-идеологического, экономического, административно-правового характера), направленных на уменьшение роли религии в жизни общества.

Борьба с религией в БССР шла в русле общесоюзной антирелигиозной кампании и была одним из главных мероприятий на пути построения коммунистического общества, при этом агитация и пропаганда атеистических взглядов была возведена в ранг одной из важнейших задач партии по воспитанию человека нового типа, «сознательного строителя коммунизма».

Организация атеистической пропаганды и агитации в республике имела чёткую структуру и опиралась на широкую сеть различных учреждений, занимавшихся атеистической работой в БССР (Отдел пропаганды и агитации ЦК КПБ, Общество «Знание», атеистические секции или советы при парторганизациях и т.д.). Воспитание населения в духе атеизма было налажено благодаря разветвлённой структуре учебных заведений различного уровня (средние учебные заведения, вузы и т.д.), культурно-просветительских, партийных и советских учреждений.

Антирелигиозная кампания 1954 - 1964 гг. после отставки Н.С. Хрущёва постепенно сошла на нет, однако атеистическое воспитание и пропаганда продолжали оставаться главными направлениями идеологической работы партии, изменились лишь их методы и формы.

In the article of Korol Vadim under the name "The atheistic education and propaganda in BSSR (1954 - 1964)" discloses the basic forms, directions and methods of atheistic education and propaganda. The structure, as well as their place in the system of anti-religious measures of period are described. Moreover, the system of organization of atheistic agitation and propaganda is reported in the article.

Список источников и литературы

1. Шкаровский, М.В. Русская Православная церковь при Сталине и Хрущеве: Гос.-церков. отношения в СССР в 1939 - 1964 гг. / М.В. Шкаровский. - Москва: Крутиц. Патриаршее подворье: О-во любителей церковной истории, 2000. - 399 с.

2. Одинцов, М.И. Вероисповедная политика советского государства в 1939-1958 гг. / М.И. Одинцов // Власть и церковь в СССР и странах Восточной Европы, 1939 - 1958: дискуссионные аспекты: сборник статей / Российская академия наук, Институт славяноведения; редкол.: Г.П. Мурашко [и др.]. - Москва: ИС РАН, 2003. - С. 8 - 21.

3. 12 сентября 1958 г. - Записка Отдела пропаганды и агитации ЦК КПСС по союзным республикам «О недостатках научно-атеистической пропаганды» // Власть и церковь в СССР и странах Восточной Европы, 1939 - 1958: дискуссионные аспекты: сборник статей / Российская академия наук, Институт славяноведения; редкол.: Г.П. Мурашко [и др.]. - Москва: ИС РАН, 2003. - С. 365 - 372.

4. Коммунистическая партия Белоруссии в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК / под ред. Г.Г. Бартошевича [и др.]. - Минск: Беларусь, 1986. - Т. 5: 1956 - 1965. - 598 с.

5. Коммунистическая партия Советского Союза в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК (1898 - 1986) / Ин-т марксизма-ленинизма при ЦК КПСС - М.: Изд-во политической литературы, 1986. - Т. 9: 1956 - 1960. - 574 с.

6. О религии и церкви: Сборник высказываний классиков марксизма-ленинизма, документы КПСС и Советского государства / сост.: А.М. Залесский [и др.]. - Минск: Беларусь, 1983. - 156 с.

7. Кудряшов, В.С. В наступлении: Из опыта работы партийных организаций Белоруссии по атеистическому воспитанию трудящихся / В.С. Кудряшов, Р.П. Платонов. - Минск: Беларусь, 1965. - 231 с.

8. Корнеў, П.І. Антырэлігійная барацьба ў Брэсцкай вобласці (1953 - 1959 гг.) / П.І. Корнеў // Канфесіі на Беларусі: гісторыя, сучаснасць: зборнік матэрыялаў Міжнар. навук.-практ. канф., Брэст, 7-8 кастрычніка 2004 г. / Брэсцкі дзярж. ун-т, рэдкал.: У.П. Люкевіч [і інш.]. - Брэст, 2005. - С. 34 - 38.

9. Баркан, В.А. Совершенствование форм атеистической пропаганды в БССР (1954 - 1958 гг.) / В.А. Баркан. - Минск: Издательство БГУ им. В.И. Ленина, 1969. - 76 c.

10. Канфесii на Беларусi (канец XVIII - XX стст.) / редкол.: У.І. Навіцкі [і інш.]. - Мінск: Экаперспектыва, 1998. - 337 с.

11. Ярмусик, Э.С. Католический костел в Беларуси в 1945 - 1990 годах: монография / Э.С. Ярмусик. - Гродно: ГрГУ, 2006. - 567 с.

12. Жидкова, Е.М. Последняя советская антирелигиозная кампания: гендерный аспект / Е.М. Жидкова // Блог Лаборатории гендерных исследований [Электронный ресурс]. - Режим доступа: marsu.ru/gender/blog/wp-content/uploads/2009/05/d0b6d0b8d0b4d0bad0bed0b2d0b01.pdf. - Дата доступа: 14.10.2010.

13. Маркс, К. Аб рэлігіі: зборнік / К. Маркс, Ф. Энгельс; Ін-т гісторыі партыі пры ЦК КП Беларусі - філіял ін-та марксізма-ленінізма пры ЦК КПСС. - Мінск: Дзяржаўнае выдавецтва БССР, 1956. - 295 с.

14. Антырэлігійныя казкі, частушкі, прыказкі: фальклорны зборнік. - Мінск: Выдавецтва АН БССР, 1961. - 321 с.

15. Кабашнікаў, К.П. Беларускі народ аб рэлігіі / К.П. Кабашнікаў, А.С. Фядосік. - Мінск, 1960. - 223 с.

16. Фядосік, А.С. Антырэлігійныя матывы ў беларускім фальклоры / А.С. Фядосік. - Мінск: Выдавецтва Акадэміі навук БССР, 1963. - 136 c.

17. Антырэлігійныя апавяданні беларускіх пісьменнікаў. - Мінск: Белдзяржвыдавецтва, 1960. - 164 с.

18. Міхалап, Я.І. Беларускія пісьменнікі аб рэлігіі / Я.І. Міхалап. - Мінск: Белдзяржвыдавецтва, 1961. - 137 c.

19. Антырэлігійныя вершы беларускіх паэтаў. - Мінск: Белдзяржвыдавецтва, 1959. - 145 с.

20. Лившиц, Г.М. Атеизм в древности и средние века / Г.М. Лившиц. - Минск: Издательство Белгосуниверситета, 1959. - 243 с.

21. Іваноў, В. В. Рэлігія зневажае жанчыну / В.В. Іваноў. - Мінск: Дзяржаўнае выдавецтва БССР, Рэдакцыя масава-палітычнай літаратуры, 1960. - 62 с.

22. Іваноў, У.М. Аб адносінах рэлігіі і царквы да жанчыны / У.М. Іваноў. - Мінск: Таварыства па распаўсюджванню палітычных і навуковых ведаў БССР, 1960. - 78 с.

23. Кирюшин, Л.М. Религиозное сектантство и его сущность: материал в помощь лектору / Л.М. Кирюшин. - Минск: Общество по распространению политических и научных знаний Белорусской ССР, 1959. - 55 с.

24. Надольскі, Р.В. Праўда аб сектантах / Р.В. Надольскі. - Мінск: Дзяржаўнае выдавецтва БССР, 1960. - 67 с.

25. Мартиросов, Г.А. Религиозное сектантство: Лекции по курсу «Основы науч. атеизма» / Г.А. Мартиросов. - Минск: Издательство Белгосуниверситета, 1961. - 24 с.

26. Залескі, А.І. Рэакцыйная сутнасць Ватыкана і каталіцызму / А.І. Залескі. -Мінск: Таварыства па распаўсюджванню палітычных і навуковых ведаў БССР, 1959. - 27 с.

27. Залескі, А.І. У чым шкоднасць каталіцызму / А.І. Залескі. - Мінск: Дзяржаўнае выдавецтва БССР, 1960. - 72 с.

28. Католицизм без маски (Блокнот агитатора). Специальный выпуск / Отд. пропаганды и агитации ЦК КП Белоруссии. - Минск: Издательство ЦК КПБ «Звязда», 1960. - 352 с.

29. Документы обличают. Реакционная роль религии и церкви на территории Белоруссии. - Минск: Беларусь, 1964. - 272 с.

30. Отчёт об идеологической работе и атеистическом воспитании населения за 1965 год // Государственный архив общественных объединений Гродненской области. - Фонд 1. - Оп. 1. - Д. 2327. - Л. 60.

31. Бандарчык, В.К. Аб шкоднасці рэлігійных свят / В.К. Бандарчык. - Мінск: Дзяржаўнае выдавецтва БССР, Рэдакцыя масава-палітычнай літаратуры, 1960. - 143 с.

32. Верашчагіна, А.У. Гісторыя канфесій на Беларусі ў другой палове ХХ стагоддзя / А.У. Верашчагіна, А.В. Гурко. - Мінск: ІСПД, 1999. - 136 с.

33. Габрусь, Т. Страчаная спадчына / рэдкал.: Т. Габрусь [і інш.]. - Мінск: Беларусь, 2003. - 350 с.

Научный руководитель - Э.С. Ярмусик , кандидат исторических наук, доцент.

[1] У лютым-верасні 1937 г. абавязкі палескага ваяводы выконваў Е. дэ Трамекур.

Top

Меню:

Гісторыя Беларусі

ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ

ФАРМАВАННЕ І ЭВАЛЮЦЫЯ ЗНАЦІ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА (СЯРЭДЗІНА ХІІІ ст. - ПЕРШАЯ ТРЭЦЬ XV ст.)

ЦАРКОЎНЫЯ САБОРЫ Ў НАВАГРАДКУ Ў 1414 - 1415 гг.

ЮРЫДЫЧНЫ БОК ВЕДАЎСКІХ ПРАЦЭСАЎ У ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ У XVI - XVIII стст.

ЗЕМСКІ СУД У ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ

СТАЎЛЕННЕ ЖЫХАРОЎ ВКЛ ДА ПЕРШАЙ ІЛЖЭДЗМІТРЫЯДЫ 1602-1606 гг.

СВЯТАРЫ АСОБНАГА ЛІТОЎСКАГА КОРПУСА

НЕАУНІЯ Ў ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ Ў АЦЭНКАХ БЕЛАРУСКІХ ПАЛІТЫКАЎ І ГРАМАДСКІХ ДЗЕЯЧОЎ

Рэгіяналізм У Нацыянальнай палітыцы II РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ (НА ПРЫКЛАДЗЕ ПАЛЕСКАГА ВАЯВОДСТВА)

Атеистическое воспитание и пропаганда в БССР (1954 - 1964 гг.)