Папярэдняя старонка: Хрысціянства у гістарычным лёсе беларускага народа. Частка 2. 2009

Аўтар: Зборнік навуковых артыкулаў,
Дадана: 02-04-2010,
Крыніца: Хрысціянства у гістарычным лёсе беларускага народа. Частка 2. 2009, Гродна: ГрДУ, 2009.

Спампаваць

ХРЫСЦІЯНСКІЯ СВЯТЫНІ, УСТАНОВЫ І АРГАНІЗАЦЫІ БЕЛАРУСІ ...285

Gil A. CERKIEW KATEDRALNA PW. ŚW. MIKOŁAJA W BRZEŚCIU WEDŁUG OPISU WIZYTACYJNEGO Z 1726 ROKU ...285

Гецэвіч А.К. З ГІСТОРЫІ ЛІПНІШКАЎСКАЙ ПАРАФІІ (XV - ПАЧАТАК XX ст.) ...292

Гецевич А.К. ИЗ ИСТОРИИ ЛИПНИШСКОГО ПРИХОДА (1914 - 2007 ГГ.) ...296

Гарматны В.П. ОРДЭН КАРТУЗАЎ І ЯГО КЛЯШТАР У БЯРОЗЕ: СТАРОНКІ ГІСТОРЫІ ...303

Саявец А.А. КАТАЛІЦКІЯ ХРАМЫ НА БРАСЛАЎШЧЫНЕ ...307

Лаўрэш Л.Л. ЦАРКВА Ў ДЗІКУШКАХ НА ЛІДЧЫНЕ ...311

Маліноўская Т.Р., Маліноўская-Франке Н.А. ГРОДЗЕНСКІ БРЫГІТСКІ КЛЯШТАР І НАЗАРЭТАНКІ (1790-я - 1930-я гг.) ...316

Лаўрыненка К.В. ПАРАФІЯ ЎНЕБАЎЗЯЦЦЯ НАЙСВЯЦЕЙШАЙ ПАННЫ МАРЫІ Ў ВЁСЦЫ ПРАЗАРОКІ Ў XX ст. ...323

Панасюк В.А. З ГІСТОРЫІ ВЁСКІ ПАРЭЧЧА ГРОДЗЕНСКАГА РАЁНА. РЭЛІГІЙНЫЯ УСТАНОВЫ ПАРЭЧЧА (XVII - XX СТ.) ...327

Мацкевич О.В. ПРАВОСЛАВНЫЕ ХРАМЫ И ПРИХОДЫ ГРОДНО В 2000 - 2006 гг. ...330

Шидловский А.К. ИЗ ИСТОРИИ СВЯТО- ПЕТРОПАВЛОВСКОЙ ЦЕРКВИ г. КОБРИНА ...336

Авдей Ю.А. БЛАГОТВОРИТЕЛЬНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ КАТОЛИЧЕСКОГО ОБЩЕСТВА «КАРИТАС» В ГРОДНО ...341

ХРЫСЦІЯНСКІЯ СВЯТЫНІ, УСТАНОВЫ І АРГАНІЗАЦЫІ БЕЛАРУСІ

УДК 272/273(476)

A. Gil (Lublin)

CERKIEW KATEDRALNA PW. ŚW. MIKOŁAJA W BRZEŚCIU WEDŁUG OPISU WIZYTACYJNEGO Z 1726 ROKU

Публикуется выявленное автором в Государственном архиве в Люблине описание кафедрального собора Св. Николая в Бресте, сделанное во время визитации храма в 1726 г.

Wobec całkowitej destrukcji Brześcia w czasie budowy twierdzy w XIX wieku niezwykle cenne są materiały archiwalne, pomocne w rekonstrukcji nie tylko przestrzennego układu całego miasta, ale i w odtworzeniu wyglądu poszczególnych jego budowli, religijnych i świeckich. Stąd zdecydowano się na upowszechnienie jednego z ciekawszych opisów głównej świątyni miasta - pochodzącego z roku 1726 opisu wizytacyjnego unickiej wówczas cerkwi katedralnej pw. św. Mikołaja. Świątynia ta, aczkolwiek wspominana wielokrotnie w literaturze przedmiotu, dotychczas nie ma swej gruntownej monografii, jak można przypuszczać, właśnie z racji na ograniczenie możliwości badawczych do źródeł pisanych i ikonograficznych, rozproszonych po różnych archiwach i bibliotekach [62].

Zasadne jest zatem zaprezentowanie jej opisu, przechowywanego w zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie (zespół Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, sygn. 101), zawierającego ponadto opisy wizytacyjne wszystkich cerkwi kapitulnych brzeskich (w ramach dekanatu brzeskiego). Wizytację całości diecezji przeprowadził z polecenia biskupa włodzimiersko-brzeskiego Lwa Kiszki (będącego wówczas także metropolitą kijowskim i całej Rusi) ks. Stefan Litwinko, ihumen monasteru bazyliańskiego w Brześciu, «z pozwolenia Bożego Vizytator Generalny Diecezji Brzeskiej» [63]. Wizytacja odbyła się w latach 1725 - 1727 i objęła zapewne całość diecezji brzeskiej (czyli części brzeskiej diecezji włodzimierskiej) [64].

Nie jest znana data wizytacji cerkwi katedralnej (jej wpis jest niepełny i pozbawiony daty), ale należy przypuszczać, że była ona wizytowana w tym samym okresie, co reszta cerkwi kapituły brzeskiej, czyli w marcu-sierpniu 1726 r. Poprzedzający tę wizytację wpis dotyczący cerkwi w Rudnie (dek. brzeski) pochodzi z 13 lipca 1726 r. [65]

ANEKS

Cerkiew katedralna pw. Świętego Mikołaja w opisie wizytacyjnym z 1726 r. (w strukturze dekanatu brzeskiego części brzeskiej unickiej diecezji włodzimierskiej)

[Wszystkie uwagi od wydawcy zaznaczone są nawiasem kwadratowym. Nie rozczytane słowa bądź zwroty zaznaczono kursywą]

Archiwum Państwowe w Lublinie, Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, sygn. 101 k. 205

CERKIEW KATHEDRALNA BRZESKA

Wizita generalna Cerkwie Kathedralney Brzeskiey pod Tytułem S.[więtego] Mikołaia Colationis Nayiasnieyszego Krola Jego M[o]sci Panuiącego nam Szczęśliwie Augusta Wtorego. Przy ktorey zostaią. Capitula Consistorza Brzeskiego ad praesens sedmicami As[si]stentes Wielebni Oycowie Matheusz Mankowski Prezbiter Swięto Troiecki Brzeski W[ielebny] O[jciec] Athanazyusz Anackiewicz Prezbiter Gierszonowski W[ielebny] O[jciec] Stefan Pirocki Prezbyter Łobaczewski W[ielebny] Ociec Maximian Joyko Prezbyter S[wię]to Michalski Brzeski, W[ielebny] O[jciec] Niceta Szafranowicz Prezbiter S[wię]to Spaski Brzeski Eccleziarcha Kathedry Brzeskiey.

Cerkiew Murowana Starożytna wielkiey magnificencyi, muru dostatniego, formą krzyża primo in tuitu zda się. Cmętarz oney tak graniczy. Jednym bokiem y Drugim od Ich MMW Oycow Bazylianow trzecim od Muchawca. Czwartym od Fary Capituły Rzymskiey węgłem od Ich MMW XX Jezuitow. Dach Na Cerkwie gątowy Nowy po zgorzeniu, bez kopuły Sumptem Ill[ustris]s[i]mi Leonis Kiszka Metropolity Całey Russyey odnowiony, na czterech krzyzowych rogach z krzyżykami zelaznemi, z prawego Boku Skarbiec zklepem z Izbą y Salką przymurowaną, z ktorego sklepu Okien dwie na Cmętarz trzecie do Cerkwie z lewego boku od Czola Veza in fundo także zklepem wielkim zamczysta dobrze opatrzona, in frontispitio babiniec przybudowany drewniany. Do ktorego drzwi iedne dwoiste drugie poiedynkowe Na zawiasach dobrze fundowane ale zle opuszczone, kuna zelazna przy babińcu z podworza. Drzwi do samey Cerkwie Dwoiste zelazne Sute z zasuwką nalezytą y Zamkiem Wiszącym Niezle opatrzone Drugie Drzwi Bokowe Na zawiasach Nalezytych z zamkiem wnętrznym y wiszącym wielkiem. Fontanny nie masz. Posadzka z Cegieł mieyscami poruynowana ławek gładkiey roboty dziesięc. Sedes Episcopalis na gradusach Tronek z Drzwiczkami. Confesionałow dwa porządnych. Ambona z gradusami y korono Snicerskiey Sztukateryi kratka przy Ambonie pomalowana. Pulpit ieden do swiec drugi do Xiąg. Lichtarzow wielkich toczonych pięć. Swiec Cechowych cztery iedna Cechu Rzeźnickiego druga kowalskiego trzecia Szewskiego a Czwarta piekarskiego. Te Cechy Przywileyem krolewskim do tey Cerkwie z swoiemi Juryzdykcyami nadane. Lichtarzow Ołtarzowych par cztery porządnych Okien wszytkich Osm te Okna Modelusza staroswieckiego wązkie w Ołow robione reperacyi potrzebne, Sklepienie wszędy dobre tylko mieyscami opaduie. Deisus z prorokami Ap[osto]łami y praznicznemi delikatney roboty snicerskiey pod pozłote z należytą proporcyą porządny w gurze crucifix Na desce Misterney Sztuki w gronach Snicerskich pod Pozłoto. Namiesne Obrazy dwa wspaniałe. Między kolumny ze wszelką ozdobą z Ołtarzami niezle przybranemi przed każdym Apostołem swieca Zielona z lichtarzem zelaznym poiedynkowym. Ołtarzow cztery

k. 205v

rozne Na gradusach Stoiących Snicerskich porządnych pierszy od sciany prawego boku S.[więtego] Bazylego drugi S.[więtego] Mikolumnie trzeci etiam przy kolumnie S[więtego] Jozaphata czwarty S[więtego] Onufrego z wszelką ozdobo do Mszy S[wię]tey Accomodowane. A co Niegdys było predyłow staroruskich dwa te ad praesens Deisusy roznie walaią się tylo w Czele w kaplicach przy samey Scienie po prawym Ołtarz WNieboWstąpienia X[rys]tusa Pana a po lewym Zesłanie S.[więtego] Ducha te oba Niedokonczone bez Malowania białe, Sywierne drzwi Dwoie z wszelką ozdobą porządne Carskie Wielkiey Magnificencyi w Winne grona pobielane z pozłoto z kolumnami fugami z Conterfectem Wieczerzy Pańskiey. Ołtarz Wielki podmurowany. Na ktorym Cymborium Wielkie pod pobiało Snicerskiey sztukateryi ze Dwoma aniołami Rytemi wielkiemi. Szafy dwie bokowych w Murze z Drzwiczkami zamczystych porządnych, Almarya w kącie Wielka Zamczysta porządna. Na zertownik mieysce w murze wybite. Karbonka zamczysta porządna przy Ołtarzu S.[więtego] Mikołaia. Skrzynia potężna wielka z szufladami zamczysta. Skrzyn brackich dwie z Swicami brackiemi okowanych płaskich zamczystych, krucifixow z passyami rytemi Ołtarzowych Szesc, krzyż processyalny z passyą malowaną, Antependia Na tablicach malowane porządne. Ichnnych Obrazow roznych Wielkich Na Drewnie y płotnie malowanych oprocz Deisusowych starych y moskiewskich Numero iedynascie. Ołtarzykow dwa bokowych od progu przedławki S.[więtego] Mikołaia y Preobrażenija byli porządne ale ad praesens opuszczone tamze Lichtarzow ołtarzowych trzy Lichtarz toczony wielki Szosty y Moskiewskich Obrazow cztery. Statua resurectionis z Chorągiewką statui Aniołów cztery w bokowych Ołtarzach item 3. y Boga Oyca. Obraz do Processyi przybrany do X.[ięży] Bazylianów pozyczono Obrazow dwa wielkich S.[więtego] Jozafata y Onufrego u O.[jca] Gierszonowskiego Obraz Zwiastowania wielki. Sklepy inne znayduią się pod Cerkwią ale zawalone y pozarzucane.

Srebro, cyna, miedź etid genus

Puszka cum Venerabili Srebrna biała z krzyżykiem y Passyiką odlewano, kielich ieden Srebrny intus pozłocisty, kielich drugi Srebrny biały, kielich trzeci Srebrny biały popsowany w strzałce. Patyn dwie Srebrnych białych, trzecia patyna Srebrna zepsowana. Łyzeczek dwie Srebrnych białych. Gwiazd do kielicha trzy białych srebr.[nych] dwie z nich z krzyżykami. Wieniec wielki srebr.[ny] pozłocisty z sześcią rozami y kamieniami. Korona Wielka druga mnieysza srebrnebiała, na nich kamieni dziesię[ć] a dwoch Niedostaie. Tablica iedna Okrągła wielka Tablicy dwie Spore. Srzednich tabliczek pięc a mnieyszych dwanascie, przy niektorych tabliczkach są łancuszkow dwa, krzyz mały iakoby na piersiach Noszący ad instar S.[więtego] Benedykta dęty Szrabowany na reliquie sposobiony. Między drobnemi koralikami kopieiek sztuk piędziesiąt osm pozachylanych y guziczkow dwa. Na drugim Sznurku kopieiek szesdziesiąt y cztery y guzikow trzy. Metalikow Srebrnych trzy, krzyzykow małych

[z boku karty w tym miejscu dopisek: Wieniec ten alias Diadyma znacznie z konca iednego ucięty]

k. 206

szesc ieden z nich z passyko pozłocistą. Item między koralikami kopieiek dziesięc. Item koralikow samych sznureczek ieden a ieszcze drobnieyszych Sznurek z piankami koralikow ieden. Reliquiarzyk okrągły w srebro oprawiony za kryształem, Szostaczkow dwa, Sygnetow dwa, pierscieni z koralikami dwa, obrączka iedna, et klauzurek sztuk dwie, Łancuszek w granacik robiony łokciowy płaski, kopieyka iedna Na druciku prostym. Krzyz wielki dęty z Sedesem z gałką dużą mieyscami pozłocisty z trzema essami nad Galką Na Pręcie zelaznym porządny kosztu wielkiego. Na Ewangelij Naroznikow Srebrnych cztery, piąta tablica Okrągła. Klauzurki spore sztuk u nich szesc rozyczek z puklem ieden a cztery pukle Miedziane pobielane. Trybularz wielki z czterema łancuszkami y dwoma kołkowa zasmydzony, Pereł prawdziwych Sznurkow pięc dostatnich z sustelnym krzyzykiem karawaką. Obrazek Miedziany okrągły iakoby mnieyszy nad Część osmą arkusza Częstochowskiey Naysw.[iętszej] Panny u tego Obrazka ramki w koło srebrne y koronka z krwawnikiem sowita, Lampa y krzyż w sztukach drobnych przez złodzieiow połamane które sztuki y Sama lampa od krzyża Wazą grzywien siedm bez łota iednego Sztuk 28. Sznurek ieden paciorek bursztynowych. Pianek morskich Sznurek ieden, Paciorek szklannych Sznurkow trzy. Paciorek koscianych Sznurek ieden, reliquiarzyk w rog oprawny. Obrazek Moskiewski mosiężny, krzyżyk Mosiężny ponad nimi Mirnica Cynowa troista. Lichtarzow potężnych odlewanych Ołtarzowych dwa mnieyszych odlewanych cztery a Stołowych Lichtarzow sporych szesc. Ampułek cztery połamanych. Taca cynowa wielka iedna a druga mnieysza. Nalewka cynowa, kociołek mały miedziany dla wody. Puszka miedziana Na hostye, krzyz mosiężny Płaski z passyiką srebrną, Drugi krzyż mosiężny z passyą mosiężną y z sedesem, kadzielnica Moziężna stara. Dzwon Na Dzwonicy machina wielka, dzwonow mnieyszych dwa. Signaturka y z uch oberwany drugi sygnaturka mnieyszy rozbity u ołtarza małych dzwonkow dwa. Zegarek z Indexem blachy miedzianey Lampa zesciana [blaszana] wisząca krzyż Wielki zelazny kosztu niemałego z kopuły zpadły u Cerkwie conserwuie się. W osmiu Oknach kraty zelazne, Okiennic w skarbcu Żelaznych dwie w Oknach skarbcowych w sklepach y w karceresie w oknach kraty zelazne. Od koron folgi dwie srebrne sztuczki Lichtarzykow zelaznych essowych na Deisusie pietnascie z swiecami brackiemi. Krzyżowa miernica cynowa intus z kieliszkiem szczupłym klauzurek sztuk dwie u służebnika. Ołowiu od okien szmat duży.

[z boku karty w tym miejscu dopisek: Dzban miedziany spory kociołek takze spory przy Drzwiach przykowany. Stołek zelazny]

Apparata Alby Firanki

Apparat ieden Adamaszkowy biały z kołnierzem Na płotnie haftowanym bogato złotem z petrachelem y naraquicami podszyty kraszeniną Niebieską Apparat drugi Atłasowy czerwony z koronko srebrną marcypanową na bawełnie kraszeniną zielono podszyty z petrachelem y naraquicami Apparat trzeci atłassowy Szkarłatny z kołnierzem Morowym czerwony z bliszczącym się na ktorym imię Jezus y Litery złotem haftowane z petrachilem y Naraquicami duzo zazywany Apparat czwarty atłasowy zołtogorący papuzy podarty z petrachelem y Naraquicami Apparat piąty Sztametowy koralowy z petrachelem podbity płotnem Apparat szosty Axamitny Fioletowy z petrachelem y Naraquicami podszyty kraszeniną Niebieski apparat siodmy

k. 206 v

Adamaszkowy Fioletowy z kołnierzem Atłassowym Szkarłatnym, z petrachelem y Naraquicami podszyty kraszeniną Niebieską Apparat osmy Muchaierowy Makowy barzo zazywany z kołnierzem Atłasowym czerwonym z petrachelem Dalmatyka iedna Łyczakowa ceglasta z zmienioną Zieloną kitayko. Dalmatyka druga kanawaczowa Na dnie makowym w kwiaty Zielone mieniona. Dalmatyka trzecia Włoczkowa podarta mała. Płaszczenica Na Atłasie roznym srebrem y złotem szyta podbita kitayką granatową. Vela Atłassowe Adamaszkowe tudanowe, dziewięc, wszystkie bławatne roznego koloru iedne z nich z koronki Marcypanową srebrną a dwie podarte, Palek wszystkich dziewięć Pokrowiec kitaykowy staroswiecki krzyzowy. Burs do kielicha trzy a do chorych trzy. Firanki 1mo Zielonych tabinowych dwie kitayczanych szkarlatnych dwie z Lisztwami Niebieskiemi kitayki rozowey iedna Perłowa w kwiaty y paski dwie tabinowe. Grytowa cynamonowa iedna. Papuza kitayczana iedna stara. Papuza z kitayki w paski iedna spalona tabinowa ceglasta iedna fiałkowa w kwiaty zielona y popielata iedna stara. Hustek Nesokorowych dwie, Bagazyowa w paski iedna, bawełnicy załobne dwie poszarpane, fartuszek bagazyowy firanka harassowa zielona. Antepedia iedwabne Niebieskie w kwiaty dwie stare trzecia harasowa zielona. Chorągwie processyonalne dwie harassowe a trzecia Adamaszkowa czerwona. Antymissow trzy z reliquiami Corporałow pięć Puryfikatorzow pięć. Alby cztery dwa humerałow. Paskow cztery komza iedna. Tuwalni iedwabiem naszywanych dwie Towal dobrego płotna piętnascie Towalni prostego płotna trzydziesci y szesc, chustek prostych trzynascie z ręcznikami. Portatel Rzymski ieden. Sukno karazyowe na gradusy całe.

Księgi Cerkiewne

Ewangelia drukowana na arkuszu pocztowym w srebrze ut supra Apostoł drukowany in folio. Ochtaiow dwa in folio drukowanych wielkich Tryfołoiow dwa in fol.[io] Druk:[owanych] Tryodi dwie postnych a dwie cwitnych wielkich drukowanych in fol.[io] Psałterz drukowany in 4to ieden. Mineja drukow.[ana] in fol.[io] Irmołoy drukowany in fol[io] y Irmołoy pisany in fol[io] trzeci Irmołoy pisany in 4to. Trebnik druk.[owany] in 4to Drugi Trebnik druk.[owany] in 8vo. Pontyfikał drukowany in fol[io] Tetradlea O bozym ciele pisane in 4to.

Metryka in semifol[io] notowana. Sobotnik in fol[io] Notowany Służebnikow Wilenskich dwa in fol[io] drukowanych wielkich Trebnik trzeci pisany poszarpany in 4to. Protokuł Spraw od Roku 1701 Item Służebnik pissany in fol.[io] Ewangelia stara odarta pisana in fol.[io] Tryfołoy pisany in fol[io] stary. Tryod postna pisana in fol.[io] Ciceron drukowany in 4to. Lexikon alias Synonim z grecka. Trebnik wielki in 4to wpuł pisany a wpuł drukowany Metryka stara in semifolio. Cuda Obrazu Chełmskiego Naysw. Panny in 4to druk.[owane] Cazusy pisane Ruskie in 4to. Ksiąg dwie starozytnych iedna notowana obie in fol[io] drukow.[ane] Vergiliusz Enegida drukowany in 8vo. Księgi wszystkie są podpisane.

Jeszcze się znayduią ułomki Stare iako to kadzilnica mosiężna Lichtarz mosiężny nadłamany Niecały Lampa mosiężna stara.

k. 207

Bractwo pod znakiem S.[więtego] Mikołaia przy teyze kathedrze liczne, Regestrem obszernym Computowane. Swiec do Assistencyi dość maią y karbone przy Ołtarzu S[więtego] Mikołaia maią też Almaryą zamczystą porządno y skrzyn dwie za zawiadywaniem Podskarbich. Maią Lichtarzow cztery odlewanych miernych które się juz wyżey namieniły, maią Apparatow dwa Nowych z petrachelem i naraquicami Velami y Palkami bogatych ieden Axamitny krwawy z kołnierzem Tercyneli szkarłatney w kwiaty złote z galonem srebrnym podbite Łyczakiem żółtogorącym, A drugi Tercinale takieyże na dnie niby szkarłatnym w kwiaty złote z korunką delikatną Marcypanową podbitą habą białą z Lisztwą zielono Łyczakową. Maią Całun sukienny dno fioletowe brzegi Czarne płotnem tkackim podbity Nowy. Maią Albę iedną płotna dobrego ... [tekst w oryginale niedokończony].

[62] Szerzej na ten temat por. artykuł: A. Gil. Unickie cerkwie Brześcia w opisie wizytacyjnym z 1726 roku // Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej. - 2006. - № 4. - S. 25 - 51.

[63] Tak wpisał się Litwinko do miejscowego Służebnika podczas wizytacji parafii Rokitno (dek. bialski) w dniu 24 sierpnia 1726 r. Katalog druków cyrylickich XV - XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Narodowej. Opr. Z. Żurawińska, Z. Jaroszewicz-Pieresławcew. - Warszawa 2004. - S. 162 (poz. 174 b).

[64] Problem wizytacji cerkiewnych diecezji włodzimiersko-brzeskiej do synodu zamojskiego poruszył Ihor Skoczylas w syntetycznym artykule, poświęconym całości metropolii kijowskiej. І.Скочиляс. Генеральні візитації в українсько-білоруських єпархіях Київської уніатської митрополії. 1596 - 1720 роки // Записки НТШ. - T. 238. Праці Історично-філософської секції. - Львів 199. - S. 54 - 62. O wizytacji diecezji brzeskiej z lat 1725 - 1727 wzmiankowali: B. Seniuk. Architektura cerkiewna brzeskiej części diecezji włodzimierskiej w świetle inwentarzy wizytacyjnych z lat 1725 - 1727 // Lubelszczyzna. - 1996. - Nr 2. - S. 23 - 49; oraz P. Sygowski. Stara i nowa cerkiew w Gierszonowicach (Gierszonach) koło Brześcia w świetle wizytacji z 1726 r. // Białostocczyzna. - 2000. - Nr. 57. - S. 95 - 102; tenże: Parę uwag o cerkwi pw. Przemienienia Pańskiego w Terebuniu koło Brześcia nad Bugiem, na Białorusi (w świetle wizytacji z lat 1725 i 1757) //Annales UMCS. - Sectio L, 2 (2004). - S. 97 - 110).

[65] Archiwum Państwowe w Lublinie. Chełmski Konsystorz Greckokatolicki. - Sygn. 101. - K. 203v - 204v «Wizyta Generalna Cerkwie Rudenskiey fundowaney pod Tytułem Przemienienia Pańskiego Collationis JKM[oś]ci […] Parafia do Cerkwie Rudenskiey należąca. Wieś Rudno, Wieś Derewiczna, Wieś Wiski, Wieś Berezowy kątt. Działo się w Rudnie 13 Julij A[nn] 1726».

Gil Аndrzej - doktor habilitowany, zastępca dyrektora do spraw naukowych, Instytut Europy Srodkowo-Wschodniej.

УДК 272/273(476)

А.К. Гецэвіч (Гродна)

З ГІСТОРЫІ ЛІПНІШКАЎСКАЙ ПАРАФІІ (XV - ПАЧАТАК XX ст.)

Статья представляет собой очерк истории Липнишковской католической парафии, деятельность которой тесно связана с историей местечка Липнишки, известного с XV века.

Як гэта не дзіўна, але гісторыя Ліпнішкаўскай парафіі пачалася з храма ў вёсцы Зыгмунцішкі, што ў трох кіламетрах ад Ліпнішкаў. У пісьмовых крыніцах ёсць звесткі аб тым, што святыня і парафія у вёсцы Зыгмунцішкі была ўтворана раней за Ліпнішкаўскую - яшчэ ў XV ст., бо ўжо ў 1500 г. тут пазначаны як дзеючы парафіяльны касцёл Радуньскага дэканата. У 1623 г. землі касцёла павялічыў і, магчыма, адбудаваў новую святыню кароль Жыгімонт III Ваза. Аднак пасля 1669 г. як самастойная Зігмунцішская парафія больш не адзначаецца. Да канца XVIII ст. мясцовая святыня дзейнічала ў статусе капліцы ад Ліпнішкаўкай парафіі Ашмянскага дэканата [1].

Мястэчка Ліпнішкі вядома з XV ст. як мястэчка Ашмянскага павета ВКЛ, вялікакняжацкая маёмасць. Звесткі пра існаванне культавых устаноў у мястэчку розняцца. Па адных звестках, касцёл, які носіць назву св. Kaзiмipa, быў заснаваны тут у 1510 г. [2, с. 453], па іншых - у 1411 г. [3, с. 136 - 137; 4]. Розніца ў стагоддзе звязана, у першую чаргу, з імёнамі фундатараў касцёла, у першым і другім выпадках у фундатараў адно імя - Жыгімонт, а вось хто гэта быў: Жыгімонт Кейстутавіч ці Жыгімонт І Стары, на жаль, на сённяшні дзень дакладных звестак не захавалася. Разам з тым, па звестках, сабраных ксяндзом Кшыстофам Грошыкам, у 1510 г. у Ліпнішках узнікла парафія Св. Ганны. Мястэчка Ліпнішкі у гэты перыяд належыла Гаштольдам. Па меркаванню К. Грошыка, у мястэчку у гэты перыяд магло існаваць 2 храмы: святога Казіміра і святой Ганны. Адзін з іх размяшчаўся на тэрыторыі сучаснага касцёла, другі - на месцы, дзе зараз стаіць капліца, на перакрыжаванні дарог на мястэчка Геранёны і Ліду [1].

Толькі праз стагоддзе Ліпнішкі сталі цэнтрам парафіі, што было звязана з эканамічным і палітычным развіццём мястэчка. 30 мая 1610 г. мястэчка атрымала Магдэбургскае права [2, с. 453]. Аднак арыгінал дакументаў не захаваўся (згарэлі), што было засведчана канфірмацыйным прывілеем Уладзіслава IV, які быў дадзены 6 чэрвеня 1633 г. Пры падцвярджэнні Магдэбурскага права мястэчка Уладзіславам IV і надання яму герба «Пагоня» была падцверджана інфармацыя і адносна існавання тут парафіі [2, с. 453; 4].

Перыяд заняпаду Рэчы Паспалітай, які пачаўся ў сярэдзіне XVII ст., асабліва абвастрыўся ў перыяд шматлікіх знешнепалітычных канфліктаў, што праходзілі на тэрыторыі Беларусі. Каля 1710 г. касцёл у Ліпнішках быў спалены шведамі, што знайшло сваё адлюстраванне ў дакументах біскупа Віленскай дыяцэзіі, датаваных 1717 г., дзе Ліпнішкаўская парафія не значыцца [4]. Разам з тым, відавочна, што пад час ваенных дзеянняў святыні маглі значна пацярпець. Цікавай застаецца і легенда, якая існуе толькі ў вуснай версіі і пакуль не мае дакументальнага падцвярджэння, аб тым, што жыхары Ліпнішак ратавалі ў час пажарышча з храма ўсё, што маглі. Многія з іх загінулі на гэтым месцы. Сярод іх - Рафал Раманоўскі. На месцы ахвяр адразу была пабудавана капліца, якая захавалася да гэтага часу. Гэта капліца стаіць на скрыжаванні трох дарог - Лідскай, Геранёнскай і Літоўскай (Віленскай) [5].

Паступова, з умацаваннем мястэчка, Ліпнішкі становяцца і значным цэнтрам рэлігійнага жыцця рэгіёну. Зыгмунцішкі - даўнейшы парафіяльны цэнтр, наадварот, губляе гэты статус. Ужо ў канцы XVIII ст. Ліпнішкі на роўных з іншымі сталымі парафіямі уваходзяць у Радуньскі дэканат. З 1789 па 1792 гг. пробаршчам мясцовай парафіі быў кс. Ю. Путасевіч [4].

Падчас аднаўлення Магдэбурскага права Лiпнiшкам (1793) было падкрэслена, што «ад юрыздыкцыi ўсякай земскай i ваяводскай места вызваляецца, усе юрыздыкi духоўныя i свецкiя, што знаходзяцца ў месцы, скасоўваюцца i яны пераходзяць пад уладу i юрыздыкцыю Лiпнiшкоўскага магiстрата» [6, с. 259].

Пасля распаду Рэчы Паспалітай Ліпнішкі адышлі да Расіі (з 1795 г.) і былі ўключаны ў Ашмянскі павет. Кацярына II падаравала Ліпнішкі і Геранёны з 11 тысячамі насельніцтва «за заслуги и верность Отчизне» расійскаму канцлеру А. Безбародку [2, с. 453; 5].

У хроніцы касцёла запісана, што яго сын Эльяш у 1804 г. уласным стараннем адбудаваў парафіяльны касцёл. Перад пачаткам вайны з Напалеонам Ліпнішкі перайшлі ва ўласнасць вядомай фаміліі Пуслоўскіх [1].

Перыяд другой чвэрці ХІХ ст. - час значнага пагаршэння адносін паміж касцёлам і дзяржавай. Перыяд кіравання Мікалая І адзначаўся узростам увагі дзяржавы да дзейнасці каталіцкага касцёла на Беларусі, на яго ўздзеянне на настрой мясцовага грамадства, асабліва моладзі.

У перыяд 1820 - 1833 гг. пробаршчам парафіі быў кс. Якуб Міхалоўскі. На тэрыторыі парафіі, у вёсцы Жыжма, у 1833 г. існавала грэка-каталіцкая царква. Але паміж двумя рэлігійнымі кіраўнікамі існавала вельмі цеснае супрацоўніцтва. Так, святар грэка-каталікай царквы неаднаразова дапамагаў мясцоваму каталіцкаму ксяндзу ў правядзенні вялікоднай споведзі, а таксама ў наведванні жыхароў аддаленых вёсак і хутароў парафіі [4].

З 1836 г. пробаршчам парафіі стаў кс. Вінцэнт Даўторт. З 1838 па 1845 гг. пробаршчам парафіі быў Гіларый Ракоўскі.

У 1849 г. сыны Войцеха Пуслоўскага прадаюць Ліпнішкі панам Вольскім [2, с. 453]. Згодна са звесткамі Віленскай дыяцэзіі за 1849 г., у склад Ліпнішкаўскай парафіі ўваходзіла 47 мясцовасцей. Аднак колькасць прыхажан за перыяд 1849 − 1868 гг. зменшылася. Так, у 1868 г. яна склала 3609 католікаў, улічваючы той факт, што да парафіі належыла капліца ў Зыгмунцішках. Мясцовыя даследчыкі звязваюць гэты факт, у першую чаргу, з палітыкай мясцовай улады, якая запісывала многіх католікаў-беларусаў у лік праваслаўных [4].

За перыяд 1870-1875 гг. пробаршчам мясцовай парафіі быў кс. П.Юсевіч. За гэты перыяд колькасць вернікаў значна павялічылася: у 1872 - 5099 чалавек, у 1874 - 5341 чалавек [7].

З 1875 па 1886 гг. Ліпнішкаўскую парафію узначальваў кс. К.Берніковіч. У 1881 і 1882 гг. парафія налічвала 5900 католікаў. Паводле дакументаў, якія захаваліся ў мясцовым прыходзе, дзейнасць ксяндза была перарвана ў 1886 годзе - ён быў накіраваны на іншую парафію за «рэвалюцыйнае казанне». У гэты ж час пакідае сваю пасаду і мясцовы вікарый Ф. Будвідт, але прычыны такога кроку невядомы [4].

З 1886 г. да 1889 г. пробаршчам быў кс. Т. Доля. У гэты перыяд на тэрыторыі парафіі функцыяніруе капліца ў Зыгмунцішках. Пасля 1889 г. і да 1905 г. пробаршчам парафіі стаў кс. Я. Макжэцкі. 14 ліпеня 1890 г. касцёл у вёсцы Ліпнішкі згарэў. Некаторы час богаслужэнне праводілася ў прыстасаваных пад гэта памяшканнях. Будоўля новага касцёла на грошы і ахвяраванні мясцовых жыхароў і асабістыя сродкі ўладара мястэчка Ст. Вольскага распачалася 1 мая 1894 г. Работа па аднаўленню святыні цягнулася аж да 1900 г., калі ва ўрачыстай абстаноўцы ў дзень Усіх святых (1 лістапада 1900 г.) яна была асвечана [1; 4; 8].

Касцёл узвялі ў цэнтры вёскi ў стылі неаготыкі з цэглы i абклалі гранітнымі блокамі. Касцёл уяўляе сабой прамавугольны у плане 3-нефавы аб'ём з 5-граннай апсідай, сакрыстыяй, прыбудаванай накшталт трансепта да асноўнага аб'ёму. Сярэднія інтэркалумніі бочных фасадаў таксама вырашаны накшталт трансепта. Галоўны уваход пазначаны высокай i стромнай 3-яруснай вежай-званіцай. Асаблівую ажурнасць вежы дадаюць пінаклі над верхнімі ярусамі, крабы на робрах спічака i карункавы крыж. Накрыты касцёл адзіным 2-схільным дахам (у пачатку ХХ ст. ён быў гонтавым), больш нізкая апсіда - вальмавым, крылы трансепта - таксама 2-схільнымі. Трохвугольны франтон над алтаром калісьці быў завершаны ажурнай неагатычнай глаўкай-сігнатуркай.

Інтэр'ер, падзелены на 3 нефы 8-ю калонамі i перакрыты крыжовымі стрэльчатымі скляпеннямі на падпружных арках, якія ўпрыгожаны архітэктанічнымі размалёўкамі. Унутраную прастору ўпрыгожвалі 3 драўляныя неагатыцкія алтары: галоўны св. Казіміра, левы бочны Сэрца Пана Езуса i правы Маці Божай Шкаплернай. Над уваходам у выглядзе балкона зробленыя хоры з арганам.

Тэрыторыю касцёла напачатку ХХ ст. абнеслі замест драўлянай, бутавай агароджай, галоўны уваход пазначаны 3-пралётнай брамай, увенчанай чатырма пінаклямі [1; 9, с. 202].

Узрастала і колькасць вернікаў парафіі: 1890г. - 7548 католікаў, 1893 г. - 7548, 1894 г. - 7602, 1896 г. - 7630, 1898 г. - 8020, 1904 г. - 8750 католікаў. Разам з тым агульная колькасць насельніцтва саміх Ліпнішак у гэты перыяд скарачаецца. Вікарыем касцёла ў Ліпнішках у 1904-1905 гг. быў кс. Ст. Петрэвіч, які памёр ва ўзросце 24 гадоў. Яго функцыі выконваў з 1905 г. Л. Клюк.

У перыяд 1905-1911 гг. пробаршчам парафіі быў кс. Я. Куніцкі. Дапамагаў яму ў гэты час, з 1907 г., кс. Вітольд Занеўскі. З 1908 г. у парафіі таксама адзначана дзейнасць былога пробашча Яна Макжэцкага, але ўжо ў 1909 г. яго прозвішча не сустракаецца. У гэты перыяд парафія налічвала 7275 прыхажан [4].

У 1911-1913 гг. мясцовым пробаршчам з'яўляўся кс. Баляслаў Сперскі. За перыяд 1913-1914 гг. Ліпнішкаўская парафія неаднаразова змяняла сваіх пробаршчаў. З 21 красавіка 1913 г. ксяндзом быў прызначаны мясцовы жыхар Вінсэнт Латарэвіч. Вікарыямі ў гэты час былі кс. Ю. Шымкунас і кс. Б. Ясяк. У 1913-1914 гг. пробаршчам парафіі быў Б. Яновіч, але з пачаткам вайны ён па асабістай заяве пакінуў месца працы. Парафія на гэты момант налічвала 7570 вернікаў [1; 4].

Такім чынам, за больш чым 400 гадовую гісторыю (на пачатак ХХ ст.) Ліпнішкаўская парафія ператварылася ў адну з буйнейшых у рэгіёне з цікавай і багатай на падзеі рознага характару гісторыяй.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Матэрыялы з асабістага архіва кс. К.Грошыка, Ліпнішкаўская парафія.

2. Памяць. Іўеўскі раён. - Мінск: БелТА, 2002.

3. Цітоў, А. Сімвалы незалежнасці / А. Цітоў // Геральдыка беларускіх местаў. - Менск, 1998.

4. Fibek, Jan. Historia parafii Lipnishki i Żygmunciszki / Jan Fibek [Электронный ресурс]. - 2008 - Режим доступа: http://www.radzima.org/pub/miesta.php?lang=by&miesta_
id1=hriulipn. - Дата доступа: 28.03.2008.

5. Летапіс в. Ліпнішкі / рэд. кал.: Т.Захарэвіч, М. Пякша, К. Карыцкі, Т. Горбач [і інш.].

6. АВАК. - Т. 13.

7. Духовенство Виленской епархии [Электронный ресурс]. − 2007. − Режим доступа: http://www.petergen.com/bovkalo/sp/wilno1872.html#ftnsrki. - Дата доступа: 22.01.2008.

8. Урублеўскі, В. Ліпнішкі / В. Урублеўскі // Iўеўскi край. - 2007. - 21 ліпеня.

9. Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Гродзенская вобласць / АН БССР, Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; рэд.кал.: С.В. Марцэлеў (гал. рэд.) [і інш.]. - Мінск: БелЭС, 1986.

Гецевич Андрей Казимирович - кандидат исторических наук, старший преподаватель, Гродненский государственный университет имени Янки Купалы.

УДК 272/273(476)

А.К. Гецевич (Гродно)

ИЗ ИСТОРИИ ЛИПНИШСКОГО ПРИХОДА (1914 - 2007 гг.)

В 2010 г. Липнишский римско-католический приход (Ивьевский район, Гродненская область, Беларусь) будет отмечать свое 500-летие. В статье рассматриваются исторические аспекты развития прихода в м. Липнишки в период с начала Первой мировой войны до сегодняшнего дня.

Первая мировая война стала фактическим началом нового этапа в жизни целых поколений людей и государств. Небольшое местечко Липнишки Ошмянского повета Виленской губернии очень скоро ощутило это на себе.

Старые немецкие фотографии времен оккупации запечатлели некоторые интересные факты из жизни Липнишек той поры. Очевидно, что центром и одновременно главной достопримечательностью местечка был его храм.

История римско-католического прихода в Липнишках в этот период изучена еще недостаточно. Однако мы можем сказать, что в 1914 - 1921 гг. священником Липнишского прихода работал кс. Казимир Паукшта (1868 - 1921 гг.). Викарием костела в 1914 - 1918 гг. был Александр Августинович. В это же время упоминается и имя кс. Яна Корицкого, местного жителя, рукоположенного в священнический сан. Однако информации о его деятельности в местном приходе нет. Численность прихожан составляла 7 570 человек [4].

Очевидно, война и последовавшие за ней события, вплоть до некоторой стабилизации в 1921 г., нарушили мирный уклад жизни местного населения. И вот уже по статистике 1920 г. количество прихожан сократилось Население Липнишек 30.01.1920 г. состояло из 6875 поляков-католиков, 562 евреев и 1 русского [10, с. 383 - 384].

Из архивных документов этого периода узнаём также, что приходом продолжал руководить К. Паукшта. Он принимал активное участие в проводимой польскими властями на временно оккупированной территории Беларуси избирательной кампании 1919 г. Согласно документам, в местечке был образован гминный избирательный комитет во главе с председателем Антоном Горновским, членами комитета стали Антон Пекша, ксендз Казимир Паукшта, Тереса Вольска, Зыгмунд Звирко (Жвирко) [10, с. 384].

После трагической смерти К. Паукшты 19.02.1921 г. в течение февраля - марта 1921 г. администратором прихода работал Мариан Вандоловский [1; 4].

Рижский мир 1921 г. на время стабилизировал ситуацию в регионе. Католическая II Речь Посполитая сделала большой упор на костел в работе на вновь присоединенных территориях Западной Беларуси с целью ополячивания местного населения. Необходимо отметить, что в Липнишках проблема данного характера была актуальна в меньшей степени. К гмине Липнишки в 1926 г. относилось 7576 католиков, 422 иудея и 31 православный [10, 388].

В 1921 - 1924 гг. ксендзом Липнишского прихода был Казимир Груздь (по другой версии Константин [1]) (15.12.1871 - 1924 гг.). В исторических хрониках осталась информация о том, что 14 сентября 1921 г. К. Груздь отметил здесь 25-летие своего служения. В это период часть прихода (д. Бакуны, Кирьяновцы, Андрушки, Филиппки, Сонтаки Липнишские) отошла к новообразованному приходу в м. Гавье. Однако в 1923 г. после визита епископа Е. Матулевича Липнишскому приходу часть деревень была возвращена. Викариями костела в этот период были в 1921-1922 гг. - кс. Станислав Петрашевский, в 1922 г. - кс. Аполинарий Александрович, в 1922-1923 гг. - кс. Юлиан Юркевич, 1922-1924 гг. - кс. Юзеф Кропивницкий, 1923-1924 гг. - кс. Каетан Суфринович. Викарии жили в отдельном доме, т.н. «доме викария», который в 1923 г. по невыясненным причинам сгорел [4].

В 1924 - 1927 гг. настоятелем прихода был Иохим Рачковский, и во время его служения Липнишский костел, строившийся с начала века, был завершен [4]. Именно Иохиму Рачковскому история приписывает и появление в костеле колокола [5]. На 1926 г. приход насчитывал 7 576 верующих [4 ]. К сожалению, на сегодняшний день, кроме этих фактов, о судьбе и деятельности И. Рачковского больше ничего не известно.

С 1927 по 1939 гг. приходом руководил кс. Ярослав Войдак (1875 -1944 гг.). 29 мая 1928 г. в 16.00 часов с участием епископа Р.Ялбжиковского прошла первая консекрация (освещение) костела. В этот же день епископ провел также конфирмацию (миропомазание) 429 прихожан [4].

Окончательные работы по отделке костела завершились лишь к 1931 г. 11 апреля 1931 г. прошла вторая торжественная консекрация костела [4].

Через год была расширена и территория приходского кладбища, на которое 4 мая 1936 г. была перенесена каплица из соседних Зыгмунтишек (по преданию заложена на средства Сигизмунда III в 1623 г.) [1; 4].

На протяжении 30-х годов в приходе проходило службу достаточно большое количество молодых священников, которые помогали местным ксендзам: в 1931 - 1932 гг. - кс. Ян Перковский, 1932 - 1933 гг. - кс. Станислав Будник, 1933 - 1934 гг. - кс. Петр Точыловский, 1934 - 1935 - кс. Юзеф Кароль, 1934 - 1936 гг. - кс. Евгений Латецкий, 1936 - 1938 гг. - кс. Антоний Комоса, 1938 - 1939 гг. - кс. Юрий Ожаровский.

Очевидно, что помощь молодых священников была весьма кстати, поскольку численность верующих в приходе за 30-е годы значительно выросла. Так, в 1931 г. насчитывалось 7 310 прихожан, 1933 г. - 7 606 католиков, 1935 - 7 808 человек, а по последним предвоенным данным на 1937 г. численность прихожан составила 8 124 человека.

Учитывая этот рост, просьбы прихожан, в 1937 г. в Липнишки в помощь действующему священнику Я. Войдаку был направлен выходец из соседней деревни Огородники кс. Ян Ивуть (?). В 1938 г. сюда также были направлены и выпускники Пинской духовной семинарии, местные жители Петр и Виктор Ромуки [4].

Начавшаяся 1 сентября 1939 г. Вторая мировая война докатилась до Липнишек с востока 17 сентября 1939 г. Необходимо отметить, что работа костела не прекратилась даже в этот день. Об этом свидетельствует запись о браке от 17 сентября 1939 г., сделанная ксендзом Я. Войдаком [4].

Вместе с тем, уже в сентябре 1939 г. ксендзу пришлось скрываться в связи с угрозой для своей жизни со стороны местных прокоммунистически настроенных жителей. Именно в этот период на территории Липнишской гмины были убиты ксендз А. Тваровский из Юратишек и сопровождавший его помощник [1; 4]. 21 сентября 1939 г. расстреляли и последнего войта Липнишской гмины, кавалера ордена Virtuti Militari Станислава Ковальского [1].

С 1939 по 1942 гг. обязанности ксендза Липнишского прихода исполнял Юрий Ожаровский (27.02.1912 - 10.03.1943 гг.), о чем свидетельствуют его подписи под записями в метрических книгах костела в данный период (иногда с припиской «викарий костела Липнишки») [4].

Однако 17 июля 1941 г. вновь появились подписи кс. Я. Войдака. К сожалению, на сегодняшний день нет полной ясности в вопросе о деятельности кс. Я. Войдака в 1939 - 1941 гг. Также возникает вопрос: почему репрессиям со стороны немцев подвергся только кс. Ю.Ожаровский? Достоверно известно, что Ю. Ожаровский с Я. Войдаком вместе работали в Липнишском приходе на протяжении 1941 - 1942 гг.

Как бы то ни было, отметим тот факт, что ксендз Ю. Ожаровский был арестован немцами 29 июня 1942 г. и расстрелян в Лиде вместе с другими священниками 10 мая 1943 г. [1].

В 1942 - 1944 гг. ксендзом Липнишского прихода вновь является Я. Войдак. Он умер 7 мая 1944 г. от сопутствовавшего войнам тифа (по некоторым данным, специально распространяемого немцами на оккупированных территориях с целью сорвать наступление Красной Армии, вызвав массовую эпидемию) [4].

Необходимо отметить, что, несмотря на войну, уже через неделю, 15 мая 1944 г., у прихожан был новый священник - Стефан Сечко (06.12.1905 - 20.01.1976 гг.), работавший до этого в приходе Неман (нынче Березовка Лидского района). Более 30 лет его пастырской работы припало на период установления советской власти в Западной Беларуси, а также на времена атеизма. Очевидно, что нет необходимости говорить об отношении властей к костелу и его служителям в этот период. Подчеркнем, что влияние костела в Западной Беларуси оставалось весьма значительным. В 1947 году в БССР насчитывались 261 приход и 168 ксендзов. Чтобы уменьшить степень их влияния на крестьянские массы, советские органы власти требовали от священнослужителей заключения типовых договоров на передачу общинам церковных зданий. В ответ шестнадцать ксендзов Молодечненской области (куда входили и Липнишки) во главе с деканом Курн-Гарбовским послали письмо на имя Председателя Президиума Верховного Совета СССР, в котором утверждалось, что по каноническому праву костелы и литургическая утварь принадлежат римскому папе, а не верующим. Как отмечали документы, «многие ксендзы, не имея справок, дающих разрешение отправлять богослужения, разъезжали по приходам, организуя католические общины» [9, с. 86].

Прочтем в документе и следующую запись: «Священнослужители не скрывали своего враждебного отношения к Советской власти. Ксендз Сечко из д. Липнишки Островецкого района Молодечненской области, узнав о создании пионерской организации в местной школе, провел «работу» среди родителей. Те избили своих детей и заставили их сдать галстуки. В результате из 89 детей в пионерской организации осталось только 30». По информации этого же источника, «в целом по Гродненской области подобной позиции придерживалось 62 священника» [9, с.86].

По воспоминаниям местных жителей ксендз С. Сечко сразу после войны был поставлен под наблюдение со стороны органов внутренних дел. Тому было несколько причин. Еще во время войны, в 1943 г., кс. С.Сечко вместе с другими священниками был арестован, однако, в отличие от всех остальных, отпущен. Остальные были расстреляны. Это вызвало резонный интерес к нему со стороны спецслужб, и ксендз был помещен под домашний арест на время расследования. Однако, очевиднее всего, интерес к нему проявляли именно за сотрудничество с подразделениями Армии Крайовой (АК). Местные жители пострадали от действий советских властей в короткий период 1939 - 1941 гг. и поэтому с большой охотой шли в ряды АК. В послевоенный период действия АК, которые носили в основном бандитский и в меньшей степени идейный характер, продолжались. По воспоминаниям местных жителей, местная молодежь прятала часть оружия в костеле за органом. Выявив данный факт, органы внутренних дел и арестовали кс. С. Сечко. Однако установить факт контакта ксендза и членов АК не удалось. Виновники данного инцидента вскоре сами сдались властям, а местные жители собрали подписи с просьбой отпустить ксендза. Факт довольно показательный для того времени. Виновные были сурово наказаны, а ксендз отпущен [8, c. 6].

По воспоминаниям местных жителей, в 1946 г. в Липнишках стоял жуткий голод, и кс. Сечко раздал жителям все запасы продовольствия и деньги, собранные на ремонт костела. После окончания жатвы местные жители хотели вернуть продовольствие и деньги, однако священник отказался мотивировав: «Не буду ничего брать от вас, потому что вы сами бедные» [8, c. 6]. Подобных эпизодов в благодарной памяти липнишковцев много.

Стефан Сечко много сделал и для местного костела. Несмотря на возможность ареста, занялся вопросом ограждения местного кладбища. Из воспоминаний местных жителей: «Первое, что он хотел сделать - очистить и огородить местное кладбище. «Не могу смотреть на заросшее и не огражденное кладбище», - говорил он [8, c. 6]. На созданном по данному вопросу комитете было решено огородить кладбище не деревянным или металлическим забором, а каменным. Однако для выполнения такого объема работ требовалось значительное количество цемента. Очевидно, что в то время (1947 - 1948 гг.) решить данный вопрос было очень сложно. Некоторое количество цемента было куплено самими прихожанами, однако этого было недостаточно. Тогда С. Сечко вместе с органистом лично поехал в Рось и, по словам местных жителей, «тайно договорился с бухгалтером цементной фабрики купить два вагона цемента»! Трудно сказать, что сыграло решающую роль в этом вопросе, однако факт остается фактом. В течение пары недель кладбище в Липнишках приобрело свое нынешнее ограждение и в том же 1948 г. было вновь освещено. Дело об ограждении кладбища стало интересовать власти только в 1951 г., когда ксендзу было предъявлено обвинение в «бесправной» покупке цемента. Ситуацию спас органист костела, который взял всю вину на себя. Первый суд приговорил органиста к условному сроку, однако, в результате нового судебного дела срок стал реальным. Органиста приговорили к 1 году тюремного заключения. В этом же 1951 г. ксендз был лишен дома (т.н. плебании) [8, c. 6].

Несмотря на запреты и гонения со стороны советской власти, духовная жизнь в приходе продолжалась. Наряду с традиционными богослужениями ксендз проводил и тайные, которые проводились по вечерам. С целью «конспирации» в это время в костеле не включался свет.

Годы трудной работы очень сказались на здоровье Стефана Сечко. 20 января 1976 г. он умер. В день похорон собралось около 30 священников и много местных жителей. С. Сечко был похоронен на католическом кладбище Липнишек.

В период с января по июль 1976 г. приход формально оставался без священника. Духовную работу проводили здесь священники из соседних приходов, которые приезжали в Липнишки несколько раз в месяц. 19 марта 1976 г. ксендзом был назначен Кароль Франтишек Щепанек (01.05.1912 - 10.01.2004 гг.) [11]. Ксендз Кароль Щепанек, капуцин, до 1956 г. был монахом в местечке Перелом (возле Гожи, Гродно).

Утверждение нового священника Липнишского прихода светскими советскими властями затянулось на долгие месяцы. Однако утвердили. К. Щепанек 20 лет (с 1976 по 1996 гг.) являлся священником Липнишского прихода. В этот период ему помогали в работе сестры-монахини из III Закона, а также один из монахов-капуцинов бывшего храма в Переломе брат Криспин Чишек [4].

В 1981 - 1986 гг. в Липнишки приезжали семинаристы из рижской семинарии: братья Витольд Жельветро и Петр Ясевич (из ордена капуцинов). В 1984 г. впервые был проведен внутренний ремонт и внутренняя покраска костела.

Начиная с 1989 г., в период горбачевской перестройки и возрождения религиозных традиций в СССР, в Липнишки приезжали ксендзы-капуцины из Польши: 1989 г. - кс. Кристоф Грошик (в том же году переведен в д. Субботники, Ивьевский р-н), 1990 - 1991 гг. - кс. Тадеуш Ковальски.

После образования в 1991 г. Гродненской диоцезии помощь местному приходу оказывали также в 1991 - 1992 гг. - кс. Тадеуш Трояновский, в 1992 - 1993 гг. кс. Станислав Митюк, кс. Клавдий Призмонт, в 994 - 1996 гг. - кс. Богуслав Росохацкий, который получил официальные документы на должность викария костела [4].

В конце 1980 гг. было начато строительство нового дома для ксендзов. Он располагался на окраине местечка, возле дороги Липнишки - Трокели. В 1991 г. было получено согласие генерала ордена капуцинов на создание в Липнишках дома законников [1].

С 1996 по 2007 г. Липнишский приход возглавлял кс. Кристоф Грошик (орден капуцинов). В этот период в работе ему помогали: кс. Анатолий Ярошко (1998 - 2001 гг., орден капуцинов), Андрей Романовский (1999 - 2001 гг., орден капуцинов), Виктор Борисевич (2001 - 2004 гг., орден капуцинов), Юрий Котович (2004 - 2006 гг., орден капуцинов).

4 мая 2002 г. в приходе появилась новая каплица (архитектор А.Ероменко, построена на средства Ф.В. Березы и местных прихожан). Построена она в д. Центральная и была освещена гродненским епископом А.Кашкевичем под названием Возвышение Святого креста. Кроме д. Центральной богослужения ксендзом проводятся также в приспособленных для этого помещениях в д. Некраши и д. Князиковцы [1; 4].

Липнишский костел также подвергся капитальному ремонту. Прежде всего, была упорядочена территория вокруг костела: убраны старые деревья, упорядочены могилы. У костела была перекрыта крыша, заменены старые деревянные перекрытия в башнях костела, сделаны ремонтные работы внутри: заменен алтарь, перенесена сакристия.

С основания в Липнишках дома законника в жизни местного прихода принимали участие большое количество клериков и семинаристов, а также сестры из общества Матери Божьей Милосердной (1996 - 2001 гг.), сестры-франтишканки (2001 - 2005 гг.). С 2006 г. на территории прихода вновь работают сестры из общества Матери Божьей Милосердной.

С 2007 г. Липнишский приход возглавил кс. Ю.Котович (орден капуцинов). Викарием костела св. Казимира в Липнишках стал кс. Зуй. На 2007 год приход насчитывал 2 688 католиков [4].

Несмотря на трудности, которые приход пережил и которые еще предстоят, необходимо подчеркнуть, что он играл и играет большую роль в духовной жизни местечка Липнишки последние 500 лет.

Список источников и литературы

1. Матэрыялы з асабістага архіва кс. К. Грошыка, Ліпнішкаўская парафія.

2. Памяць. Іўеўскі раён. - Мінск: БелТА, 2002. - С. 453.

3. Цітоў, А. Сімвалы незалежнасці / А. Цітоў // Геральдыка беларускіх местаў. - Менск, 1998. - C. 134 − 135.

4. Fibek, Jan. Historia parafii Lipnishki i Żygmunciszki / Jan Fibek [Электронный ресурс]. - 2008 - Режим доступа: http://www.radzima.org/pub/miesta.php?lang=
by&miesta_id1=hriulipn. - Дата доступа: 28.03.2008.

5. Летапіс в. Ліпнішкі / рэд.кал.: Т. Захарэвіч, М. Пякша, К. Карыцкі, Т. Горбач [і інш.]. - Захоўваецца ў Цэнтральнай сельскай бібліятэцы в. Ліпнішкі.

6. Урублеўскі, В. Ліпнішкі / В. Урублеўскі // Iўеўскi край. - 2007. - 21 ліпеня. - С. 4.

7. Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Гродзенская вобласць / АН БССР, Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; рэд кал.: С.В. Марцэлеў (гал. рэд.) [і інш.]. - Мінск: БелЭС, 1986. - С. 202.

8. Быў святаром вялікага сэрца // Слова жыцця. - 2005. - 9 студзеня. - С. 6.

9. Белозорович, В.А. Западнобелорусская деревня в 1939 - 1953 годах: монография / В.А. Белозорович. - Гродно: ГрГУ, 2004. - С. 86.

10. Гецевич, А.К. Из истории местечка Липнишки (20-е гг. ХХ века) / А.К. Гецевич // Гарады Беларусі ў кантэксце палітыкі, эканомікі, культуры: зборнік навук. артыкулаў / Гродз. дзярж. ун-т; рэдкалегія: І.П. Крэнь, І.В. Соркіна (адк. рэдактары) [і інш.]. - Гродна: ГрДУ, 2007. - С. 383 - 388.

11. Давідовіч, М. Гродзенская пушча. Пералом / М.Давідовіч // Слова жыцця. - 2008. - 4 мая - С. 4.

Гецевич Андрей Казимирович - кандидат исторических наук, старший преподаватель, Гродненский государственный университет имени Янки Купалы.

УДК 27-789.5(476)

В.П. Гарматны (Баранавічы)

ОРДЭН КАРТУЗАЎ І ЯГО КЛЯШТАР У БЯРОЗЕ: СТАРОНКІ ГІСТОРЫІ

В статье рассказывается о деятельности в местечке Берёза-Картузская (на территории современной Брестской области) ордена картузов, который считался самым строгим монашеским орденом Католической церкви.

Гісторыкі сцвярджаюць, што Бяроза-Картузская (зараз райцэнтр Бяроза ў Брэсцкай вобласці) пачаў развівацца дзякуючы прадстаўнікам магнацкага роду Сапегаў, якія ў канцы XVI ст. сталі ўладальнікамі мястэчка. Яны пабудавалі тут каталіцкую школу, а потым касцёл і адзіны ў Вялікім княстве Літоўскім манастыр (кляштар) ордэна картузаў - самага строгага манаскага ордэна на свеце.

Ордэн (закон) картузаў быў заснаваны ў 1084 г. святым Бруна (прафесарам тэалогіі) у пустэльні Шартроз (лац. Cartusia), размешчанай у гарыстай мясцовасці каля Грэнобля (Францыя). Прафесар адрокся ад свету і разам з двума аднадумцамі пайшоў у манахі. Статут ордэна, прыняты ў 1134 г. і зацверджанаы ў 1170 г., стаў самым строгім з усіх існуючых ордэнскіх статутаў. У картузаў не было агульных памяшканняў для сумеснага прыёму ежы: манах адтрымліваў прадукты праз асобную адтуліну з двума паваротамі, каб не бачыць рук чалавека, які падаваў іх, а затым гатаваў сабе ежу сам. На службу картузы ішлі ў белых расах па ізаляваным галерэям - нават у касцёле іх ніхто з міран не бачыў [5, с. 8; 12; 13, с. 17; 15, с. 133 - 134].

Манахі існавалі адасоблена, не маючы ніякіх кантактаў з навакольным светам, фактычна стварылі «дзяржаву ў дзяржаве». Узнікненне ордэна з такімі замкнутым спосабам жыцця дыктаваўся неабходнасцю адысці ад свецкасці і існаваць адасоблена ад усіх. Папярэднікі картузаў - бенедыктынцы - па меры накаплення багаццяў, пераўтварэння іх у буйных землеўласнікаў і звязанага з гэтым псаваннем нораву манахаў страцілі аскетычнасць і суровую строгасць статута. Таму картузы максімальна строга рэгламентавалі сваё жыццё, і рымскі папа прыхільна ставіўся да іх, дзякуючы гэтаму ордэн хутка пашыраў сваю дзейнасць у еўрапейскіх краінах. Строгасць правіл закону картузаў зрабіла ордэн адносна нешматлікім і ў пэўнай ступені элітарным, але з канца XVII ст. пачынаецца яго заняпад [1; 3, с. 123; 11, с. 4].

У 1646 г. картузы з Картузаў (каля Гданьска) адправілі магнату Казіміру Льву Сапегу ліст, у якім азнаёмілі яго з гісторыяй свайго ордэна картузаў і далі некаторыя звесткі пра свае найбольш вядомыя кляштары. Праз два гады папскім нунцыем Джавані дэ Торэсам быў закладзены першы камень новага кляштара. Даследчыкі лічаць, што архітэктарам кляштару стаў італьянскі майстар Жан Батыста Гіслені. Казімір Сапега ахвяраваў на будаўніцтва дзесяць тысяч залатых чырвонцаў, яго падтрымала мясцовая шляхта і ўнесла вялікія ахвяраванні [2, с. 2-3; 7, с. 3; 10]. Даследчыкі параўноўваюць кляштар з манастыром Святога Бернара ў Альпах, манахі якога вывелі спецыяльную пароду сабак дзеля адшуквання заблукаўшых путнікаў, а мэтаю бярозаўскіх манахаў было «адшукванне душ і перавод іх да каталіцызму».

Перыяд 1648 - 1667 гг. азначаны вялікай вайной Рэчы Паспалітай з казакамі, а потым - з Маскоўскай дзяржавай; з 1655 г. у гэтую вайну ўцягнуліся шведы. Сапега прымаў удзел у ваеннай кампаніі і не мог адпаведна клапаціцца аб сваім кляштары. Магнат памёр 19 студзеня 1656 г. перад асвячэннем кляштарнага касцёла, але завяшчаў картузам вялікі зямельны надзел з васьмю сотнямі сялянскіх двароў і вялікую суму грошай, якія дазволілі ім дабудаваць кляштарны комплекс. Усяго на кляштар пайшло каля трохсот тысяч залатых чырвонцаў, што адпавядае тоне золата. 6 чэрвеня 1666 года біскуп Самагіціі Аляксандр Сапега (сваяк заснавацеля) асвяціў касцёл, пад час гэтай падзеі адбылося перазахаванне К. Л. Сапегі ў манастырскім склепе.

Нямецкія візітатары (своеасаблівыя рэвізоры) у 1655 г. пісалі: «Некалькі разоў ён (кляштар) быў абрабаваны маскавітамі, татарамі ды і падобнымі варварамі, пакінуты сваімі насельнікамі, якія ўцякалі ў іншыя вобласці, што належылі ордэну». Таму будаўніцтва кляштара было скончана толькі ў 1689 г., але быў узведзены цэлы комплекс. Напрыканцы будаўніцтва кляштара - двайніка манастыра Святога Бернара ў Альпах наведвальнікі склалі справаздачу, у якой адзначалі, што касцёл «ob sui magnificentiam simile non habemus in nostra Provincia Rheni» («з прычыны свайго хараства не мае падобных у нашай правінцыі Рэйн») [4, с. 5].

Стварыўшы своеасаблівую ферму, картузы здолелі акліматызаваць на нашай зямлі чарапах - кавалак панцыра гэтай жывёлы (прычым не мясцовай жоўлы) знойдзены ў пластах XVIIІ ст. падчас археалагічных раскопак. Нешта экзатычнае чуваць і ў прадпісаннях для правініўшыхся манахаў: апрацоўка вінаградніка, праца ў разарыуме… Непадалёку ад касцёла стаяў палац для заблукаўшых пілігрымаў, што ішлі да картузаў з усяго свету. У канцы XVIIІ ст. пры манастыры працавала прыхадская школа, дзе навучаліся дзеці навакольнай шляхты. Парадак у картузаў быў настолькі жорсткі, што некаторыя манахі ў XVIIІ ст. пераходзілі ў крыху вальнейшы закон францішканцаў [8; 13, с. 21; 14].

Гісторыю кляштара картузаў у Бярозе, які сваёй падвоенай назвай Бяроза-Картузская ці Картуз-Бяроза абавязана манахам гэтага ордэна, можна падзяліць на чатыры перыяды:

1) 1648 - 1666 гг.: заснаванне кляштара - асвячэнне касцёла;

2) 1666 - 1734 гг.: асвячэнне касцёла - грамадзянская вайна 1734 г.;

3) 1734 - 1795 гг.: грамадзянская вайна 1734 г. - уваходжанне ў склад Расійскай Імперыі;

4) 1795 - 1831 гг.: уваходжанне ў склад Расіі - закрыццё кляштара [6; 9].

У 1866 г. па распараджэнню ўладаў кляштар часткова разабралі, а ў казармах, пабудаваных з яго цэглы, размясцілі 151-ы Пяцігорскі полк. У 1915 г. кляштар згарэў, а касцёл быў разбураны: засталіся толькі руіны касцёльнай вежы, вонкавая брама і фасадная частка кляштара.

На мармуровай дошцы ля ўваходу ў касцёл манахі некалі загадалі выгравіраваць надпіс на латыні са страшным праклёнам таго, хто асмеліцца парушыць гэты храм Божы і з`яднаны з ім кляштар. Расійскі імператар Мікалай І не прыслухаўся яго, і праклён збыўся, але своеасаблівым чынам: у 1934 - 1939 гг. улады другой Рэчы Паспалітай размясцілі ў казармах, якія атрымалі назву «Чырвоныя», канцлагер [8; 10; 13, с. 83 - 87].

Да нядаўняга часу лёс манастыра, дакладней таго, што ад яго засталося, быў вельмі незайздросны. На тэрыторыі, дзе калісьці размяшчаўся найпрыгажэйшы кляштар ордэна картузаў, унесены ў Французскую энцыклапедыю мастацтваў, да нядаўняга часу знаходзілася вайсковая частка, якая … разводзіла тут свіней.

Здавалася, няма надзеі вярнуць Бярозе яе гістарычнае аблічча, але яна з`явілася пасля таго, як кляштар уключылі ў абласную праграму першачарговых аб`ектаў рэстаўрацыі і будаўніцтва манументальных помнікаў на 2004 - 2010 гг. Сёння помнік архітэктуры XVIІ ст. можна ўбачыць у Бярозаўскім гісторыка-краязнаўчым музеі: навучэнцы Брэсцкага дзяржаўнага палітэхнічнага каледжа па захаваўшымся гравюрам і чарцяжам узнавілі воблік маўклівага сведкі нашай багатай гісторыі - ў якасці дыпломнай працы яны зрабілі макет кляштара памерамі 1,5 на 1,5 метра і перадалі яго ў музей.

У канцы 2005 г. на пасяджэнні каардынацыйнага савету па ахове матэрыяльнай і духоўнай спадчыны пад кіраўніцтвам старшыні Бярозаўскага райвыканкама Ю.І. Наркевіча прынята пастанова аб рэстаўрацыі кляштара ў два этапы. На гэтую справу ў 2006 г. было выдзелена 25 мільёнаў рублёў, акрамя таго, ідзе збор сродкаў сярод мясцовага насельніцтва. Апошні час ажыла надзея на тое, што Бяроза верне свой гістарычны твар, а праклён Сапегаў назаўсёды застанецца ў мінулым.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Вабішчэвіч, А. Адкуль картузы ў Бярозе? / А. Вабішчэвіч. // Народная трыбуна (г. Брэст). -1992. - 12 - 18 кастрычніка. - С. 4.

2. Віткоўскі, Р. Некаторыя нататкі аб картэзіянскім кляштары ў Бярозе-Картузскай / Р.Віткоўскі // Гістарычная брама. - 1997. - № 3 - 4. - С. 1 - 5.

3. Габрусь, Т.В. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока / Т.В. Габрусь. - Мінск: Ураджай, 2001. - 287 с.

4. Дзярновіч, А. Маўклівы кляштар князя Сапегі / А. Дзярновіч // Гістарычная брама (г. Бяроза). - 1997. - № 1. - С. 4 - 6.

5. Квітніцкая, А.Д. Кляштар у Картузскай Бярозе / А.Д. Квітніцкая // Гістарычная брама. - 1998. - № 1. - С. 8 - 10.

6. Кныревич, С. Берёзовский кляштор картузов в вопросах и ответах / С. Кнырэвіч. // Маяк (г. Берёза). - 2007. - 5 декабря. - С. 6.

7. Кнырэвіч, С. Да 520-годдзя г. Бяроза / С. Кнырэвіч // Гістарычная брама. - 1997. - № 1. - С. 1 - 3.

8. Козлович, В. Был ли император Николай I проклят родом Сапег? / В. Козлович // Путешественник. - 2000. - 7 - 21 апреля.

9. Козлович, В. От монастырских стен начинался город Берёза / В. Козлович // Брестский курьер. - 2000. - № 45. - С. 11.

10. Конога, П. Благословение и проклятие Сапеги / П. Конога // Рэспубліка. - 2007. - 16 сакавіка. - С. 4.

11. Мартинович, В. «Мёртвый город» может спать спокойно / В. Мартинович // Белорусская деловая газета. - 2000. - 13 мая - С. 4.

12. Муха, Н. Блеск и нищета Картузианского монастыря / Н. Муха // Беларускі Час. - 2001. - 18 мая. - С. 5.

13. Память: Историко-документальная хроника Берёзовского района / под редакцией И.П. Шамякина. - Минск, БелСЭ, 1987. - 439 с.

14. Сикорин, Н. Кляштор - картузианский монастырь / Н. Сикорин // Маяк коммунизма (г. Берёза). - 1973. - 17 февраля.

15. Страчаная спадчына / Т. Габрусь, А. Кулагін, Ю. Чантурыя [і інш.]. - Мінск, Беларусь, 2003. - 351 с.

Гарматны Віталь Пятровіч - магістр гістарычных навук, выкладчык, Баранавіцкі дзяржаўны універсітэт.

УДК 930.85(476.5)

А.А. Саявец (Мінск)

КАТАЛІЦКІЯ ХРАМЫ НА БРАСЛАЎШЧЫНЕ

Статья посвящена истории католических храмов XVI - XVIIІ вв. на территории современного Браславского района и анализу их архитектурных особенностей. Богатое культурно-историческое наследие позволяет говорить о перспективах разработки туристических маршрутов в изучаемом регионе.

Адным з самых старажытных гарадоў Беларусі з'яўляецца Браслаў (Браслаўе). Браслаўскі раён вядомы як край азёраў. Тут, на Заходняй Віцебшчыне, захаваліся ландшафт і лясы ў спрадвечнай прыгажосці. Яшчэ ў Х ст. узнікла першае на тэрыторыі Беларусі і незалежнае княства - Полацкае. Сам горад Браслаў многае бачыў, перажыў у сваёй гісторыі. У 1063 г. горад быў адваяваны князямі Кернусам і Гімбутам у полацкіх князёў [1, с. 73 - 76].

У 1424 г. першы віленскі ваявода Манівід з дазволу вялікага князя літоўскага Вітаўта залажыў у горадзе каля Замкавай гары касцёл Маці Божай. Гэты касцёл на гандлёвай плошчы быў злучаны падземнымі хадамі з Замкавай гарой. У канцы ХV ст. касцёл згарэў, але ўжо ў 1554 г. уздоўж возера Дрысвяты стаялі новы касцёл і кляштар. Храм быў спалены 11 мая 1794 года, калі рускія войскі захапілі горад. Мураваны храм (касцёл Раства Найсвяцейшай Дзевы Марыі) каля старажытнага замчышча быў пабудаваны ў 1824 г., у 1897 г. - капітальна перабудаваны, пасля Вялікай Айчыннай вайны закрыты і ў 1967 г. адноўлены і адкрыты.

Гэты храм пабудаваны ў неараманскім стылі, як і касцёл Божага цела ў в. Іказнь, касцёл у в. Плюсы, касцёл Найсвяцейшага Сэрца Ісуса. Помнік уяўляе 3-нефавую базіліку. Падоўжаны, прамавугольны ў плане, накрыты 2-схільным дахам. Вуглавыя пінаклі, ярусная шатровая вежа-званіца, лесвіца з буйных вапняковых блокаў, ступеньчатыя контрфорсы. Зала асветлена высокімі бакавымі аконнымі праёмамі, алтарная частка - вялікім круглым акном-ружай. У цэнтры алтара - абраз Маці Божай Браслаўскай, які, паводле падання, уратаваў касцёл ад пажару ў 1832 г. (што знішчыў манастыр базыльян на востраве возера Неспіш). Паміж канеліраванымі калонамі - скульптуры апосталаў. На хорах устаноўлены арган.

Касцёл Божага Цела, як і кожны з чатырох пералічаных вышэй, мае акно-ружу ў цэнтры (архітэктурная рыса гатычнага стылю). Над магутным арачным уваходным парталам - трыфорыум. 2 магутныя шатровыя вежы [2, с. 71].

У касцёле Божага Цела, што ў в. Плюсы, над уваходным парталам трыфорыум. 3-нефавая 2-вежавая базіліка. Другі ярус галоўнага фасада вылучаны аркатурным фрызам. Форма паўцыркульный аркі ў малюнку ўваходнага партала [2, с. 125].

Як у в. Іказнь і ў в. Плюсы, касцёл Найсвяцейшага Сэрца Ісуса ў в. Слабодка пабудаваны з цэглы ў пачатку ХХ ст. Гэта 3-нефавая 2-вежавая базіліка з апсідай, трансептам і санкрысціямі. 2 высокія 5-ярусныя вежы з вострымі шатровымі вярхамі, невысокі цэнтральны неф паміж імі. Сцены прарэзаны паўцыркульнымі, лучковымі і круглымі аконнымі праёмамі з вітражамі. На ўсіх сценах ступеньчатыя контрфорсы, дэкаратыўныя аркбутаны. Уваходы ў выглядзе аднатыпных парталаў з паўцыркульнымі праёмамі. Цыліндрычныя скляпенні з распалубкамі, хоры над нартэксам у інтэр'еры. Аркатурныя паясы, нішы, калонкі з капітэлямі раслінных формаў - ордэрныя элементы раманскай архітэктуры. Сцены і скляпенні алтарнай часткі размаляваны арнаментам. Мастацкую каштоўнасць маюць жалезныя акоўкі вонкавых дзвярэй - помнік манументальна-дэкаратыўнага мастацтва і кавальскага майстэрства [2, с. 141].

Пералічаныя вышэй касцёлы - помнікі неараманскага стылю (архітэктурны стыль заснаваны на стылізацыі форм сярэдневяковай раманскай архітэктуры). Раманскі стыль - стыль заходнееўрапейскай архітэктуры Х - ХІІІ стст., адметны суровым характарам, масіўнасцю канструкцый, абстрактна-геаметрычным арнаментам, скульптурнымі парталамі.

Гатычны стыль - мастацкі стыль у Еўропе ў ХІІ - ХVІ стст. Гатычныя саборы маюць у аснове каркас са слупоў, стральчатых арак, нервюрных скляпенняў, распор ад якіх перадаецца праз вонкавыя паўаркі (аркбутаны) на контрфорсы.

У Браслаўскім раёне размешчаны помнікі неагатычнага (касцёл святога Іаана Хрысціцеля ў в. Опса, касцёл Прасвятой Тройцы ў г. п. Відзы), рэтраспектыўна-гатычнага стылю (капліца ў в. Ахрэмаўцы).

Капліца пабудавана ў 1858 г. з цэглы графам Плятэрам каля касцёла (не захаваўся). Кампактны прамавугольны аб'ём пад 2-схільным дахам, 2 вежы і ступеньчаты атык паміж імі. Над стральчатым парталам акно-ружа. Вежы завершаны металічнымі шпілямі з крыжамі. Стральчатая і 3-лопасцевыя нішы, карнізы, фіялы. Прапарцыянальна выцягнутыя архітэктурныя формы надаюць вертыкальную накіраванасць [2, с. 10].

У адрозненне ад рэтраспектыўна-гатычнага стылю (кампілятыўна пераймаў формы сярэдневяковай готыкі) неагатычны стыль (стыль мяжы ХІХ - ХХ стст.) заснаваны на стылізацыі форм готыкі.

У г. п. Відзы касцёл Прасвятой Тройцы пабудаваны ў 1914 г. з чырвонай цэглы ў стылі неаготыка. 3-нефавая 2-вежавая базіліка з 5-граннай апсідай, 2-павярховымі санкрысціямі і трансептам. Зграбныя, лёгкія вежы завершаны спічастымі шпілямі і аб'яднаны ступеньчата-зубчастым шчытом. Галоўны ўваход вырашаны перспектыўным парталам з вімпергам і вялікім акном-ружай. У інтэр'еры калоны і пілястры складанага профілю пераходзяць у высокія спічастыя аркі скляпенняў, што надае вертыкальную дынамічнасць [2, с. 24 - 25].

Касцёл Святога Іаана Хрысціцеля ў в. Опса таксама выкананы ў стылі неаготыка. Пабудаваны ў пачатку ХХ ст. аднанефавы аднавежавы храм з 5-граннай апсідай, па баках - ніжнія санкрысціі. Асноўны аб'ём накрыты 2-схільным дахам. Вімпергі аздабляюць партал галоўнага ўвахода. Над ім - акно-ружа, вышэй - падвойнае арачнае акно. Вежа-званіца завершана востраканцовым шатром. У дэкоры - прафіляваныя цягі, аркатурныя паясы, лапаткі і арачныя нішы. Неф і апсіда перакрыты цыліндрычным скляпеннем з распалубкамі [2, с. 116].

Пасля раманскага і гатычнага стыляў у Еўропе распаўсюдзіўся стыль барока (ХVІ - ХVІІІ стст.). Для яго характэрны дынамічнасць і пластычнасць, складанасць святлаценявых і колеравых эфектаў, крывалінейнасць абрысаў, ілюзія бязмежнасці прасторы, арганічнае спалучэнне архітэктурных і скульптурных форм.

У гэтым стылі быў пабудаваны касцёл Прасвятой Тройцы і кляштар бернардзінаў (г. п. Друя). Гэта адзін з самых старажытных помнікаў на тэрыторыі Беларусі. На ўзвышаным беразе ракі Заходняя Дзвіна ў паўночнай частцы касцёл быў пабудаваны ў 1643 - 46 гг. па фундацыі падканцлера Вялікага княства Літоўскага Казіміра Сапегі, перабудоўваўся каля 1763 г., у 1934 - 1938 гг., з 1989 г. вернікі вядуць рэстаўрацыю. У 1920 - 1930 гг. тут была школа.

Аднавежавая 3-нефавая базіліка з выцягнутай паўцыркульнай апсідай, аднабаковай санкрысціяй. Спрошчаныя масіўныя формы. Высокая 5-ярусная вежа ў цэнтры ўвянчана фігурным купалам. Яе грані прарэзаны паўцыркульнымі і круглымі аконнымі праёмамі. Бакавыя сцены нефа і апсіды ўмацаваны высокімі магутнымі контрфорсамі.

Унутры - малітоўная зала. Бакавыя сцены цэнтральнага нефа дэкараваны філёнгамі, ляпным геаметрычным і раслінным арнаментам, пуцці. Дэкор рэнесансны. Інтэр'ер вырашаны ў двух колерах - светлай охры і белым. Пластыка алтара заснавана на спалучэнні пілястрава-калонных устояў з хвалістым, моцна раскрапаваным карнізам. Сядзячыя скульптуры анёлаў на вітых валютах. Ляпная скульптурная кампазіцыя «Глорыя». У стылі ракако выканана алтарная карціна «Укрыжаванне». На хорах быў арган.

Пры касцёле была званіца. 2-павярховы жылы корпус утварае прамавугольны ўнутраны двор. Ад двара з 3 бакоў праходзіць калідор, перакрыты крыжовымі скляпеннямі. Прамавугольныя аконныя праёмы на гладкіх атынкаваных сценах і вузкі завяршальны карніз [2, с. 58 - 59].

Касцёл Найсвяцейшай Маці Божай Анёльскай пабудаваны з дрэва ў барочнай стылёвасці, як і папярэдні (в. Мяжаны). Да асноўнага прамавугольнага зруба далучаны прытвор са званіцай і 2 апсіды: прамавугольная алтарная з рызніцай і 5-гранная. Прытвор абкружаны абходнай галерэяй. Сцены прарэзаны прамавугольнымі і паўцыркульнымі аконнымі праёмамі. Будынак накрыты высокім фігурным дахам, з плаўнымі выгнутымі формамі. Завяршаюць храм 2 розныя па форме 8-гранныя фігурныя вежачкі над асноўным аб'ёмам і званіцай [2, с. 106].

Касцёл Святога Станіслава пабудаваны ў цэнтры вёскі Далёкія ў першай палавіне ХХ ст., як і папярэдні, з дрэва. Да прамавугольнага зруба на галоўным фасадзе далучана 3-ярусная чацверыковая званіца, завершаная фігурным барочным купалам. У інтэр'еры - абраз ХVIII ст. «Каранаванне Маці Божай» [2, с. 53].

Касцёл Святога Іосіфа (у в. Барадзінічы) пабудаваны ў 1905 г. з бутавага каменю. Не мае выразнай мастацка-стылёвай афарбоўкі. Спрошчаны прамавугольны аб'ём пад 2-схільным дахам завершаны 3-яруснай 8-граннай званіцай. Сіметрычны галоўны фасад. Атынкаваныя і пабеленыя элементы вылучаюцца на фоне бутавай муроўкі
[2, с. 11 - 12].

Касцёл святых апосталаў Пятра і Паўла ў в. Дрысвяты - таксама помнік драўлянага дойлідства. Пабудаваны ў 1929 г. Раней, у XVI - XVIII стст., у вёсцы быў пабудаваны невялікі касцёл па фундацыі Мікалая Радзівіла паводле каралеўскага ўказа 1514 г. Пазней быў перанесены на другое месца. Касцёл аднавежавы прамавугольны ў плане, мае 5-гранную апсіду, прытвор, санкрысціі. 2-схільны дах з заломам над асноўным аб'ёмам. На галоўным фасадзе - вялікі шырокі вальмавы навес, 4 тонкія мураваныя калоны і галерэя-падценне. 6-ярусная вежа-званіца. Дах пад апсідай завершаны маленькай фігурнай сігнатуркай. У інтэр'еры 8 драўляных слупоў падтрымліваюць кесонную столь, пакрытую алейнай арнаментальнай размалёўкай. Над нартэксам хоры. Алтарныя абразы «Пакланенне вешчуноў» (галоўны, выкананы пад уплывам рэнесансу і готыкі), «Укрыжаванне Збавіцеля» (на першым ярусе), «Святыя Пётр і Павел» (другі ярус) [2, с. с. 59].

Помнік драўлянага дойлідства з рысамі стылю мадэрн. Мадэрн - стыль у еўрапейскім мастацтве (канец ХІХ - пачатак ХХ ст.), які вызначаецца свабоднай планіроўкай, асэнсаваннем новых канструкцый і матэрыялаў, шырокім выкарыстаннем хвалістых ліній у дэкоры, цякучых пластычных форм, крывалінейным малюнкам праёмаў, сінтэзам мастацтваў.

Былі страчаны кляштар дамініканцаў (пабудаваны ў 1690 - 1706 гг. італьянскім архітэктарам у стылі барока ў г. п. Друя). Касцёл у в. Падгайцы, пабудаваны ў XVIII ст. з дрэва з рысамі стылю барока, вядомы па малюнку Я. Драздовіча.

Такім чынам, Браслаўская зямля мае вялікую гістарычную спадчыну, якую неабходна вывучаць і беражна захоўваць. Толькі каталіцкіх храмаў розных стыляў і часоў у Браслаўскім раёне захавалася шмат, і яны заслугоўваюць таго, каб стаць аб'ектам турыстычных падарожжаў.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Роднае слова. - 2006. - № 4. - С.73 - 76.

2. Кулагін, А. Каталіцкія храмы на Беларусі: энцыклапедычны даведнік / А. Кулагін. - 2-е выд. - Мінск: БелЭн, 2001. - 216 с.

Саявец Анастасія Аляксандраўна - лабарант, Беларускі дзяржаўны універсітэт.

УДК 2-67(476)

Л.Л. Лаўрэш (Ліда)

ЦАРКВА Ў ДЗІКУШКАХ НА ЛІДЧЫНЕ

Статья посвящена истории церкви и прихода в деревне Дикушки, что в Лидском районе. Рассматривается позиция в вопросе ликвидации Униатской церкви родственников известного православного иерарха XIX века Иосифа Семашко: отца Иосифа - настоятеля Дикушской православной церкви, в ней же похороненного в 1856 г., и брата Иоанна.

Лічыцца, што ў 1442 г. прыход ў Дзікушках ўжо існаваў. Першапачаткова тут была драўляная царква. Інфармацыя аб старой драўлянай царкве ёсць у «поданьи» (перадачы) 31 ліпеня 1732 г. дзікушскай царквы і прыхода лідскаму протапрэсвітару Яну Скарымскаму. Дакумент утрымливае вопіс царкоўнай маёмасці: « Царква драўляная, з адным купалам, на ім жалезны крыж, дах нанова пакрыты гонтаю ... Срэбная чаша старадаўняй работы, пазалочаная, паламаная ... Евангелле рукапіснае старадаўняе ... Цудатворны абраз Найсвяцейшай Панны Ченстахоўскі. Царкоўная адзежа, кнігі, пабудовы (плебанія), зямля і сяляне (12 мужчын з 2 канямі і 6 валамі). Прыпісная царква - лебёдская» [1, с. 68]. 15 лістапада 1781 г. слухалася справа аб абвінавачванні дікушскага «параха» Антонія Свідэрскага «в неблагоповедении» [1, с. 396]. Вядома, што на пачатку XVIII ст. дзікушскай уніяцкай царкве належыў адзін «дым» (сялянская гаспадарка).

Яшчэ ў канцы ХІХ ст. у царкоўнай рызніцы захоўвалася рукапіснае з кінаварру Евангелле (верагодна тое, што згадваецца ў вопісе 1732 г.). Дата напісання ў самім рукапісе не ўказана, але на срэбнай дошчачцы вокладкі пастаўлены 1587 г.

У прытворы царквы ў раме знаходзілася перанесеная са старой драўлянай царквы пабітая мармуровая пліта, 3х1,5 аршыны (1 аршын = 0,711 м) і таўшчынёй у 0,5 аршына. На гэтай пліце быў стараславянскі надпіс, тэст якога занатаваў мясцовы настаўнік: «Тутъ лежитъ в томъ гробе положена Марина Мартиновна М…сковича Скуминовня Тышкевичая невеста побожностью и учтивостью вшелякую часу житія своего на свете всем людям в том панстве въ 20 летъ знаемая цнот вшелякихъ христіанскихъ взоръ и образъ видомыхъ дней добрыхъ благославенства божего пана пошедши за мужъ зъ дому родичевъ своих у году 14 лет отъ нароженія своего жила у малженском стани … 42 годы по смерти мужа своего удовою годовъ 32 учтиво своего провиденя до конаня своего о другомъ малженствіе не мыслечи оставивши .. всего потомства своего душъ больше 838 … въ старости … не только матка маткомъ але бабкомъ и прабабкамъ маткою была дождавши пращурят т.е. четвертага поколеня своего оглядавши в року 88 отъ нароженія своего душу свою въ руки Творцы Своему отдала и до фалы его святое зъ сего света представилася у выменю отчинномъ малжонка … на которомъ отъ него оставлена была в Дикушкахъ Року божага нар. 1598 мца іюля 28 дня у воторокъ годину 4 и въ томъ же року 98 мца сентября 3 дня похована при церкве преображенія Хрва отъ своихъ старшего Дмитра Скумина старосты менскаго маршалка его к. мсти у в. кн. лит. писаря замковъ волостеи украины а молодшаго Теодора Скумина воеводы Новгородскага старосты Городенскага, Олитскаго, Юрборскага и Нововольскаго» [2, с. 101] .

Скуміны-Тышкевічы - старажытны дваранскі род (герба Ляліва), які прыняў прозвішча ад трэцяга сына Каленіка Мішковіча Цішкі (Цімафея), што жыў у першай палове XV ст. Унук другога сына Цішкі Льва - Ян Тышкевіч, стараста Чарнобыльскі, меў сем дачок і двух сыноў. Яго сын Зміцер Скумін-Тышкевіч (маршалак ВКЛ, менскі стараста) быў бацькам чатырох сыноў. Разам са сваім другім сынам Тэадорам (Федарам) Скуміным-Тышкевічам ён фундаваў мармуровую дошку ў Дзікушскай царкве. Тэадор Скумін-Тышкевіч быў ў 1577 г. паслом ад караля Стэфана Баторыя ў Маскве. Потым прыняў удзел у вызваленні Полацку ад войскаў Івана Жахлівага.

Першапачаткова Тэадор Скумін-Тышкевіч выступаў супраць аб'яднання цэркваў. Але потым стаў прыхільнікам уніі [3, s. 173 - 184]. Мітрапаліт Макары ў сваёй «Гісторыі Рускай царквы» пісаў : «… і наваградскі ваявода Скумін-Тышкевіч, які настолькі раней быў супраць уніі, зараз прыняў яе і зрабіўся яе заступнікам» [4]. Дарэчы, апошнім з роду Скумінаў-Тышкевічаў быў Людвік Скумін-Тышкевіч († 1808), польны гетман ВКЛ, жанаты на пляменніцы апошняга караля Рэчы Паспалітай Канстанцыі Панятоўскай. Людвік валодаў маёнткам Гародна на Лідчыне [5, s. 122 - 139]. З яго смерцю галіна Скумінаў-Тышкевічаў спынілася.

Пасля скасавання уніі ў Дзікушскі прыход Літоўскай епархіі на месца, дзе раней працаваў святар Канеўскі, мітрапаліт Іосіф Сямашка ўладкаваў свайго бацьку, так сама Іосіфа Сямашку, які страціў месца святара ў Кіеўскай губерні. Пасля таго, як Іосіф Сямашка-бацька прыняў праваслаўе, ён быў высвечаны ў 1840 г. у Жыровічах на званне саборнага протаіерэя і ўзнагароджаны залатым наперсным крыжам. Сямашка-бацька разам з жонкай пераехаў на Лідчыну. Дзікушкі спадабаліся старым Сямашкам, і яны пражылі тут 15 гадоў, адсвяткавалі залатое вяселле і дажылі да 80-летняга веку. Сын-мітрапаліт наведваў іх адзін-два разы ў год [6, с. 419]. Усяго ў сям'і Сямашкаў было 5 сыноў і некалькі дачок, мітрапаліт Іосіф - малодшы сын.

Прэабражэнская каменная царква была пабудавана мясцовым абшарнікам Рафаілам Грабоўскім як уніяцкая і асвечана ў 1840 г. [7, с. 550]. Новая царква адразу пасля заканчэння будаўнічых прац часова была пакрытая саломай. 26 красавіка 1842 г. загарэлася карчма, размешчаная каля царквы. Пажар хутка перакінуўся на саламяны дах храма, у якім якраз у гэты час ішло богаслужэнне. Усе драўляныя часткі царквы згарэлі, выратавалі толькі царкоўнае начынне. На ўзнаўленне і ўпрыгожванне Дзікушскай царквы настаяцель зрабіў значныя ахвяраванні. Ён набыў 130 пудоў ліставога жалеза і пабудаваў новы бляшаны дах, збудаваў каменную званіцу і каменную агароджу вакол царквы. Акрамя таго, быў уладкаваны іканастас, на двух ярусах якога стаялі абразы апосталаў, прарокаў, Выратавальніка, Тайнай вячэры, а абраз Бога Айца быў прымацаваная да столі над прастолам. Стары Сямашка быў старанным і вельмі сумленным святаром. Ён шмат зрабіў для сваёй царквы і прыхаджан, быў добрым бацькам сваім дзецям [6, с. 419 - 420].

Ёсць меркаванне, што «именно от отца будущий митрополит воспылал любовью к России, православной вере и священничеству» [8, c. 14]. Але ж, вядома, што Сямашка-бацька адмоўна адносіўся да ліквідацыі уніі, а адзін з братоў мітрапаліта - гранічна адмоўна. Таму з'явілася жаданне разабрацца з гэтым пытаннем.

Хутка пасля смерці мітрапаліта Іосіфа Сямашкі протаіерэй А.Мацкевіч, у «благочинии» якога знаходзіўся прыход Паўлаўка, радзіма Сямашак (пад Кіевам), сабраў пісьменныя і вусныя ўспаміны аб гэтым родзе. Г.Я. Кіпрыяновіч у кнізе «Жизнь Иосифа Семашки, митрополита литовского и виленского…» прывёў гэтыя звесткі. З нагоды заўвагі архімандрыта Мадэста (потым архіепіскапа Валынскага) аб тым, што "бацька Іосіфа ахвотна прыняў праваслаўе», протаіерэй Мацкевіч пярэчыць :«Ведаўшы яго асабіста, і пры тым блізка, магу сцвярджаць толькі зваротнае: толькі пераехаўшы ў Літву ... ён стаў праваслаўным і то больш па назве». Далей Мацкевіч кажа, што «фанатызм і нянавісць да праваслаўя асабліва выказваў сын протаіерэя Сямашкі, святар Ян (Иоанн) Сямашка» (родны брат мітрапаліта) [6, с. 414 - 416]. Але аб браце мітрапаліта трохі ніжэй.

У 1827 - 1829 гг. стары святар «выпрабаваў шмат засмучэнняў». «Раўніцелі уніі» абражалі яго з-за сына і пагражалі пазбавіць права на богаслужэнне (ён служыў у асобным уніяцкім алтары ў Ілінецкім каталіцкім касцёле). Кіпрыяновіч піша, што бацька таксама падазраваў свайго сына ў схільнасці да «схізмы». І таму стары быў у захапленні, прачытаўшы ў 1828 г. у «Віленскім весніку», што адкрытая ў Жыровічах Літоўская семінарыя засталася ў «злучэнні з рымскай царквой», а не звернутая ў «схізму», як баяліся дбайныя ўніяты. Не зразумелы і фактар, па якім стары Сямашка пакінуў месца службы пры сваім алтары ў касцёле: «з-за непрыязнасці ксяндзоў, а можа быць і ў сілу новых, выдадзеных урадавых распараджэнняў». З гэтага факта, прыведзенага Г.Я.Кіпрыяновічам, можна дапусціць, што бацька галоўнага ліквідатара уніі быў пазбаўлены свайго паста з-за таго, што не адразу прыняў палітыкі сына. Стары не прыняў праваслаўнай абраднасці, якая ўводзілася ў той час ва уніяцкай царкве. Пасля страты месца ён падарыў сваю хату каля касцёла сыну-лекару Мікалаю і купіў іншы дом, насупраць старога, дзе зрабіў з кухні малельню, упрыгожыўшы яе абразамі. У гэтай малельні стары Сямашка правёў па уніяцкім абраду шлюб сваёй дачкі Алены. Па ўспамінах відавочнікаў, маладыя падчас вянчання стаялі па уніяцкаму абраду на каленах.

Ліквідацыя уніі была нечаканасцю для Сямашкі-бацькі. Па словах мітрапаліта Іосіфа, стары Сямашка «нічога не ведаў папярэдне» аб кіруючай ролі свайго сына ў гэтай справе і не спагадаў яму ў гэтым. Мітрапаліт у сваіх лістах да бацькі пераконваў яго ісці за сабой і прыняць праваслаўе. Ён даслаў свайму бацьку багатую рызу і падрызнік узамен лацінскага «габіта» (габіт - манаская рыза), які святар насіў да гэтага часу.

У пачатку 1840 г. стары святар, не маючы места працы, даў падпіску аб далучэнні да праваслаўя. Далей Сямашка-бацька старанна і добрасумленна служыў праваслаўным святаром на Лідчыне [6, с. 417 - 418]. Ён памёр 17 ліпеня 1856 г. (па старым стылі). Высокапастаўлены сын у гэты час быў у Маскве на каранаванні і ў пахаванні бацькі ўдзелу не прыняў. Святар Іосіф Сямашка быў пахаваны ў каменнай пячоры пад левым клірасам Дзікушскай царквы. Над магілай была прымацавана мармуровая пліта з надпісам: «Здесь покоится тело раба Божия протоиерея Иосифа Семашко. Родился 1776 г. 20 августа. Скончался 17 июля 1856 г.» [6, с. 422 - 423]. У 80-х гг. ХХ ст., калі царква стаяла закрытай, злодзеі разрабавалі пахаванне. Парэшткі засталіся на месцы, але каштоўныя, па меркаванню злачынцаў, рэчы былі выкрадзеныя.

Інакшай была справа з родным братам мітрапаліта Іосифа, святаром Янам Сямашкам. Аб сваім браце Ян Сямашка гаварыў так: «пракляты: ён і сябе ўтапіў, і народ загубіў». Калі аднойчы праваслаўны святар паказаў Яну партрэт яго знакамітага брата, «ён з шаленствам кінуў партрэт на падлогу і пры гуках пабітага шкла ўцёк». Паміраючы, Ян завяшчаў пахаваць сябе пры Іленецкім касцёле, і ксяндзы былі гатовы выканаць яго волю. Аднак праваслаўныя святары забралі цела нябожчыка і пахавалі пры праваслаўнай царкве, чаму мітрапаліт быў рады і даслаў ім за гэта грашовую ўзнагароду. Жонка Яна Сямашкі, дачка уніяцкага святара, каб пазбегнуць пераводу ў пануючую веру, перайшла ў рыма-каталіцтва [6, с. 8].

… Маркотная гісторыя падзелу сям'і верай...

Шмат цяжкасцяў перажыў прыход ў Дзікушках у ХХ ст., аднак у 1936 і ў 1956 гг. у храме рабіўся капітальны рамонт.

Прэабражэнскую царкву ў Дзікушках закрылі ў атэістычным 1961 г., і аж да 1998 г. яна паступова прыходзіла ў запусценне.

Са зменай дзяржаўнай палітыкі адносна рэлігіі і царквы ў Беларусі храм у Дзікушках аднавіў сваю дзейнасць. У 1999 г. над ім усталявалі новы купал з крыжам. Пасля доўгіх рамонтных прац, якія праводзіў настаяцель царквы а. Георгій Сеўрук, 10 кастрычніка 2009 г. храм быў пасвечаны архіепіскапам Наваградскім і Лідскім Гурыем.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Описание документов архива западнорусских униатских митрополитов. - Т. 2. - СПб., 1907.

2. Труды Виленского отделения Московского предварительного комитета по устройству в Вильне IX Археологического съезда. - Отдел II. - Вильна, 1893.

3. Niesiecki, K. Herbarz Polski / K. Niesiecki. Wyd. J.N. Bobrowicz. - T. 9. - Lipsk, 1842.

4. Макарий. История Русской церкви / Макарий. - Т. 5. - Отд. 1 [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.zhurnal.ru/magister/library/history/makary/mak5102.htm - Дата доступа: 30. 01. 2010.

5. Aftanazy, R. Dzieje rezydencji / R. Aftanazy. - T. 4. - Wroclaw, 1993.

6. Киприанович, Г. Я. Жизнь Иосифа Семашки, митрополита литовского и виленского, и воссоединение западно-русских униатов с православной церковью в 1839 году / Г. Я. Киприанович. - Вильна. 1893.

7. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами генерального штаба. Виленская губерния. - СПб., 1861.

8. Черепица, В.Н. Подвижники православия на Лидчине (XIX - середина XX в.) // Ліда і Лідчына: да 685-годдзя з дня заснавання горада / В.Н. Черепица. - Ліда. 2009. - С. 14 - 18.

Лаўрэш Леанід Лявонцевіч - краязнаўца.

УДК 271-055.2(476)

Т.Р. Маліноўская (Гродна), Н.А. Маліноўская-Франке (Мінск)

ГРОДЗЕНСКІ БРЫГІТСКІ КЛЯШТАР І НАЗАРЭТАНКІ (1790-я - 1930-я гг.)

Гродненский Бригитский монастырь и костел имеют многовековую историю. В статье на материале Гродно рассказывается о деятельности женского ордена назаретянок в 1790-е - 1930-е гг. История ордена представлена в многочисленных сюжетах повседневной жизни сестер.

Брыгітскі кляштар і касцёл Звеставання Панны Марыі ў Гродне знаходзіцца на перакрыжаванні сучасных вуліцаў К. Маркса і Маладзёжнай. У другой палове XVI ст. вуліца К. Маркса называлася Азёрскай (Езерскай) і выводзіла з Рынка на ўсходні гасцінец, які вёў да мястэчка Азёры, што і вызначыла назву вуліцы. У тыя часы вуліца была ў асноўным забудавана дамамі гродзенскіх рамеснікаў і цэхмайстраў [2, с. 33].

У XVIІ ст. сітуацыя на вуліцы змянілася: тут ужо мясціліся ў асноўным плацы вяльможных паноў, а напрыканцы вуліцы з'яўляюцца «placy ww panien Brygidek, na których domów dwa zabudawanych» [2, с. 192]. Акт фундацыі кляштара брыгітак у Гродне Аляксандры з Сабешына Весялоўскай - Вялікай Маршалковай Вялікага княства Літоўскага - датуецца 1642 г. [11, с. 1]. Фундацыю зацвердзіў кароль Уладыслаў IV 16 кастрычніка 1642 г. Менавіта фундуш А. Весялоўскай даў магчымасць пабудаваць кляштар. Кутны камень пад будаўніцтва кляштарнага комплексу быў закладзены яшчэ ў 1635 г. [12, с. 7].

Ордэн Св. Брыгіты - гэта закон Найсвяцейшага Збаўцы (Ordo Sanctae Brigittae, Ordo Sanctissimi Salvatoris), быў закладзены на поўдні Швецыі Брыгітай Шведскай каля 1346 г., і ўжо ў 1396 г. брыгіткі з'явіліся ў Гданьску, а ў 1426 г. Уладыслаў Ягайла ўфундаваў брыгітскі кляштар у Любліне.

Менавіта з Любліна ў 1634 г. прыбылі першыя сёстры-брыгіткі ў Гродна і пасяліліся напачатку ў драўляным лямусе [12, с. 16], у глыбіні вяліка плаца. У Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў Гродне захоўваецца «Рэестр маёмасці кляштара брыгітак» 1636 г., у якім пералічыны званы, літургічныя шаты, палатно, посуд, скрыні і зялёная шафа [5, с. 1-5].

Захаваныя ў гістарычным архіве ў Гродне касавыя кнігі ад канца XVIІІ ст. падаюць выдаткі касцёла, у тым ліку і на рамонт касцёла і кляштара [6, с. 9, 23]. Так, у 1791 г. мулярам, цеслярам і іх памочнікам выдавалася 14 злотых і 15 грошаў, што сведчыць пра невялікі аб'ём рамонтных прац і, ускосна, пра добры стан будынкаў пасля рамонту, які праводзіўся пасля пажару 1753 г. Дадаткова ў тым жа годзе было выдаткавана 54 злотыя на рамонт усіх вокнаў кляштара [6, с. 9, 23]. У 1798 г. было выдаткавана 8 злотых на замену шкла ў вокнах [6, с. 23 адв.]. Магчыма, пасля пажару 1753 г., які пашкодзіў кляштарны комплекс, быў праведзены ўжо значны рамонт, што дало магчымасць на працягу наступных больш як шасці дзесяцігоддзяў здзяйсняць толькі бягучыя рамонтныя работы.

Пасля пажару 1827 г. на комплексе праводзяцца не толькі рамонтныя работы, але і дабудоўваецца яшчэ адна частка кляштару з боку касцёла, якая замкнула кляштарны будынак і касцёл, утварыўшы прамавугольны ўнутраны падворак [11, с. 1].

У 1830 г. адбылася рэвізія кляштара і касцёла. У выніковым дакуменце нічога не гаворыцца пра неабходнасць нейкіх рамонтаў, што ўскосна сведчыць пра канчатковае завяршэнне працаў пасля пажару [7, с. 2]. Дакумент дадае новую інфармацыю, менавіта пра існаванне невялікага цвінтару каля касцёла, ў куце вуліц Брыгітская і Навікоўская (Маладзёжная).

Але ўжо праз 14 гадоў, у 1844 г., адбылася новая рэвізія касцёла і кляштара з боку губернскіх уладаў, у выніковым дакуменце якой пазначана, што кляштар пакрыты дахоўкай, над ім 22 коміны. Дах патрабуе рамонту. Дакумент адзначае наяўнасць трох склепаў пад кляштарам і, што цікава, дахоўкі на даху лямуса, які зараз пакрыты дранкай. Пералічаны гаспадарчыя пабудовы на тэрыторыі кляштара, мураваны дом садоўніка, а таксама бровар і кузня, вынесеныя за межы кляштарнага плаца [9, с. 3 адв.]. Бягучыя рамонты на комплексе ў 30-х гг. ХІХ ст. здзейснівалі стала працуючыя пры кляштары сталяр, муляр і слесар [8, с. 4].

Напрыканцы 1857 г. камісія, прызначаная губернскімі ўладамі, агледзела касцёл і кляштар брыгітак з нагоды вызначэння неабходных рамонтных работ. Камісія патрабавала «в самом монастыре переменить на место сгнивших две балки и две стропильные ноги, перекрыть черепичную крышу, починить в местах опавшую штукатурку и выбелить снаружи строение; в коридоре при костёле от двора, перекрыть совершенно ветхую железную крышу» [10, с. 2]. У гэтым жа калідоры пайшлі па муроўцы шчыліны, якія рэкамендавалася замацаваць жалезнымі звязкамі. Закрыстыя патрабавала замены крокваў і меднай бляхі. Рэкамендавалася зрабіць пад дахам закрыстыі люкарны для асвятлення паддаша і падачы свежага паветра, каб захаваць драўляныя звязкі. У памяшканні пральні зусім прагнілі кроквы і камісія патрабавала зрабіць новы дах з выкарыстаннем старой дахоўкі. Патрабаваўся рамонт муру з боку сучаснай вуліцы Маладзёжнай, паколькі ён трымаўся толькі за кошт контрфорсаў. Акт падпісаў архітэктурны памочнік Фардон і Гродзенскі дэкан [10, с. 16].

Звестак пра рэалізацыю рэкамендаванага рамонту ў архіўных дакументах няма, але катэгарычны характар акта дае падставы меркаваць, што рамонт павінен быў быць здзейсненым.

За ўдзел у «польском восстании» 1863 г. расійскія ўлады наклалі кантрыбуцыю на рымска-каталіцкае святарства. Гродзенскі брыгітскі кляштар, як кляштар І катэгорыі, павінен быў унесці ў казну 553 рублі, што з'яўлялася вялікай сумай [3, с. 2]. Для параўнання, увесь рамонт 1857 г., быў вызначаны ў каштарысе сумай каля 3000 рублёў.

Новыя выпрабаванні выпалі на брыгітак у 1885 г., калі пажар не толькі пашкодзіў будынкі, але спаліў старажытныя дакументы і кнігі кляштарнай бібліятэкі [13, с. 13].

Брыгітскі кляштар у Гродне існаваў да Першай сусветнай вайны. У 1913 г. у ім было яшчэ пяць сясцёр [1]. Можна меркаваць, што назарэтанкі, якія прыехалі ў гродзенскі брыгітскі кляштар па распараджэнню біскупа для нагляду за старымі брыгіткамі, узялі на сябе гаспадарчыя абавязкі яшчэ ў 1905 г., калі яны стварылі ў касцёле бабінец [11, с. 2]. Нефармальна ўся ўласнасць брыгітак перайшла да назарэтанак пасля смерці апошняй брыгіткі паміж 1914 і 1918 гг., але паколькі гэта адбылося ва ўмовах Расійскай імперыі, справу трымалі ў таямніцы, каб не страціць кляштар.

У 1923 г. уся ўласнасць сясцёр брыгітак рэскрыптам Кангрэгацыі ордэна была перададзена сёстрам назарэтанкам. Гродзенскі дэкан пацвердзіў гэтае рашэнне 26 жніўня 1924 г. [14, с. 1].

Удакументаваная перадача брыгітскага кляштара сёстрам назарэтанкам здзейснівалася праз старэйшую сястру назарэтанскага дома Маці Паўлу Гажыч, чыя актыўная грамадская, творчая і педагагічная дзейнасць у гродзенскім доме Найсвяцейшай сям'і з Назарэту была аддадзена службе Богу.

Дакументы і асабістыя рэчы першай старэйшай сястры гродзенскага назарэтанскага дома Маці Паўлы Гажыч, што захоўваюцца ў Правінцыйным архіве Варшаўскай правінцыі Згуртавання Сясцёр Найсвяцейшай сям'і з Назарэту, творы мастачкі Марыі Гажыч, якія захоўваюцца ў музеях Варшавы, Кракава і Познані, прыватных калекцыях Францыі, Германіі, Італіі і ЗША, а таксама ў гродзенскім касцёле Звеставання Панны Марыі, апавядаюць пра магутную асабовасць, выключную харызматычнасць і вялікі мастакоўскі талент Марыі Гажыч з дому Хшаноўскай, вядомай ад 1908 г., як Маці Паўла Гажыч. Народжаная ў 1860 г. у сям'і царскага чыноўніка высокага рангу Тадэвуша Хшаноўскага, чый маёнтак Сегянёўшчына мясціўся каля Ваўкавыску, адораная Марыя Хшаноўска ў 16 гадоў становіцца вучаніцай Войцэха Герсана, потым навучаецца ў Мюнхене і Парыжы, актыўна выстаўляецца па ўсёй Еўропе і ў ЗША. Яе творчасцю захапляецца Баляслаў Прус, яе настаўнік В. Герсан і мастацкія крытыкі. У 18 гадоў Марыя выходзіць замуж за Паўла Гажыча, чый маёнтак Тапаляны месціўся недалёка ад роднай Сегянёўшчыны.

У Нацыянальным Музеі ў Варшаве захоўваецца аўтапартрэт Марыі Гажыч, які дагэтуль у мастацтвазнаўчай літаратуры пазначаны знакам пытальніка, паколькі не было ўпэўненасці, ці намаляваная жанчына і ёсць Марыя Гажыч. Але фотаздымак сястры Паўлы, які быў зроблены ў дзень складання ёю вечных шлюбаў у Рыме, што захоўваецца ў архіве сясцёр назарэтанак у Варшаве, не пакідае ніякіх сумніваў - гэта «Аўтапартрэт» Марыі Гажыч.

У альбоме з архіва назарэтанак у Варшаве ёсць яшчэ два аўтапартрэты Гажыч, зробленыя ў малюнку ў 1893 і 1897 гг. Першы - гэта партрэт мастачкі ў капелюшы. Яе пастава, погляд і нават выразная тэхніка малюнку перадаюць упэўненасць мадэлі, яе веру ў свае магчымасці. Другі аўтапартрэт быў зроблены на Вігілію 1897 г. - у час, калі ўжо цяжка хварэў муж. Настрой малюнка зусім іншы, як іншым быў душэўны стан мастачкі - непакой, бязраднасць і нават страх перад нечым яшчэ не перажытым, невядомым, але і неадступным. Не хлусіць і аловак мастачкі - нярвовая лінія, а рука партрэтаванай бязрадна вынесена наперад.

Увесь час хваробы мужа з восені 1896 г. і да 1900 г. мастачка бязвыезна жыве ў родавым маёнтку мужа Тапаляны, пра што сведчаць подпісы пад замалёўкамі альбома мастачкі. У гэты час яна замалёўвала пераважна тое, што яе атачала: асобныя дрэвы, цяністыя прысады, партрэцікі вясковых дзяцей і тыпы беларускіх сялян. Часам яна выязджала ў недалёкія Манькавічы (рэзідэнцыя Радзівілаў), Бабічы, Давыд-Гарадок і Нясвіж. Да таго ж перыяду творчасці адносяцца два партрэты «Паляшук» і «Паляшучка», апошні выстаўляўся ў 1896 г. у варшаўскай «Захэнце» і быў станоўча адзначаны крытыкай .

Пасля смерці мужа Марыя Гажыч, якая выхоўвалася ў лаіцкай сям'і, перажывае духоўны пераварот. Яна становіцца не толькі практыкуючай каталічкай, але вырашае адыйсці ў кляштар. Вядомай, плённа працуючай і прызнанай мастачцы быў ужо 41 год. Адыходзячы ў кляштар, яна ўсе свае грошы і грошы, атрыманыя ад продажу маёнтка мужа Тапаляны, накіроўвае на рэстаўрацыю гродзенскага брыгітскага кляштара.

Назарэтанкі ўзгадваюць нязвыклую харызматычнасць Маці Паўлы, якая змагла спалучаць поўнае аддання рэлігійнае манаскае жыццё з актыўнай грамадскай і педагагічнай дзейнасцю.

Спачатку М. Гажыч пайшла ў закон французкіх аблятак, але жыццё ў гэтым законе ўнутрана не адпавядала яе чаканням і духоўныя пошукі прывялі яе ў Згуртаванне Сясцёр Найсвяцейшай Сям'і з Назарэту (Закон сясцёр назарэтанак). Яе рэлігійная фармацыя доўжылася карацей, чым звычайна. Пасля складання першых шлюбаў і атрымання імя Паўлы яна спачатку накіроўваецца на некалькі месяцаў на замену старэйшай сястры ў Вільню, а потым становіцца старэйшай сястрой ў новазаснаваным у 1908 г. доме навіцыяту назарэтанак у Гродне.

У 1908 г. у гродзенскім брыгітскім кляштары заставалася толькі некалькі старых сясцёр брыгітак, і тады арцыбіскуп Роп, каб уратаваць кляштар ад касацыі, стаў хадайнічаць перад ўладай і дамогся запрашэння сясцёр назарэтанак для дагляду за старымі сёстрамі. Такім чынам, назарэтанкі апынуліся ў Гродне, а Маці Паўла стала першай старэйшай сястрой у кляштары. Вялікі досвед з яе свецкага жыцця дапамагаў Маці Паўле ў наладжванні дзейнасці кляштара ў Гродне. Менавіта яна распачала тут культ Найсвяцейшага сэрца Езуса і намалявала першы абраз Сэрца, каля якога адпраўлялася чэрвеньскае набажэнства. Яна таксама дамаглася ад царскіх уладаў дазволу нашэння хабітаў.

Але акрамя наладжвання рэлігійнага жыцця ў кляштары Маці Паўла распачала актыўную грамадскую дзейнасць. Яна, не пытаючы дазволу ўладаў, арганізавала моладзевы хор, а таксама гурток для бедных дзяцей, а праз некалькі гадоў адчыніла інтэрнат для вучаніц расійскіх школ. За зачыненымі дзвярыма касцёла збіраліся розныя каталіцкія суполкі.

Падчас Першай сусветнай вайны, у 1916 г. Маці Паўла з дапамогай ксяндза Францішка Грынкевіча атрымала дазвол акупацыйных уладаў на адкрыццё жаночай гімназіі, якая першапачаткова размясцілася ў чатырох кляштарных пакоях - гэта была першая польская школа ў Гродне. Напрыканцы 1916 г. назарэтанская школа атрымала памяшканне былой рускай школы на вуліцы Ажэшкі (стары корпус універсітэта), у якім мясцілася да 1918 г. У школьным 1916/1917 г. у гімназіі навучалася 150 вучаніц, у наступным - 400, а яшчэ праз год - 500. У гімназіі выкладалі як сёстры, так і свецкія асобы.

Яшчэ раней, у 1908 г., назарэтанкі заснавалі ў Гродне ткацкую майстэрню, дзе навучалі дзяўчат вырабляць коўдры і кілімы. Майстэрня мясцілася ў невялікім дамочку па вуліцы Назарэтанскай. Падчас Першай Сусветнай вайны майстэрня перастала працаваць у сувязі з цяжкасцямі ў здабыванні сыравіны і аднавіла працу толькі ў 1932 г., але тады дзяўчаты займаліся не толькі ткацтвам, але і рукадзеллем і вырабам трыкатажа. Дзяўчаты навучаліся пад кіраўніцтвам с. Натанаэлы Кіткевіч, якая скончыла Кракаўскую школу дэкаратыўнага мастацтва і мастацкіх рамёстваў. Майстэрня дзейнічала да 1942 г.

Наколькі дазваляў Маці Паўле духоўны стан, яна ўключылася ў дзейнасць тайных асяродкаў польскай моладзі. Падчас Першай Сусветнай вайны выхаванкі гродзенскага Назарэту, пераапранутыя ў вясковае адзенне, былі сувязнымі ваенных акцый, пераносілі і хавалі зброю.

У Гродне Маці Паўла працягвала займацца жывапісам і рэстаўрацыяй старадаўніх абразоў. Толькі ў жывапісу Маці Паўлы змянілася тэматыка - цяпер яе цікавіў выключна сакральны жывапіс.

Сёння ў кляштары захоўваюцца 6 абразоў, напісаных Маці Паўлай (М. Гажыч) у Гродне з 1908 да 1919 г.: «Св. Юзаф-цясляр», «Св. Клеменс», «Езус - добры пастар», «Св. Пётр», «Маестат Марыі» і «Хоры анёлаў». У Варшаве захоўваецца яе абраз «Св. Тэкля».

Евангелістычна лаканічная кампазіцыя абраза «Св. Юзаф-цясляр» перадае вобраз святога за звыклай працай цесляра ў абстаноўцы простай малаасвечанай майстэрні. У цэнтры кампазіцыі - постаць св. Юзафа ў сіняй хламідзе, паверх якой накінуты карычневы плашч-пелерына. Увесь пакой выкананы ў мюнхенскім карычнева-залацістым таямнічым каларыце, таму постаць святога вылучаецца сінім колерам адзення. Асноўны колеравы рытм кампазіцыі - белы, як колер сівых валасоў і барады, які прыцягвае да засяроджанага на працы спакойнага твара, і белай лілеі справа ўнізе. Спакой, раўнавага і годнасць - асноўныя пачуцці, якія выклікае кампазіцыя, у якой асноўны настраёвы прасвятлёна-спакойны акорд стварае святло.

У гродзенскі перыяд Маці Паўла навучала жывапісу с. Карытас (Леанілу) Мікаш, якая нарадзілася ў 1888 г. ў Вільні, дзе вучылася малюнку і музыцы. У гродзенскім назарэтанскім доме, акрамя навучэння жывапісу ў Маці Паўлы, с. Карытас кіравала касцельным хорам і з 1917 г. выконвала функцыі кіраўніка гімназіі, у 1920 г. ад'ехала ў Рым і там пасля складання вечных шлюбаў амаль год навучалася жывапісу. Яе абраз «Св. Сям'я» захоўваецца зараз ў правінцыйным доме назарэтанак у Варшаве.

У Гродне Маці Паўла знаходзілася да 1919 г., пасля чаго яе накіравалі працаваць спачатку ў Люблін, а потым у Альбана. Сярод гродзенцаў Маці Паўла карысталася вялікай пашанай, яе празвалі «Гродзенскай Маці». На прыканцы жыцця, у 1932 г., Маці Паўла зноў вернецца ў свой гродзенскі Назарэт, каб тут правесці свае апошнія на гэтай зямлі гады. Памерла Маці Паўла ў Гродне ў 1934 г. і была пахавана на гродзенскіх каталіцкіх могілках.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Encyklopedia katolicka. - T. 2. - Lublin, 1986.

2. Писцовая книга Гродзенскай экономии. - Ч. 2. - Вильна, 1882.

3. НГАБ у г. Гродна. - Ф. 1. - Воп. 22. - Спр. 1496.

4. НГАБ у г. Гродна. - Ф. 14. - Воп. 1. - Спр. 16.

5. НГАБ у г. Гродна. - Ф. 1783. - Воп. 1. - Спр. 16.

6. НГАБ у г. Гродна. - Ф. 1783. - Воп. 1. - Спр. 101.

7. НГАБ у г. Гродна. - Ф. 1783. - Воп. 1. - Спр. 188.

8. НГАБ у г. Гродна. - Ф. 1783. - Воп. 1. - Спр. 219.

9. НГАБ у г. Гродна. - Ф. 1783. - Воп. 1. - Спр. 233.

10. НГАЛ. - Ф. 69. - Воп. 1. - Спр. 7561.

11. НГАЛ. - Ф. 694. - Воп. 5. - Спр. 830.

12. НГАЛ. - Ф. 694. - Воп. 5. - Спр. 835.

13. НГАЛ. - Ф. 694. - Воп. 5. - Спр. 847.

14. НГАЛ. - Ф. 694. - Воп. 5. - Спр. 847.

Маліноўская Тацяна Рыгораўна - старшы выкладчык Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы.

Маліноўская-Франке Наталля Аляксандраўна - аспірантка Акадэміі мастацтваў.

УДК 262.2(476)

К.В. Лаўрыненка (Віцебск)

ПАРАФІЯ ЎНЕБАЎЗЯЦЦЯ НАЙСВЯЦЕЙШАЙ ПАННЫ МАРЫІ Ў ВЁСЦЫ ПРАЗАРОКІ Ў XX ст.

В статье приводятся сведения о деятельности в XX в. костела и парафии Успения Пресвятой Девы Марии в деревне Прозороки (Витебская область).

Першы каталіцкі касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі ў Празароках быў пабудаваны ў 1698 г. па фундушу полацкага падкаморыя Юстына Шчыта. Годам раней, у 1697 г., празарокская парафія была аддадзена канвентуальным францысканцам. І будынак касцёла, і кляштар францысканцаў былі драўляныя. На пачатку XVIII ст. касцёл і кляштар верагодна згарэлі, паколькі ў 1721 г. смаленскі харужы Павел Корсак унёс фундуш на новы драўляны касцёл і кляштар. Пасля паўстання 1830 - 1831 гг., у 1832 г. кляштар быў ліквідаваны, і парафія была перададзена дыяцэзіяльным святарам. 14 жніўня 1892 г. у Празароках узнік пажар, які знішчыў касцёл, калакольню і плябанію. У 1896 г. Віленская рыма-каталіцкая кансісторыя дазволіла пабудову новага касцёла. Парафія ўзнікла 4 сакавіка 1897 г., а 12 жніўня 1899 г. пры закладцы фундаменту пад новы касцёл віленскі біскуп С. Звяровіч асвяціў краевугольны камень. Будаўніцтва касцёла пад кіраўніцтвам пробашча кс. Дамініка Друктэйна працягвалася з 1899 па 1907 гг. Восенню 1907 г. будаўніцтва касцёла было скончана, і 14 кастрычніка новы касцёл у Празароках быў асвечаны пад назвай Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі [1].

З 1921 г. празарокская парафія апынулася у складзе ІІ Рэчы Паспалітай. Як сведчаць схематызмы Віленскай архідыяцэзіі, у 1928 г. пробашчам парафіі быў ксёндз Вінцэнт Габшэвіч, а сама парафія налічвала 5297 чалавек [2, s. 47]. Па стану на 1932 г., акрамя пробашча Габшэвіча, у парафіі працаваў у якасці вікарыя ксёндз Францыск Брудняс [3, s. 55]. У 1936 г. у якасці вікарыя ўжо працаваў ксёндз Юзэф Аляхно [4, s. 56], а дадзеныя 1939 г. сведчаць, што яе пробашчам быў ксёндз Стэфан Астаневіч, у якасці школьнага катэхеты працаваў ксёндз Мікалай Тапер, а сама парафія налічвала ўжо 5536 чалавек [5, s. 57].

У 1939 г. пробашчам парафіі быў прызначаны ксёндз Чэслаў Матусевіч [6]. Ён здолеў перажыць нялёгкі час 1939 - 1944 гг. Адносна спакойным быў некаторы час пасля вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Так, мясцовыя ўлады прызначылі шасцярых мужчынаў, якія працавалі для касцёла, - падвозілі да яго пясок, парадкавалі могілкі. Можна сказаць, што ўлады лічыліся з патрэбамі Касцёла. Але працягвалася гэта вельмі кароткі час. Ужо ў 1947 г. ксёндз Матусевіч заплаціў падатку 919 рублёў пры суме даходу 6968 рублёў. А сама гаспадарка ксяндза складалася з 0,1 га пашні, 1 га сенакосу і 1 каровы [7]. Сам касцёл быў зарэгістраваны 13 ліпеня 1947 г., у той жа дзень быў зарэгістраваны ксёндз [8]. Але вельмі хутка ксёндз Матусевіч разам з арганістам Антонам Фабіянавічам Бейнаровічам, 1901 г. нараджэння, выехаў у Польшчу. Кароткі час у касцёле служыў ксёндз Ян Літвінскі, пробашч з блізкай вёскі Чарневічы. 2 студзеня 1948 г. ксёндз Антоні Зенкевіч, Глыбоцкі дзекан, прызначыў пробашчам у Празароцкі касцёл ксяндза Вікенція Варшу, а 29 студзеня кс. Варша атрымаў ад Упаўнаважанага рэгістрацыю [9]. Ужо ксяндзу Варшу прыйшлося спазнаць уціск уладаў. Да яго пачалі чапляцца ў розных дробязях, тым больш, што ксёндз неаднаразова прасіў у мясцовых уладаў, каб яму далі большы гарод, паколькі разам з ім пражывалі яго пляменнікі.

У 1950 г. ксяндза Варшу арыштавалі прадстаўнікі органаў МДБ. Адбылося гэта на пачатку красавіка, у Вялікі Чацвер. А 14 гадзіне ён адправіў Імшу Вячэры Панскай. Ужо падчас імшы у Празарокі прыехалі супрацоўнікі МДБ і чакалі, пакуль скончыцца служба, каб не арыштоўваць святара на вачах у людзей. Пасля імшы ксяндза выклікалі у сельсавет нібы для падпісання нейкіх папераў. Там і адбыўся арышт. Да іншага ўваходу падагналі варанок, у якім і вывезлі святара [10]. І пачаўся для кяндза Варшы яго крыжовы шлях. Па чарзе ён знаходзіўся ў турмах у Полацку, Віцебску, Смаленску. І нарэшце, у Маскве святару быў завочна вынесены прысуд - 25 гадоў лагераў [11, s. 620].

Аб арыште святара парафіяне даведаліся толькі праз суткі - на працягу гэтага часу супрацоўнікі МДБ не выпускалі з плябані яе жыхароў, каб тыя не паведамілі вяскоўцам. А 9 красавіка, на Вялікдзень, каля зачыненага касцёла сабралося каля 3000 чалавек, якія маліліся пад адкрытым небам. Пасля гэтага вернікі напісалі заяву на імя І. Сталіна з просьбай аб адкрыцці касцёла і прысылцы новага ксяндза. За дзень да святкавання Вялікадня прадстаўнік МДБ Сіроцін і старшыня сельсавета Ільін папярэдзілі арганіста Ваўжынца Язэпавіча Подрас, каб ніякіх збораў вернікаў не было. А паколькі арганіст сказаць такое не мог, таму ўвогуле падчас свята не выходзіў з хаты [12]. Праз тыдзень прадстаўнікі мясцовых уладаў запрасілі Франца Лавейку, перапісалі ўсю маёмасць, злажылі ў закрыстыю, ключы ад касцёла перадалі ў сельсавет. Пазней з касцёла выкінулі абразы, каб спаліць. Але частку абразоў вернікі выратавалі, захоўваючы ў сваіх хатах. Касцёл пераўтварылі ў зернесховішча.

Але вернікі працягвалі змагацца за свой касцёл. Яшчэ двойчы ў 1950-ыя гг. - у чэрвені і жніўні яны дасылалі заявы ў Мінск з просьбай адчыніць касцёл і даслаць святара [13]. Дзесьці ў 1951 ці 1952 г. кладаўшчык калгасу Шчарбіцкі не зачыніў касцёл на замок, чым адразу скарысталіся парафіяне. Яны вычысцілі касцёл, прыбралі, упрыгожылі алтар кветкамі і пачалі збірацца ўкасцёле на малітвы. Але аб гэтым хутка даведаліся ўлады, касцёл зноў быў зачынены [14].

У 1954 г. ксяндза Варшу вызвалілі з прычыны інваліднасці з лагеру. Пасля вызвалення ён зноў вярнуўся ў Празарокі, але паколькі паводле прысуду яму было забаронена вяртацца ў гэтыя мясціны, таму вярнуўся ён таемна, ноччу зышоў з поезду і спыніўся ў Кавалеўскага ў вёсцы Зябкі, якая знаходзілася недалёка ад Празарок. Хата ў Кавалеўскага была вялікая, але Варша жыў у самым крайнім пакоі, свету ў ім таксама не палілі, каб не было бачна, што там нехта жыве. Нягледзячы на неспрыяльныя варункі, святар працягваў патаемна душпастырскую дзейнасць, адпраўляў імшу, спавядаў і хрысціў. Але ў хуткім часе ксёндз Варша вымушаны быў пакінуць тэрыторыю парафіі, паколькі, нягледзячы на старанні вернікаў, Упаўнаважаны адмовіў святару ў рэгістрацыі.

Тым не менш, вернікі не гублялі надзеі. Напрыканцы 1950-х гг. дэлегацыя парафіянаў, сярод якіх былі Франц Лавейка, Адольф Баранчук, асабіста звярнулася да Упаўнаважанага з просьбай аб адкрыцці касцёла. Але заглянуўшы ў карту, Упаўнаважаны ўбачыў, што бліжэйшы касцёл знаходзіцца ў 18 км, у в. Задарожжа, і адмовіў, сказаўшы, што гэта зусім невялікая адлегласць [15].

11 мая 1960 г. касцёл у Празароках быў зняты з рэгістрацыі Саветам па справе рэлігійных культаў пры Савеце Міністраў СССР. У заключэнні аб стане касцёла ад 28 снежня 1959 г. Упаўнаважаны пісаў: "З 1948 і па 1959 год касцёл з'яўляецца бесхозным, малітоўныя сходы ў ім не праводзіліся больш за 10 гадоў, ад часу і кліматычнага ўздзеяння сваё прызначэнне як касцёл страціў" [16]. Такім чынам, вернікі празароцкай парафіі пазбавіліся нават надзеі на адкрыццё свайго касцёла. А самі вернікі празароцкай парафіі, застаўшыся без святара, наведвалі цяпер касцёл у в. Задарожжа, дзе з 1957 г. пробашчам быў ксёндз Люцыян Паўлік МІС. Ён неаднаразова прыязджаў з душпастырскай паслугай на тэрыторыю Празароцкай парафіі. Старшыня выканкама Празароцкага сельсавета скардзіўся, што у 1959 г. кс. Паўлік хрысціў дзяцей у хаце Т. у Празароках, а ў чэрвені 1960 г. спавядаў Д. [17]. Увесь пасляваенны час вернікі збіраліся на малітвы ў хатах. У вёсцы Касарова каля крыжа праводзіліся маёвыя набажэнствы.

У 1989 г. празароцкі касцёл быў вернуты вернікам. Дзякуючы намаганням парафіянаў і ксяндза Люцыяна Паўліка МІС, касцёл быў адноўлены і ў 1990 г. асвечаны. Пробашчам парафіі тады быў ксёндз Эугеніюш Гук, у 1991 - 1994 гг. - ксёндз Роберт Кшывіцкі, у 1994 - 1996 гг. - ксёндз Люцыян Паўлік МІС, з 1996 г. - ксёндз Роберт Акушка, затым ксёндз Марат Казлоўскі. З 2003 г. пробашчам парафіі з'яўляецца ксёндз Ежы Зыгмунтоўскі [18, с. 117]. У 2007 г. парафія ўрачыста адзначыла 100-годдзе пабудовы касцёла.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Гістарычная даведка, складеная старшым мастацтвазнаўцам У. Первышыным. − Мінск, 1989.

2. Catalogus Ecclesiarum et cleri archidioecesis Vilnensis pro anno Domini 1928. - Vilnae, 1928.

3. Catalogus Ecclesiarum et cleri archidioecesis Vilnensis pro anno Domini 1932. - Vilnae, 1932.

4. Catalogus Ecclesiarum et cleri archidioecesis Vilnensis pro anno Domini 1936. - Vilnae, 1936.

5. Catalogus Ecclesiarum et cleri archidioecesis Vilnensis pro anno Domini 1939. - Vilnae, 1939.

6. Дзяржаўны архіў Віцебскай вобласці. - Ф. 1439. - Воп. 3. - Спр. 104. - Арк. 14.

7. Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь. - Ф. 952. - Воп. 1. - Спр. 7. - Арк. 205.

8. Дзяржаўны архіў Віцебскай вобласці. - Ф. 1439. - Воп. 3. - Спр. 104. - Арк. 18.

9. Дзяржаўны архіў Віцебскай вобласці. - Ф. 1439. - Воп. 3. - Спр. 104. - Арк. 19 - 20.

10. Інтэрв'ю з І. І. К, 1932 г. нараджэння. Празарокі, 29.04. 2009.

11. Dzwonkowski, R. Leksykon duchowieństwa polskiego repreśionowanego w ZSRS 1939 - 1988 / R. Dzwonkowski. - Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2003.

12. Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь. - Ф. 952. - Воп. 1. - Спр. 19. - Арк. 42 - 44.

13. Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь. - Ф. 952. - Воп. 1. - Спр. 21. - Арк. 81; Спр. 30. - Арк. 74.

14. Інтэрв'ю з Т. Ф. Л., 1932 г. нараджэння. Празарокі, 29.04. 2009.

15. Тамсама

16. Дзяржаўны архіў Віцебскай вобласці. - Ф. 1439. - Воп. 3. - Спр. 104. - Арк. 21.

17. Дзяржаўны архіў Віцебскай вобласці. - Ф. 4029. - Воп. 1. - Спр.13. - Арк. 92.

18. Rzymskokatolicka decezja Witebska. Schematyzm diecezjalny. - Witebsk, 2004.

Лаўрыненка Кацярына Віктараўна - кандыдат гістарычных навук, дацэнт кафедры ўсеагульнай гісторыі і сусветнай культуры Віцебскага дзяржаўнага універсітэта імя П.М.Машэрава.

УДК УДК 2-67(476)

В.А. Панасюк (Гродна)

З ГІСТОРЫІ ВЁСКІ ПАРЭЧЧА ГРОДЗЕНСКАГА РАЁНА. РЭЛІГІЙНЫЯ УСТАНОВЫ ПАРЭЧЧА (XVII - XX ст.)

Статья представляет собой небольшой экскурс в историю деревни Поречье XVII-XX вв. и её культовых учреждений, основанный на документах и материалах Национального исторического архива Беларуси в г.Гродно.

Беларускі першадрукар, вучоны і асветнік эпохі адраджэння Францыск Скарына пісаў: «Люди, и где зародилися и ускормлены суть ..., к тому месту великую ласку имеють».

Вёска Парэчча вядома з 1660 г. як маёнтак гродзенскага віцэ-эканома I. Недзялкоўскага. З 1802 г. яна адносілася да Сабалянскай воласці Гродзенскага павета. 15 снежня 1862 г. на чыгуначнай магістралі Пецярбург-Варшава побач, з вёскай, была адкрыта станцыя Парэчча - самая першая на на тэрыторыі Беларусі чыгуначная станцыя. На гэтай станцыі ў канцы чэрвеня 1863 г. адбыўся бой мясцовых паўстанцаў з ротай салдат, накіраваных сюды віленскім генерал-губернатарам [9]. У канцы ХІХ ст. у Парэччы працавала народнае вучылішча. У 1900 г. жыхары пабудавалі новую драўляную царкву Казанскай Маці Божай замест згарэлай у 1846 г. Будынак стаяў на каменным падмурку і быў крыты бляхай [5].

У 1902 - 1905 гг. парэчскія сяляне-католікі хадайнічалі аб пабудове капліцы. Такую згоду Міністэрства ўнутраных спраў дало, быў складзены праект, аднак вырашылі замест капліцы ў цэнтры вёскі ўзвесці філіяльны касцёл, які і быў пабудаваны ў 1904 г. [4].

У 1920 - 1930-я гг. Парэчча з'яўлялася цэнтрам гміны Гродзенскага павета Беластокскага ваяводства. У ім было 1098 жыхароў, 202 дамы, гмінная ўправа, участак паліцыі. 3 15 студзеня 1940 г. Парэчча - цэнтр Парэчскага раёна, з 12 кастрычніка з гэтага ж года - цэнтр сельсавета, а з 25 лістапада 1940 г. - ускладзе Гродзенскага раёна. У час Вялікай Айчынай вайны мястэчка было акупіравана фашыстамі, яны стварылі тут лагер смерці і ў 1943 г. загубілі 234 чалавекі [9].

3 1957 г. Парэчча з'яўлялася цэнтрам калгаса «Радзіма». У 1978 г. тут заснавалі батанічны заказнік рэспубліканскага значэння. У 1998 г. у Парэччы налічвалася 2027 жыхароў, 633 двары, працавалі 2 лясніцтвы, рыбавяндлярны цэх, санаторый, 2 прафілакторыі, сярэдняя школа і 2 школы-інтэрнаты, Дом культуры, 2 бібліятэкі, дашкольная установа, бальніца, аптэка, аддзяленне сувязі, магазіны. У вёсцы ёсць таксама брацкая магіла савецкіх воінаў, што загінулі ў Вялікую Айчыную вайну. Захаваліся 2 помнікі архітэктуры: каталіцкі касцёл Маці Божай і праваслаўная царква Казанскай Маці Божай [9].

Царква, як гэта апісана ў гісторыка-дакументальнай хроніцы Гродзенскага раёна «Памяць» выглядала наступным чынам: « Будынак царквы прамавугольны ў плане гарызанталъна выцягнуты пад вальмавым дахам, у цэнтры якога надбудаваны чацверыковы зруб, з боку галоўнага фасада ўзвышаецца чатырохгранная шатровая званіца. У цэлым зрубную пабудову можна аднесці да звычайнай грамадзянскай. Адзіныя сімвалы культавай прыналежнасці - цыбулепадобныя галоўкі на круглых барабанах, ярусная пабудова апсіды, асноўнага зруба і званіцы, што і дае падставу аднесці архітэктуру царквы да неарускага стылю. Унутры храма вылучаны папярочны неф і вузкі бабінец, па баках якога былі размешчаны классы царкоўнапрыходскай школы» [1]. Касцёл выглядаў наступным чынам: «... цэнтралъны аб'ём касцёла з пяціграннай апсідай перасечаны папярочным трансептам. Усе зрубы накрыты рознавялікімі вальмавымі дахамі, над якімі ўзвышаюцца пяцъ чатырохгранных шатровых галовак на высокіх колонках. У пластыцы пакрыцця, шматграннасці крылаў трансепта адчуваецца ўплыў барока, у стралъчатай форме акон і шпілепадобных вежах - уплыў готыкі, алтары выкананы ў стылі неабарока» [1].

Міністр унутраных спраў у маі 1912 г. - снежні 1913 г. вырашыў пытанне ўзбуйнення касцёла. Гэтую працу даручылі выканаць ксяндзу Антонію Шымелюну [2].

У Дзяржаўнай установе «Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродна» захоўваюцца дакументы (яны адносяцца да катэгорыі асоба каштоўных) аб гісторыі Парэчча: прашэнні сялян аб дазволе на пабудову каталіцкай капліцы на ст. Парэчча за 1902 - 1905 гг., апісанне Парэчскага касцёла за 1909 г., дакументы за 1912 - 1913 гг. аб пашырэнні Парэчскага філіяльнага касцёла і ўтварэнні самастойнай парафіі, дакументы за 1914 г. аб адкрыцці яўрэйскага малітоўнага дома ў Парэччы, апісанне праваслаўнай царквы Казанскай Маці Божай у м. Парэчча, паслужныя спісы праваслаўных святароў і іх сем'яў за 1922 - 1924 гг. і інш.

З архіўных дакументаў мы даведваемся аб тым, што ў 1924 г. да Парэчскага прыхода належылі прыходскія школы: у м. Парэчча - Народная дзяржаўная 2-х класная школа, у в. Сабаляны - Народная дзяржаўная аднакласная школа, у Друскеніках - Народная дзяржаўная 2- класная школа [5].

У архіўных дакументах адзначана, што ў час вайны згарэўдом святара, і таму ён жыў у будынку царквы. Псаломшчык да 1923 г. жыў на прыватнай кватэры, а з 1924 г. - у памяшканні былой царкоўнапрыходскай школы. Вернікі былі дбалымі гаспадарамі, яны адрамантавалі старожку, пабудаваную з цягніковых шпалаў, а таксама два драўляныя хлявы. У ведамасці аб колькасці вернікаў Парэчскай царквы запісана, што да прыхода належылі г. Друскенікі, м. Парэчча, а таксама вёскі Калонія, Рыбніца, Пярэсельцы, Сабаляны і Прывалка. У 1922 г. у прыходзе было 490 вернікаў [5].

Апісанні царкоўнай маёмасці, прыходна-расходныя кнігі, царкоўныя метрычныя кнігі і іншыя дакументы згарэлі ў час Першай сусветнай вайны, таму святар з 1922 г. пачаў весці новыя кнігі. У адной з іх ёсць запіс аб царкоўных грошах, якія захоўваліся « в целости за ключем и печатию церковной: в свечном ящике, в ведении церковного старосты. В виду незначительности суммы ящик не опечатывается» [5].

3 Паслужных спіскаў мы даведаемся аб царкоўных служыцелях і іх сем'ях. Гэта святар Філімон Філімонавіч Бязюк, псаломшчык Іван Паўлавіч Арлоў, царкоўны стараста Іван Пятровіч Мойніч [5].

У архіўных дакументах захавалася інвентарнае апісанне Парэчскага касцёла за 1909 г.: « Поречский деревянный костёл на каменном фундаменте построен прихожанами в 1904 г. под названием Пресвятой Девы Марии. Покрыт он тесом, на крыше находится небольшая башня, покрытая цінковой жестью» [4]. На касцёльным даху - два крыжы, касцёл меў драўляную агароджу. Пры касцёле - драўляная званіца з крыжам, на якой прымацаваныя 2 званы - адзін 24 пуды, а другі - 1 пуд.

На касцёльных хорах - васьмігалосы арган, перароблены са старага Навадворскага аргана. Была пабудавана плебанія (жылы дом для ксяндза), «при доме светлое крыльцо. Пол в плебании деревянный, потолок двойной, две печи и одна кухонная лежанка. ... при плебании находится амбар, ... пол в нём деревянный, покрыт он соломой. Кроме того есть колодец с деревянным срубом» [4]. Недалёк ад касцёла знаходзіліся могілкі.

Аб адкрыцці яўрэйскага малельнага дома нагадалі нам архіўныя дакументы за 1914 г. 18 студзеня гэтага ж года жыхары Парэчча падпісалі " Общественный приговор" (больш за 30 подпісаў), у якім прасілі губернатара аб дазволе на адкрыццё школы. На той час у Парэччы пражывала 50 яўрэйскіх сем'яў, існавала ўжо каля трыццаці гадоў, якая з'яўлялася адначасова малельным домам. Губернатар таварыству адмовіў.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка Гродзенскага раёна. - Мінск, 1993.

2. НГАБ у г. Гродна. - Ф. 1. - Воп. 18. - Спр. 851, 1846.

3. НГАБ у г. Гродна. - Ф. 8. - Воп. 2. - Спр. 2051.

4. НГАБ у г. Гродна. - Ф. 886. - Воп. 1. - Спр. 491.

5. НГАБ у г. Гродна. - Ф. 1820. - Воп. 1. - Спр. 5.

6. Кулагін, А. М. Праваслаўныя храмы Беларусі / А. М. Кулагін. - Мінск, 2007.

7. Кулагін, А. М. Каталіцкія храмы Беларусі / А. М. Кулагін. - Мінск, 2008.

8. Slownik geograficzny Krolestwa Polskiego i innych krajow slowianskich. - T. 8.

9. Князева, В. Парэчча / В.Князева // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. Т. 5. - Мінск, 1999. - С. 426.

Панасюк Віталія Анатольеўна - магістр педагогікі і псіхалогіі, вядучы навуковы супрацоўнік Дзяржаўнай установы «Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Гродна».

УДК 271.2(476) (2000-2006)

О.В. Мацкевич (Гродно)

ПРАВОСЛАВНЫЕ ХРАМЫ И ПРИХОДЫ ГРОДНО В 2000 - 2006 гг.

Статья посвящена истории православных приходов города Гродно начала XXI века. Рассматривается деятельность известных представителей православной общественности города, развитие церковных братств. Уделено внимание архитектурным особенностям храмов.

Беларусь - страна давней и богатой православной культуры. Тут сложились самобытные, высокохудожественные традиции культового строительства. Архитектура храмов, как ни один другой памятник искусства, несет в себе отпечаток духовного наследия нации, свидетельствует о неисчерпаемом таланте, эстетическом мышлении народа.

В Гродно первые православные церкви были построены вскоре после основания города. Уже в конце XII века город украшали два каменных храма: Св. Бориса и Глеба на Коложе и Пречистенский собор (на месте нынешнего женского Рождество-Богородичного монастыря).

На протяжении 1999 - 2004 гг. настоятелем Борисо-Глебской церкви был отец Александр (Велисейчик). На вопрос о своих заслугах как настоятеля уникального храма отец Александр отвечает: «Я не могу приписывать себе заслуги. Работы по укреплению склона Коложи ведутся на государственные средства. Хорошо, что все сдвинулось с мертвой точки. За то время, когда я был настоятелем, сделано много. При мне продолжилось создание иконостаса церкви. Минским иконописцем Павлом Жаровым написана икона Коложской Божьей Матери. Этот образ творил чудеса и исцеления, а в ХХ веке утрачен. С помощью реставратора Владимира Кислого многие иконы восстановлены, некоторые из них попали в церковь необычными способами. Одну принес милиционер. Другие просто подкинули. Вернулись четыре иконы с дореволюционного иконостаса. В советское время он был посечен на дрова, а иконы сохранялись в музее истории религии. Каменный крест на кургане, сделанный Владимиром Пантелеевым, поставлен в память людей, которые похоронены здесь. Есть многое, что я могу вспомнить».

9 января 2004 г. пост настоятеля Борисо-Глебской церкви занял священник Владимир Борисевич. Ему помогают священник Андрей Бондаренко и диакон Михаил Перец.

Священник Андрей Бондаренко - музыкант, композитор, лауреат Государственной премии Республики Беларусь. Он - автор произведений «Симфония» для камерного оркестра, «Симфоническая поэма», ораторий и кантат, вокальных циклов, «Похвалы князю Владимиру» для солистов и хора. Творческим апофеозом молодого белорусского композитора стала опера «Князь Наваградскi», за которую отец Андрей получил Государственную премию.

Произведения гродненского священнослужителя исполняют хор Национальной телерадиокомпании под руководством народного артиста СССР Виктора Ровдо, мужской хор в честь иконы Божьей Матери Всех Скорбящих Радость и другие коллективы.

При Свято-Борисо-Глебском храме действует православное братство. Предпосылками его возникновения были встречи творческих людей в народной студии изобразительного искусства «Созвучие». По благословению епископа Гродненского и Волковысского Артемия подготовили устав, и 7 августа 2000 года официально родилось «православное Свято-Борисо-Глебское братство», духовником которого утвержден священник Андрей Бондаренко.

Основными задачами братства являются распространение духовной литературы, икон, видео- и аудиоматериалов; оказание посильной помощи нуждающимся; возрождение православного воспитания и образования, христианского отношения к труду, природе, людям; организация посильной практической миссионерской деятельности; организация и осуществление паломничеств к святым местам; практическое участие в делах милосердия, призыв к милосердию, миру, любви; сбор пожертвований на нужды церкви и братства.

В настоящее время братчики трудятся в воскресной школе при Свято-Борисо-Глебском храме; в женской консультации, детских домах, совместно с Владимирским братством в кинолекториях - в ЖЭСе, где проводятся молебны. Ведется работа с немощными одинокими и престарелыми христианами, ведется переписка с заключенными. Активно проявляют себя в благотворительных делах и учащиеся воскресной школы.

С 1992 года до своей смерти (24.11.2004 г.) настоятелем Свято-Покровского кафедрального собора в г. Гродно был отец Геннадий (Яблонский). В 2000 году за ревностное служение Церкви и в связи со 100-летием Гродненской епархии он награжден Святейшим Патриархатом Московским и всея Руси Алексием II орденом Русской Православной Церкви святого благоверного князя Даниила Московского II степени. Преемником отца Геннадия стал отец Александр (Ноздрин). В 2000 - 2005 гг. был произведен внешний ремонт храма и начат внутренний. В 2006 г. в соборе открыли галерею новомученников. Столетний храм переживает капитальный ремонт, вероятно, самый масштабный за все время своего существования. В 2006 году на 84-м году жизни скончался священник Свято-Покровского собора отец Павел (Ляшко), который занимал должность духовника Гродненской епархии, что определяло его высокий статус в религиозных кругах.

Настоятелем Свято-Владимирской церкви в 1995 - 2004 гг. был священник Александр Романчук. С 9 января 2004 г. этот пост занимает отец Александр ( Велисейчик). С 1993 г. при церкви действует братство, в задачи которого входит внесение духа православия в белорусскую культуру, проповедь, возрождение православного воспитания, национального и религиозного самосознания белорусского народа. Братья и сестры трудятся, ухаживая за больными и престарелыми, многодетными семьями, в Доме ребенка, проводят занятия в церковной школе, выпускают приходской листок, организуют паломничества по святым местам, помогают при богослужениях. Одно из послушаний братчиков - забота о престарелых людях из Дома ветеранов, который расположен по улице Фомичева.

При Свято-Владимирской церкви действует библиотека. Она возникла по благословению настоятеля храма отца Александра (Романчука) и сразу завоевала популярность среди прихожан. Книги жертвовали прихожане, священники и даже преосвященнейший Артемий, епископ Гродненский и Волковысский, неоднократно передавал в братскую библиотеку ценные книги. В 2004 г. книжный фонд состоял из 1895 экземпляров, а в 2006 г. - 3180 экземпляров.

Каменная церковь преподобной Марфы на православном кладбище в Гродно построена в 1849 г. на средства бывшего архиепископа Иркутского, а потом Ярославского Нила ради погребения здесь его матери Марфы Носковичевой.

В советское время Свято-Марфинская церковь была закрыта, в ней разместилась мастерская по ремонту могильных памятников; территория вокруг храма превратилась в свалку. Благодаря просьбам верующих в 1990 - 1991 гг. на средства Свято-Покровского собора фирмой «Декор» произведены реставрационные работы в Свято-Марфинской церкви и вскоре в ней возобновились богослужения. Регулярно приводятся в порядок и могилы вокруг церкви. К сожалению, неоднократно церковь сталкивалась с алчностью преступников (кражи 1992, 1995, 2005 гг.).

С 1990 г. настоятелем Свято-Марфинского храма является протоиерей Илья Комков. В штат работников, кроме настоятеля, входит священник. При храме действуют хор и воскресная школа для детей.

11 сентября 1997 г. на месте будущей церкви в честь усекновения Иоанна Крестителя состоялся первый молебен при участии отца Владимира Дороша, настоятеля Скорбященской церкви г. Друскининкая протоиерея Владимира Синицина и множества верующих. Весной 1998 . была построена деревянная часовня, в которой совершаются богослужения. Настоятелем сейчас является отец Александр Железный. Также совершает богослужения и входит в церковный штат священник Петр Калиновский. При общине действует воскресная школа для детей и профессиональный хор, который является постоянным участником фестиваля православных песнопений Гродненской епархии. Идет строительство храма, стредства на которое на 95% состоят из пожертвований. Этот храм станет местом поминовения гродненцами всех земляков, павших в Афганистане, Сирии, Египте и в других уголках земли. Здесь станут чтить память тех, кто отдал свои жизни в годы мировых войн, в многочисленных военных конфликтах последнего столетия, тех, кто погиб на армейской службе в мирное время.

Женский монастырь Рождества Пресвятой Богородицы был закрыт в 1960 г., его собственность экспроприировала городская власть. Всех монахинь выслали в Жировицы, а в здание монастырского храма перебралось местное ДОСААФ. Храм был превращен в гараж и авторемонтную мастерскую.

Спустя 32 года, в 1992 г., в праздник иконы Богоматери «Боголюбския» состоялось первое после столь длительного перерыва богослужение в храме Рождества Пресвятой Богородицы. Его совершил и возглавил митрополит Минский и Слуцкий, Патриарший экзарх всея Беларуси высокопреосвященнейший Филарет. 1 июля 1993 г. монастырю возвратили главный храм, а на протяжении 1992 - 1995 гг. - все монастырские корпуса.

С того времени настоятельницей монастыря является игумения Гавриила. Основной целью деятельности монастыря она считает «духовное делание себя, борьбу со своими страстями, привычками. Одно время помогали лидскому детскому дому, устраивали летние детские лагеря на нашей территории. Дети из гродненского интерната посещают воскресную школу. В больницах причащаем больных. Собираем пожертвования для малоимущихльницах причащаем больных.сещают воскресную школу. в исала ут, а так как не была комсомолкой, дорога в высшее учебное заведени».

Церковь во имя Собора Всех Белорусских Святых возводится в микрорайоне Вишневец. Настоятелем храма назначен отец Анатолий (Ненартович). 1 апреля 2001 г. состоялось освящение временного храма, который представлял собой простой железнодорожный вагончик. В 2005 г. освящена нижняя церковь и в ней ведутся службы. Вагончик же передан новостроящемуся храму Богоявления Господне в Щучине. Основной проблемой общины являлось то, что храм облагался налогом на строительство. Община неоднократно ходатайствовала перед городскими властями об освобождения от налога.

На базе прихода существуют катехизические курсы для взрослых, а также действует воскресная школа для детей. При храме организован профессиональный хор, который неоднократно становился дипломантом Фестиваля православных песнопений Гродненской епархии и в 2003 г. участвовал в VII Международном фестивале православных песнопений.

На базе прихода организовано сестричество в честь Святых мучениц Веры, Надежды, Любови и их матери Софьи. Главной целью сестричества является распространение православной веры и социально-христианское служение, а также организация паломничеств в Почаевскую и Киево-Печерскую Лавры, Троице-Сергиеву Лавру, Полоцк и Жировичский монастырь. Также действует молодежное братство в честь Святого преподобномученника Серафима Жировичского, которое помогает в организации Крестных ходов и в сборе пожертвований на строительство храма.

Кроме того, в 2000 - 2005 гг. в городском поселке Зарица велись работы по строительству храма в честь Святого преподобномученника Афанасия Брестского; на пересечении улиц Советских Пограничников и Поповича - церкви в честь иконы Божьей Матери «Взыскание погибших»; в районе улицы Лиможа - храма в честь Рождества Христова. 16 июня 2005 г. было получено разрешение на строительство храма в центре жилого микрорайона Девятовка.

Список источников и литературы

1. Болотевич, К. Создатель видеосалона-православное братство / К.Болотевич // Гродненская правда. - 2000. - 22 января. - С. 8.

2. Дорош, Н.И. История епархии - это часть истории Гродненщины / Н.И.Дорош // Гродненская правда. - 1999. - 18 декабря. - С. 4.

3. Дорош, Н.И. Преподобная Марфа / Н.И.Дорош // Гродненская правда. - 1992. - 29 сентября. - С. 4.

4. Иваницкий, М. В честь Крестителя Иоанна / М.Иваницкий // Церковное слово. - 1997. - № 10. - С. 3.

5. Лябецкi, У. У свята Усiх Беларускiх Святых / У. Лябецкi // Гродненские епархиальные ведомости. - 1999. - № 7. - С. 2.

6. Мишин, М. Здесь будет храм /М. Мишин // Инфобиржа (Гродно). - 1997. - 26 сентября. - С. 8.

7. Охотницкий, Н. Павильон? Библиотека? Часовня? / Н. Охотницкий // Гродненские епархиальные ведомости. - 1998. - № 11. - С. 8.

8. Пальчевский, Г. Крестный ход / Г.Пальчевский // Во славу Родины. - 2005. - 6 апраля. - С. 2.

9. Сiневiч, А. Крыжовы ход праклаў дарогу да новага храма /А.Сiневiч // Пагоня (Гродна). - 1999. - 1 июля. - С. 4.

10. Тарашкевiч, А. У Каложскай царкве новы святар /А.Тарашкевiч // Пагоня (Гродна). - 1999. - 13 красавіка. - С. 1.

11. Тусевич, Е. Храм строится всем миром / Е.Тусевич // Гродненская правда. - 1998. - 21 красавіка. - С. 1.

12. Тусевич, Е. И минует нас лихолетье…. / Е.Тусевич // Гродненская правда. - 2000. - 9 лiстапада. - С.1.

13. Федаровiч, Г. Свята-Уладзiмiрская царква справiла 100-годдзе / Г.Федаровiч // Гродненская правда. - 1996. - 1 жніўня. - С. 1.

14. Чаровская, К. Стройка веков / К.Чаровская // Беларусь сегодня. - 2006. - 20 апреля. - С. 9.

15. Черепица, В.Н. Строительство Храма или покаяние за пренебрежение к духовному наследию / В.Н.Черепица // Гродненские епархиальные ведомости. -1997. - № 10. - С. 8.

16. Шостко, Т. Свято-Владимирское братство / Т.Шостко // Гродненские епархиальные ведомости. - 1997. - № 7. - С. 11.

Мацкевич Ольга Викторовна - выпускница факультета истории и социологии Гродненского государственного университета имени Янки Купалы.

УДК 271.2(476):2-9

А.К. Шидловский (Гродно)

ИЗ ИСТОРИИ СВЯТО-ПЕТРОПАВЛОВСКОЙ ЦЕРКВИ г. КОБРИНА

Статья посвящена истории кобринской Петропавловской церкви. Впервые публикуются архивные материалы, которые описывают сбор средств на строительство церкви, конфликт 1870 г. вт связи с посещением православными верующими католического костела. В статье нашли отражение основные вехи истории прихода и храма - перестройка в 1862 - 1864 гг., перенос на новое место в 1913 г., возрождение с начала 90-х гг. XX века.

Петровская церковь впервые упоминается под 1465 г. [3, с. 462]. Кобринская княгиня Ульяна Семеновна подарила тогда храму в городе землю с людьми. Церковь, вероятно, была построена одновременно с основанием города. В XIX веке встречается два разных названия церкви: Петровская и Петропавловская. Последнее закрепляется, престольный праздник отмечается в день святых Петра и Павла 29 июня (12 июля по новому стилю).

Ревизия 1563 г. называет Петровскую церковь замковой, что свидетельствует о расположении её в центре города Кобрина [4, с. 27]. Первоначально церковь находилась на южной окраине Рыночной площади, где сейчас расположен сквер имени А. И. Морозова.

Когда в 1796 г. и 1800 г. в городе проживал знаменитый русский полководец А. В. Суворов, он ежедневно ходил в храм. Вот что об этом пишет Павел Бобровский: «Во время поста ежедневно ходил в церковь, пел на клиросе, читал громко апостола, молился в землю и соблюдал все церковные обряды» [2, с. 927].

Архивные материалы свидетельствуют о том, что в 1846 г. церковь уже «крайне нуждалась в починке». Кобринский благочинный священник Петр Шостаковский в докладе Литовской духовной консистории сообщает, что земский исправник взыскивает с прихожан деньги на ремонт храма, но из-за неурожая этот процесс идет очень медленно, не собрано и 100 серебряных рублей. Консистория решила «просить гродненское губернское правление … распорядиться о немедленной починке кобринской Петропавловской церкви» [7, л. 5].

Однако начало ремонта храма многократно откладывалось. Гродненский гражданский губернатор предложил помещикам составить проект ремонта храма и разделить расходы на починку между своими крестьянами. В связи с этим 11 сентября 1850 г. уездный предводитель дворянства, кавалер Дзеконский пригласил на совещание группу помещиков, владельцев крестьян, приписанных к приходу Петропавловской церкви.

Памещики осмотрели церковь и подали прошение на имя предводителя дворянства: «По осмотру таковой церкви найдено нами, что она совершенно старая, ветхая, согнившая и грозит даже опасностью, словом нет способа её починить, а следовало бы совершенно все делать наново, и за разобранием оной нельзя даже ожидать хоть в части удобных к чему материалов. Что на сооружение новой церкви нужно значительного капитала, и по соразмерности прихода вышло бы на душу по несколько десять рублей. Что крестьяне при уплате податей и исполнении рекрутской, а тоже прочих повинностей не в состоянии этого никак исполнить и не имеют к тому малейших способов» [7, л. 83]. Таким образом, состояние церкви требовало не просто ремонта, а строительства нового храма, на что требовалась значительная денежная сумма. Помещики же просили не взыскивать с их крестьян эти деньги ввиду их крайней бедности.

И далее в прошении указывалось: «Что церковь эта расположена есть в самом уездном городе Кобрине, и к ней в значительном числе принадлежат мещане и казенные крестьяне ведомства Палаты государственных имуществ. Что проект 1842 года месяца июля 20 дня издан только для обеспечения сельского духовенства, как же эта церковь находится в самом городе, а потому крестьяне из селений не могут по сему высочайше утвержденному проекту быть принуждаемы к каким-либо налогам. Что на основании сего высочайшего повеления помещичьи крестьяне, приписанные к церквям в казенных имениях, освобождены от уплаты падающего по раскладке соразмерно душам сбора на оные, а только предоставлено приглашать их к добровольным пожертвованиям» [7, л. 83].

Помещики Кобринского уезда сослались на законодательный акт 1842 г. и устранились от сбора средств на строительство церкви. К тому же они заявили, что финансирование должно происходить из церковно-строительного капитала, и таковой имеется [7, л. 83].

И еще один аргумент для устранения от финансирования прозвучал в прошении: «При чем долгом считаем доложить, ни постройка ни починка кобринской Петропавловской церкви, по мнению нашему, вовсе не нужна,… потому, что в том же самом городе Кобрине есть новая, отличная, довольно просторная церковь Никольская, к которой не имеется ни прихода, ни священника, а только иногда из других церквей священники сами собой отправляют в оной Богослужения, а потому не благоугодно бы было правительству назначить в ней приход и священника Петропавловской церкви, чем и исполнится предстоящая надобность, и не нужно будет употреблять на сооружение новой церкви церковно-строительного капитала». Подписали прошение помещики из Девяток, Легат, Сельца и Залесья: Павел Павловский, Иван Долобовский, Хелена Долобовская, Константин Цытович, майор Гончаровский и др. [7, л. 84].

Поскольку вопрос не был решен, а церковь находилась в угрожающем состоянии, то в 1857 г. по приказу Литовской духовной консистории Петропавловскую церковь запечатали [7, л. 196]. В это время (с 1852 г. и до закрытия храма) настоятелем являлся протоиерей Петр Левицкий, который получил сюда назначение по окончании Киевской Духовной Академии [1].

В рапорте священника Петропавловской церкви Павла Петровского за начало 1860 г. сообщается, что «к починке и не думается приступать». «Прихожане крайне ропщут и жалуются, что внесли следуемые с них на починку церкви деньги в канцелярию предводителя дворянства и (к стыду целого света) не имеют своей церкви, тем более, что эта святыня, по причине своей древности и ущемления во время бывшего в городе Кобрине пожара, возбуждает к себе глубокое благоговение всех здешних жителей и исповедания римского. (Из числа сих), помещик имения Девяток господин Осип Верещака ему (священнику Петровскому) говорил лично, что принял бы на себя труд заняться постройкою сей церкви, не из подряда, а хозяйственным способом, лишь бы был прислан ему план на постройку оной и сложенные прихожанами деньги» [7, л. 196 - 197].

В 1862 - 1864 г. на том месте, где располагался храм, и частично из останков ветхой церкви стараниями прихожан и местного клира на их собственные средства была построена новая церковь. Возведенная по проекту архитектора Венденбаума святыня значительно отличалась от прежнего храма [3, с. 462]. Старая церковь была более аскетична, на крыше возвышались два небольших купола. Колокольня находилась отдельно. В новый храм был назначен отец Павел Петровский. 28 ноября 1864 г. нововыстроенный деревянный храм освятили в честь святых апостолов Петра и Павла [1].

В начале 1870 г. в Кобрине случился скандал. Некоторые православные прихожане Соборной и Петропавловской церквей после окончания утреннего богослужения ходили в римско-католический костел. Об этом донесли гродненскому губернатору, а он обратился к брестскому епископу Игнатию. Кобринский благочинный провел вразумительные беседы с православными, которые посещали кроме церкви ещё и костел. Один из мещан, Осип Самойлович, за упорство в посещении костела, по представлению благочинного был снят с занимаемой должности в городской думе. Православные объясняли своё посещение костела любопытством и желанием посмотреть на уездную аристократию, так как в костел съезжались помещики большей части уезда. Чтобы прекратить посещение православными костела уездное полицейское управление обязало нарушителей спокойствия подписками не ходить в костел [5, л. 5].

Казалось бы, после такого резонанса подобное не повторится, но уже в сентябре 1870 г. на стол гродненского губернатора легли сведения о новых случаях посещения кобринского костела православными. Начальник жандармского управления отмечал, что, несмотря на обязательство подписками, некоторые лица почти постоянно бывают в костеле [6, л. 2 - 3]. Проблема оказалась более глубокой, чем казалось на первый взгляд.

В 1880 г. в городе Кобрине было 3749 православных верующих (учитывая 2295 человек регулярных войск) [8, л. 65 - 66]. В 1887 г. настоятелем прихода стал Константин Михайловский [1].

В храме находился образ Покрова Божьей Матери, сооруженный прихожанами в благодарность Господу и Пречистой Деве за чудесное спасение храма во время пожара 14 октября 1896 г., когда возле церкви сгорело 35 домов. Тогда ветер, поменяв неожиданно направление, отклонил неминуемую опасность от самой церкви [1].

В 1900 г. в России широко отмечалось столетие со дня смерти А. В. Суворова. В Кобрине также организовали комитет почитания памяти полководца. Предполагалось на месте Петропавловской церкви построить храм-памятник Петро-Павловско-Суворовский. Пожертвования на эту цель поступали от воинских частей, а также со всей страны и из-за рубежа. Военное ведомство выделило около тысячи пудов меди, а Брестская крепость подарила образа художника В. Васнецова. Однако последовавшие вскоре события Первой мировой войны помешали осуществлению проекта [1].

В 1913 г. Петропавловская церковь была перенесена на улицу Пинскую, на кладбище [3, с. 462]. Для перемещения церкви ее поставили на бревна и так катили по улице. Снято было лишь внутреннее убранство и иные детали декора. В 1921- 1939 гг. храм продолжал работать. Священнослужителями Петропавловской церкви тогда были протоиерей Алексей Русецкий, с 1931 по 1937 год упоминаются протоиереи Владимир и Александр Самойлович, протоирей Феодор Ивацевич и священник Михаил Смирнов [1].

Петропавловская церковь после закрытия в 1960-е гг. трех православных храмов города, осталась единственной, где не прекращались богослужения. Настоятелями в эти тяжелые времена были протоиереи Евгений Парфенюк и Александр Лесик. Интересен и такой факт, что храм вместе с православными верующими также посещали и католики.

В 1989 г. реставрировали памятники на кладбище у церкви. Сама Петропавловская церковь была перестроена. К ней пристроили кристильню, построили новую сторожку. Церковь смогла сохранить свои иконы и другие старинные церковные атрибуты.

Сохранились иконы XVIII - XIX веков: «Божья Матерь с младенцем» (копия картины Дж. Белини), «Спас Пантакратор», десять икон на тему мук Христовых, «Апостолы Петр и Павел» и др. [3, с. 463].

В настоящее время настоятелем храма является священник Александр Концевич, в число клириков храма входит священник Сергей Кислюк.

Петропавловская церковь в 2009 г. отмечает 145 лет со дня освящения. Но история её более богатая. С 1465 по 2009 год произошло много событий, которые всё же не привели к забвению, но к возрождению духовности и веры среди людей. На страницах истории хранится память об испытаниях, которые преодолевались и свидетельствовали о глубокой вере народа.

Список источников и литературы

1. Концевич Александр, священник. Свято-Петропавловская церковь города Кобрина // священник Александр Концевич. - Рукопись.

2. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами генерального штаба. Гродненская губерния: в 2 ч. / составил П. Бобровский. - СПб.: Типография И. Огризко, 1863. - Ч. 2. - 1074 с.

3. Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Кобрынскага раёна. - Мінск: БЕЛТА, 2002. - 624 с.

4. Сапега, Д. Ревизия Кобринской экономии с присовокуплением актов Браславского земского суда / Д. Сапега. - Вильно: Типография А. Г. Сыркина, 1876.

5. О посещении жителей г. Кобрина православного исповедания римско-католических костелов // Национальный исторический архив Беларуси в г. Гродно (НИАБ в г. Гродно). - Ф. 1. - Оп. 6. - Д. 2357. - 14 л.

6. Переписка с кобринским исправником о лицах православного исповедания, посещающих часто римско-католические костелы // НИАБ в г. Гродно. - Ф. 1. - Оп. 6. - Д. 2384. - 7 л.

7. О сборе с прихожан Петропавловской православной церкви денег на её ремонт // НИАБ в г. Гродно. - Ф. 2. - Оп. 11. - Д. 1304. - 206 л.

8. Таблица и ведомости уездных исправников, приставов и др. со статистическими сведениями для составления приложений к отчету Гродненской губернии за 1880 г. - 1881 г. // НИАБ в г. Гродно. - Ф. 14. - Оп. 1. - Д. 2429. - 118 л.

Шидловский Антон Казимирович - студент факультета истории и социологии, Гродненский государственный университет имени Янки Купалы.

УДК 27-662.3(476)

Ю.А. Авдей (Гродно)

БЛАГОТВОРИТЕЛЬНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ КАТОЛИЧЕСКОГО ОБЩЕСТВА «КАРИТАС» В ГРОДНО

Деятельность католического общества «Каритас» играет заметную роль в общественной и культурной жизни Гродно. Эта организация на протяжении десятилетий оказывает благотворительную помощь жителям города. В статье рассматриваются структура и основные направления деятельности общества.

С самого начала существования церкви одним из основных направлений, наряду с таинствами и проповедью, была благотворительность. Это понятие обозначает помощь нуждающимся (отдельным людям или группе лиц) со стороны церкви, частных лиц, общественных организаций, государственных учреждений.

Слово «Каритас» (Caritas) дословно с латыни переводится как «милосердная любовь», по существу обозначает служение человека человеку и включает всю деятельность, которая выполняется для другого. Создан был «Каритас» в 1897 году Л. Вертманом в городе Франкбург, как общественный Союз Каритас (Caritasverband), которому должны были подчинятся епархиальные союзы. Целью создания такой организации была помощь нуждающимся. Интеграционные действия с Австрией привели к появлению в 1900 году Katholishe Wohltatigkeits komitte fur Osterreich, а уже в 1910 году в США был организован Nation Conference of Catholic charities. На международном уровне была образована Caritas Catolica в 1924 году. В Ватикане в 1951 году появилось объединение Caritas Internationalis, которая сегодня включает в себя национальные организации «Каритас» во всем мире. Согласно статусу, Международный «Каритас» помогает своим членам в «расширении и несении милосердия и социальной справедливости во всем мире» [6, с. 5].

Сегодня «Каритас» в Беларуси - это организация, осуществляющая и направляющая благотворительную деятельность во всех четырех епархиях: Минско-Могилевской, Витебской, Гродненской, Пинской. Каждая епархия имеет центральное бюро и филиалы, которые появились на базе некоторых приходов. Католическое общество действует на основании утвержденного статута. Президентом каждой епархиальной структуры является епископ-ординарий. Практической деятельностью руководит директор совместно с сотрудниками бюро.

Любой епархиальный «Каритас» ведет свою работу по трем основным направлениям.

1. Принятие и распределение гуманитарной помощи среди учреждений: медицинских, образовательных, социальных, пенитенциарных, так же среди частных лиц: одиноких людей, многодетных семей, малообеспеченных людей, чей прожиточный минимум ниже среднего по стране. Среди стран, отравляющих грузы, - Австрия, Польша, Дания, Ирландия, Германия и другие.

2. Организация детского отдыха в стране и зарубежом. Ежегодно несколько тысяч детей проходят по этой программе. В основном это дети-сироты, инвалиды, из многодетных и малообеспеченных семей.

3. Открытие благотворительных столовых для бездомных людей, многодетных, малообеспеченных семей, престарелых и одиноких граждан. Такие столовые открыты в Минске, Барановичах, Полоцке, Витебске, Гродно, Гомеле [6, с.7].

Как появился «Каритас» в Гродно? В 1991 году образовалась Гродненская епархия, первым епископом которой был Тадеуш Кондрусевич. На ее территорию приходили грузы гуманитарной помощи, и возникла необходимость создания структуры, занимавшейся бы получением и распределением гуманитарных грузов, координацией всей благотворительной деятельности на территории Гродненской епархии.

Официально зарегистрировано Благотворительное католическое общество «Каритас» было в марте 1994 года. Первым директором был кс. А. Марковский, потом стал вспомогательный епископ - кс. А. Демьянко. В развитие организации внесли вклад и светские, и духовные люди, а также организация не могла бы обойтись без волонтеров.

Невозможно представить работу «Каритас» без бюро, сотрудники которого занимаются приемом заявок на оказание благотворительной помощи от организаций и граждан, работают со спонсорами. При обращении человек должен предоставить ряд документов, рассматривая которые определяется степень нуждаемости. Это делается для того, чтобы помощь попала к тому, кто в ней действительно нуждается. Состав гуманитарной помощи: одежда, обувь, продукты питания, посуда, вещи медицинского назначения и многое другое. Из отчета «Каритас» за 2003 год следует, что гуманитарную помощь распределили так: пункт выдачи «Каритас» - 49,8 %, приходы для малоимущих - 35,2 %, детские учреждения - 10,3 %, кухня для бедных - 2 %, лагерь Нетечь - 2,7 % [ 1, л. 1; 2, л.1]. Поступившая гуманитарная помощь распространяется через пункт приема.

В своей работе «Каритас» реализует ряд проектов.

1. Благотворительный аптечный пункт действует с 1994 года. Услугами пункта воспользовались за 2003 год - 1657, 2005 - 2338 жителей Гродно и окрестностей. Аптечный пункт не является коммерческим, поэтому перечень лекарств представляет собой необходимый минимум (карвалол, активированный уголь и др.) Лекарства можно получить на основе рецепта и паспорта. Дорогих лекарств аптека не закупает, если только оно не поступит от спонсора [3, с. 3].

2. Долговременным проектом является «Кухня для бедных», которой руководят сестры Назаретанки. В основном там питаются люди БОМЖ, малообеспеченные граждане и другие. Для питания в столовой человек пишет заявление, предоставляет необходимые документы, проходит флюорографию и осмотр в санстанции, после чего ему выдается справка, действительная на протяжении трех месяцев. В среднем в день столовую посещают 97 человек [4, с.16].

3. Особой заботой является организация детского отдыха на территории Беларуси и за ее пределами. В двух епархиальных учреждениях (д. Нетечь и Ищолна) отдыхает в сезон до 400 детей. Ощее количество детей, которые могут отдохнуть, вместе с выезжающими зарубеж, составляет около 1000 [5, с. 24; 7, с. 14].

Стараются укомплектовать группы такими категориями детей: переселенцы, дети из неполных, многодетных семей, дети-сироты, дети- инвалиды. Дети выезжают в Польшу, Австрию, Германию.

4. Не обходят стороной и работу с заключенными. Помощь в этом оказывает священник-капеллан, который ставит в известность, чего не хватает заключенным, и им выделяют по возможности. Оказывается помощь и по выходе на свободу.

5. Новым относительно проектом является «Бабушки - внучатам», который реализуется с 2003 года. Один день в неделю собираются женщины и вяжут на спицах шарфики, свитера, варежки и другое. Потом отдают эти вещи жителям социальных учреждений: сиротам, детям-инвалидам и др. [10, с. 18].

«Каритас» так же проводит акции ежегодные:

- «Зимняя обувь» проводится перед Рождеством. Акция рассчитана на нуждающихся детей из многодетных, малообеспеченных, неполных семей, детей из социальных учреждений. Проводится сбор пожертвований и на эти деньги закупается обувь и раздается (за 2005 год роздано 475 пар) [2, л. 2].

- «Рождественская свеча» - проводится вместе с акцией «Зимняя обувь». Покупая свечу с символикой «Каритас», люди жертвуют на помощь бедным. Перед Рождеством распространяется 12 тысяч свечей по всем приходам епархии. На собранные деньги закупают около трёх тонн конфет, из которых формируются подарки для детей из малообеспеченных и неполных семей приходов в г. Гродно и области.

- Ежегодно закупаются школьные принадлежности к 1 сентября (ручки, тетради, фломастеры и др.). Каждый год такие наборы получают около 100 детей из г. Гродно и области.

- Проводится акция к Дню инвалида совместно с социальными учреждениями (например, организация педагогического колледжа «Надежда»). Подготавливаются подарки и праздничный мини-концерт. На праздник приглашаются дети-инвалиды, живущие в Гродно и области. Все акции и проекты печатаются и освещаются в отчетах в журнале «Милосердие» поквартально и представлены документами в текущем архиве Благотворительного общества «Каритас» [8, с. 11; 9, с. 9].

Оказывается помощь по индивидуальным обращениям граждан и организаций, по просьбам социальных учреждений.

Таким образом, объектом благотворительной деятельности католического общества «Каритас» являются социально незащищенные слои населения: многодетные, малообеспеченные и неполные семьи, дети-сироты, дети-инвалиды, престарелые и одинокие граждане. Помощь оказывается, через государственные учреждения (управление по труду и социальной защите населения, социальные приюты, дома-интернаты и др.), общественные объединения города и области. В своей работе сотрудники бюро сталкиваются с большим количеством документов, которые надо оформить, чтобы привезти гуманитарную помощь. Сотрудники каждый год ходатайствуют об освобождении от уплаты налогов на землю, недвижимость, экологического налога, амортизационных отчислений, платы за аренду, поскольку сама организация не зарабатывает денег. Необходимость нашего общества в такой организации очевидна.

Список источников и литературы

1. Текущий архив Благотворительного общества «Каритас». Гуманитарная помощь для жителей г. Гродно и Гродненской области, поступающая с Запада в 2003 году. - Л. 1 - 4.

2. Текущий архив Благотворительного общества «Каритас». Гуманитарная помощь для жителей г. Гродно и Гродненской области, поступающая с Запада в 2005 году. - Л. 1 − 2.

3. Клепитская, Л. Будьте здоровы / Л. Клепитская // Милосердие. - 2003. - № 1. - С. 3.

4. Михайлик, Л. Столовка / Л. Михайлик // Милосердие. - 1997. - № 1. - С. 15 - 21.

5. Михайлик, Л. Ищолна соединяет нас / Л. Михайлик // Милосердие. - 2000. - № 3 - 4. - С. 24 - 25.

6. Михайлик, Л. Свята дабрачыннасці / Л. Михайлик // Милосердие. - 2003. - № 1. - С. 5 - 7.

7. Михайлик, Л. Место отдыха Нетечь / Л. Михайлик // Милосердие. - 2006. - № 3. - С. 14 - 15.

8. Обуховский, А. Работа в «Каритас» / А. Обуховский // Милосердие. - 2004. - № 1. - С. 11.

9. Обуховский, А. «Работа в «Каритас» / А. Обуховский // Милосердие. - 2004. - № 2. - С. 9.

10. Осинская, М. По примеру св. Мартина / М. Осинская // Милосердие. - 2003. - № 1. - С. 18.

Авдей Юлия - студентка факультета истории и социологии, Гродненский государственный университет имени Янки Купалы.

Навуковае выданне

ХРЫСЦІЯНСТВА Ў ГІСТАРЫЧНЫМ ЛЁСЕ БЕЛАРУСКАГА НАРОДА

Зборнік навуковых артыкулаў

Адказныя за выпуск: Н.М.Красніцкая, А.В.Мікішка

Камп'ютарная вёрстка: С.П. Марозаў

Дызайн вокладкі: С.П. Марозаў

Падпісана да друку 30.12.2009

Фармат 60х84/16. Папера афсетная.

Друк RISO. Гарнітура Таймс.

Ум. друк. арк. 20.34 Ул.-выд. арк. 20.82 Тыраж 100 экз. Заказ 0150

Выдавец і паліграфічнае выкананне:

Установа адукацыі «Гродзенскі дзяржаўны універсітэт

імя Янкі Купалы».

ЛВ №02330/0133257 ад 30.04.2004.

ЛП №02330/0056882 ад 30.04.2004.

Зав. Тэлеграфны, 15а, 230023, Гродна.

 

Top