Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Адзін "этап" Юр'я Сабалеўскага
У апошнія два дзясяткі гадоў беларуская гістарычная навука зрабіла відавочны крок наперад у вывучэньні працэсу разьвіцьця беларускага нацыянальнага руху ў першай палове ХХ ст. Дастаткова рэгулярна друкаваліся датычныя гэтай тэмы манаграфіі і артыкулы, уведзена ў навуковы ўжытак шмат раней невядомых дакумэнтаў як зь беларускіх, так і з замежных архіваў. Аднак жа і сёньня многія падзеі айчыннай гісторыі застаюцца для нас спрэчнымі, дыскусійнымі, а часам і абсалютна незразумелымі.
Не апошнюю ролю ў тым, што такая сытуацыя да сёньняшняга дня захоўваецца, адыгрывае недахоп ці ўвогуле адсутнасьць адпаведных крыніц. Калі вонкавыя праявы дзейнасьці партыяў, арганізацыяў ці нават асобных людзей звычайна знаходзілі сваё адлюстраваньне на старонках тагачаснага пэрыядычнага друку ці ў архіўных дакумэнтах рознага паходжаньня, то многія закулісныя моманты, на першы погляд і ня вельмі значныя, але ў той жа час надзвычай важныя для разуменьня ўнутранай лёгікі падзеяў, заставаліся за кадрам. Гэтыя моманты рэдка фіксаваліся на паперы і ўспамін пра іх заставаўся найчасьцей адно толькі ў памяці тых людзей, якім воляй лёсу было суджана ўзяць у падзеях большы ці меншы непасрэдны ўдзел. Дзеля таго пакінутыя такімі людзьмі пасьля сябе мэмуары даюць нам унікальныя магчымасьці для больш глыбокага зразуменьня сутнасьці тых ці іншых зьяў і падзей у гісторыі Беларусі ХХ ст.
Аднак жа агульнавядома, што мэмуары - крыніца наколькі каштоўная, настолькі і спэцыфічная. Далёка не заўсёды іх аўтар праз шмат гадоў пасьля падзеяў быў здольны не паддацца спакусе прадставіць іх у сьвятле, больш выгодным для самога сябе, чым гэта было насамрэч. Не заўсёды такое рабілася наўмысна і з кепскімі намерамі - проста чалавеку ўвогуле чыста фізычна ўласьціва з гадамі пра нешта забывацца, а нешта блытаць. Менавіта дзеля таго крытычнае стаўленьне да ўспамінаў - неабходная ўмова пры выкарыстаньні іх у навуковых дасьледаваньнях. Правільнае ж успрыманьне любых мэмуараў немагчымае бяз добрага знаёмства як з гістарычным кантэкстам той эпохі, якая знаходзіць у іх адлюстраваньне, так і з асаблівасьцямі біяграфіі іхнага аўтара.
У сувязі з гэтым узьнікае пытаньне: ці можна на сёньняшні дзень лічыць добра дасьледаваным жыцьцёвы шлях аўтара тых успамінаў, што друкуюцца ніжэй, а менавіта Юр'я Сабалеўскага, які адыграў можа і ня самую перадавую, але тым ня менш даволі прыкметную ролю ў беларускім нацыянальным руху ў 1920-1950-я гг., найбольшае ж значэньне і ўплывы здабыў падчас Другой сусьветнай вайны і пасьля яе ў якасьці дзеяча беларускай эміграцыі? Даводзіцца прызнаць, што гэта, на жаль, не зусім так: калі ваенны і пасьляваенны этап біяграфіі гэтага дзеяча вядомы хоць бы ў агульных рысах, то жыцьцё перад вайной, нават у той час, калі ён на працягу двух гадоў (1926-1927) выконваў абавязкі дэпутата (пасла) польскага Сойму і такім чынам зьяўляўся публічным палітыкам, да гэтай пары тоіць нямала загадак.
Найбольш цьмяная на сёньняшні дзень тая частка біяграфіі Юр'я Сабалеўскага, якая датычыць ягонага жыцьця і дзейнасьці да 1922 г., перад тым, як ён прыняў удзел у парлямэнцкіх выбарах у Польшчы. Праўда, на сёньняшні дзень мы маем некалькі больш або менш падрабязных прысвечаных асобе Юр'я Сабалеўскага артыкулаў у складзе розных сучасных беларускіх і польскіх біяграфічных даведнікаў, а таксама ў пэрыядычным друку [1], і прынамсі ў некаторых зь іх ёсьць спробы асьвятленьня самага раньняга этапу біяграфіі гэтага дзеяча. Аднак жа далёка ня ўсе факты, якія прыводзяцца іх аўтарамі, знаходзяць сваё пацьверджаньне ў крыніцах. Дзеля гэтага, як падаецца, зусім нялішнім будзе ў меру нашых магчымасьцяў прасачыць першы этап жыцьцёвага шляху Юр'я Сабалеўскага ў гэтай прадмове да ягоных успамінаў. Праўда, абмежаванасьць крыніц не дазваляе нам сьцьвярджаць пра некаторыя рэчы з поўнай упэўненасьцю і пакідае шмат пытаньняў для магчымага пазьнейшага высьвятленьня іншымі дасьледчыкамі, але ўсё ж такі нават нешматлікія выяўленыя факты, прааналізаваныя з улікам канкрэтнага гістарычнага кантэксту, некаторыя агульныя высновы нам зрабіць дазваляюць.
Такім чынам, дакладна вядома, што Юры Сабалеўскі нарадзіўся 24 (паводле старога стылю 11) красавіка 1889 г. у мястэчку Стоўпцы ў сям'і дарожнага рабочага Аляксандра Сабалеўскага. Пасьля сканчэньня сярэдняй школы ў Стоўпцах ён паступіў на земляробчыя курсы ў Коўне, якія пасьпяхова скончыў у 1910 г. Там жа, на Ковеншчыне, Сабалеўскі і працаваў землямерам у земстве да 1915 г., аж пакуль падчас Першай сусьветнай вайны ня быў прызваны ў расейскае войска. Вітаўт і Зора Кіпелі, а сьледам за імі таксама польскі дасьледчык Чэслаў Бжоза і беларускія гісторыкі Сяргей Ёрш і Андрэй Чарнякевіч падаюць весткі, што да ковенскага пэрыяду жыцьця Сабалеўскага адносіцца і ягонае далучэньне да беларускага нацыянальнага руху: ён нібыта быў супрацоўнікам знакамітай "Нашай Нівы". Аднак жа нам, нягледзячы на прагляд практычна поўных гадавікоў гэтай газэты за 1906-1915 гг., пацьверджаньня гэтай інфармацыі знайсьці не ўдалося. У сьвятле ж некаторых фактаў біяграфіі Сабалеўскага, якія будуць прыведзеныя ніжэй, яна ўвогуле выглядае малаверагоднай.
У войску Сабалеўскі, хутчэй за ўсё, заставаўся да 1917 г. Наступныя ж некалькі гадоў жыцьцёвага шляху гэтага дзеяча - гады рэвалюцыяў, войнаў і папераменных акупацыяў беларускіх земляў арміямі розных краін - да сёньняшняга дня фактычна выпадалі з-пад ўвагі дасьледчыкаў. Між тым менавіта гэты пэрыяд - надзвычай важны, бо якраз да гэтага часу адносіцца пачатак усьвядомленага змаганьня беларускіх нацыянальных дзеячаў за стварэньне ўласнай дзяржавы. У згаданых вышэй біяграфічных артыкулах, прысьвечаных Сабалеўскаму (і тое не ва ўсіх), пэрыяд ягонага жыцьця і дзейнасьці ў гэтыя гады акрэсьліваецца вельмі ляканічна і, як падаецца, амаль цалкам памылкова: "Пасьля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. працаваў у Стаўпецкім земстве і заангажаваўся ў беларускую незалежніцкую дзейнасьць, сярод іншага браў удзел у арганізацыі вайсковых аддзелаў". Між тым, як вынікае з друкаваных ніжэй успамінаў Юр'я Сабалеўскага, у Стоўпцах ён апынуўся толькі ў другой палове 1919 г., у той час як перад гэтым працаваў у земскіх установах у Менску, дзе тады найбольш актыўна разьвівалася і праяўлялася беларускае нацыянальнае жыцьцё.
Чаму ж наяўнасьць менскага пэрыяду ў біяграфіі Сабалеўскага ў такі важны час доўга заставалася фактам, невядомым дасьледчыкам? Несумненна, для гэтага былі свае прычыны, і падаецца вельмі верагодным, што справе замоўчваньня гэтага факту ў першую чаргу паспрыяў сам Юры Сабалеўскі. Справа ў тым, што ў лістападзе 1922 г. ён на парлямэнцкіх выбарах вылучаўся як кандыдат у дэпутаты (паслы) сойму Польшчы са сьпісу выбарчага Блёку нацыянальных меншасьцяў (№ 16) у Наваградзкай выбарчай акрузе. Адразу паслом, праўда, Сабалеўскаму стаць тады не ўдалося, але пра гэта стала вядома не адразу - паводле папярэдніх зьвестак выбарчых камісіяў ён мандат атрымліваў. Дзеля гэтага прысьвечаная ягонай асобе біяграфічная даведка разам з даведкамі на іншых выбраных паслоў (якія, у адрозьненьне ад Сабалеўскага, мандаты сапраўды ў той час атрымалі) аказалася зьмешчанай на старонках выдадзенага Беларускім грамадзянскім сабраньнем у Вільні "Беларускага календара на 1923 год" [2].
Жыцьцёвы шлях Сабалеўскага на старонках гэтага календара быў выкладзены у некалькіх ніжэйпрыведзеных радках, зь якіх якраз і чэрпалі свае зьвесткі пазьнейшыя дасьледчыкі, пішучы пра біяграфію Сабалеўскага да 1922 г.:
"Грыгор Сабалеўскі. Радзіўся 11 красавіка ў 1889 годзе ў м. Стоўпцах Менскай губ. Скончыў Ковенскую каморніцкую школу і там жа ў Коўне да 1915 г. служыў за каморніка. Да 1917 г. быў на вайне, а затым, будучы выбраны старшынёй Стаўпецкай Земскай Управы, працаваў над падняцьцем сялянскай гаспадаркі. Да партыяў ніякіх не належыць" [3].
Гэтая зацемка, нягледзячы на сваю ляканічнасьць, дае нам тым ня менш падставы для роздуму. У гэтых некалькіх сказах зьвяртаюць на сябе ўвагу тры вельмі важныя рэчы. Па-першае, Сабалеўскі чамусьці ў біяграфічнай зацемцы праходзіў не пад імем "Юры", як гэта належала б, а пад зусім іншым - "Грыгор". Па-другое, пра факт якой бы то ні было ягонай папярэдняй дзейнасьці ў нацыянальным руху, у першую чаргу пра нібыта перадваеннае супрацоўніцтва з "Нашай нівай" і пазьнейшы ўдзел у арганізацыі беларускіх вайсковых фармаваньняў, тут ня згадваецца аніводным словам. І, нарэшце, храналягічна дастаткова яшчэ нядаўні факт знаходжаньня Сабалеўскага ў 1917-1919 гг. у Менску быў аўтарам біяграфічнай даведкі ўвогуле замоўчаны і раствораны ў стаўпецкім, больш позьнім пэрыядзе жыцьця і дзейнасьці гэтага дзеяча.
Сёньня мы ня маем зьвестак, кім і ў якіх умовах складалася гэтая біяграфічная даведка, але пэўныя прыпушчэньні пасьля лягічных разважаньняў над яе зьместам усё ж зрабіць можна. Наўрад ці мы надта памылімся, калі прыпусьцім, што няправільнае напісаньне імя Сабалеўскага сьведчыць перш за ўсё пра тое, што ён у той час у беларускіх нацыянальных асяродках быў асобай малавядомай. Калі ж укладальнікі беларускага календара нават ня ведалі дакладна, якое ён мае імя, то, натуральна, тым больш яны не маглі ведаць усіх падрабязнасьцяў ягонай біяграфіі. Атрымаць жа патрэбныя зьвесткі ў той час наўрад ці магчыма было зь іншых крыніц, як ад самога Сабалеўскага. Таму можна лічыць, што тая інфармацыя, якая была зьмешчана на старонках календара - гэта, па-сутнасьці, тыя факты ўласнай біяграфіі, зь якімі Сабалеўскі палічыў мэтазгодным азнаёміць беларускую грамадзкасьць. Вельмі верагодна таксама, што зьвесткі пра сябе падаваліся Сабалеўскім ня вусна, але пісьмова і пісаліся па-расейску, бо толькі гэтым можна патлумачыць такую дзіўную трансфармацыю імя "Юры" ў зусім яму не сугучнае "Грыгор". Як вынікае зь некалькіх асабістых расейскамоўных лістоў Сабалеўскага, напісаных у 1927 г., ён, калі пісаў штосьці па-расейску, падпісваўся звычайна такой формай свайго імя, як "Георгий » (або ініцыялам «Г.») [4]. Асоба ж, якая перакладала матэрыял на беларускую мову перад зьмяшчэньнем яго ў календары, у мітусьні ды пасьпеху, відаць, прачытала імя як "Григорий», дзеля чаго на старонках выданьня і зьявіўся "Грыгор Сабалеўскі".
Прыняцьце намі як вельмі верагоднай вэрсіі пра непасрэдны ўдзел самога Сабалеўскага ў складаньні прысьвечанай ягонай асобе біяграфічнай зацемкі праясьняе, аднак, для нас толькі некаторыя моманты ягонай раньняй біяграфіі, у той час як іншыя, наадварот, яшчэ больш зацямняе. Так, адсутнасьць у гэтай зацемцы нават кароткай згадкі пра такія ганаровыя для любога тагачаснага актыўнага беларускага дзеяча факты, як супрацоўніцтва з "Нашай Нівай" і ўдзел у стварэньні беларускага войска, можна растлумачыць вельмі проста - нічога падобнага ў біяграфіі Юр'я Сабалеўскага рэальна папросту не было і было ў яе ўключана на шмат год пазьней зь лёгкай рукі Вітаўта і Зоры Кіпеляў. Няма сумневу, што гэтыя заслужаныя навукоўцы абапіраліся пры гэтым на нейкія крыніцы, але на якія канкрэтна - высьветліць нам у ходзе працы над гэтым тэкстам так і не ўдалося. Ва ўсялякім выпадку, ніводная з трох бібліяграфічных пазыцыяў, пададзеных пад прысьвечанай Сабалеўскаму зацемкай у падрыхтаванай В. і З. Кіпелямі кнізе "Belarusian Statehood", такой інфармацыі дакладна ня ўтрымлівае. Цалкам прамінаюць гэтае пытаньне і нэкралёгі, якія зьявіліся ў розных беларускіх эміграцыйных пэрыёдыках пасьля сьмерці Сабалеўскага [5], а ў адным зь іх, найбольш сьціслым і кароткім, які быў надрукаваны ў газэце "Беларус", наўпрост адзначаецца, што гэты дзеяч "у беларускую справу ўлучыўся ў 1920-х гадох" [6]. Дзеля таго інфармацыя пра ранейшы за 1922 г. стаж Юр'я Сабалеўскага ў беларускім нацыянальным руху вымагае да сябе надзвычай крытычнага стаўленьня, прынамсі да выяўленьня матэрыялаў, якія б адназначна гэта пацьвярджалі. Пакуль жа можна толькі дадаткова адзначыць, што ў найбольш поўным і грунтоўным на сёньняшні дзень дасьледаваньні Алега Латышонка, прысьвечаным беларускім вайсковым фармаваньням у 1917-1923 гг., прозьвішча Юр'я Сабалеўскага таксама не фігуруе ў аніякім кантэксьце [7].
Куды цяжэй патлумачыць факт замоўчваньня ў біяграфічнай зацемцы самой наяўнасьці амаль двухгадовага, да таго ж адносна яшчэ зусім нядаўняга менскага пэрыяду жыцьця нашага героя, але думаецца, што гэта таксама наўрад ці атрымалася выпадкова. Найбольш верагоднае тлумачэньне, якое напрошваецца ў гэтым выпадку - што дзейнасьць, якую Сабалеўскі праводзіў у Менску ў згаданы пэрыяд, была не зусім адпаведнай інтарэсам беларускага нацыянальнага руху, дзеля таго нават ускосная згадка пра яе магла падацца самому Сабалеўскаму ў новай сытуацыі не зусім пажаданай.
Цалкам магчыма, што разгадка гэтай праблемы хаваецца ў тагачаснай палітычнай пазыцыі Сабалеўскага. Як вынікае зь ягоных успамінаў, ён у той час працаваў у менскіх земскіх установах, а гэтыя ўстановы, як вядома, адыгралі пэўную ролю ў станаўленьні беларускай нацыянальнай дзяржаўнасьці. Іх прадстаўнікі былі ў пачатку 1918 г. кааптаваныя ў Раду Беларускай Народнай Рэспублікі і бралі ўдзел у гістарычным паседжаньні 25 сакавіка 1918 г., на якім была абвешчана незалежнасьць БНР. Аднак жа роля "земцаў" у гэтым акце была дастаткова спэцыфічная - ва ўсіх сьведчаньнях, якія да нас дайшлі, яны разам з прадстаўнікамі габрэйскіх арганізацыяў фігуруюць у якасьці зацятых праціўнікаў незалежнасьці Беларусі і разрыву яе дзяржаўных повязяў з Расеяй. Так, вядомы беларускі нацыянальны дзеяч Макар Косьцевіч (Краўцоў) у сваіх пазьнейшых успамінах сьведчыў: "Прадстаўнікоў земстваў і гарадоў у Радзе Рэспублікі трудна назваць іначай, як "тоже белоруссами» . Шмат хто зь іх, будучы беларусам па крыві, прышоў у беларускі прадпарлямэнт з расейскаю моваю, з расейскімі думкамі і з пакалечанай ala расейскаю душою". На паседжаньні Рады Рэспублікі 25 сакавіка 1918 г., паводле Краўцова, "як і трэ' было спадзявацца, пачалася небывалая трыбунная барацьба беларусаў з "тоже белоруссами»… Прадстаўнікі земстваў і гарадоў на чале зь Ярашэвічам і Злобіным і прадстаўнікі жыдоў (за выняткам аднаго), выказваючыся проці, напіралі галоўным чынам на тое, што Рада Рэспублікі ня можа праклямаваць незалежнасьці Беларусі, бо гэтым яна нарушыць волю разагнанага бальшавікамі Усебеларускага Зьезду, у адным з пунктаў рэзалюцыі якога гаварылася ясна "о неотторжимости Белоруссии от Российской Федеративной Демократической Республики»… Пазыцыя часьці Рады была яснаю, яе праціўнікаў гэтак сама" [8]. Пра жорсткую прынцыповую барацьбу паміж сябрамі Рады, якія складалі яе нацыянальную частку, і т. зв. "земцамі", пісаў у сваіх успамінах і Антон Луцкевіч [9]. У рэшце рэшт, як вядома, на згаданым паседжанні прыхільнікам незалежнасьці ўдалося атрымаць перамогу над прадстаўнікамі "земстваў і гарадоў" і незалежнасьць Беларусі ўсё ж была абвешчана, аднак жа адбылося гэта коштам выхаду "земцаў" са складу Рады БНР, што значна гэтую самую Раду аслабіла.
Якую ж пазыцыю ў гэтым канфлікце паміж беларусамі-незалежнікамі і прарасейскімі менскімі "земцамі" займаў супрацоўнік земства Юры Сабалеўскі? Скажам адразу, што для таго, каб сьцьвярджаць пра ягоную адназначную падтрымку ў пытаньні дзяржаўнай незалежнасьці Беларусі сваіх калегаў-"земцаў", мы ніякіх канкрэтных фактаў ня маем. Несумненна, аднак, што і да асяродку тагачасных беларускіх нацыянальных дзеячоў-незалежнікаў залічваць яго таксама няма асаблівых падстаў, і гэта ўскосна пацьвярджаецца тым, што ў ніжэй друкаваных успамінах Сабалеўскага практычна цалкам адсутнічаюць нейкія падрабязнасьці як пра само абвяшчэньне БНР, так і пра першыя месяцы яе разьвіцьця.
Пра незаангажаванасьць Сабалеўскага ў той час у беларускі нацыянальны рух і неўспрыманьне яго ў якасьці беларускага дзеяча ўдзельнікамі гэтага руху можа сьведчыць таксама і тое, што ў грунтоўным і вельмі аб'ёмным зборніку дакумэнтаў "Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі" ягонае прозьвішча ня згадваецца аніводнага разу. У той жа час, як вынікае з тых жа самых успамінаў, Сабалеўскі апынуўся пазьней у ліку людзей, забраных бальшавікамі пры адступленьні пад націскам польскіх войскаў летам 1919 г. з сабой у Смаленск у якасьці закладнікаў. Беларускія дзеячы, якім пашчасьціла такой долі ўнікнуць, хваляваліся за лёс сваіх аднадумцаў (нават дастаткова малазначных і малавядомых) і клапаціліся пра іх вызваленьне, пра што сьведчыць іхнае ўзаемнае ліставаньне. Так, Аркадзь Смоліч у сваім лісьце зь Вільні да беларускіх дзеячоў у Бэрлін 8 жніўня 1919 г. пісаў: "У Смаленску ёсьць такія нашыя закладнікі: Іваноўскі Вацлаў, Трэпка Антон, кс. Анд. Цікота, кс. Кміт і нейкі Банін (?). Добра было б, каб і Вы там аб іх долі паклапаціліся; бо мы тут стараемся" [10]. 2 верасьня 1919 г. намесьнік старшыні Рады Народных Міністраў БНР Васіль Захарка пісаў з Бэрліну да свайго шэфа Антона Луцкевіча, які ў той час знаходзіўся ў Варшаве: "Зь Менску вывезены, як закладнікі, у Смаленск Іваноўскі, Трэпка, кс. Цыкота і некі беларус Банін. Добра было бы, каб як нібуць аслабаніць іх. Можа можна гэто зрабіць чэрэз палякаў на замену узятых імі бальшавікоў" [11]. Пасьля, калі ў самым пачатку 1920 г. паведамлялася ўжо пра вяртаньне вывезеных беларускіх дзеячаў у Менск, называліся імёны тых жа Іваноўскага і Трэпкі, а таксама менш вядомых Журвіда, Яльцовай, прафэсара Масоніюса [12]. Пытаньне пра лёс Сабалеўскага беларускімі дзеячамі, як бачым, не падымалася аніводнага разу [13]. Дадаткова можна яшчэ дадаць, што і ў дастаткова аб'ёмным «Сьпісе ўдзельнікаў беларускага нацыяналістычнага руху (1917-1924 гг.), складзеным па падабраных матэрыялах з архіву БНР», створаным савецкімі спэцслужбамі ў 1920-х гг., такі дзеяч, як Юры Сабалеўскі, не фігуруе [14].
Няма пакуль ніякіх падстаў сьцьвярджаць нават пра тое, што ў менскі пэрыяд сваёй біяграфіі Ю. Сабалеўскі ўвогуле меў беларускую нацыянальную самасьвядомасьць. Зусім ня выключана і нават вельмі верагодна, што гэтая самасьвядомасьць была тады выразна расейскай ці ў лепшым выпадку "западнорусской». Больш таго, падобна на тое, што прынамсі рэшткі такіх поглядаў захоўваліся ў Сабалеўскага аж да парлямэнцкіх выбараў 1922 г. і нават нейкі час пасьля іх. Пра гэта ўскосна сьведчыць тое, што лідэры беларускага нацыянальнага руху ў Вільні, хоць па нейкіх прычынах і пагадзіліся на выстаўленьне ягонай кандыдатуры на сваіх выбарчых сьпісах [15], ня мелі да яго вялікага даверу. Так, старшыня Беларускага цэнтральнага выбарчага камітэту Антон Луцкевіч палічыў патрэбным адразу ж пасьля заканчэньня парлямэнцкіх выбараў, 13 лістапада 1922 г., узяць ад Сабалеўскага пісьмовае абавязальніцтва, у якім той засьведчыў, "што я поўнасьцю згаджаюся з праграмай Беларускага Цантральнага Выбарнага Камітэту і бяру на сябе абавязак у Соймавай працы падпарадкоўвацца ўсім вымаганьням Беларускага Соймавага Клюбу" [16]. Такія расьпіскі браліся кіраўніцтвам тагачаснага беларускага асяродку ў Вільні ў тых дзеячоў, адносна далейшых паводзінаў якіх пасьля атрыманьня мандату ўзьнікалі сумневы [17].
Урэшце, дадатковым ускосным сьведчаньнем прынамсі сумнеўнасьці факту наяўнасьці скрышталізаванай беларускай нацыянальнай сьвядомасьці ў Юр'я Сабалеўскага нават у пачатку 1920-х гг. зьяўляецца сьведчаньне, якое ўтрымліваецца ў рапарце ад 16 красавіка 1923 г. канфідэнта польскага ІІ аддзелу Генэральнага штабу Яна Мусевіча [18]. Сабалеўскі ў гэты час, пасьля таго як стала канчаткова вядомым, што ў Сойм ён пакуль што не праходзіць, працягваў жыць у Стоўпцах, узначаліўшы мясцовы сакратарыят Беларускага пасольскага клюбу. Мусевіч, тэрыторыяй канфідэнцкай адказнасьці якога сярод іншага былі недалёкія ад Стоўпцаў Баранавічы, паведамляў: "У Баранавічах узмацняецца ўплыў расейскай інтэлігенцыі, добра настроенай у дачыненьні да Савецкай Расеі, якая цяпер бароніць нацыянальныя інтарэсы Расеі, на чале з папом Міцкевічам, а таксама ў Стоўпцах на чале з п. Сабалеўскім (геомэтрам), кандыдатам у паслы са сьпісу № 16" [19].
Апошняму сьведчаньню, улічваючы спэцыфічнасьць крыніцы, зь якой яно паходзіць, можна было б і не надаваць асаблівай увагі, бо ў дадзеным выпадку прысутнічае даволі вялікая верагоднасьць сьвядомага ці несьвядомага дэзінфармаваньня агентам сваіх гаспадароў (такое ў тагачасным ІІ аддзеле польскага войска было зьявай нярэдкай). Аднак жа цалкам гэтае сьведчаньне ігнараваць усё ж ня варта хоць бы па той прычыне, што такая пазыцыя Сабалеўскага, нягледзячы на пэўную яе парадаксальнасьць, усё ж такі не была для тагачасных удзельнікаў беларускага нацыянальнага руху ў Польшчы нечым выключным. Зьвяртае на сябе ўвагу тое, што біяграфія Сабалеўскага вельмі падобная да біяграфіі яшчэ аднаго вядомага беларускага дзеяча - земляка Сабалеўскага, ягонага калегі па працы ў польскім Сойме і нават асабістага сябра Васіля Рагулі.
Апошні, як сёньня вядома, у 1917 г. адкрыта выступаў на зьезьдзе настаўнікаў Менскай губэрні супраць увядзеньня ў школы на тэрыторыі Беларусі беларускай мовы і ўвогуле адзначаўся катэгарычным непрыманьнем усяго беларускага ў яго нацыянальным разуменьні. Празь некалькі гадоў ён, праўда, сваю пазыцыю ў гэтых адносінах крыху падкарэктаваў, але ўсё роўна ўжо нават пасьля выбраньня ў паслы польскага Сойму ў публічных выступах і ў прыватным жыцьці аддаваў перавагу расейскай мове і, паводле сьведчаньня пляменьніка Барыса Рагулі, да самай сваёй сьмерці ў 1955 г. "размаўляў толькі па-руску" [20]. Цікава пры гэтым, што Васіль Рагуля, ужо стаўшы беларускім дзеячом, імкнуўся, як і Сабалеўскі, ня згадваць пра факт самой сваёй прысутнасьці ў Менску ў 1917 г., якраз тады, калі "засьвяціўся" ў антыбеларускіх дзеяньнях. Так, у біяграфічнай зацемцы ў тым жа "Беларускім календары за 1923 г." расповед пра жыцьцёвы шлях Рагулі перарываўся на згадцы пра ягоную актыўную дзейнасьць падчас расейскай рэвалюцыі 1905-1907 гг. [21] У 1926 г., пасьля заснаваньня разам з Фабіянам Ярэмічам палітычнай партыі пад назвай "Беларускі сялянскі саюз", у больш шырокай сваёй біяграфіі, надрукаванай на старонках партыйнай газэты, Рагуля напісаў, што вярнуўся з фронту ў Менск толькі ў 1918 г. [22] Урэшце, у сваіх надрукаваных ужо на эміграцыі ўспамінах пры характарыстыцы тагачасных уласных палітычных поглядаў ён абмежаваўся адно толькі адзначэньнем, што "да выбару ў Сойм быў русафілам, фэдэралістам з Расеяю, але не камуністычнай" [23]. У свой час С. Рудовіч на прыкладзе Васіля Рагулі зрабіў выснову, што "заходнерускі" сьветапогляд аб'ектыўна захоўваў здольнасьць да трансфармацыі ў беларускую нацыянальную самасьвядомасьць" [24]. Калі ж нашыя вышэйвыкладзеныя разважаньні, датычныя палітычнай і нацыянальнай арыентацыі Юр'я Сабалеўскага на мяжы 1910-1920-х гг., выявяцца слушнымі хоць бы ў агульных рысах, то гэтая выснова аўтарытэтнага дасьледчыка атрымае дадатковае пацьверджаньне.
***
Улічваючы ўсё вышэйсказанае, друкаваныя ніжэй мэмуары Юр'я Сабалеўскага належыць успрымаць хутчэй не як успаміны актыўнага ўдзельніка беларускага нацыянальнага руху, якому давялося рэальна спрычыніцца да ягонага разьвіцьця ў апісаны ім пэрыяд, але як выкладаньне аўтарам уласнага бачаньня ходу важных для Беларусі здарэньняў, пераасэнсаваных ім з нацыянальнага пункту гледжаньня толькі празь нейкі, даволі значны час пасьля непасрэднага перажыцьця і ўспрыняцьця. Натуральна, гэты фактар павінен абавязкова ўлічвацца дасьледчыкамі пры навуковым выкарыстаньні мэмуараў.
Трэба таксама адзначыць, што друкаваныя ніжэй успаміны - не адзіная спадчына мэмуарнага жанру, пакінутая Юр'ем Сабалеўскім. Раней у беларускім эмігранцкім друку ўжо зьяўляліся ягоныя мэмуары, прысьвечаныя дзейнасьці ў міжваеннай Заходняй Беларусі Беларускай сялянска-работніцкай грамады, а таксама ўспаміны пра вядомага беларускага дзеяча, каталіцкага ксяндза Вінцэнта Гадлеўскага [25]. Сабалеўскі ўвогуле, як выглядае, вызначаўся схільнасьцю да крытычнага асэнсаваньня тых гістарычных падзеяў, сьведкам і ўдзельнікам якіх яму воляй лёсу давялося стаць, і вынікі гэтага асэнсаваньня імкнуўся запісваць. Так, вядомаму беларускаму дзеячу Язэпу Малецкаму, які добра пазнаў Сабалеўскага падчас службы апошняга падчас вайны бурмістрам у Баранавічах, ён запомніўся тым, што "вывучаў кожнага значнага Беларуса, стараўся справядліва яго схарактарызаваць, ацаніць, прыслухоўваўся да ягоных выказваньняў і поглядаў. Пісаў навет на кожнага аграмадную біяграфію. Урыўкі з гэтых нарысаў любіў чытаць іншым. Ягоныя характарыстыкі не заўсёды супадалі з запраўднасьцяй. Хутчэй выражалі яны ягоную суб'ектыўную ацэнку і погляды" [26].
Няма сумневу, што друкаваныя ніжэй успаміны пад дадзенай самім Сабалеўскім назвай "На этапах" таксама зьяўляюцца перадусім суб'ектыўнай ацэнкай і поглядамі аўтара на перажытую ім эпоху і ўвогуле на гістарычнае разьвіцьцё Беларусі. Гэтая суб'ектыўнасьць яшчэ больш павялічваецца, калі ўлічыць, што напісаньне Сабалеўскім мэмуараў у 1948 г. у нямецкім Міхельсфорфе было ў значнай ступені выклікана, як зазначае сам аўтар ва ўступе, жаданьнем даць належны адказ сваім палітычным апанэнтам і крытыкам. Нягледзячы на гэта, ўспаміны Сабалеўскага несумненна пашыраюць нашыя веды пра ўмовы бальшавіцкай акупацыі Менску ў 1918-1919 гг., даюць падрабязнасьці пра вываз бальшавікамі перад польскім наступам заложнікаў зь Менску ў Смаленск, пра жыцьцё заходняй часткі Беларусі пад польскай уладай ў 1919 г. і інш., таму маюць права на ўвядзеньне ў навуковы ўжытак.
Мэмуары Юр'я Сабалеўскага друкуюцца паводле машынапіснага асобніка з уласнаручнымі рукапіснымі праўкамі аўтара, які выяўлены ў архіве пад царквой сьв. Эўфрасіньні Полацкай у Саўт-Рывэры (ЗША). Тэкст успамінаў друкуецца цалкам, без аніякіх купюраў. Лексічныя асаблівасьці аўтарскай мовы захоўваліся поўнасьцю, а правапісныя - часткова. Аўтар публікацыі шчыра дзякуе сп. Лявону Юрэвічу (Нью-Ёрк) і сп. Алегу Гардзіенку (Менск) за значную дапамогу пры падрыхтоўцы публікацыі.
Падрыхтоўка да друку, прадмова і камэнтары Аляксандра Пашкевіча
На этапах
Ад аўтара
Я не пісьменьнік, я не публіцыст, я не гісторык, я нават і не газэтны работнік. Я ніколі ня думаў выступаць на прагляд агулу са сваім пісьмом. На гэта трэба мець і здольнасьць, і прыгатаваньне, гэтых дадзеных я за сабою ня маю. Я пастаўлены ў стан канечнае самаабароны. Знайшліся людзі, якія асудзілі і мяне, і час, у якім я жыў, працаваў і працую. Яны прымусам пераацанілі тыя вартасьці, якімі я і маё серадовішча жылі, частку іх сабе прысабечылі, частку апрафанавалі, частку разбурылі і выкінулі як бязвартасьць. З гэтым я пагадзіцца не магу. Я складаю апэляцыю на імя Народу, на прысяжных я заклікаю ўвесь культурны сьвет. Я не прызнаю за судзіўшымі мяне і час права называцца судзьдзямі. Я гэтым пісьмом-пратэстам іх адвожу. Я называю іх узурпатарамі ўлады і самазванцамі, акупантамі. Я пішу вось гэту апэляцыйную скаргу. Я буду расказваць, як было, як разумела маё серадовішча адбыўшыя і адбываючыя палітычныя і грамадзкія выпадкі. Я іх сьведка і ня болей, і дзеля таго мае сьведчаньні могуць бяз злое волі адбягаць ад прынятых акрэсьленьняў, не пагаджацца з існуючымі дакумэнтамі, з храналёгіяю. Я раскажу так, як гэта захавалася ў мяне ў памяці, бо пад рукою ня маю ніякіх дакумэнтаў, адна толькі надвярэджаная памяць. Я страшэнна многа перажыў цяжкага і жудаснага, і з гэтае прычыны памяць можа разам з псыхічным настаўленьнем даваць некаторыя адыходы ад фактаў і насьвятляць пад кутом гледжаньня, але я сілюся расказаць толькі праўду. Я станаўлюся перад трыбуналам Суда і складаю выясьненьні так, як я іх разумею, маючы на ўвазе праўду і дабро майго Народу, без імкненьня рабіць тым адначасова шкоду другому. Кожны мае права па прачытаньні задаць мне запытаньне, і я павінен даць выясьненьне. Колькі тут вартаснага для Суда будзе матэрыялу, што справа адкінута - справа Суда і Народу. Я буду расказваць аб бачаным, спасылацца на крыніцы і з гэтае прычыны прашу не шукаць там публіцыстыкі і гісторыі. З гледзішча сьведкі павінна быць прабачэньне за стыль, за спосаб уніманьня пытаньня. Гэта гаворыць толькі сьведка, а не літэрат і не гісторык.
Вас, Паважаны Суд і Народ, цікавіць і ведаць Вам патрэбна, хто мая пэрсаналія, каб разумець падыход маіх сьведчаньняў. Дык вось, я сын селяніна з-над Нёмана - Стоўпцаў. Знаю ўсю сялянскую бяду і ягоную ўбогасьць і сыстэму зьдзеку над ім. Усё я ведаю і бачыў, як гэтая ўбогасьць трымала моцна селяніна ў габдзюрах. Я бачыў хлеб зь мякінаю на стале, як ком кастры, якога можа есьці толькі жвачная жывёла. Я чуў, што жанчына на полі радзіла і прыносіла дахаты ў прыполе дзіця. Многа я бачыў гора селяніна і безьліч яго крыўдзіцеляў. Я потым жыў ідэаламі селяніна, так мастацкі апісаным маім добрым старым знаёмым Якубам Коласам [27]. Ня ўжыў слова "прыяцель", бо мы з ім цяпер у палітычнай нязгодзе. Наш ідэал селяніну, каб мець хутар, каапэрацыю, самаўрад і разумны ўрад: у гэтым пытаньні ўдзелу мы ня бралі. Мы давяралі тварыць урад, але самі не маглі гэтымі справамі займацца. Мы падыходзілі да вырашэньняў блізлежачых пытаньняў у памеры правінцыянальным і да гэтага было нам стаць, а далей на гэта павінны быць пакліканы больш прыгатаваныя. Мы пачалі разумець прыгатаваных. Пяцьдзесят гадоў жыву і працую разам з сялянствам і з гэтае прычыны маю права і абавязак быць сьведкаю і забіраць голас. Скажу ўсё, што мне ведама, і аб маіх судзьдзях: хто яны і чаму я іх адклікаю.
Юры Сабалеўскі.
Радзьдзел першы
Яшчэ пяцьдзесят гадоў таму назад, калі Беларусь была ў межах Расеі, у тагачасных школьных падручніках, пераважна ў геаграфіі, у разьдзеле "Народы России", былі зьмешчаны малюнкі прадстаўнікоў розных народаў тагачаснай Расеі. Беларус прадстаўлены быў у гэтых падручніках у белай доўгай саматканай кашулі, у такіх жа портках, на нагах меў лыкавыя лапці, на галаве - саламяны самаробны капялюш, з-пад якога зьвісалі пасмамі доўгія стрыжаныя "пад скопку" валасы. Побач беларуса былі зьмешчаны малюнкі нашых суседзяў: палякаў, рускіх і іншых па геаграфічнаму суседзтву. Паляк быў намаляваны ў доўгім сурдуце, фанабэрыста апрануты, погляд меў задзірысты і пагардлівы. Рускія - "великороссы", прадстаўлены былі сям'ёю. Веяла ад іх магутнасьцю і сілай.
У даўнейшых школьных падручніках пісалася аб даўнейшым Кіеўскім князьстве, аб рускіх удзелах і далей нібыта лягічным нашым паступовым шляхам справа нашае агульнае гісторыі пераносілася ў Маскву, а наступна ў Пецярбург. Менск, Вільня і Полацк былі прадстаўлены складоваю часткаю расейскай гісторыі, і беларускі вучань нічога ня ведаў аб запраўдным сваім гістарычным і культурным мінулым. З гэтых дзяржаўных школьных падручнікаў наш вучань мог толькі ведаць, што палякі - гэта ворагі рускага народу, а тым самым і беларусаў. Закідвалася палякам, што яны заўсёды пры дапамозе "ворагаў Расеі" стваралі непакоі і падымалі паўстаньні. Палякі - гэта ворагі спакою і парадку і сіліліся далучыць да сябе сілай ад Расеі "Северо-Западный край", каб потым яго апалячыць і загнаць у варожы для народу каталіцызм, а самое сялянства аддаць у прыгон палякам-абшарнікам на вызыск [28] і паняверку. Уклад падручніка быў разьлічаны на ўзгадаваньне пашаны да рускасьці, пагарды да паляка і пакорнае сьведамасьці да сваей беднаты і адсталасьці. Расея з праваслаўем выслаўляліся апекунамі нашага краю, і што пад гэтаю апекаю народ наш мог жыць спакойна і не баяцца польскага і каталіцкага прасьледу. Так вучылі ў школе, павучалі праз сьвятарства, такі напрамак утрымлівала адміністрацыя і гэтыя тры фактары фармавалі сьветапагляд. Чырвонаю ніткаю праходзіла ў прыватным споўжыцьці дэмаркацыйная лінія паміж "вярхамі і нізамі". Вярхі - паны, мелі свой умоўны кодэкс пагарды да нізоў - мужыкоў-хамаў, і гэтыя адносіны вызнаваліся адкрыта. Грамадзкія правы прыслугоўваліся гэтай каставасьці ад народжаньня і ў адказ на гэта ў асяродзьдзі "мужычкоў і прыслуг" нараджаўся пратэст і нянавісьць да "паноў", якая шляхам узрастаньня дайшла да Кастрычнікавай рэвалюцыі.
Народ быў шчыльна замкнуты ў межы расейскае рэчаіснасьці, і дзяржаўны высілак стан гэты сіліўся замацаваць. Западаць пачаў сумліў у душу чалавека, што гэтая "казённая" сыстэма выхаваньня хавае ад людзей праўду і пытлівыя галовы шукалі адказу на гэтыя пытаньні. Праваслаўныя знаёміліся праз расейскія ўплывы і ўваходзілі ў зьмест расейскае перадавое літаратуры, каталікі праз польскую граматнасьць па касьцельнай кніжцы заглыбляліся ў зьмест польскіх імкненьняў, беручы, як неразьдзельную цэласьць, польскасьць і каталіцкасьць, малады вучань рыўся ў закінутых і забытых кніжках. Сіліўся ведаць больш, чым гэта пісалася ў казённых падручніках. Ня верыў свайму падручніку, але здольны быў шукаць толькі разьбежнасьцяў у дэталях. Прынцыпы школьнага выхаваньня пасьпявалі, аднак, моцна закараняцца.
Цікавае вока маладога хлапца ў бацькавых рэчах знаходзіла старую патрапаную кніжку гісторыі Турцэвіча [29]. З вялікаю зацікаўленасьцю чыталася гэтая кніжка. Пісалася ў ёй трохі іначай, як у школьных падручніках. Турцэвіч уклаў зусім новы, нязнаны дагэтуль нашаму вучню разьдзел гісторыі. Пісаў, што існавала некалі нашая Беларуская дзяржава пад назовам "Літоўска-Рускае Княства", у цэнтры якога стаяў перш наш родны і на гэты час апушчаны Наваградак, і потым пазьней слынная Вільня. Былі малюнкі нашых даўнейшых князёў. Далучаны былі пісьмы з таго часу. Мова хаця і падобная і да расейскае, і да польскае, але і ня польская, і не расейская. На тую пару гэта была нашая мова. Пісалася аб слаўных днёх і вялікіх падзеях роднага краю. Падручнік Турцэвіча выклікаў свой лякальны патрыятызм, але не адрываў ад Расеі. Польскія кніжкі ня бачылі зместу для паляка ў Расеі і базаваліся на пытаньнях каталіцтва, папскага рымскага прастолу і сьвятасьці слова Папы. Малады наш школьнік натыкаўся на дакумэнты і апавяданьні старых аб зьдзеках над праваслаўнымі польскіх паноў і палякаў-ксяндзоў, асабліва езуітаў, і ўжо з пачатковае школы нарастаў антаганізм і паглыбляўся сярод дарослых.
Чаму інакш піша Ілавайскі [30] і Белярмінаў [31]? Дома казалі, што Турцэвіч - гэта забаронены падручнік. Забаранілі, бо нібыта ксяндзы сіліліся праз гэты падручнік нічога не казаць і маўчаць аб сваіх зьдзеках над праваслаўнымі. У падручніку напісана няпраўда, карысная Польшчы і шкодная Расеі, а праўдзівыя падручнікі - па якіх нас вучаць у школе. Наказвалася ўсімі з нашага маладога акружэньня ўнікаць ксяндза і ніколі ня верыць палякам і на гэта прадстаўлялася з штодзённага жыцьця шмат прыкладаў для ўзасадненьня [32] наказу, усхвалялася ў падручніках Расея, яе магутнасьць і мудрасьць князёў і наступна цароў. Па гэтых падручніках чакалася, што Расея павінна яшчэ далей разрастацца і чакаецца зьдзяйсьненьне гістарычнае справядлівасьці, калі будзе далучаны да Расеі Канстантынопаль, Сэрбія, Баўгарыя, Чарнагорыя і ад Аўстрыі ўсё былое Галіцкае Княства.
Так плылі гады і ўзгадоўваўся на гэтых падручніках малады падрост. Станавіўся чалавек дарослым і ўваходзіў у склад грамадзянства, дзе ён меў правы і абавязкі ў сваім асяродзьдзі. Натыкаўся на два чыньнікі: з аднаго боку быў касьцёл для вернікаў "палякаў" і царква для "рускіх". Касьцёл і каталіцтва было аддадзена пад загад і апеку палякам-ксяндзам, і хаця б ксяндзом быў і не паляк, аднак, па няпісаных законах і ў моц непераможнага звычаю усё роўна павінен стаць палякам. Адміністрацыйнаю і пазалітургійнаю моваю на Беларусі ў касьцёлах была польская, і ўсе адносіны на плашчыне каталіцкага веравызнаньня адбываліся ў польскай мове. Выглядала б блюзьнерствам на той час, каб хто-небудзь на гэта ўжыў бы беларускую мову. І па сяньня веруючы і практыкуючы беларус-каталік у значнай перавазе да 95% у пацерах і касьцельнай практыцы ўжывае польскую мову і стасаваньне беларускае ня больш, як наватарства і рэвалюцыйнасьць і ў дадатку ў каталіцкім агуле вельмі непапулярнае і, нягледзячы на спэцыфічнае савецкае выхаваньне і русыфікатарства, асаблівасьць гэтая ў саветах поўнасьцю захавалася і пераказалася ў пакаленьні, якія прайшлі нават і камсамол і сталіся сябрамі камуністычнае партыі. Цьверджаньне гэта было вельмі выразна пры назіраньні каталікоў-камуністаў пры кантакце іх з палякамі на захадзе.
Дзіўна на сяньня, што калі ў былыя часы каталіцкі ксёндз праз штодзённы кантакт із сваімі аднавернікамі карыстаўся беларускаю моваю, на гэта чыньнікі дзяржаўнае ўлады зазіраліся адмоўна і было распараджаньне, забараняючае ў прапаведзях ужываньне беларускай мовы, а вылучна толькі польскай. Так пры рыма-каталіцкіх касьцёлах замацоўваліся праз веравызнаваньне польскасьць, закаранялася псыхалёгія і польская культура і этыка, і гэты працэс пратрываў і па сяньня і належыць да катэгорыі вельмі стойкіх і вытрывалых, і калі часамі ідэнтыфікуецца польскасьць па каталіцкаму веравызнаваньню, то на гэта ёсьць падставы да такога цьверджаньня, і беларусізацыя і адпольшчваньне Каталіцкага касьцёлу на Беларусі пахваліцца вынікамі ня можа і вялікі сумліў, ці знойдзем сотню чалавек з пасярод веруючых і практыкуючых каталікоў-беларусаў, якія б пацеры і хрэст чыталі б па-беларуску.
Супроцьлегласьць Каталіцкаму касьцёлу прадстаўляла на Беларусі Праваслаўная царква. Пад націскам польска-маскоўскай палітыкі праваслаўнае веравызнаваньне затраціла свой нацыянальны беларускі характар і пасьля скасаваньня вуніі Праваслаўная царква з-пад польскіх уплываў пападае пад яшчэ большыя ўплывы расейшчыны. Вуніяцтва на Беларусі было вылучна польскім палітычным замыслам і з гэтымі ж цэлямі робіцца высілак яго ўзнаўленьня [33]. На праваслаўнай парафіі панаваў "бацюшка", па форме праваслаўны сьвятар, а па зьместу - палітычны прарасейскі чыньнік, не пазбаўлены адміністрацыйных заданьняў. Мэтафізычнасьць была арэнаю падзей для дзяржаўных мэтаў. Наказана было "бацюшцы" галоўным чынам пашыраць рускасьць і сачыць за "крамольнікамі", і ў гэтых мэтах быць у самым шырокім кантакце з адносьнымі [34] дзяржаўнымі чыньнікамі. Бацюшка ў моц свайго прызначаньня быў у заўзятай барацьбе з каталіцкімі ксяндзамі, а праз іх з усімі зьвязанымі з практыкаю ксяндза галінамі палітычнага і грамадзкага жыцьця. Вялікаю культураю і этыкаю на тую пару "бацюшкі" не маглі пахваліцца, дзеля чаго і сама барацьба насіла вельмі прымітыўны да дзікасьці характар, і ксёндз у гэтым змаганьні ў сілу свайго вышэйшага выхаваньня заўсёды выглядаў паважна і гераічна, дзеля чаго на плашчыне грамадзкае расцэнкі каталіцкі ксёндз і рэпрэзэнтаванае праз яго каталіцтва выглядала салідна, а праваслаўнае абслугоўваньне штораз набывала форму і зьмест дзяржаўнае адміністрацыйнае ўстановы і не карысталася павагаю і пасярод сваіх вернікаў.
У асабістых дакумантах у царскія часы не было сказана аб нацыянальнасьці, разумевалася яна па тэрыторыі паходжаньня і абагульнівалася веравызнаваньнем. Веравызнаваньне было прабірным штампам на расцэнку духовых і этычных якасьцяў чалавека. Каталікі - гэта ўсе палякі, ветрагоны, гулякі, лгуны, хвастуны. Праваслаўныя - сумленныя рускія, але скандалістыя і пьяніцы, гаспадары дадзенага слова, людзі сьведамага выконваньня абовязкаў. Лютэране - немцы, людзі парадку, дысцыпліны, працы і сумленнага выкананьня. Магамэтане - татары, верныя і сумленныя суседзі, шчырыя і найбольш этычныя. За гэтую агульную дадатнасьць у зьмесьце характараў не працавалі яны (татары) у прыгоне і залічаліся да шляхты - "дваране". Вось па гэтых абавязваючых характарыстыках ішло выхаваньне і ўтрыманьне прынцыповых ліній у характарах, прыродныя беларускія духовыя заложаньні паддаваліся штучнай праз рэлігію апрацоўцы, выводзілі з радоў сьведамага беларускага жыхарства. Гэты спосаб выхаваньня вычэрпываў з беларускага натуральнага асяроддзя найбольш сьведамы і цэнны элемэнт і ім узбагачваліся рускія праз русыфікацыйную дзейнасьць школы і рэгістрацыю праваслаўнага веравызнаваньня, і тою ж самаю дарогаю беларусы дапамаглі сваім укладам і ў польскую культуру, і то тады, калі ў душы былі сьведамыя, што зьяўляюцца і ня рускімі, і не палякамі. Расейскі ўрад стан гэты ўспамагаў, старальна выбіраў з беларускага асяродзьдзя ўсё, што было лепшага, і не дапушчаў ніякіх праяваў беларускае культурнае сьведамасьці, якая, аднак, вытрымала на сябе гэты націск і берагліва перахавалася ў душы нашага селяніна і зноў дала буйны парост.
Польскае паўстаньне 1863 году належыць да актаў вялікага значаньня ў жыцьцю Беларускага Народу і да гэтага часу недастаткова яшчэ ацэнена. Удзел і драма Кастуся Каліноўскага [35] вымагае дакладнае апрацоўкі і трудна дашуквацца ў польскім паўстаньні праз удзел Каліноўскага беларускай зацікаўленасьці ў гэтым паўстаньні. Паўстаньне было наскрозь польскім і ўдзел Каліноўскага быў толькі дадаткам да яго, і трудна зразумець, якім бы парадкам маглі б зрэалізавацца беларускія пляны і з імі надзеі ў выпадку зрэалізаваньня паўстаньня. Можна згары прадбачыць, што Каліноўскі апыніўся б на польскіх задворках з беларускім пытаньнем, або яго выракся б сам Каліноўскі. На сьледстве Каліноўскі рэгістраваўся як паляк і нічым ня выявіў сваёй асаблівасьці ад польскіх паўстанцаў.
Што тычыцца Каліноўскага ў канчатковым падсумаваньні, то трудна правесьці дэмаркацыйную лінію, дзе ў яго беларуская, а дзе польская душа. Безумоўна, пэўная доля беларускіх заложаньняў у яго душы былі, але толькі як пратэст у нейкай неакрэсьленасьці. Імкненьне ў яго зьліцца з беларускім народам было, але тут пытаньне, якім тады трафам пападае Каліноўскі ў рады польскага наскрозь нацыянальнага паўстаньня? Калі партнэр, то зьмест паўстаньня павінен быў яго і палякаў ад яго адсунуць. "Мужыцкая праўда" [36] выходзіць пачала як рэвалюцыйны орган, зразумела з апрабаты [37] польскіх паўстанчых кіруючых чыньнікаў і можна дапушчаць, што сацыяльны момант уводзіцца як пацягваючыя лозунгі. Але дзе былі дадзеныя на рэалізацыю, калі вырашэньне сацыяльных заклікаў павінна было б адбыцца коштам польскіх капіталаў? Супярэчнасьць на кожным кроку. Роль Парафіяновіча [38] ў выдачы Каліноўскага расейскім уладам гаворыць многім, што палякі ўсё ж цягаціліся ў сваіх радох Каліноўскім і хацелі яго пазбыцца рукамі расейскага жандарма. Я асабіста гатоў думаць, што драма Каліноўскага ня столькі ў пытаньні расейскім, колькі ў польскім і чакае свайго абсьледчыка.
Тэарэтычна шмат можна спаткаць палякаў - прыхільнікаў да спраў беларускага адраджэньня, але ў практыцы да гэтага часу не спаткаўся ніводзін паляк, які б прызнаў за Беларусам права на самастойнае дзяржаўнае выяўленьне. У кожнага паляка ёсьць толькі "земя Міньска" [39] і "крэсы", і калі камуніст Домбаль [40] рваўся да ўлады ў Саветах, то першым чынам узнавіў палянізацыйную палітыку на Беларусі і арганізаваў на Беларусі цэлыя польскія раёны [41]. У памяці праваслаўнага беларуса польскае паўстаньне пакінула вельмі сумнае ўражаньне, і Беларускі Народ бачыў у ім польскае захопніцтва і імкненьне да панаваньня над беларусам польскага пана. Паўстаньне было прайграна і зразумела, што пацягнула за сабой рэпрэсіі. Касьцёл, як палітычная трыбуна паўстаньня, быў пастаўлены ў стан абвінавачваньня, практыка Касьцёла пасьля паўстаньня была значна агранічана, і гэта выклікала стан маральнага прыгнечаньня сярод каталікоў і нараканьне на расейскі ўрад. Аб тым, што польскае паўстаньне асудзіў тагачасны Папа Рымскі [42] і зьмест касьцельных агранічань на прастрані дзейнасьці польскага паўстанчага войска быў узгоднены расейскім урадам з Ватыканам, старальна ўкрывалася ад каталіцкага верніка. Беларуская сялянская маса не ўкрывала свайго задаволеньня ад здушэньня паўстаньня, і гэта абурала кожнага - і каталіка, і паляка, і асабліва рэнэгатаў-беларусаў, і актывізаваўся паміж каталікамі і праваслаўнымі вельмі востры антаганізм з праявамі варожасьці і ўзаемавыключэньня аж да ўніканьня прыватнага спатканьня і споўжыцьця. Ксяндзы-палякі антаганізм гэты распальвалі і ўзмацнялі фанатызм пасярод сваіх вернікаў і варожасьць да праваслаўных. Мяшанае сужэнства выкліналі. Кожны з гэтага лягеру жыў сваім адасобленным жыцьцём і ў кантакт паміж сабою ўваходзілі толькі з неадзоўнае канечнасьці. Нацыянальнае, культуральнае, нават і рэлігійнае выхаваньне на Беларусі было практычна ў поўным заняпадзе. Аўтарытэтам для каталіка быў ягоны і наагул кожны ксёндз і польскі двор з дзівацтвамі і эксцэнтрычнасьцямі, і кожны, залічваючы сябе да палякаў-католікаў, траціўся з астатняга гроша, каб толькі ўвайсьці ў безпасрэдні кантакт з дваром і абавязкава, каб гэта бачылі іншыя, і гэты момант быў верхам асягненьня да поўаглупелага чалавека. Здабытая з рук пана бязьдзеліца расцэньвалася такім як сьвятасьць, як рэальны доказ пакравенства з можнымі панамі. Нярэдка можна было спаткаць у вясковага "тэж поляка" [43] падабраныя ім на панскім сьметніку чарапкі з пабітага начыньня, абгрызеныя папяросьніцы, і пры гэтым ішлі расказы аб запанібрацкіх адносінах з дворскімі панамі, і кожны з гэтых "тэж полякаў" ставаўся насьледаваць панскім дзівацтвам і тым стаць з панамі на адным узроўні. Глупоту гэтага выяўленьня "польскасьці" нельга дакладна прадставіць у пабежным аглядзе, агранічваюся агульнаю характарыстыкаю. Па гэтых арыентацыйных вехах вялася паўсядзённасьць каталіцка-польскага выхаваньня на Беларусі. Каталіцкія ксяндзы былі для беларускага каталіка абсалютным аўтарытэтам да стану божаскага наказу, і перад ягоным загадам скланялася ў каталіцкага верніка вельмі нізка галава. На заклік парафіяльнага ксяндза каталіцкі вернік ад атэістычнага пана і да сфанатызаванае прыслужніцы-дэвоткі [44] складалі на патрэбу Касьцёла астатняе і ніколі не цікавіліся справаздачнасьцю выдаткаваньня. Найгоршы чын ксяндза ніколі не паддаваўся асуду праз каталіцкага верніка.
Праваслаўныя сьвятары ў пытаньнях аўтарытэту пасярод сваіх вернікаў уступалі ксяндзам, і іх аўтарытэтнасьць была верніку поўнасьцю накінутай і ўтрымлівалася адміністрацыйнымі паліцыйнымі сродкамі. А калі дзе аўтарытэтнасьць і выяўлялася, што здаралася ў вельмі рэдкіх выпадках, то гэта расцэньвалася агульнаю і царкоўнаю адміністрацыяю вельмі непрыхільна, і такому сьмеламу сьвятару наказвалася трымацца выстаўляных для яго рамак. Інтэлектуальны стан праваслаўнага сьвятарства жадаў многа лепшага. У звычаі быў матэрыяльны вызыск свайго верніка і гэта рабілася ў спосаб вельмі шарупаваты і няўмельскі, чаго нельга было спасьцерагчы за ксяндзом, і з гэтае прычыны праваслаўны сьвятар выстаўляўся ў вельмі нямілым насьвятленьні. Аўтарытэтнасьць праваслаўнага сьвятара пасярод сваіх вернікаў ня цешылася пашанаю, і сьвятар быў канечнасьцю не з вызнаваньня, а з традыцыйнасьці.
Беларуская самабытнасьць не паддавалася апрацоўцы ў глыбінных сваіх заложаньнях і пазаставалася некранутай. Ігнаравала высілкі і Масквы, і Варшавы, і жыла сваім уласным жыцьцём, і праз засьмечваньне свайго ўласнага панадворку наляцеласьцямі [45] ўсё ж утрымлівалася цыркуляцыя аджыўляючых сокаў.
Варочаліся нашыя людзі з царквы, пакідалі салдаты казармы, выносілі на кароткі час на сябе наляцеласьць, што яны рускія, і даволі было зрабіць адзін крок па роднаму палетку, як гэтая наляцеласьць зараз жа ўступала мейсца прыроднаму стану. На запытаньне - "Хто ты будзеш?" - было заўсёды ў нашага селяніна адказам: "Тутэйшы, паночку" - а гэта азначала, што не паляк і ня рускі, не прыбыш, а прыродны жыхар гэтага краю. Гэтым акрэсьлівалася паходжаньне чалавека. У штодзённым укладзе жылі нашыя людзі сваім жыцьцём і па-за вучэньнем сьвятара на плыценькіх прапаведзях па кніжачцы і загадаў ураду, мелі нашыя людзі скамплікаваны звычаёвы трэбнік наказаў, звычаяў, рожных павераў і забабонаў, мацнейшых за навуку рэлігіі і навучаньняў у пачатковай школе. Кнігі пачалі па вёсках чытаць вельмі позна - пасьля 1905 году, а газэты яшчэ пазьней. Былі пісьменныя, але найбольш для афіцыйнага ўжытку, каб умець расьпісацца ў воласьці, на судзе, у сьвятара пры выконваньні ў яго рэлігійных абавязкаў, пры залічэньні другога на дробнага ўрадоўца.
Агульнарасейскі рух "хождения в народ" [46] адбіўся і ў беларускіх масах. Пачала паяўляцца слабенькая літаратура, пераважна лёгкага бытавога зьместу. Курсавала пераважна ў рукапісах, і народ яе захоўваў як рэліквію. Па перапісах уводзіліся зьмены, фантазіявалася і трапляла да чытача ў некалькіх варыянтах. Аснавапаложнікам беларускай літаратуры зьяўляецца Багушэвіч [47]. Выступіў друкам і з акрэсьленымі заклікамі. Ён першы пастараўся адарвацца ад акрэсьліваньняў неафармлянае рэгіянальнасьці і абаперся выразна на Народ і яго імкненьне поўнасьцю самастойным пытаньнем. Багушэвіч ня бачыў ні палякаў, ні расейцаў, а толькі Беларусь, беларускі Народ і беларускія імкненьні [48].
Пад поглядам пісьменнасьці каталікі былі ў больш выгаднейшым становішчы. Касьцельная практыка карысталася чытаньнем праз верніка службы па кніжцы, і гэты звычай так моцна закараніўся, што вельмі часта можна было назіраць чытаньне службы ў цэрквах па польскіх каталіцкіх кніжках праз праваслаўных, асабліва кабетамі. Касьцельная літаратура праз звычай і ўмельства чытаньня вербавала да сябе чытача і паступова ўцягвала ў больш шырэйшае кола чытаньня, і на спатканьне чытаючаму каталіку ішоў і ксёндз са сваёй літаратураю, і інтэлігент, і дворскі пан праз цэлы рад касьцельных ардэноў і арганізацый. Для паліцыйнага вока расейскага губэрнатара гэта ўсё прадстаўлялася як арганізацыі касьцельна-рэлігійныя, а па-сутнасьці гэта былі арганізацыі палітычныя, настаўленыя на ўзгадаваньне аўтарытэтнасьці Ватыкану і польскіх традыцый, дзе ксёндз быў зьвязуючым зьвяном паміж Ватыканам і палітыкай нацыяналістычнае ваяўнічае Варшавы, якая заўсёды ў саюзе з Ватыканам, з каталіцкім крыжам і вострым мячом імкнулася на Беларускі Ўсход, каб выкараняць "схізму" і заадно агульным высілкам далучыць да "кароны польскай" землі польскія па Смаленск і Адэсу. Беларус-каталік, зьвязаны аднымі ўняцьцямі мэтафізычнасьці з палякамі, павінен быў ісьці з імі адным шляхам і супроць самага сябе, як беларуса, супроць інтарэсаў Беларускага Народу.
Ані на хвілю не спушчалі палякі-ксяндзы сваіх вачэй з свайго беларускага верніка, пачынаючы ад калыскі і да самае сьмерці, і авалодвалі яго ўмысламі і не пакідалі самым сабою, дзе б ён мог прызадумацца над справамі рэчаіснасьці. З паўзятае на сябе ролі польскі каталіцкі ксёндз на Беларусі зьвязаўся з найлепшым для сябе вынікам і з найбольшаю для беларускасьці стратаю. Каталіцкі ксёндз-паляк умела фільтраваў загады царскага ўраду і патрафляў сваёю інтанацыяю ў голасе закладаць у душу верніка патрэбнае яму насьвятленьне ў пытаньнях, якія і не выстаўляліся на вонкавы прагляд. Палітычны і агульнажыцьцёвы такт ніколі не пакідалі польскага каталіцкага ксяндза, і ў гэтых пытаньнях быў ён безканкурэнцыйны.
Праваслаўнае сьвятарства было толькі выканаўцам заданьняў рэлігійнага зьместу ў фізычным выяве і як бы сьлізгалася па пытаньнях душы і ня ўмела чытаць зьместу чалавека, і карыстаўся наш чалавек фахам свайго сьвятара з канечнасьці, пакінутай яму ў спадчыну незаглохшае традыцыі, пераказванай вусна з роду ў род па традыцыі на працягу стагодзьдзяў. Праваслаўны сьвятар па-за царкоўнаю службаю быў для беларускага жыхара непрыступным арыстакратам і жыў у поўнай ізаляванасьці ад свайго верніка.
Былі палітычныя зьмены ў Расеі, мяняліся ўрады, адміністрацыйная практыка паслабляла з канечнасьці свой уціск, але ўклад сілаў у пытаньнях касьцельна-царкоўных не зьмяняўся і антаганізмы, наадварот, яшчэ больш чарсьцьвелі і не выяўлялі ніякае элястычнасьці. Падзеі грамадзка-палітычнага зьместу 1905 году часткова зсунулі з акамянелых фундамэнтаў нацыянальныя і рэлігійныя пытаньні, і тым распачалася новая карта ў змаганьнях беларускага грамадзяніна за сваё вызваленьне з-пад палітыкі і Варшавы, і Масквы.
Разьдзел другі
Вайна 1905 года Расеі з Японіяй ускалыхнула стан застою ў Расеі і старое ад часу 1863 года жыцьцё выйшла са сваіх берагоў і паняслося ў неакрэсьленасьць бурлівым неспакойным патокам. Прычынаю была перамога малой прагрэсыўнай Японіі над вялізарнаю адсталаю Расеяю, страною, сатканаю з супярэчнасьцяў, ня столькі дыктатарскай у заложаньнях манархістычнага ладу, сколькі хаатычнаю на няпісаных кодэксах перажыткаў і традыцый. Паражэньні на фронце паказалі ўсім у Расеі, што правапарадак і сыстэма выхаваньня грамадзянства павінна быць зьменена і дастасавана да вымогаў часу. Незадаволеныя і праўдзіва пакрыўджаныя так называныя тады "нізы" паднялі рэвалюцыю. Урад пад прымусам падзей павінен быў зразумець, што настаў час на канечную зьмену засадаў [49] адміністраваньня і зьмену ў правох вылучна дваранства на кіраваньне лёсамі дзяржавы. Праваслаўнае сьвятарства са сваёю палітыкаю поўнасьцю збанкрутавала і павінна было адысьці ад пытаньняў дзяржаўнага ладу і займацца больш справамі рэлігіі. Каталіцкія ксяндзы распачалі цяжкі наступ на расейскі ўрад і жадалі для сябе большых свабодаў. На падтрымку сваіх дамаганьняў яны прыцягнулі замежную прэсу. Расейскі ўрад павінен быў на тую пару з гэтым вельмі і вельмі лічыцца і здаваў свае пазыцыі супраціву адну за другою. Хаця рэвалюцыя і была здушана, аднак рэвалюцыйныя настроі выбілі дзяржаўны апарат з стану спакойнага функцыянаваньня, і гэты момант вымагаў ад расейскага ўраду вялікае напружанасьці і шуканьня выхаду. Адна зброя не была сродкам на залагоджываньне незадавальненьня і ліквідаваньне бунтаў. Трэба было разам са зброяй шукаць сродкаў у стасаваньні рэформаў.
У цэнтры Расеі доўга цягнуліся нішчыцельскія бунты, зсунутае з сваіх падвалінаў дзяржаўнае расейскае жыцьцё непакоіла і агранічныя палітычныя чыньнікі, і да іх галасоў Расея павінна была прыслуховывацца. Дагэтуль спакойнае жыцьцё ўскалыхнулася, і гэты стан ахапіў усе народы тагачаснае Расеі. Доўга не заціхалі галасы пратэсту і жаданьняў паступовых рэформаў. Кожны пісьменны набываў кніжку і ўчытываўся ў яе зьмест, сіліўся пазнаць сутнасьць пастаўленага падзеямі пытаньня. Набытая кніжка вучыла ўжо не па Ілавайскаму. Кніжка паказвала напрамак перабудовы грамадзкага ўстрою. Кніжка адкідвала арэол сьвятасьці царскага двара і царкоўнае гіерархіі, выводзіла іх грахоўнасьць. Нашая перадавая беларуская моладзь пачала выцягваць з архіваў старажытныя кніжкі і дакумэнты і са зьместу іх удавадніваць [50] Беларускаму Народу, што беларусы, хоць і праваслаўныя, ніколі не былі і ня могуць быць расейцамі, а сваею дарогаю каталікі-беларусы ня могуць залічвацца палякамі. Папярэдняя практыка і ідэнтыфікацыя прыдумана ворагамі Беларускага Народу і беларускага нацыянальнага адраджэньня. З гэтых новых кніжак Беларускі Народ пазнаваў, што мы маем сваю слаўную гістарычную прошласьць, якая выкарыстана і расейцамі, і палякамі на некарысьць Беларускаму Народу, а таксама і палякі ніколі ня мелі ніякіх правоў да Беларускага Краю і на працягу гісторыі захоплівалі Наш Край сілаю, ашуканствам і здрадаю сваіх з пасярод інтэлігенцыі і баярства, якое выракалася рэлігіі сваіх продкаў і свайго народу і перайшла на бок сваіх ворагаў.
Зпаняверыла народныя ідэалы і прадалася польскім інтарэсам і сіліцца перацягнуць за сабой і падуладнае сабе беларускае сялянства, але наткнулася на пасыўны гэтаму супраціў. Так званыя на Беларусі польскія двары, праз якія Польшча сіліцца ўдавадніваць свае правы да беларускіх абшарах, пабудованы высілкам беларуса і дарогаю толькі здрады сваіх абшарнікаў затрацілася тут беларускае жыцьцё і здрада ніколі ня будзе ўзнавацца Беларускім Народам правам другога на беларускія землі. Новая кніжка вучыла беларускага чытача, што Беларускі Народ мае правы да сваёй беларускай праваслаўнай царквы, як і да беларускага касьцёла, але без абовязку карыстацца пасярэдніцтвам у гэтых пытаньнях і Масквы, і Варшавы. Дасёлешні стан праваслаўнага вызнаваньня як "рускае веры" і касьцёла як польскае веры зьявішча штучнае, створанае расейскімі сьвятарамі і палякамі-ксяндзамі на шкоду беларускім інтарэсам. У справе палянізацыі беларусаў найбольшую шкоду зрабілі Беларусі палякі ксяндзы-езуіты, якія няраз паласкаліся ў беларускай пралітай імі крыві.
Закіпела праца над усьведамленьнем Беларускага Народу. Над гэтым пытаньнем працавалі сьведамыя беларускія патрыёты, піянэры беларускага адраджэньня, разам і каталікі, і праваслаўныя. Ідэя службы Народу знайшла супольную мову і супольныя зразуменьні. Народ пачаў прачынацца і разумець сваю і гістарычнасьць, і рэчаіснасьць. Пасеянае семя пачало даваць прыгожы парост. Пасярод піянэраў нашага адраджэньня спатыкаем ужо і маладых каталіцкіх ксяндзоў, якія знайшлі ў сабе мужнасьць парваць наляцеласьць польскасьці з беларускага касьцёла і выйсьці з словам пропаведзі ў народ у ягонай роднай мове. Гэта было ўзапраўды рэвалюцыйнасьцю і чын гэты выклікаў абурэньне і прасьлед з боку і духоўнай улады, і расейскай адміністрацыі, але нашыя ксяндзы-піянэры ішлі і далей абраным напрамкам і з пагардаю спаткалі прасьлед. На вялікі жаль, каталіцкія вернікі былі вельмі моцна палянізаваны, і заклік да навароту на беларускую мову ў касьцёле, а з тым і разрыву з польскімі ўплывамі польскае культуры не спаткаў і не спатыкае прыхільнікаў, і гэтаму працэсу паддалася толькі нязначная частка беларускае інтэлігенцыі, а маса пазасталася і пазастаецца і на сяньня пад польскімі ўплывамі. З гэтае прычыны беларускія ксяндзы - піянэры адраджэньня, сваю дзейнасьць перанесьлі на плашчыню сьвецкае працы і выпрацаваліся пасярод іх літараты, паэты, публіцыстыя, каапэратары, газэтныя работнікі, і народ ахватней іх бачыў на працы па-за касьцёлам, як у касьцёле.
Саматужна паўстала беларуская пачатковая школа. Друкаваліся першыя школьныя падручнікі. Да школьнае працы прыступілі людзі веры і адвагі, найбольшае аддадзенасьці службе Народу. Цяжка было нашым піянэрам пракладаць першыя скібы адраджэньня і закладаць у іх семя для наступных паростаў. На фоне польскае і расейскае рэчаіснасьці беларускі адраджэнчаскі высілак выглядаў вельмі слабенькім і да яго беларуская маса вельмі доўга прыглядалася. Гэта была нечуваная і галоўным чынам неспадзяваная навіна, і асабліва сялянства спачатку адносілася да яго з вялікімі засцярогамі. Аўтарытэтнасьць расла, і ў душы нашага чалавека нарасталі пачуцьці пашаны да працы нашых адраджэнцаў. Касьцёл, царква і ўрадавыя чыньнікі вызвольны рух Беларускага Народу спаткалі вельмі варожа. Ужыты былі рожныя сродкі і мерапрыемствы, каб пасеяць у душы людзей сумліў і недавер. У стоячага на раздарожжы падымалася ў душы пытаньне, як пагадзіць навучаньне аб падложах гістарычнае праўды аб Беларускім Народзе з настаўленьнямі касьцёла, царквы, школы і адміністрацыі. Была супрацьлегласьць: да гэтага часу ўсё, што выстаўляюць цяпер маладыя піянэры нашага адраджэньня, акрэсьлівалася простымі, мужычымі, брыдкімі і нязгоднымі з наказамі неба. Як можна ў касьцёле маліцца па-беларуску, калі ўся нябеская сыстэма па практыцы касьцёла карыстаецца вылучна польскаю моваю і найбольшыя сьвятасьці толькі разумеюць лацінскую мову? У аргумэнтацыю па асацыяцыі прыводзіўся панскі двор, дзе на кухні гутарылі па-простаму, у пакоях па-польску, а ў вялікіх паноў - па-француску. Папа Рымскі быў "польскі" і раптам уводзіцца простая мова да неба, як да дворскіх парабкаў? Рэакцыя падымала скандал і зларэчыла, і сілілася выставіць наш адраджэнчаскі рух на пасьмешышча. На працягу вякоў польска-расейскія ўплывы вельмі моцна закараніліся і ўпорыста не паддаваліся перабудове. Рэакцыя часамі і прызнавалася да гістарычнае праўды, але сваю сучаснасьць расцэньвала поступам і здабычамі вышэйшае культуры, якія здабылі ўжо правы пакравенства і засад неадлучнасьці.
Каб разбурыць гэтую варожую беларускаму адраджэньню наляцеласьць, патрабавалася надзвычайнае цярплівасьці, а таксама і працавітасьці, каб аслабіць гэты націск на псыхіку нашага чалавека і адцягнуць яго ад фальшывых уняцьцяў. Цяжкая гэта была праца. Не было на гэта вопыту, не было на гэта даробку і спадчыны, і ў дадатку без ніякіх на гэта матэрыяльных сродкаў. Закліканьні да ахвярнасьці з пачатку ня выклікалі чулага адгалосу. Працуючыя над адраджэньнем самі вучыліся гэтае працы і змушаны былі вучыць адначасова і другіх, людзей старэйшых і з багатым даробкам і дасьведчаньнем. Трэба было з імі і канкураваць, і змагацца, і супрацьставіць ім новую ідэалёгію. Сілы ў гэтай барацьбе былі няроўныя, але вера ў праўдзівасьць паўзятага напрамку надавала адвагу, і нашыя піянэры адраджэньня не пакідалі занятых пазыцый і паступова на іх замацовываліся.
Гэта быў слаўны пэрыяд "Нашае Нівы", увайшоўшы ў нашую гісторыю як вуглавы камень у пабудову нашага адраджэньня. Піянэрамі і закладчыкамі былі Аляксандра Ўласаў [51], браты Іван і Антон Луцкевічы [52], ксёндз Адам Станкевіч [53], Аркадзь Смоліч [54], Іван Ластоўскі [55], Радаслаў Астроўскі [56], Усевалад Ігнатоўскі [57], Янка Купала [58], Якуб Колас, Адвард Будзька [59], Язэп Лёсік [60], Антон Лявіцкі [61] і паэтка "Цётка"-Бурбіс [62], Мікола Шыла [63] і шмат іншых. Многа іх адышло ў вечнасьць, многа каго ўтраціла памяць, але жыве і разрастаецца пасеянае імі зерне нашага адраджэньня і на фоне нашае сумнае сучаснасьці былі гэта людзі надзвычайнае аддадзенасьці грамадзкай справе, панавала ў працы рэдка спатыканая салідарнасьць, павага і высокая этычнасьць.
Начамі сядзелі яны за маленькімі карасынавымі лямпачкамі, разглядалі і старажытнасьць і сучаснасьць, укладалі школьныя падручнікі, вялі спрэчкі, дзяліліся поглядамі і ніхто ня ведае, колькі выцерпелі нашы піянэры голаду, холаду, нястачы, прасьледу і ад чужых, і ад сваіх. Часамі пад цягаром згібаліся, але не заламліваліся на духу і супольным высілкам працы вялі нашае адраджэньне наперад. Народ набываў пераконаньне, што пераказваецца яму праўда, і пачаў далучацца да гэтых высілкаў і складаць на алтар нашага адраджэньня сваю пасільную ахвяру. Падваліны пад беларускае адраджэньне былі заложаны і для кожнага, ці то нашага ворага, ці прыяцеля было ясным, што рух гэты паўстаў з сьведамага вызнаваньня народам свайго становішча пасярод народаў сьвету і нішто яго ня здолее назад уціснуць у надтрэснутую шкарлупу аджываючага парвапарадку.
Рэакцыя лютым зьверам кінулася на нашае адраджэньне. Стасаваныя мерапрыемствы не давалі для яе дадатніх вынікаў і на дадатак да паліцэйшчыны насылалі на Беларусь рэлігійных ізувераў. Зьбіралі яны натоўпы, фанатызавалі яго, адбывалі праўрадавыя маніфэстацыі з крастамі, перазвонамі і харугвамі, але вынік з гэтага быў адваротны: поступ адраджэньня нарастаў, а да палітыкуючага чарнасоценнага сьвятарства ў народзе і пасярод вернікаў нарастала пагарда і нянавісьць.
У маладога чытача, неабазнанага з апісваемым часам, можа стварыцца ўражаньне, чытаючы гэтыя два разьдзелы, што раблю нападкі на праваслаўе і каталіцтва і не выяўляю да іх пашаны. Да спраў веры і выплываючай з засад вераваньня маралі адношуся з вялікаю пашанаю, але да палітычнае практыкі сьвятарства ў пэрыяд найбольшага прыгнечаньня нашага народу адношуся з пагардаю. Сьвятарствам, як праваслаўным, так і каталіцкім, было роблена ўсё, каб дух прабуджываньня да волі і сьведамасьці здушыць і зьнішчыць, і на гэты цэль перабудовывалі зьмест рэлігійнае філязофіі і вызнавальнай этыкі. На ўзасадненьне гэтага погляду мог бы прытачыць зьмястоўныя і паіменныя ілюстрацыі, але яны да таго абрыдлівы і дзікі, што гэтага ўнікаю. Пасеянае зло міралюбным нашым народам забываецца і ў новых абставінах ад свайго сьвятарства чакае праўдзівага душпастырства, і нашае вышэйшае сьвятарства павінна да гэтага поклічу душы свайго верніка аднесьціся з найбольшаю пашанаю і ўважлівасьцю і не дапушчаць папярэдніх памылак. На вялікі жаль, пытаньні службы Народу пасярод нашага сьвятарства коцяцца трафарэтам, з нязначнаю толькі шліфоўкаю пакінутых спадчынаю шарупаватасьцяў. На пасаду сьвятарства і сяньня ў бальшыні выпадкаў пападаюцца людзі прыпадковыя і нямала выпадкаў, калі пасада сьвятарства мераецца вылучна меркаваньнямі зарабковага характару ад экспляатаваньня пачуцьця і патрэбы свайго верніка. Настаўленьне, каб узяць на нарашчаньне свайго матэрыяльнага дабрабыту, а што ўзамен дае, або што можа даць і на што здольны - гэта, на вялікі жаль, кіруючымі царкоўнымі чыньнікамі не заўсёды бяруцца пад увагу, а аднак гэтае пытаньне веры і вызнаваньня належыць да вельмі важных у жыцьці грамадзянства і пушчаць яго самапасам па лініі найменшага супраціву не прыходзіцца: трэба ўглядвацца ў пэрспэктыўнасьць і расцэньваць і вынікі, і наступствы. На мой погляд, на небасхіле гэтага пытаньня у нашым серадовішчы павінна занесьціся на буру і нельга дапусьціць да народнага гневу і пратэсту: бура зьнясе шкадлівае і непатрэбнае і заадно пад грузамі пахавае і вялікія вартасьці, створаныя супольным высілкам усяго нашага народу.
Нашаніўская пара праіснавала каля дзесяці гадоў і пасьпела за гэты час замацаваць сьведамасьць у беларускім жыцьцю, сваім надзвычайным высілкам удаводніць Народу аб ягоным праве на сваю самабытную культуру. За гэты час расьцьвіла мастацкая і паэтыцкая літаратура. Высілак нашага мастака быў залежны тады толькі ад уласнага пачуцьця і ён тварыў тое, што падсказывала яму сумленьне. У нашаніўскую пару Янка Купала і Якуб Колас узапраўды былі пяўцамі Народу і ў сваіх творах адбілі ягоную душу. На тую пару ніхто не пасьмеў бы даць ім замоўленьне на славаслоўе таго, каго, быць можа, у душы ненавідзяць. Смоліч, Ігнатоўскі апрацовываюць падручнікі геаграфіі і гісторыі [64]. Надлюдзкімі высілкамі ўсяго нашаніўскага калектыву пад кіраўніцтвам Івана Луцкевіча расьце наш Беларускі Музэй, вядуцца на вельмі скромныя матэрыяльныя сродкі археалягічныя раскопкі, спраўджываюцца па ім гістарычныя выснавы. Калекцыя манэт сьведчыць аб узаемаадносінах нашых продкаў з блізкімі і далёкімі народамі і аб зьмесьце гэтых адносін. Пачэснае мейсца займаюць старажытныя дакумэнты. Тут два арыгіналы Літоўскага Статуту, пісаныя па-беларуску, падстава нашага пісанага права, аперадзіўшага нашых суседзяў. На жаль, бальшавіцкая рабаўнічая рука забрала гэтую нашу пісаную рэліквію ў Менск, замясьціла ў Бібліятэку і вось, у часе нямецкай акупацыі, калі гэтая скарбніца Беларускага Народу патрапіла пад загад Гаспадара Калубовіча [65], найбольшае вартасьці кніговых унікатаў і разам і Літоўскі Статут пераказваюцца Г. Калубовічам у падарунак нямецкаму ўрадоўцу зьверхніку Калубовіча Сівіцы [66] і прыкра было бачыць звалы найцаньнейшых гістарычных нашых сьвятасьцяў на паліцах памяшканьня паўнемца, паўпаляка Сівіцы. У сваім выслугоўваньні перад немцамі Г Калубовіч забыўся, што ён хаця і ўрадавец Сівіцы, залежны ад яго ў галіне сваёй працы, але перадусім беларус і на яго абовязку было перахаваць або забраць рэдкасныя рэчы з сабою і каб іх зноў вярнуць Народу. З пад пяра Г. Калубовіча сяньня праз ягоны партыйны ворган льюцца словы абвінавачваньня многа каму і іншым у запрадажніцтве немцам. А гэтая прыточаная ілюстрацыя, аб чым сьведчыць? Хай Гаспадар Калубовіч прыпомніць гэтае памяшканьне Сівіцы, якое так часта наведваў у Менску па Ленінградзкай вуліцы № 5, дзе прадстаўляў на апрабату Сівіцы свае палітычныя праекты. Думаю, што Гаспадар Калубовіч пагодзіцца з маім сьцьверджаньнем, што яны былі далёка не дэмакратычныя, гэта былі палітычныя праекты ў плашчыне вызнаваньня Сівіцы. Клеймячы сяньня другіх "Квісьлінгамі" [67], хай Калубовіч напіша свае мэмуары з часоў нямецкае акупацыі і выведзе сваю ролю ў адносінах да Сівіцы, да Прэсавага нямецкага аддзела [68], да яшчэ аднае ўстановы, якую вельмі часта наведваў і там супрацоўнічаў па-за службоваю канечнасьцю і параўнае сябе і свае ролі з тымі, каго так злосна кляйміць прозьвішчам "Квісьлінгі". Хай выдасьць друкам свае выступы ў прэсе, у радыё, у дакладах, якія парушаў тэмы у Розэнбэргаўскім [69] філіяле Менскага інстытуту [70]. Словам, увесь зьмест самога сябе пры немцах і тады Народ як на эміграцыі, так і дома вынесе свой прыгавор, а на гэты раз належала б Калубовічу ў акрэсьленьнях быць вельмі асьцярожным і ўважлівым.
Разьдзел трэці
Незадавальненьне дзяржаўнымі парадкамі ў Расеі фактычна ніколі не заціхала. У пасьляваенную пару ў актыўнай форме пасьля павароту з Захаду расейскае арміі ў 1814 годзе адначасова з рэакцыйным абшарніцкім дваранствам нарастала тады высока сьведамая і культурная інтэлігенцыя з радавітых дваран-абшарнікаў. Асабісты эгаістычны дабрабыт такіх не цікавіў. Непакоіў іх больш агульнаграмадзкі і палітычны стан Расеі. Гэта былі высокае клясы патрыёты, і іх імкненьнем было перабудаваць дзяржаўны лад і ўзяць многае за прыклад з ладу на Захадзе. Спачатку гэта была тэарэтычнасьць, але пасьля паходу ў Парыж 1813 году [71] многае было вельмі лёгка спраўджана на факце. Перадавая інтэлігенцыя варочалася з настроямі жадаць ад цара Аляксандра Першага [72] рэформаў у зьмесьце Захаду. Ёсьць гістарычныя дадзеныя, што Цар гатоў быў рэфармаваць дзяржаўны лад, але ўплывовыя чыньнікі гэтаму супрацьпаставіліся. Рэакцыя падняла галаву і пасыпаліся рэпрэсіі на герояў вайны 1812 году, і іх паадсажывалі ад відных становішч і пазаганялі ў глухую правінцыю, на завяртаньне Цар-Містык [73] ня быў здольны на барацьбу за рэалізацыю сваіх поглядаў і ўступіў коштам уласнай асобы. Хадзілі чуткі, што Цар у часе падарожжа пакінуў сваю рэзыдэнцыю і пайшоў у брадзяжніцтва пад прыбраным прозьвішчам "Старца Фёдара" [74]. Аб гэтым вельмі выразна гаворыць сьветавае славы Леў Талсты [75] і шмат іншых. На прастл прыходзіць Мікалай Першы [76], чалавек да жудасьці рэакцыйны, дзікі і помсьлівы, і выкарчоўвае крывава замеры зьмен устрою. У адказ на гэта ў 1825 годзе падымаецца паўстаньне. Рэвалюцыя была здушана, але рэвалюцыйныя настроі ўзмагаліся. Пачала вытварацца акрэсьленая палітычная ідэалягічнасьць. Рэакцыя кідаецца на выяўленьне людзкога пратэсту і вывязваецца вельмі жорсткая барацьба. Царскі Ўрад паступова адступае, і шлях адступу ўсьцілае бязь ліку ахвярамі. Цар Аляксандар Другі [77] ідзе на ўступства. Змаладу знаходзіўся пад уплывам заходніх гуманістаў і пры дапамозе асьвечанага Лорыс-Мелікава [78] ўступае на шлях рэформаў і ў гэтых пытаньнях адначасова прыходзіцца вясьці яму барацьбу са сваімі прыдворнымі, якія на дамаганьне рэформаў параджвалі застасаваць толькі рэпрэсіі. Цар пачаў заламывацца і пераходзіць на дарогу рэакцыі. Пачынаецца ўзможаны супраціў. Перадавая інтэлігенцыя ў спаміне аб 1814-1825 г. арганізоўваецца ў партыі і саюзы супроць прыдворнае рэакцыі. У гэтым пару ў уняцьці рэчаіснасьці прызнавалася існаваньне Расеі як непераможны палітычным змаганьні бяруць удзел выдатныя беларускія прадстаўнікі. Натую факт. Пытаньне аб дзяржаўнай незалежнасьці аддзельных народаў Расеі на тую пару нікому не было ведама. Гэта быў агульны погляд усяго перадавога жыхарства народаў Расеі, і ў палітычныя рэвалюцыйныя партыі ўваходзілі прадстаўнікі многіх народаў, і ўсе тады і называліся і лічыліся рускімі.
Рэакцыя царскае ўлады ўзмагалася і было пастаноўлена замардаваць Цара, і гэты рэвалюцыйны чын апрацоўвалі калектыўна, а самы чын прыпаў да выкананьня нашаму беларусу Грынявецкаму [79].
На зьмену Аляксандру Другому прыходзіць цар Аляксандар Трэці [80], чалавек падобны да Мікалая Першага па сваёй дзікасьці і яшчэ больш рэакцыйны. Падобны быў дабор і супрацоўнікаў. Асабліва пад гэтым паглядам аславіўся Пабеданосцаў [81], які на пасадзе Обэрпракурора Сіноду [82] ўцягнуў падуладнае яму сьвятарства ў палітычную барацьбу і функцыю сьвятарства спалучыў з агульнаю адміністрацыяю. У гэты пэрыяд прыпадаюць найбольшыя агранічаньні ў беларускіх пытаньнях. Палітычны рух за часоў Аляксандра Трэцяга значна разросься ў падпольлі і набіраць пачаў акрэсьленасьці. Плянуюцца замахі на цара, але бяз посьпеху. Рэакцыя ўзмагаецца, як адначасова і акцыя рэвалюцыйных настрояў. Беларусь складае свае ахвяры на аўтар змаганьня, і наш ведамы і на гэты раз забыты Кавалік [83] адсіджвае многагадовае паняволеньне ў Шлісэльбургу [84]. Рэвалюцыйны рух пры Аляксандру Трэцім становіцца моцна на сваю базу змаганьня і набірае канчатковае стабілізацыі пры цару Мікалаю Другім [85]. Тут трэба заўважыць аб случаку Казіміру Петрусэвічу [86], які афармляе Сацыал-Дэмакратычную партыю [87]. Кар'еру распачынае ён у Пецярбургу студэнтам як беларус, але значна пазьней у Польшчы рэгіструецца ўжо як паляк. і адыходзіць ад палітычнага актыўнага жыцьця і пераходзіць у адвакатуру і польскі Суд. Да беларусаў і беларускага адраджэнскага руху адносіўся з вялікаю ўважлівасьцю [88] і пры Польшчы за гэта быў прасьлядаваны сваімі новымі сародзічамі.
Пасьля польскага паўстаньня 1863 году, як намі было папярэдне апісана, жыцьцё на Беларусі набрала яркае рэакцыйнае выразнасьці, якая пратрывала да 1905 году і з гэтага часу пачынаецца пераломавы пэрыяд з невялікімі хістаньнямі. Арэол аўтарытэтнасьці ўлады падаў і актывізаваліся сілы дэмакрацыі. Народы Расеі пачалі голасна гаварыць аб сваіх нацыянальных асаблівасьцях і на бачынах прэсы, тады пісанай у перавазі па-расейску, пачалі зьяўляцца крытычныя разважаньні адносна абагульненьня ўсіх рускімі, куды залічваліся ўсе славянскія народы, улучна да палякаў, і неславянскія - званыя туземцамі. Ува ўсіх праявах грамадзкага жыцьця адчувалася, што распачаўся працэс перабудовы сіламі націску масаў, а рэакцыя, адыходзячы, чапляецца за кожную нагоду пратрываць, але націску ня робіць на ўжываньне рашучых сродкаў барацьбы, як гэта бачым сяньня ў Саветах. Калі і былі палітычныя зьняволеныя, то параўнальна з абставінамі сяньня ў Саветах гэта была санаторыя і палітычная рэвалюцыйная акадэмія. На сяньня гучыць непраўдападабенствам, што выбраны палітычнымі вязьнямі Стараста быў у жыцьці палітычнае турмы большым аўтарытэтам, як камэндант або пракуратар. Астрожная адміністрацыя з ім лічылася і сілілася залагоджваць ягоныя жаданьні. Палітычныя астрогі пасьля 1905 году мелі няпісаны ўстаў аб правох палітычных і ад стражніка і да губэрнатара яго сьцісла трымаліся. Аб гэтым расказваю параўнальна да становішча палітвязьня ў Саветах.
Наступальныя сілы рэвалюцыйных партый у пэрыяд пасьля 1905 году ня мелі свайго стратэгічнага пляну, і народныя масы не былі ўцягнутыя ў гэты рух. Працавалі толькі партыйныя штабы і вялі прапаганду на праявах недахопаў у адміністраваньні. Запачаткаваны быў парлямэнтарны ўстрой і паклікана Дума - расейскі парлямэнт, але гэта з боку ўраду рабілася няшчыра, больш у зьмесьце формы, а гэта яшчэ больш распальвала настроі і вывязвалася палітычная барацьба, у якую паступова ўцягваліся масы, пачаўся пэрыяд нэрвовых напружаньняў у нарастаючай форме, але было вельмі яшчэ далёка да рашучае сутычкі. На палітычную відоўню выходзіць з боку ўраду Сталыпін [89], які зручным ходам зямельнае рэформы адцягвае сялянства ад рэвалюцыйнае апекі палітычных партый і робіць усю сялянскую масу ляяльнымі да ўраду і выклікае паступова прыхільнасьць. Без удзелу сялянства рэвалюцыя ў Расеі была б немагчымаю. Гарадзкі і фабрычны пралетарыят праз свае штабы актывізуецца і стан іх нэрвовасьці з кожным годам нарастаў. Беларусь паддалася гэтым настроям, але ўсё часьцей і часьцей раздаваліся галасы, што Беларусь мае свае адменныя погляды на рэвалюцыю ад жыхарства Расеі.
Дзейнічала тады ў Расеі некалькі палітычных партый у ўсерасейскім значаньні. Палітычнымі цэнтрамі былі перадусім Пецярбург, Масква і Адэса. Адтуль ішлі ўплывы і дырэктывы на правінцыяльныя гарады. Палітычна і грамадзка працуючая беларуская інтэлігенцыя бала расьсеяна па ўсёй Расеі, прымала яна ўдзел у рэвалюцыйным руху ў межах расейскае палітыкі. Усе без вынятку расейскія палітычныя партыі стаялі на грунце непадзельнасьці Расеі. У адносінах да нярускіх тэрыторый трымаліся тады погляду наданьня аўтаноміі, а да больш разьвітых - абавязкавай агранічанай фэдэрацыі ў агульных межах Расеі. Погляды гэтыя папулярызаваліся асабліва на вышэйшых навучальнях праз правінцыянальныя арганізацыі "зямлячаства", статутова прызнаныя пры ўнівэрсытэтах. Прыблізна каля 1906 году беларускае жыцьцё пачынае не пагаджацца з гэтаю формаю накінутасьці палітычнага ладу і сіліцца выйсьці з-пад апекі расейскага палітычнага руху і пачынае канцэнтравацца каля Беларускай Сацыялістычнай Грамады, заложанай у 1903 годзе ў Вільні Бурбісам [90], Ігнатоўскім, Умястоўскім [91] і бр. Луцкевічамі. Аддзелам у Менску кіруе настаўнік Бязьмен [92]. Партыя гэтая ў аснаўным заложаньні была блізкаю да расейскіх Сацыял-Рэвалюцыяністаў [93]. У дзяржаўным пытаньні стаяла на грунце шырокае аўтаноміі, улучна да незалежнасьці. Гісторыя гэтага руху затрацілася і не ўспамінаецца нашаю палітычнаю літаратураю, а па сутнасьці гэта была першая падваліна імкненьняў Беларускага Народу да сваёй незалежнасьці і выхаду з расейскае залежнасьці, дарогаю пратэсту і рэвалюцыйнасьці. Радаслаў Астроўскі быў сябрам Беларускае Сацыялістычнае Грамады ад 1906 года.
Рэвалюцыйныя настроі на Беларусі пасьля 1905 году базаваліся галоўным чынам на зямельным пытаньні. Панавала страшэннае малазямельле, забіваючая прагрэс чаразпалосіца і адсутнасьць агранамічнай апекі. Зямля па дварах належала палякам і праз гэта выяўлялася і нянавісьць да палякаў і да ўсіх выяўленьняў польскасьці. Настроі і пачуцьці выяўляліся хутчэй стыхійна, як кантралявана праз партыйныя палітычныя чыньнікі. Расейскі ўрад супрацьпаставіўся рэвалюцыйнаму руху сродкамі неаўтарытэтнымі, галоўным чынам судова-рэпрэсійнага зьместу і амаль нічога не рабіў у напрамку засаднічага рэфармаваньня асноваў палітычнага ладу. На палітычнае змаганьне ўрад выступіў праз сябе саарганізаваныя партыі: "Саюз Рускага Народу" [94], з вызнаваньнем спадчыннага манархізму і праз асабліва рэакцыйную - "Саюз Міхаіла Архангела" [95], які ўзнаваў адкрыты тэрор і пагромы. Зразумела, што ў склад гэтых партый уваходзілі галоўным чынам службоўцы, а ў масах гэтыя партыі спатканы былі пагардліва і выклікалі прасьлед да адкрытага байкатаваньня ў прыватных спатканьнях. Фактычна з боку ўрадавых чыньнікаў пытаньні культуры былі пушчаны на самапас і кожны праяў жаданьняў аб дзяржаўнай разбудове апекі над гэтым пытаньнем і дапушчэньня да ўдзелу грамадзкага чыньніка ўрадавыя чыньнікі спатыкалі вельмі варожа, як праяў бунту і антыдзяржаўнасьць. У такім стане падзей Расея набліжалася да вайны 1914/18 году. Грамадзкі чыньнік дарогаю актыўнае эвалюцыі з кожным годам разрастаўся, заваёўваў аўтарытэтнасьць, з трыбуны парлямэнту пратэставаў і прымаў на сябе бой з рэакцыяю. Прадстаўнікі царскага двара абсалютна не выяўлялі ніякіх высілкаў у апрацовываньні праграмаў дзяржаўнага ладу і стараліся нічога ня бачыць і ні ў чым ня браць удзелу. Гэта была поўнасьцю чужая для Расеі каста.
Пасьля зямельнае сталыпінскае рэформы пачаў падымацца дабрабыт сялянства і разбудоўвацца сельскагаспадарчая культура. З гледзішча сялянскага дабрабыту і пэрспэктывы рэформы Сталыпіна трэба залічыць да найбольш удалых у Расеі за астатнія сто гадоў. Сталыпінская рэформа слаба гаспадараваныя абшарніцкія двары паставіла ў стан ліквідацыі на карысьць сялянству і ўсё гаварыла за тое, што Расея зышла на шлях будовы сялянскае дзяржавы з дадаткам споўчыньніка [96] каапэрацыі. Пралетарская рэвалюцыя пачынала захворваць на анэмію.
Дзякуючы Сталыпінскай рэформе пралетарская рэвалюцыя ў вачах сялянства прадстаўлялася як бунтатарства дзеля бунтатарства і засады закліканьня да рэвалюцыйнасьці не былі для селяніна пацягваючымі. Па меры стабілізаваньня сялянскага пытаньня паміж гарадзкім пралетарыятам і сялянствам зарысаваліся перш разыходжаньні, а потым пачалі нарастаць варожасьці. Сялянская псыхалёгія не прызнавала надзяленьня зямлі дарогаю бясплатнага прыдзелу. Сялянства прызнавала "купчую" паперу з арлом з рук натарыюса, або праз банк на выплату, і за Сталыпіна гэтыя пытаньні для селяніна вырашаны калі і ня поўнасьцю, то ў значнай меры ў зямельных пытаньнях, і недахопы сялянства спадзявалася мець рэгуляванымі дарогаю эвалюцыі праз самаўрад і прадставіцельства ў Парлямэнце - Думе. Сялянства з засады ня любіць рэвалюцыйных момантаў.
У іншых галінах грамадзкага і палітычнага жыцьця таксама заносілася на паправу. Без крывавае рэвалюцыі перадавая інтэлігенцыя паступова ўваходзіла ў зьмест дязржаўнае адміністрацыі і ўплывала аздараўляюча. Урадавая рэакцыя значна памякчэла і пачала выяўляць сама ініцыятыву ў перабудове дзяржаўнага ладу і сумаю гэтых чыньнікаў пралетарская рэвалюцыя траціла падложа для свайго стасаваньня. У гэтым самым зьмесьце ішло і разьвіцьцё агульнабеларускага пытаньня. Беларускае пытаньне атрымала права грамадзянства і расейскія газэты, нават у залажэньнях палітычных варожыя беларускаму адраджэньню, усё часьцей і часьцей пісалі аб беларускіх пытаньнях і замяшчалі на відных мяйсцох у сваіх часопісах газэтныя матэрыялы, пісаныя па-беларуску. Запанавала надзея і потым упэўненасьць, што Расея перабудуецца ў напрамку патрэб Народаў.
Газэты пачалі пісаць аб палітычных клопатах і час ад часу затрымліваліся роспускі адслужыўшых салдатаў. Прычыны не высьвятляліся. Ясным было, што заносілася на буру. Расейскі парлямэнт быў малады і бясьсільны забіраць у гэтым пытаньні голас і інфармаваць грамадзянства і аднаго пагоднага ранку ў палавіне лета 1914 году абвешчана была вайна з Аўстрыяю, потым з Германіяю, і агульная мабілізацыя. Быў выяўлены калясальны патрыятычны ўздым. Прыбалты фарміравалі палкі добраахвотнікаў. Палякі надзеяліся задаволіць свае пытаньні ў межах расейскае палітыкі. Толькі нязначная частка польскага грамадзянства была супроць сувязі з Расеяй і то тыя, якія ня мелі ніякага ўплыву на ход разьвіцьця грамадзкае думкі. Расея з яе плюсамі і мінусамі, дзівацтвамі, жорсткасьцю, Расея непанятная, але нейкімі падсьвядомасьцямі адчуваемая, стала ў гэтую гадзіну ўсім вельмі мілаю і блізкаю, дарагою, якую было варта за што бараніць. Адчувалася ў пачуцьцях народу, што топчацца нейкая краса ў хвілі росквіту. У тую пару я быў на Літве і назіраў гэтыя абразкі і ня мог зразумець зьместу. Быў на тэрэне Латвіі, там гэты ўздым патрыятызму гранічыўся з масава-грамадзкаю гістэрычнасьцю. Палякі льнулі да рускіх і Расеі, адчувалі ўсе велізарную небясьпеку апынуцца пад уладаю немцаў. Адчувалі перад немцамі падсьвядомы страх і ў расейскай арміі палякі, асабліва ахвіцэры, выяўлялі надзвычайную адвагу і вернасьць вайсковаму абовязку. Стаўшыся самастойнымі, у сваіх дзяржавах прыбалты і палякі гэтыя карткі нядаўнае гісторыі старальна вымазваюць, а аднак гэтае вызнаваньне сымпатый да Расеі не заціхла, і народ не выяўляе іх адкрыта, дзякуючы акупацыі Расеі праз бальшавікоў. І вось з гэтае прычыны, ідэнтыфікуючы бальшавікоў з рускімі па старых паняцьцях, чакаюць і сустракаюць з кветкамі, а значна пазьней выяўляецца фальсыфікат і сымпатыі пераходзяць у нянавісьць, што бачым выразна на Чэхах і Югаславах [97]. Пасярод палякаў заходзяць іншыя моманты.
Вайна 1914 году была па блізкаму суседству з Беларусьсю і з самага пачатку яна занепакоіла нашае перадавое грамадзянства. Наш малады неакрэпшы кіруючы актыў быў здэкамплектаваны прызывам у армію, і цэнтар нашага палітычнага жыцьця. Вільня, быў акупаваны немцамі. Частка нашае перадавое інтэлігенцыі пазасталася пад акупацыяю і надаль пасьпяхова вяла распачатую працу. Нягледзячы на акупацыйны рэжым, на Беларусі было зарганізавана 144 школы, пяць сярэдніх пакліканы былі да жыцьця грамадзкія і навуковыя інстытуцыі. Нямецкая акупацыя як бы ўстабілізавалася, і падзеі беспасьрэдняе вайны былі недзе далёка ад Вільні. Інакш прадстаўлялася справа на Беларусі ў межах Расеі: Беларусь станавіла частку галоўнага тэатру вайсковых падзей і з гэтае прычыны ўвесь уклад жыцьця быў пастаўлены вылучна на пытаньні вайны. Калі салдат быў повен адданасьці свайму абовязку, камандны склад ня выявіў ніякіх здольнасьцяў. Былі аддзельныя асобы, поўныя разуменьня зьместу ваеннага заданьня, але іх высілак быў па-за сыстэмаю. Бяздарнасьць і праступнасьць вярхоў падалі сабе руку споўпрацы і прычыніліся да катастроф на фронце і з тым развалу дзяржаўнага апарату. Патрыятычныя настроі ўлеглі расчараваньню. Пачалі нарастаць паражэнчаскія настроі, апатыя, пасыўная пакора лёсу. Народ усё ж [адгукнуўся] на пакліканьні ў армію і выконваў свой гэты абовязак як ахвяру лёсу.
Само сабой разумеецца, што палітычная агітацыя мела пад дастаткам матэр'ялаў і падважывала і аўтарытэтнасьць улады, і раскалыхівала падгніўшыя падваліны агульнага дзяржаўнага ладу. Выбухла рэвалюцыя. Цар, двор і ўрад адышлі ад улады без ніякае барацьбы і супраціву і паддаліся пакорна свайму лёсу. І манархізм, як тая разьедзеная шашалямі падгнілая асіна, пры лёгкім подмуху рэвалюцыйнага ветру паў і разьбіўся. Кадлуб захаваў форму на пачатку. Бакавыя жывыя пратокі ад датыку да жыцьцядайнае зямлі часамі даюць кволыя зялёненькія паросты. Некаторыя думаюць, што па ім гатова паўстаць зноў на ногі паваленая асіна і таго ня ведаюць, ці ня хочуць ведаць, што раз паваленая дзеравіна, асабліва чэрваточаная, на ногі больш не паўстане. Лісткі - гэта перадсьмяротнае канчатковае засыханьне. На гэтых праростах лісткоў на паваленым кадлубе асіны манархісты сіляцца рэстаўраваць расейскі манархізм. Хай сабе пацяшаюцца. Доля іх погляду знойдзе зьмест і ў лістках, і ў кадлубе паваленай асіны.
Рэвалюцыя ня выявіла творчых канструкцыйных сілаў і расплылася ў моры наіўных фантазій. Народ чакаў выяўленьня здаровых рэалізацый і хутка расчараваўся ў рэвалюцыі. Страна ўпадала ў хаас. Фронт разваліваўся і разам з найдзікшымі праявамі азьвярэлага люмпэн-пралетарыяту і вычынаў людзкога адсеву назіраліся абразкі самаахвярнасьці і вернасьці абовязкам перад Радзімаю і высокая ахвярнасьць агульным інтарэсам. Да голасу прыйшлі бальшавікі. У глыбокім заложаньні мелі свой плян перабудовы палітычнага і грамадзкага ладу, але зрэалізаваць яго маглі толькі па дакананьні поўнага развалу ўсіх канструкцыйных і рэвалюцыйных сілаў, зьнішчэньню ўсяе эканомікі, вынішчэньні праціўнае сабе інтэлігенцыі, давясьці да выгаладаваньня народу, збурэньня засад этыкі і маралі і з стану поўнага разладу падбіраць сабе кадры з поўнаю гваранцыяю пакоры лёсу і падпарадкаваньню загадам камуністычнае партыі, паступова адбываючы ў патрэбным сабе напрамку сэлекцыю. Плян гэты станавіў глыбокую партыйную тайніну, а для практыкі застасавалі спачатку тактыку натраўляньня адных на другіх і давялі да ўзаемавынішчэньняў. Паставілі свае стаўкі на інстынкты, старальна аберагаючы тайніцу сваіх праводных заложаньняў ад людзкога вока.
Бальшавікі - меншыня, накідвалі сваю волю ня толькі ў межах Расеі, але і за межамі, і ў кожным выпадку для разбурэньня і раскладу грамадзкага ладу стасуюць адменную тактыку ў залежнасьці ад зьместу супраціву, падбяруць спосаб для закраданьня ў давер і потым узрыву перашкоды знутры, сродкамі аб'екта супраціву. Для гэтых цэляў прымуць якую хочаш і якая патрэбна дэкарацыйнасьць. Заарганізуюць для вока партыі і арганізацыі нават і супроць сябе. Застасуюць крывавы тэрор супроць сваіх агентаў, адзенуцца ў сьвятарскія рызы і ў ролі практыкуючага сьвятара дапнуцца да вырашальных цэнтраў, намечаных для ўзрыву перашкодаў, і іх высадзяць у паветра. З гэтае прычыны кароткаўзрочныя [98] палітыкі гатовы бачыць на бальшавіцкай сцэнічнай дэкарацыйнасьці зьмену бальшавіцкае тактыкі і іх "паправеньне", але трэба ведаць, што бальшавіцкі зьмест у зьменнай дэкарацыйнасьці падаеца нязьменным і ніякай эвалюцыйнасьці не паддаецца. Галоўнае, што ў іх цэнтральны апэрацыйны цэнтар няма шырокага доступу і вышэйшым партыйцам, і ніхто ня ведае зь іх вярхоў, ці ён заўтра яшчэ будзе ў патрэбе, ці аддадзены ў апэрацыйны аддзел НКВД на фізычнае вынішчэньне, і гэтае вынішчэньне адпрацаваных сілаў у бальшавікоў адбываецца мэханічаскі, і ў Саветах ня знойдзе зпасярод выжшых работнікаў ніхто эмэрытаў [99], інвалідаў, пакінуўшых свой пост з прычын разыходжаньня. Адзін лёс - "Штаб Духоніна" [100] - расстрэл і то пераважна ў ціхі спосаб, а калі заходзіць патрэба шырокіх чыстак, то стварэньнем працэсаў з матэр'яламі і "прызнаньнямі", якія фабрыкуюцца савецкім спосабам і там прызнаецца пастаўлены ў стан абвінавачваньня да ўсяго, чаго ад яго зажадаюць. Вось гэтая сіла - бальшавікі - і выйшлі на арэну палітычных і грамадзкіх ідэяў на восень 1917 г.
Дарогаю дывэрсыйных атакаў на сваіх праціўнікаў бальшавікі дакладна зарыентаваліся, што будуць у сіле паканаць на першым этапе свайго пляну замеру адбыцьця сусьветнае камуністычнае рэвалюцыі. Збройныя разрожненыя паўстаньні антыбальшавіцкіх групіровак унутры Расеі бальшавікі паканалі і сваю перамогу замацавалі небывалым на сьвеце тэрорам. Імкнуліся спачатку ўтрымаць пад сабою Прыбалтыку, як выхад у мора, але там на пачаткуючай бальшавіцкай рэчаіснасьці насьпеў нацыяналізм, і ён акцыі бальшавікоў супроцьпаставіўся збройнаю сілаю. Бальшавікі адступілі на гэтым этапе, падпісалі пакаёвы [101] дагавор і для вока пагадзіліся з фактам існаваньня самастойных дзяржаваў: Літвы, Латвіі, Эстоніі, Фінляндыі. З Польшчаю барацьба была больш зацятага зьместу, і тут бальшавікі адступілі ня столькі перад польскаю мілітарнаю перамогаю, колькі перад не да паканананьня сілаю каталіцтва ў польскіх каталіцкіх масах.
Старое даваеннае жыцьцё было поўнасьцю зьнішчана і ў абставінах паглыбляючага хаасу жыцьцё чаплялася за кожную нагоду, каб выйсьці з гэтага становішча. Прарасейскія арыентацыі паступова растайвалі ў моры савецкае рэчаіснасьці. Наступу бальшавікоў ніхто з антыбальшавікоў ня ў стане быў супроцьпаставіцца і ня ўмеў і чытаць, і разумець зьмест іх заложаньняў, і барацьба супроць бальшавікоў вялася толькі з аддзельнымі праявамі іх тактыкі, але, як, зрэшты, і дагэтуль, не супроць іх цэнтральных апорных пунктаў. Беларускае жыцьцё страціла свае арыентацыйныя вехі і пачало шукаць разьвязкі ў пытаньнях нацыянальнага сэпаратызму, нашчупываючы вельмі асьцярожна грунт пад адарваньне на сяньня ад пытаньняў агульнарасейскіх пад уладаю бальшавікоў.
Паўстала некалькі беларускіх асяродкаў. Галоўным цэнтрам стаўся Менск. Гэта адпавядала нацыянальнаму зьместу па гістарычнасьці і па вайсковаму стану, як галоўнае кватэры фронту. Тут з самага пачатку стачылася заўзятая барацьба паміж беларусамі, палякамі і расейцамі рожных групіровак. Цэнтравыя і правыя расейскія партыі выказваліся супроць беларускага сэпаратызму ў спосаб адкрыты, левыя ўлучна да камуністаў не падымалі незадавальненьня адкрыта, па тактычнах меркаваньнях прамоўчвалі, але ў засадзе вызнаваньня былі супроць. Не прадстаўлялася ім, каб Менск і іншыя беларускія гарады былі па-за межамі Расеі. Складаную ігру праводзілі палякі. Вызнавалі ў сваіх плянах рэстаўраваньне былое Польшчы па стану 1772 году і не дапушчалі і думкі аб самастойным існаваньні беларускага пытаньня па-за межамі Польшчы. Поўная аналёгія ў поглядах з расейцамі, але прыкідваліся па прысутнаму палякам характару прыяцелямі і палітычнымі спадарожнікамі кожнаму і выведвалі настроі. Беларускае пытаньне было найслабей абслугоўвана з-за недахопаў у крысталізаваньні поглядаў. Прарасейскія арыентацыі моцна трымаліся ў палітычнай сьведамасьці і чакалася, што павінна прыйсьці нейкая сіла, паклікаючая да наказу правапарадку. На выручку прыходзіць Слуцак. Засядаў там вельмі моцны палітычны актыў на чале з Радаславам Астроўскім. Выразна сталі там толькі на шлях нацыянальнай незалежнасьці і адразу ў Слуцку пачалі рэалізаваць гэты погляд сьмела, ясна і дакладна. Калі бальшыня беларускіх палітыкаў пасьля першае рэвалюцыі ўсё ж трымалася прарасейскае арыентацыі і лічыла толькі за дапушчальнае ўвод у навучаньне беларусазнаўства, Слуцак адразу зрывае з гэтым у самы рашучы спосаб і без ніякіх перахадовых формулаў уводзіць поўную беларусізацыю ў установах і ў школьніцтве і вядзе зацятае змаганьне з нарастаючай польскаю актывізацыяю, расейскім чарнасоценствам [102] па спадчыне ад царскага ўраду, які пасьпеў зааснавацца пры манастыры [103]. Немалую перашкоду Слуцак спаткаў і з боку сваіх, увязаных у расейскі рэвалюцыйны рух. У іх расцэнцы актывізацыя беларускасьці і поўная замена расейскай мовы беларускай называлі "польскаю інтрыгаю".
Сьмела і рашуча вёў справу ўсамадзельненьня беларускага пытаньня на Случчыне Радаслаў Астроўскі на пасту камісара Слуцкае Акругі і ўдаводніў на першым прыкладзе свой погляд: на восень 1917 году заіснавала першая беларуская гімназія ў Слуцку. Наплыў жадаючых вучыцца па-беларуску быў па-над стан зьмешчаньня. Чын гэты заімпанаваў насельніцтву і паслужыў цэмэнтаваньнем у рэалізаваньні беларускага пытаньня. У гэтую справу ўвязаўся сьведамы беларускі актыў і з занятай пазыцыі не сыходзіў. Слуцак быў першым штандаровым у праводжываньні беларускага пытаньня ў рэальнае жыцьцё. Слуцак быў першым лёдаламачам замерзшае ў нашым жыцьці чужацкае наляцеласьці і ў прароблены праход упэўнена і сьмела пайшлі чарговыя параплавы. Лёд паддаўся націску і рэальнасьць вызнаваньня ўсамадзельненьня беларускасьці была ўдаводнена. Доўга зломаная наляцеласьць трымалася насіджаных берагоў, але нястомны Астроўскі на чале дабранага і саарганізаванага беларускага актыву пасьпяваў яго даломліваць. Менск не хацеў насьледаваць і ўпорыста трымаўся засады пазаставацца верным саюзьнікам удзелу ў расейскім парэвалюцыйным будаўніцтве. У бок Слуцка кідаліся нэрвовыя позіркі і западала падозраньне ў сэпаратным выламліваньні і падрыхтоўцы да ўсамадзельненьня Слуцкае Рэспублікі, якая пераходзіць на нечуваную ды дзівачную беларускасьць, якая зданем бальшыні тагачасных палітыкаў даўно адмерла і пазбаўлена быту, і ўступіла мейсца больш удасканаленай форме - саюзу з Расеяю і стасаваньня расейскае мовы і расейскае культуры. Чын Слуцку расцэніваўся як рэгрэс і сумазброднае дзівацтва ў абсалютна нежыцьцёвым і нерэальным зьмесьце. Аднак, як мы бачым на сяньня, гэта была далёкабачная рэальнасьць. Слуцак адчыніў новую карту ў гісторыі адраджэньня Беларусі і на жывым прыкладзе ўдаводніў і сародзічам, і прыяцелям, і ворагам, што ў беларускім жывым арганізьме ёсьць дастаткова творчых сілаў на барацьбу супроць цэлага раду захопніцкіх варожых нам тэндэнцый і адначасова з імі змагаючыся, было стаць на паказнае будаўніцтва аздобнага памятніка ўласнае культуры і дзяржаўнага патэнцыялу. Слуцак дыктаваў і вучыў, і да голасу яго ўважліва прыслухоўваліся, і калі на Слуцак насядала непераможная сіла, Слуцак падняў збройнае паўстаньне не спосабам партызанкі, а рэгулярнаю вайною з выяўленым стратэгічным фронтам. Гэты дзень Слуцкага паўстаньня сяньня сьвяткуе Беларускі Народ магчымым для яго спосабам, як дзень паўчэньня ў змаганьні - лепш пагінуць, як у пасыўнай пакоры паддавацца пад уладу ворага. Слуцак са сваёю знаменнаю датаю 1920 году лістапада 20 дня [104] ўвайшоў у нашую гісторыю як найбольшая аздоба пасьля расейскае рэвалюцыі 1917 году і паўчэньне падрастаючаму пакаленьню.
Пачэсную карту гэтага гераічнага змаганьня напісаў Наш Беларускі Народ і ў гэтым змаганьні разам са случакамі былі і неслучакі, але яны ўсе залічываюць сябе да гонару заяўляць аб належнасьці да "Случакоў". Першае мейсца ў апрацоўцы выяўленьня сілы слуцкага змаганьня безумоўна належыць Астроўскаму. Прароблена была ім на Случчыне на працягу дзясяткаў гадоў вялізарная ўсьведаміцельная праца, і то ў чыста нацыянальным зьмесьце без арыентацый на суседа ці то Варшавы, ці то Масквы на тую пару ў зьмесьці нечуванага піянэрства. Астроўскі - першы кальпарцёр [105] Нашае Нівы на Случчыну і будаўнічы базаў на распаўсюджваньне нашаніўскіх палітычных поглядаў. Калі нарастаць пачалі рэвалюцыйныя погляды - Астроўскі да іх далучаецца, але з вялікаю агаворкаю пад адрасам тварцоў і кіраўнікоў рэвалюцыйнага расейскага руху. Астроўскі стаіць за рэвалюцыю супроць няўдалага царскага правапарадку, але як беларус з сваімі засьцярогамі, як сябра з 1906 году Беларускае Сацыялістычнае Грамады, саюзьнік у рэвалюцыі, але не падпарадкаваны.
Як бачым, уклад Астроўскага ў тую пару ў справу нашага беларускага адраджэньня вялізарны і гэтага даробку ад Астроўскага ніхто не адбярэ і не падолее адабраць. Гэта ёсьць гістарычным фактам, і выкінуць яго не пад сілу ягоным і ворагам, і палітычным праціўнікам. Астроўскі - перадусім беларус без ніякіх дафарбовак, і гэтае пытаньне не выклікае ні ў кога засьцярог. Астроўскі добры арганізатар. У школьным пытаньні прыкладны пэдагог, што сьцьверджываюць цяпер ягоныя і прыхільнікі, і ворагі. Разглядаючы на адлегласьці часу праробленую на Случчыне Астроўскім работу, трэба сьцьвердзіць, што хіба адзін слуцкі цэнтар стаў на дарогу усамадзельненьня беларускага пытаньня ў дзяржаўным зьмесьце, і вось тут галоўная заслуга ўдзелу ў гэтых працах Астроўскага. Збройнае паўстаньне ў лістападзе 1920 году было папярэджаньнем для бальшавікоў, і калі дайшлі яны да ўлады, то толькі падслуцкія лясы ведаюць, якімі ахвярамі аплачаны случакамі іх беларускія імкненьні. Прайшло дваццаць гадоў, і калі камень з беларускіх грудзей трохі зсунуўся і асьвяціла сонца прыляжалае бальшавізмам мейсца, па Случчыне пайшоў буйны парост нацыянальнай і беларускай культурнае сьведамасьці. Случчына пазнала свайго сына Радаслава Астроўскага на новым этапе барацьбы і змаганьня, горача яго вітала. Падрасла падмена змагароў. Чарствы і сухі капітан Шнэк [106] цяжкаю вайсковаю рукою даламліваў рагі павалянаму на калені бальшавізму, і Случчына з-пад выграблянага бальшавізму зноў станавілася на дарогу вызвольнае барацьбы. З вінтоўкаю ў руках суровы Шнэк з тысячамі сародзічаў уважліва сочыць за рухамі ворага бальшавіка і меткім стрэлам заганяе яго ў сваё логава. Малады Хіхлуша [107], народжаны ў няволі, ідзе сьледам за пазастаўшымі ў жывых пастарэлых не па часу змагарах і ўносіць сваю пасільную працу ў вызваленьне патоптанай ворагам бацькаўшчыны. Астроўскі заклікае ў падарожжа свайго сародзіча Кандыбовіча [108], які так маляўніча прыпамінаў Астроўскаму Сару на нейкіх Палетках у маленькай хатцы, якая прадавала ім малым пры школе абаранкі. Кандыбовіч не паехаў. Астаткі не зусім зжытага сумленьня не маглі даць яму на гэта права: калі Случчына сьцякала крывёю ў няраўным змаганьні, палучыўся ён з ворагам і дапамагаў яму дабіваць вызвольную барацьбу сваіх братоў… Шнэк меў права спаткаць яго на роднай зямлі так, як спатыкаў тысячы яго аднадумцаў. Учарашні нарком, удзельнік шматлічных чыстак "врагов народа", на гэты раз з выманянаю ад Астроўскага паперкаю, што нібыта быў пакінуты ў Менску з спэцыяльнымі даручаньнямі, за больш адпаведнае лічыць сядзець у дапаручанай яму "цёплай" кануры, падлічываць свае дывідэнды і не глядзець у вочы сваёй Случчыне. Адчуваў, што павінен спаткаць там для сябе заслужаную пагарду.
Разьдзел чацьверты
Ад нашага часу і да поўнага выяўленьня першае расейскае рэвалюцыі 1917 году ўплыло ўжо трыццаць гадоў, і трудна сяньня апісаць настроі людзей таго часу, каб іх магло зразумець маладое пакаленьне, атрымаўшае ўзгадаваньне ў сяньняшніх абставінах . Я стараўся прадставіць зьмест палітыкі таго часу, але мне здаецца, што гэта задача поўнасьцю мне не ўдалася, бо перажыты намі час да 1917 году і самая рэвалюцыя 1917-1919 году ня мае ў нашым сучасным жыцьці ніводнага абразка, які б можна прадставіць чытачу параўнальна. Усе засады арганізацыі грамадзянства новыя і да перажытага непадобныя. Зьмяніліся засады этыкі, культуры. Даўней, як мы зазначалі, былі дзьве засаднічыя грамадзкія праслойкі - вярхі і нізы, рэвалюцыя паміж імі гэтыя рожніцы зьнівэлявала, як бы выраўняла ардынаты, але, я бы сказаў больш, мэханічна, дакладней акрэсьліваючы - тэхнічна, і вельмі далёка да псыхічнага выраўніваньня. Савецкія публіцыстыя цьвердзяць, што засады нівэляцыі ўжо абжытыя ў Саветах псыхічна, гэта недакладна: савецкая рэчаіснасьць абаперлася з пачатку на інстынкты, прыняла ад іх вонкавасьць у прапагандовых мэтах і праявы зьместу нізоў зафіксаваліся, увайшлі ў зьмест савецкае паўсядзённасьці і туга паддаюцца выпраўленьню. У гэтым пытаньні ў Саветах праробліваецца вялізарная работа і ёсьць ужо вынікі, бо назіраныя.
Трудна сабе прадставіць стан парэвалюцыйнага хаасу, ягонае дно, астатні момант раскладу, з якога пачалося выкрысталізаваньне савецка-бальшавіцкага зьместу. У стане поўнае бязкарнасьці адзічалы людзкі адсеў насядаў і яго за найбольшы па абрыдлівасьці вычын тады хвалілі і падбівалі на яшчэ большы. З другога боку, чалавек у абставінах залежнасьці ад найдзікшага азьвярэлага падоньня сіліўся захаваць жыцьцё і пачаў прыстасоўвацца да абставін, спушчацца да гэтага дна раскладу і там у сваёй напускное ролі выглядаў падлей праўдзівага людзкага падоньня. Была ў зьмесьце пачатковае рэвалюцыі павышаючая крывая нарашчаньня вышэйшых праяваў бунту і потым яна пачала гвалтоўна спадаць.
Праводнае ў рэвалюцыі было тое, што новая парэвалюцыйная ўлада па спадчыне царату не хацела выпушчаць з сваіх рук ніякіх падбітых царатам народаў і на час рэвалюцыі замест засад Расейскай манархіі выпусьціла лёзунг "ядра канцэнтрацыі" рэвалюцыі, і новая парэвалюцыйная Расея да чужых зямель выявіла большыя апэтыты, як гэта пазіралі за часоў царызму. Засады парэвалюцыйных парадкаў адстрашалі народы ад саюзу з Расеяю, на далучэньне іх да сябе патрэбаваліся Саветам вайсковыя сілы Паволжа, Падмаскоўя. Каб змусіць такі Слуцак падпарадкавацца "добраахвотна" ўладзе Саветаў, ужывалася сіла са зброяю з Туркестану, Кітая і г. д. У пераплеці выпадкаў Польшча не зракалася сваіх прэтэнзій да "зем польскіх", і гэтыя два прэтэндэнты да панаваньня над Беларусамі залеглі на беларускае аслабелае цела пасьля разгрому царату і ніяк не дазвалялі і не дазваляюць Беларусі стаць на ўласныя ногі.
Палякі праз Сьцяпана Баторага [109], Расейцы праз Івана Грознага [110] плянавалі беларускім краем і народам аздобліваць сабе сваю манаршую карону і не на хвілю і па сяньня ад гэтага погляду не адыходзяць. Кожная вызвольная беларуская думка расцэньваецца і Масквою, і Варшаваю як пагроза іхным інтарэсам, незалежна ад таго, хто б на гэтых прастолах не засядаў: ці то белыя, ці то чырвоныя. Кожны праяў беларускай вызвольнай думкі павінен быць па вырашэньні і Масквы, і Варшавы вынішчаны, кожны актыўны працаўнік над вызваленьнем свайго краю ад акупацыі ўнешкадліўлены і на гэта палітычная інтрыга заўсёды знаходзіла і будзе знаходзіць сродкі і магчымасьці. Трэба быць здольным на самаахвярнасьць, сьмелым на спатканьне з сьмяротнаю небясьпекаю, трэба вераваць да стану фанатызму, каб браць удзел у палітычным і грамадзкім жыцьці за вызваленьне радзімы з-пад акупацыі. На гэтай працы ёсьць рызыкаю страціць усё, улучна да жыцьця. Нашыя піянэры былі заўсёды прасякнуты ідэяю, каб у інтарэсах агулу знайсьці і свой асабісты. Гэта была вера і запал у асягненьні намечанага цэлю. Спачатку верылася, што ідэя фэдэрацыйнасьці або аўтаноміі ёсьць найадпаведнейшым на той час разьвязаньнем паўсталага палітычнага пытаньня. Над гэтым працавалі найлепшыя людзі таго часу і ўсё прадракала посьпех.
Прыход бальшавікоў на палітычную арэну змаганьня ня быў вынікам паўсталых унутры Расеі бальшавіцкіх праяваў. Гэта была невялічкая палітычная на эміграцыі групка тэарэтыкаў-утапістаў, і ніколі б яны ня выйшлі на відоўню палітычнага змаганьня. Работа ў гэтым нямецкіх палітыкаў. Як вядома, адбывалася тады ў 1917 годзе вялізарная вайна, і нямецкія сілы надламываліся. Хаця расейскі фронт і не належаў да актыўных, аднак прыцягваў на сябе значныя нямецкія сілы. Трэба было немцам адцягнуць замарожаныя вайсковыя сілы з усходу на захад, а з другога боку выяўленьне дэмакратычнае Расеі стварала для нямецкіх плянаў большую пагрозу, чым расейская дарэвалюцыйная манархія. Рэалізацыя фэдэрацыі ў Расеі стварыць магла чыньнік большага супраціву націску немцаў на ўсход, і немцы хваціліся помыслу, каб разваліць гэты стан расейскае парэвалюцыйнае думкі з сярэдзіны і ўплянавалі выкарыстаць на гэты цэль бальшавікоў. Штаб бальшавікоў месьціўся тады ў былой Аўстрыі [111]. Зразумела, што перагаворы бальшавікоў з немцамі вяліся сакрэтна. Дагаварыліся да споўпрацы. Перш былі перакінуты для прапаганды ў расейскую армію прапагандыстыя, раскладчыкі фронту, і калі прыгатаваўчая праца была імі прароблена, афіцыйна цягніком былі перакінуты партыйныя лідэры праз Фінляндыю ў Петраград. Пры ўладзе ў Расеі быў тады аслаўлены Керанскі [112], які пад уплывам вызнаваньня тэарэтычнага дэмакратызму не рабіў перашкод пераезду штабу бальшавікоў на тэрыторыю Расеі. Было іх каля сарака чалавек разам з насьпех далучанымі да партыі пасьля дагавора з немцамі. Бальшавікі і бальшавізм былі нагледжаны немцамі для выкліканьня хаасу ў тылу і развалу арміі, і выбар іх быў на гэты цэль вельмі трафны. Вось тут дзіву годная няўдольнасьць тагачаснага расейскага ўраду ўзірацца ў наступства. Выявілася да глупоты засьляпленьне і безкасьцяковая палітычная кароткаўзрочнасьць.
Для сваіх першых апэрацый бальшавікі стаўку зрабілі на праўдзіва пакрыўджаных часам і на натоўп. Бальшавікі ўзнавалі свабоду за кожным у яго разуменьні яе і звальнялі ўсіх ад усякіх абовязкаў. Гэтыя засады імпанавалі натоўпу і кожны, хто жадаў выкананьня абовязкаў, аўтаматычна станавіўся ў разрад "ворагаў працуючых". Людзі добрае волі і сьведамага зьместу ў працы трафілі пад першы бальшавіцкі абстрэл праз натоўп. З канечнасьці людзі бараніліся ад нападак, і гэта потым перайшло ў расцэнку варожае агітацыі, контр-рэвалюцыі і пачалося масавае вынішчэньне натоўпам усіх і ўсяго, хто не пагаджаўся з новаю "ідэалёгіяю", вызнаваемай натоўпам і вуліцаю, што не адпавядала патрэбам "пралетарыяту". Пачуцьцё абовязкаў пала. Выстаўлены былі правы кожнага ў асабістым зразуменьні, улучна да таго, што выбіраліся цэлыя часткі мэханізмаў і прытарноўваліся да патрэб найнізшага прымітывізму. Барацьба з гэтым праявам была немагчымаю, бо гэта пагражала абвінавачваньнем у "контррэвалюцыі" і вынік з таго быў ведамы. Расея рукамі бальшавікоў была развалена і даведзена да анархіі і жабрацтва. Усходні фронт разваліўся. За літар гарэлкі прадавалі салдаты немцам артылерыйскія запражкі, і новая бальшавіцкая вайсковая ўлада гэтаму стану развалу дапамагала. Немцы зьнімалі прыкаваныя да фронту аддзелы і перакідвалі на Захад. Гэтаю дарогаю меркавалі залатаць патрэбы вайны, але хутка ў гэтым пераканаліся, што перавага сілы была ўжо на баку праціўнае стараны, і немцы пад націскам пачалі адступаць і заносілася на пройгрыш імі вайны. А бальшавікі гэтым разам, звабленыя патокамі пралітай крыві, вялі і надаль у ўзможаным тэмпе вынішчэньне ўсяго, што прадстаўляла зьмест і праяў людзкога розуму.
Пылалі ў вагні дабыткі культуры, лілася патокамі людзкая кроў. Судзіла і карала вуліца ў самым дзікім праяве заалягічнага інстынкту. Главарам бальшавізму залежала вынішчыць да караня супраціў і ў гэтых мэтах далі волю ўсяму, што магло нішчыць, да прац канструкцыйнага парадку плянавалі прыступіць па вынішчэньню супраціву. І натоўп стаў вырашальнікам на мейсцы спраў жыцьця і сьмерці. Бальшавізм прыабяцаў свайму найміту-рабу-палачу дабрадзействы жыцьця ў ягоным зразуменьні, і ў гэты спосаб бальшавізм прыбіраў у свой загон масы народу і ў стане поўнага вычарпаньня сілаў у жывых яшчэ арганізмах дыктаваў ім сваю волю. Калі ўсё ж з паваленых радоў падымаўся голас пратэсту і ў прадсьмяротных муках народ у разрозьнены спосаб хапаўся за зброю, бальшавікі штучна выклікалі голад, і ў гэты спосаб сьмерцю мільёнаў народ, канчаткова павалены, трафіў пад бальшавіцкі бот і на доўгі час будзе пазбаўлены яшчэ на адкрыты супраціў бальшавіцкае тыраніі.
Усе палітычныя партыі, арыентацыі, плыні ў настроях, адменныя ад поглядаў бальшавікоў, былі пастаўлены імі ў стан абвінавачваньня і вынішчаліся адкрытаю бойняю, і большасьць актыўнага элемэнту была адразу поўнасьцю выстраляна. Узамен папярэднім напрамкам дзяржаўнага ладу бальшавікі выставілі засаду Саюзу Народаў, уваходзячых у склад Расеі на засадах дыктатуры работніцкага пралетарыяту, а гэта азначала ў практыцы вынішчэньне інакшдумаючых, у першую чаргу дэмакратаў. Крывавы тэрор усанкцыянізаваўся як дзяржаўная норма.
Камунізм на Беларусі насаджываўся рукамі расейцаў, палякаў, жыдоў пры дапамозе навербаванага на Беларусі падоньня на выканальныя становішча. Увесь зьмест камунізму і праводныя сілы былі Беларусі накінуты сілаю і народ з гэтым зьявішчам ня мог пагадзіцца. Ня зжыты былі старыя погляды аб агульнарасейскай фэдэрацыі, але ў факце і практыцы бальшавізму пытаньне гэта адпадала. Аб падпарадкаваньні бальшавізму не было мовы, але сілаў на супраціў было мала. Пытаньне аб нацыянальнай і дзяржаўнай незалежнасьці было ведама толькі ў нялічных колах беларускае інтэлігенцыі, значна аслабленай бальшавіцкім тэрорам. Масы ў гэты рух не былі ўцягнуты і заклікі да тварэньня незалежнасьці не былі асвоены і з гэтае прычыны пацягаючымі. Найбольш чакалася ў настроях чужая замежная інтэрвэнцыя для ўрэгуляваньня расейскіх парадкаў і з вуснаў у вусны шэптам пераказвалася аб гэтым, як ужо адбываючых падзеях. Бальшавікі за гэтым настроем уважліва сачылі, але не маглі ім перашкодзіць і аплачывалі вырыванымі ахвярамі. Надзея на ўвязку з Расеяю, нягледзячы на бальшавіцкі тэрор, не пакідала асабліва нашае сялянства. Яно разумела, што гэта можа стацца толькі ў выпадку ліквідаваньня бальшавізму. У адкрыты бой з антыкамуністычнымі настроямі бальшавікі адразу не ўступалі, а стасавалі "выбарачную" сыстэму. Многа хто прадбачыць пачаў, што бальшавіцкая акупацыя заносіцца на зацяжны характар і што ў гэтых мэтах Масква падсылае штораз усё сьвежыя сілы, настроі незалежнасьці пачалі выціскаць аўтанамічныя і фэдэралістычныя, але як рэакцыя на бальшавіцкую акцыю, як сродак, але ня цэль.
Паволі і мэтадычна таяў фронт. Перамірра панаўлялася. Нараджаліся Саветы і немцы аб ліквідацыі вайны, і на плашчыні гэтага стану выявіліся дзьве скрайнасьці: вернасьць абовязкам да самазатрачваньня і з другога боку нечуваны маральны расклад, які называўся тады бальшавікамі "сьведамаю рэвалюцыйнасьцю". Зьмест берасьцейскага ўкладу з немцамі нікога не цікавіў і для народу было ўсё абыякавым. Бальшавікі падавалі сваю інфармацыю аб прабегу перагавораў з Немцамі, і новая бальшавіцкая тактыка ў палітычных і дыпляматычных выступах выклікала зьдзіўленьне: усё было пастаўлена на вонкавы прапагандовы эфэкт. Пад канец канфэрэнцыі стала ведамым, што бальшавікі аддаюць пад нямецкую акупацыю Беларусь па Воршу і ў лютым 1918 году немцы пачалі акупаваць Беларусь. У гэтым акце трывогі на гэты раз ад прыходу немцаў не было, скарэй нейкая імглістая надзея.
Разьдзел пяты
Беларускі фронт 1917 году з сваімі тылавымі арганізацыямі шчыльна залёг па ўсёй Беларусі і пасьля рэвалюцыі пакрыўся бяз ліку рознымі камітэтамі. Ахапіў шал арганізацыйнасьці, і адна асоба належала да дзесятка рожных арганізацый і саюзаў, і кожны такі саюз меў сваіх вядучых, і ўсе галоўным чынам у "ўсерасейскім значаньні". Беларускае жыцьцё было затрачаным у моры вайсковых арганізацый і каб і хацела выявіцца, або ўсамадзельніцца, на гэта не было ніякае фізычнае магчымасьці. Камітэты прысабечылі сабе значаньне гарнізоннае ўлады і дыктавалі сваю волю насельніцтву. Час ад часу зьбіраліся беларускія зьезды і канфэрэнцыі, каб як-небудзь адцягнуцца ад бальшавізму і выпрацаваць з пасярод сябе сродкі бальшавіцкаму супраціву. Настроі ў грамадзянстве беларускім, як гэта было апісана ў папярэднім разьдзеле, былі разьбіты на некалькі арыентацый і ўсе яны былі вельмі плыткімі і слабенькімі і не выяўляўся аўтарытэтны цэнтар, які б уняў у свае рукі вырашэньне лёсу народу.
Пад канец 1917 году, калі берасьцейская канфэрэнцыя дабягала да канца [113] і беларуская інтэлігенцыя ўбачыла, што лёсам Беларусі пачынаюць гандляваць камуністычныя палітыкі расейцы, палякі і жыды, пачалі зьбірацца пратэстуючыя беларускія канфэрэнцыі і на іх падымацца пытаньне выхаду з-пад апекі новых акупантаў. Зразумела, бальшавікі шкодзілі гэтым зьездам, але былі на той час заслабымі, каб поўнасьцю не дапушчаць. Справа зактывізавалася перад агалошаньнем вынікаў берасьцейскае канфэрэнцыі, і ў Менску адбыўся Ўсебеларускі кангрэс, які з перарывамі і перашкодамі пратрываў да канца грудзеня [114] 1917 года і ўсё ж быў разагнаны бальшавікамі сілаю, але канфэрэнцыя папаўнялася прыбылымі явачным парадкам і пераносілася з мейсца на мейсца і пісала свае пастановы ў напрамку незалежнасьці. Трудна гаварыць аб зьмесьце канфэрэнцыі ў сяньняшнім значэньні з захаваньнем фармальнага цэрэманіялу і кантраляванага зьместу, і на тагачасных канфэрэнцыях не вядома было, хто і якім мандатам карыстаецца. Гутарка ішла ў 95% па-расейску, найбольш было вайскоўцаў. Удумлівага ўслухоўваньня ў зьмест рэзалюцый не было. З такою самаю ўпэўненасьцю можна было гаварыць, што прынята, як і не прынята. Адна можа быць пэўнасьць, што рэзалюцыя была напісана пэўнаю групаю і на сходзе адчытана гэтаю групаю, і на гэтым быў і пачатак, і канец. Ніякае працэдуральнасьці не вымагалася, ды і каб хто й хацеў застасаваць, на гэта не было ніякае магчымасьці, пры адсутнасьці парадку і дысцыпліны, і кожную хвіліну трэба было быць напагатове, што ўварвецца банда ўзброеных хуліганаў і пачнуць разганяць прысутных. Фармальнасьць пачалі надаваць у значна пазьнейшыя часы, калі грамадзка-палітычная думка пачала апірацца на падставы рэалізацыі аб беларускае незалежнасьці і вось гэтым актам стала канечным надаваць паважнейшы зьмест і іх апраўляць у рамкі павагі і аўтарытэту. Безумоўна, пастановы і рэзалюцыі выносіліся і "прымаліся", але ў сэнсе выключна фармальным. За зьмест грызьліся групы па-за пленумамі, даходзілі да кампрамісаў і прадстаўлялі прысутным. З бальшавікамі на тую пару можна было агрызацца, і бальшавікі ў кожным сваім выяве ў сваім складзе былі самастойнаю хадзячаю рэпрэзэнтацыяю на мейсцы і яны ў сваю чаргу маглі дазваляць, забараняць, разганяць, расстраляць, і ў кожным выпадку справа вырашалася ў лякальным зьмесьце і ўсё залежала ад складу камуністычнае баёўкі ў маршу: калі матросы і расейцы, то яшчэ можна было таргавацца, калі палякі - справа гарэй, а калі жыды і латышы -прапашчая справа, тут трэба было капітуляваць і пагаджацца з загадамі, а калі ўводзіліся кітайцы, то тыя на знак камандзіра зараз пушчалі агонь, і тут ужо была безнадзейнасьць уступаць у перакананьні.
Аб прабегу кангрэсаў навочныя і назіральнікі, і ўдзельнікі пішуць цяпер вельмі мала. Лічыцца за неадпаведнае гэтую тагачасную нашую справу ў аб'ектыўным асьвятленьні парушаць. Бярэцца ў аснову сам акт 25 сакавіка 1918 года, як акт агалошваньня Беларускае дзяржаўнае незалежнасьці, і з гэтага моманту датуецца дакумэнтацыя народнага сувэрэнітэту. Над прычынымі, чаму гэты акт ня быў рэалізаваны, чаму не было спробы рэалізаваць, зусім не парушаецца, хаця ёсьць пасярод нас некалькі чалавек і ўдзельнікаў, і назіральнікаў. Цьвердзіцца, што быў выдзелены Беларускі Ўрад. Гэта так, але трэба дадаць, што было два дэмакратычных урады і адзін пракамуністычны. Кожны ўрад меў свае "гарнізоны" і яны даслоўна былі пераменнага складу, бо на другі дзень склад мяняўся то на плюс, то на мінус. Паставы жаўнер хацеў стаяў, не хацеў - сходзіў. Пад'есьць у роце, і нікому са складу каманды не было ніякага дзела, з кім і на якія заданьні зьвязваецца, улучна да рабункаў і пагромаў. Калі ўдзельнік Кангрэсу Мамонька [115] захапіў сэйф казначэйства і пераказаў яго Кангрэсу, то для пэўнасьці і сахраннасьці скарбнікам быў вызначаны паляк старшыня гораду Хржанстоўскі [116] па меркаваньнях практычнага зьместу ў расцэнцы этыкі таго часу.
Я не хацеў бы, каб пазасталося ў чытача ўражаньне, што я не вызнаю ў апісваемым зьмесьце волі Народа на агалошваньне сваёй незалежнасьці. Наадварот, было вядомае жаданьне стацца незалежным народам у сваёй незалежнай дзяржаве, але на сьмелае і актыўнае вызнаваньне і на рэалізацыю не было тады ніякіх сілаў, і Народ да гэтага акту ішоў на кволых хістаючых нагах, але з поўнаю сьведамасьцю імкненьняў да сваёй незалежнасьці, і на змацненьне гэтае ідэі патрабаваўся час, а ў ім сродкі ператварэньня ідэі ў рэальны чын і зьмест. Не выклікае сумліву, каб Беларусь была ня так абцяжана войскам і фронтам, выяўленьне волі да незалежнасьці было б куды актыўней. Трэба прадставіць той час, калі ў кожным сяле, у кожным мястэчку было дзясяткі вайсковых арганізацый, і яны накідвалі свае погляды і кантралявалі жыцьцё, а найгорш прадстаўлялі па дэмагагічнасьці арганізацыі на нізкім узроўні інтэлектуальнага разьвіцьця.
Прадстаўце сабе такі саюз у ўсерасейскім маштабе, як, напрыклад, саюз ротных фэльчараў, які ўкладаў праграмы перабудовы дзяржавы, з выэлімінавываньнем "гаспод", і яны адчытывалі пастановы ўлучна, як павінна шыцца вопратка, якою рэпрэсыйнаю дарогаю павінны быць выкасаваны цьвярдыя крахмаляныя каўняры. Гэта на сяньня гучыць дзіўна, але гэта факт нашае мінуўшчыны і на падобныя тэмы ішлі мітынгі тыднямі пры наяўнасьці дэлегатаў з усяго Заходняга фронту, і даволі было каму сказаць слова, што зьбіраецца паседжаньне аб ухвале ў памяшканьні мець мягкую пасьцель і перад кожным чалавекам за сталом ставіць мытае начыньне, зараз жа зьбірацца магла дэлегацыя з пратэстам. На чало выстаўляўся "аратар", які ўрываўся ў вашае памяшканьне, валіў на "буржуазію і капіталістаў" цэлымі гадзінамі самую бяссвязную неразьбярыху, пры гэтым ён для большае аўтарытэтнасьці быў ачэплены чырвонымі стужкамі ад ног і да галавы, улучна да абкручваньня кумачом гузікаў, узброены ў рэвальвэры і каўказкія кінжалы, а ў ролі пачэснага канвою пар са дзьве касавокіх кітайцаў з кулямётнымі лентамі праз плячо і дзясяткам гранатаў. На такіх магла наткнуцца іншая "всерасійская" партыя, або накінуцца на Вас абедзьве разам або самі перасварацца за "контррэвалюцыённасьць". Вось у падобнай сытуацыі адбываўся і Ўсебеларускі зьезд і кангрэс. Перашкод на волевыяўленьне было шмат, спрыяючых абставін ніякіх.
На фоне гэтае шэрасьці, маральнай і фізычнай забруджанасьці доўгі час пазаставалася, як пратэст супроць дзікасьці, арганізацыя чыгуначнікаў "ВІКЖЭЛЬ" - Всероссийский Исполнительный Комитет Железнодорожников" [117]. Чыгуначнікі не паддаваліся натоўпу і былі непахіснымі ў абароне правоў дэмакратычнага ладу, выяўлялі высокую дысцыплінаванасьць і пры найменшым націску заўсёды гатовы былі ўнерухоміць транспарт. З імі вуліца лічылася і чыгуначнікі доўгі час вытрымлівалі на сябе націск і стойка баранілі сваю экстэрытарыяльнасьць.
Калі вуліца пачала насядаць на беларускія сходы, астаткі сходу знайшлі гасьцінны прыпынак у дэпо чыгуначнікаў у Менску і там надаль пад злоснае лязганьне зброяў вуліцы выносілі свае пастановы, што Беларусь пратэстуе супроць маскоўскае акупацыі і жадае быць на сваёй тэрыторыі вольным і незалежным народам у Беларускай дэмакратычнай рэспубліцы. З беларускіх асяродкаў перашкодаў і разыходжаньняў з гэтымі пастановамі не было. Шкодзілі і пратэставалі ўсялякага роду салдацкія камітэты і іх прыбудоўкі. На адлегласьці часу вельмі трудна прадставіць чытачу ўсе дэталі ў зьмесьце дня парэвалюцыйнага жыцьця, хаця ў гэтых выпадках прыходзілася браць беспасьрэдні ўдзел. Да чаго было ўсё пераблытана, прыпамінаю выпадкі ў Менску, калі франтавыя камуністы ладзілі зьезд і ішлі паходам по гораду і зьбіралі на "рэвалюцыю" ахвяры, у іх радах у ролі зборшчыкаў былі дэлегаты з другога дэмакратычнага зьезду і па выхадзе на вуліцу палучыліся нясьведама з камуністамі і бралі ўдзел у дэманстрацыі супроць сваіх арганізацый. Калі ў Менск прыехалі прадстаўнікі Думы і Часовага Расейскага Ўраду, то іх вітаў адзін прадстаўнік ад імя "бальшавікоў", заклікаў да перамогі на фронце і барацьбы супроць камуністаў, бо там заселі жыды і палякі, якія заўсёды былі ворагамі Расеі. На сяньня гэта выглядае непраўдападобным, але калі чытач возьме ўмысловы стан расейскага грамадзяніна ў расцэнку па дадзеным з майго апісу перад 1914 годам і прадставіць сабе мамэнт рэвалюцыі, калі для самага адсталага прадставілася нагода выказаць сваё зданьне, тады для чытача прабег рэвалюцыі прадставіцца больш-менш у празрачыстым зьмесьце.
Пры гэтай нагодзе нельга пры разглядзе абставін і прабегу рэвалюцыі і ўхвал Усебеларускага Кангрэсу прайсьці міма ролі палякаў. Большасьць польскай беларускай інтэлігенцыі жыла значна адменнымі катэгорыямі ад варшаўскіх і тым болей ад галіцыйскіх палякаў. У глыбіні псыхалягічнага заложаньня яны былі біялягічным акліматызаваным творам Беларусі, сувязь з Варшаваю была штучна прышчэплена і пасярод беларускіх палякаў быў рэгіяналізм і раздваеньне. Імкненьнем было ў палякаў, каб захаваць свой стан на беларускай тэрыторыі і не канечна ў сувязі з Варшаваю, сымпатыі да Расеі былі даволі выразныя, але з меркаваньняў тактычных і палітычных гэта не выкладалася на прагляд. Калі заносіцца пачало на бальшавізм, то палякі па прычынах і псыхалягічных, і матэрыяльных гатовы былі ўліцца ў вызвольны беларускі антыбальшавіцкі рух і яго ўспамагаць, а калі надарыцца нагода палучэньня з Варшавай, то, зразумела, пайсьці гэтаму праяву на спатканьне. Вось з гэтых меркаваньняў і пайшлі палякі на супрацоўніцтва з беларускімі незалежніцкімі арыентацыямі і ў бальшыні выпадкаў, для абыходу перашкод, як беларусы, і нельга ім было гэтага права на ўдзел адабраць, бо валодалі лепш за многіх беларусаў беларускаю моваю і дзякуючы свайму інтэлектуальнаму стану вельмі лёгка адбівалі на сябе слоўныя атакі. У дадатку да гэтага, беларускі стан быў вельмі бедны на кандыдатаў пры абсадзе адказных становішчаў, і воляй-няволяй прыходзілася запазычаць гэтыя сілы ад палякоў.
У сваіх палітычных заложаньнях палякі прышлі на Ўсебеларускі Кангрэс з акрэсьленаю палітычнаю праграмаю. У польскіх палітычных плянах было, каб кангрэс сваім удзелам узмоцніць і правесьці сваю дакумэнтацыю некаторым мо' гістарычным момантам. Удзел бралі вельмі відныя прадстаўнікі польскае і арыстакрацыі, і дэмакрацыі, і то ў вельмі актыўнай форме, прымаючы на сябе вельмі адказнае становішча. Ці можна сказаць, што было на мэце з іх боку вылучна захопніцтва ўлады і каб потым злучыцца безагаворна з Варшаваю? Станоўча скажу, што на тую пару было далёка ня так. Варшава тады адстрашала беларускую польскую арыстакрацыю і дэмакрацыю больш праз засядаўшых там Марачэўскага [118] і Пільсудскага [119], як у Менску камуністыя Фрунзэ [120] і Мясьнікоў [121]. У Варшаве былі свае радавітыя палякі, і яны зьбіраліся выразна прадыктаваць і накінуць сваю волю, якая была супярэчна з інтарэсамі арыстакратыі, а ў Менску камунізм, завезены з Масквы, мог быць супольным высілкам высунуты і пазастаўся б беларускі абарыген, з якім палякі аблічывалі дайсьці да раўнавагі ўзаемаадносін. Варшава ў тагачасных польскіх на Беларусь аблічэньнях была рэзэрвным апорышчам у сваёй палітыцы. Галоўная ўвага беларускімі палякамі была зьвернута на Менск і Вільню.
Палякі на кангрэсе хацелі ўвесьці карэкту ў расцэнку беларусамі факту Люблінскае вуніі (1569 г.), як акту і факту нішчэньня беларускай незалежнасьці і ў наступстве польска-каталіцкі тэрор. Здаецца, што гэта Трэцяя Ўстаўная Грамата мела ў тэксьце такі сказ (цытую з памяці) "… і пасьля першага падзелу Польшчы 1774 году Беларусь страціла сваю незалежнасьць…" [122] Выходзіла па думцы палякоў, што Беларусь пасьля Ягайлы [123] ў межах Польшчы пад фактычным панаваньнем езуітаў карысталася абставінамі адпаведнага развою, і тады ўсе зьдзекі і паняверкі трэба прыпісаць нейкім па-за польска-езуіцкім чыньнікам. Навонкі здавалася, што кангрэс праходзіць мала заўважаны, але даволі было гэтаму сказу паказацца ў прэсе, як зараз жа пасыпаліся нараканьні і пратэсты, і дакумэнт гэты быў выпраўлены адпаведна настроям і гістарычнаму зьместу.
У гісторыі нашага адраджэньня пэрыяд гэты мае вельмі важнае значаньне і да гэтага часу абсьледаваны павярхоўна. Маем пасярод сябе беспасярэдніх удзельнікаў: Астроўскі (былы міністар асьветы ў кабінэце Скірмунта [124], другі пасьля Варонкі) [125], Буцька [126], Рагуля [127], Рожанцаў [128], Бэкіш [129], а можа хто і іншы. З палякаў у памяці захаваліся фаміліі: Скірмунт, Бонч-Асмалоўскі [130], Бонч-Бруевіч, Прыстор [131], які ў пэрыяд 1930-1933 году выявіўся найбольшым пагромшчыкам беларускага грамадзкага жыцьця на становішчы маршалка Сойму і міністра нутраных спраў у Польшчы.
Палітычныя настроі вырашаліся тады на вуліцах, у парках. Ішлі неперапынныя мітынгі пад адкрытым небам, і толькі непагода і ноч заганяла людзей па хатах. Кожны мог выступаць і прапанаваць сваю рэзалюцыю, і яму або апрабавалі погляд, або асьвіствалі, выступаў другі з супроцьлеглым поглядам, і яму рукапляскалі, і ў сваю чаргу прымалі пастанову. Даходзіла да слоўных вострых сутычак, часамі да сьмеху ад прастацкага выступу плыткага дэмагога, які заклікаў да скасаваньня ў вокнах фіранак, як выяўленьня "буржуазыйных поглядаў". У памяці ў мяне асабістая сутычка ў Менску з адным пехацінскім прапаршчыкам у палавіне лета 1917 году, які ў гарадзкім садзе на бочцы распінаўся за бальшавікоў і супроць Часовага ўраду. Гэта быў пераламовы пэрыяд на карысьць бальшавікоў, і на тую пару было дзіўна бачыць ахвіцэра ў ролі прапагандзістага на старане бальшавізму. Сутычка была вельмі вострая. Я быў салдат і выступаў супроць і ахвіцэра, і супроць бальшавікоў, і мне і ахвіцэру сьвісталі і рукапляскалі… Праз 25 гадоў мы спаткаліся ізноў у Менску. Прыпомніліся мне старыя абразкі і гэты прапаршчык, але ён быў у сане пратаіерэя мітрапалітарнага сабора, толькі барада з рыжае стала сівая. Гэта быў сьвятар Балай [132].
Вядушчымі ў палітыцы таго часу былі партыйныя штабы. У наступе былі бальшавікі, і кожны свой крок дакладна ўвязвалі ў фактычны стан і свае погляды праводзілі з матэматычнай дакладнасьцю, як гэта бачым і сяньня, але на той час яны свой зьмест дакладна маскавалі ад неўтаямнічаных. Бальшавікі карысталіся кожнаю нагодаю, каб свайго праціўніка паставіць у кампрамітуючае і аслабляючае становішча, а ці гэтая чыннасьць будзе аплачана грашмі, мукамі, крывёй і жыцьцём, не станавіла і не становіць для бальшавікоў перашкодаў. Важна асягненьне намечанага цэлю.
У тыя часы бальшавікі вельмі рэдка калі выступалі з прапагандаю сваіх поглядаў у адкрытым зьмесьце і больш у форме наводзячых параўнальных гутарак, і выснавы на карысьць іх поглядаў прыходзілі толькі дарогаю супроцьпастаўленьня. Плыткія і нястойкія погляды бальшавікоў зручна разьбівалі і выклікалі сумліўнасьць у поглядах. Гэтым перадусім аслаблівалі супраць сябе супраціў і больш фанатызавалі сваіх споўвызнавальнікаў і падбівалі іх на актывізацыю наступу са стасаваньнем тых сродкаў, якімі мог карыстацца. Былі цэлыя роты кітайцаў, карэйцаў, сартаў [133], туркмэнаў, якім на плашчыне нібыта камуністычнага вызнаваньня было дазволена вынішчываць "буржуазыю" і перабірацца ў вопратку пастрэляных. Гэта была жудасьць да назіраньня і паводзіла паралізуючую волю жахлівасьць. Па меры паглыбленьня палітычных настрояў погляды на зьмест дня канкрэтызаваліся. Станавілася з палавіны лета 1917 года ясным, што да ўлады прыходзяць бальшавікі і дзеля таго пачалі раптоўна растайваць погляды аўтаномій, фэдэрацый саюзаў нярускіх народаў у межах Расеі і ў рэакцыі паўставалі засады незалежнасьці. У маладых нашых крытыкаў гэтыя моманты прапушчаюцца і ў мэтах усебаковага высьвятленьня змушаны па некалькі разоў да іх падыходзіць па зразумелых ілюстрацыях. Незалежнасьць павінна была прасякнуць у самую сярэдзіну людзкага разуменьня і выклікаць выяўленьне сілаў на яе рэалізацыю коштам найбольшага багацьця ў кожнага чалавека - жыцьцём, і гэты працэс унядрэньня вымагае часу і дакладнае апрацоўкі сыстэматычным нарастаньнем гэтае сьведамасьці аж да стану, каб выходзіць без прымусу на поле змаганьня.
Перамога бальшавікоў у кастрычніку 1917 году ў Маскве [134] яшчэ не была канчатковым доказам народам Расеі, што бальшавізм узяў астатнюю цытадэль свайго супраціву, гэта быў толькі зьвеньнявы этап у перамогах, і беларус яшчэ не адчуваў зьместу бальшавікоў, але прадбачыў. Па суседству адбывалася заўзятая барацьба за здабываньне незалежнасьці ў Прыбалтыцы. Сытуацыя ў Прыбалтыцы была больш выгаднейшаю, як на Беларусі: галоўным чынам рожніцаю мовы. Іх інтэлігенцыя, дзякуючы адменнай мове, звычаям і рэлігіі, не была так зьмешана з расейскім жыцьцём. У дадатку і тэрэн Прыбалтыкі пасьля адыходу немцаў быў вольны ад засьмечваньня наплывовым элемэнтам, і прыбалты мелі больш вольны прастор у сваёй прапагандзе і канцэнтраваньні сваіх сілаў.
Нявыкарыстаным дэмакратычным чыньнікам на Беларусі было Земства-Самаўрад. Паўстаў ён у палавіне лета 1917 года дарогаю дэмакратычных выбараў па слыннаму на тую пару закону Какошкіна [135]. Чэрпала земства для сябе сілы з засад слыннага земства Цьверы і Масквы, якое захавалася па традыцыі і незьліквідаванае спадчыне былога славянскага "Веча". На Беларусі Земства наткнулася на цэлы рад перашкодаў і галоўным чынам з боку чарнасоценнага наплывовага элемэнту, сьвятарства, усіх палякаў, якія прадбачылі праз Земства барацьбу з польскім засільлем. Земства было па свайму складу абсаджана найбольш сацыялістымі, рэвалюцыянэрамі-антымарксыстамі. Яны арыентаваліся на расейскі агульнарэвалюцыйны рух. Не вялі супроць беларускага вызваленчага руху ніякае барацьбы, але яго не ўспамагалі. Па свайму інтэлектуальнаму складу Земства канцэнтравала найлепшыя беларускія сілы, але, на вялікі жаль, не змаглі яны адарвацца ад Расеі і пасыўна назіралі высілкі вызваленчае беларускае барацьбы ў напрамку стварэньня Беларускае Рэспублікі. У той самай плашчыне знаходзіўся жыдоўскі радыкальны рух у партыі "Бунд" [136] прарасейскае арыентацыі. Земства вяло паўсядзённую працу, было ў народзе вельмі аўтарытэтным. Земства чакала разьвязкі антыбальшавіцкага змаганьня ў Расеі і гэтаю дарогаю спадзявалася на аўтаматычнае вырашэньне і беларускага пытаньня ў межах дэмакратычнае Расеі на засадах аўтаномнае фэдэрацыі. З другога боку, на перашкодзе Земству стала польская абшарніцкая арыстакрацыя ў напрамках арыентацыі на царскую Расею, і яна фактычна трымала ў сваіх руках справу абмяжованага самаўраду. Расейская рэакцыя ішла адною дарогаю з палякамі арыстакратамі-абшарнікамі і ў сваю чаргу спадзявалася на рэстаўраваньне расейскае манархіі, і Самаўрад земства ў дагэтульчасовым зьмесьці служыў базаю для польскіх арганізацый разам з касьцёлам. Польскія гісторыкі гэтыя прарасейскія праявы польскасьці прамінаюць моўчкі. Земства павінна было затрачываць значны высілак на ліквідацыю гэтых настрояў на тэрыторыі Земства, а з гэтым і людзей. Работа і заданьне не было з лёгкіх і вымагала ўмельства і вытрымкі. На нашую пару пытаньне гэта вельмі ўпрашчана, і зьмена наступае ў падобных выпадках мэханічна. Тады гэта выключалася, і ліквідацыя вымагала складанага прыгатаваўчага падыходу.
Земства сьлепа верыла ў расейскую дэмакратычную перамогу і над спадчынаю пасьля царату і пад бальшавікамі, калі па сутнасьці на гэта ніякіх дадзеных і не было. У гэтым галоўная памылка кіраўніцтва Земства. Земства павінна было адарвацца ад спраў паўсядзённасьці, пакінуць, як поўнасьцю неактуальныя, мроі аб недэмакратычнасьці і ліквідацыі бальшавізму і ўзяцца за будаваньне падстаў да незалежнасьці, і можна быць упэўненым, што ўдзел Земства вырашыў бы справу незалежнасьці з патрэбным аўтарытэтам і рэальна. Пасыўнае назіраньне Земства пераказалася і народу, і гэта не дазволіла на прыток творчых сілаў на рэалізацыю незалежнасьці. На вялікі жаль, так ня сталася, як гэта было патрэбна на той час, і пралічэньне Земства ў тую пару дорага аплачываецца Беларускім Народам сяньня, і Земства нехаця прычынілася да ўстабілізаваньня бальшавізму, які ў першую чаргу, як толькі дайшоў да ўлады, пастараўся да падвалін вынішчыць Земства.
Вось гэта стан нашага беларускага поля, у якое было пасаджана семя для праросту нашае незалежнасьці. Цьвярдая і неўзараная гэта была пад пасадку паласа, няўзгноеная. Разложыста разгарнуліся навокал бур'яны і пустазельле. Не зьвярнулі ўвагу ў свой час на гэтую пасадку рукою сьвятога імкненьня, каб вырасьціць з яго гонкі парост для штандару вызваленьня. Палівалі пасадкі сьлёзы закаванага ў кайданы Народу, угнойвала праліваемая Народам на сваё вызваленьне гарачая кроў, прыходзілі маліцца на гэту баразёнку душы матак і малілі Провад Адвечны даць сілы Народу зьнесьці пакуту і зьдзек і скончыць народ да цярпеньня - "хай з пасадкі вырасьце надзея і веры быць вольным народам і ня чуць над галовамі дзяцей акрыкі і бічы ці то із Варшавы, ці то із Масквы".
Бальшавікі сілаю ўсяго зброду пераважна з Масквы кангрэс разагналі, і на гэты раз без праліцьця крыві. Супраціў быў пасыўны. Не было каму яго бараніць сілаю супроць сілы. Рэзалюцыі аб імкненьнях да незалежнасьці былі кінуты покуль што ў прастрань. Бальшавікі свае дабычы з кастрычнікавае перамогі падцягалі пад Менск. Лёзунгам у бальшавікоў было "раздавіць галаву контррэвалюцыі". Стораны рыхтаваліся да больш рашучае сутычкі. Наплывалі сілы і да адных, і да другіх. Вера ў магчымасьць рэстаўраваньня дэмакратычнае Расейскае фэдэрацыйнае рэспублікі не пакідала ўмыслу і обак пачала пашырацца ідэя незалежнасьці народаў. Галоўнай мэтай змаганьня былі бальшавікі. Памылковым будзе цьверджаньне, як гэта цьвердзяць некаторыя нашыя назіральнікі, што нарастаньне антыбальшавіцкіх сілаў было на Беларусі вылучна на тую пару ў напрамку змаганьня за незалежнасьць Беларусі. Гэта быў па зьместу тэрытарыяльны антыбальшавіцкі супраціў і ў склад варожых бальшавікам сілаў уваходзілі прадстаўнікі шматлікіх народаў. Каб гэта былі сілы Кангрэсу і стаялі на плашчыні незалежнасьці Беларусі, то кучка бальшавікоў не пасьмела бы разганяць кангрэс. Наступалі бальшавікі. Ішлі з выразным на сяньня заклікам да будаваньня дзяржавы дыктатуры пралетарыяту. Антыбальшавіцкае змаганьне йшло без акрэсьленага лёзунгу. Выкідвалася гасла [137] барацьбы, але ў імя чаго і для чаго, у імя якое пэрспэктывы - гэта было ў неакрэсьленасьці. Так справа была пастаўлена па ўсяму фронту антыбальшавіцкага змаганьня. Вывешваўся беларускі чырвоны штандар [138], але вылучна як пратэст, як контарход у актыўнай форме супроць бальшавіцкае тыраніі, супроць іх чырвонага штандару, як выражальніка акрэсьленае ідэалёгіі. Гэтае дакладнасьці ў сваіх закліках беларускае грамадзянства зрабіць не магло. На рэалізаваньне дзяржаўнае незалежнасьці сіл дастатковых не было. Край шчыльна ўстаўлены наплывовым элемэнтам са зброяю ў руках, якому ўжо не было чаго траціць, а дадому ехаць не хацелася, бо там панавала яшчэ большая жудасьць. Прыцягальнага за беларускім поклічам прадставіць нічога нельга было. Беларускаму руху трэба было з канечнасьці ўлівацца ў агульнае русла змаганьня, як слабейшы партнэр, і з гэтае прычыны прыстасоўвацца да вядучых настрояў. Выставіўшы да рэалізацыі свае лёзунгі аб незалежнасьці ў сёньняшнім нашым уймаваньні, гэта на стан настрояў у апісваемую пару паслужыла б прычынай адсеву сіл супроцьбальшавіцкага змаганьня і выклікала б сэпаратызм. Той, хто на тую пару ішоў са зброяю ў руках супроць бальшавізму, не прыдаваў значэньня, пад якім сьцягам ён змагаецца супроць бальшавікоў. Гэта самае слабае мейсца ў агульным антыбальшавіцкім змаганьні на працягу ўсяго часу антыбальшавіцкага змаганьня. Удзельнікі змаганьня былі па ідэалягічнаму стану рожнаякаснага складу, і з гэтай прычыны былі недавераньні і падозранасьці пад адрасам сваіх партнёраў, і ўдзел быў на добраахвотніцкіх падставах з вельмі слабенькаю загадвальнаю дысцыплінаю. Гэты стан расслаеньня бальшавікам вельмі лёгка можна заатакоўваць і расчляняць варожыя сабе высілкі, а ў бальшавікоў заўсёды выяўляецца сухая сканцэнтраваная ідэалягічнасьць, нязломная воля і жалезная дысцыпліна, даходзячая да фізычнага і псыхічнага тэрору. Вось у гэтым і перавага бальшавікоў і ў наступе, і ў адступленьнях. Праводная дамінуючая думка ў антыбальшавіцкім зборным змаганьні - былі на ўвеце Расея без выкрышталізаваньня яе зьместу па ліквідаваньні бальшавізму, і кіраўнікі ня ўлічвалі, што бальшавізм паміма розных нацяжак па заложаньні мае пакравенства з засадамі рэлігіі і колькі б мы веруючаму і практыкуючаму не ўдаводнівалі бяззьместнасьць ягоных засадаў вераваньня, гэта нічога ня дасьць і тут больш патрэбна контр-ідэалёгія як зброя. Адною зброяю бальшавізм ня будзе ніколі пакананы, і гэта ўжо пара зразумець кожнаму, хто задаецца думкаю змаганьня.
Калі ў апісваемую пару і канцэнтраваліся ў Менску антыбальшавіцкія сілы, то іх імкненьнем было ўвязацца ў наступальныя антыбальшавіцкія акцыі, якія адбываліся на палудні Расеі, і адтуль нашыя сілы чакалі наказаў і загадаў, але толькі ніколі ад Беларускага Ўраду, які ня быў знаны нават у падменскім блізкім паселішчы, і каб сяло і знала, то ў той час пытаньне аб незалежнасьці не зрабіла б ніякага ўражаньня, а можа і выклікала б іронію. Адвечны закон: улада імпанаваць можа вылучна выяўленьнем аўтарытарнае сілы ўва ўсіх яе праявах. Гэтага за намі на тую пару не было. Гэта не дакор каму-небудзь, гэта ня ёсьць умаленьнем прэстыжу акту і волі да нашае незалежнасьці, гэта ёсьць аналіз прычын нашага няпосьпеху, якія ня страцілі значаньня на сваёй актуальнасьці, як матэрыял паўчаючы. Гэта ёсьць прагляд зьместу нашае на тую пару падрыхтоўкі да зьдзяйсьненьня факту незалежнасьці і прычын яе незрэалізаваньня, і гэтая віна прыпадае і на мяне, як актыўнага на тую пару ўдзельніка апісваемых падзей.
Разьдзел шосты
Пакастрычнікавая ўлада бальшавікоў стала на ногі на руінах старога правапарадку і пачала стабілізавацца ад цэнтру і паступова даплываць да пэрыфэрыі. Рухі камуністаў станавіліся сьмельшымі і больш настойлівымі. Менск быў аблеплены велізарнымі партрэтамі пераможцаў рэвалюцыі. Гралі аркестры Марсэльезу. Па вуліцах ішоў натоўп краснаармейцаў, апранутых па індывідуальнаму густу. На галовах у некаторых былі нямецкія астраверхія "пікель" [139]. Былі на нагах жакейскія боты з велізарнымі драгунскімі шпорамі. Кулямётнымі лентамі апаясваліся для "шыку" і абвешваліся гранатамі, шашкамі, кінжаламі. Уперамешку паяўляліся польскія камуністычныя аддзелы, апрануты былі франтаўскі і рабілі ўражаньне праўдзівага вышкаленага войска. На вуліцы польскія камуністычныя аддзелы трымаліся сьмела, стройна і задзірыста. Стан гэтых аддзелаў выглядаў як пратэстуючы кантраст супроць натоўпу абарванцаў - які называў сябе краснаармейцамі. Праходзілі выхудалыя былыя ахвіцэры з новымі падуладнымі савецкімі краснаармейцамі. Ад пагонаў на плячах знакі нявыцьвілай з вопраткі хварбы. Брудна, абадрана і сумна і на людзях, і на вуліцах у звалах непраходнага бруду, перамешанага з растоптаным сьнегам. Вярхом на добрым кані несьліся маладыя жыдочкі ў "кожанках", і нельга было ўстрымацца ад сьмеху, назіраючы іх пасадку, асабліва калі конь з рысі пераходзіў на "шаг".
Качалі людзі галовамі і адначасова хацелася і плакаць, і сьмяяцца, назіраючы прыход новае ўлады. Па вуліцах цягнуліся прыцэпы на браневіках з мэблямі з буржуйскіх кватэраў і за імі цэлы натоўп прэтэндэнтаў. Транспарт затрымліваўся каля пад'езду прыгожага дому, але ўжо засьмечанага данельга, канвой ачапляў грузы і пачыналася зношваньне, а з пад рук пасьцягвалася ўва ўсе канцы. Касавокі канваір-кітаец гартавіць нешта, але яго ня слухаюць, чапляе на галаву за вяровачку вінтоўку і адбірае з рук сьцягнутае, і мітусіцца. З боку раздаюцца выстралы. Натоўп разьбягаецца. Чуецца сачыстая мацяршчына. Паяўляюцца "таварышчы камісары", зіхаця кумачом, і даюць распараджэньні. Найбольш падросткаў жыдовачак, і сіляцца зьвярнуць на сябе ўвагу сваіх начальнікаў. Старыя пажылыя жыды сумна азіраюць гэтыя зьявы і прарочаць бяду на свой народ за хуліганства сваіх дзяцей. У горадзе даходзіць да голаду. Прадукты выдаюцца новым службоўцам з складаў інтэндантуры, і гэта адразу ставіць працаўніка новае ўлады ў выгаднае становішча. Праходзіць асунуўшыся па вуліцы генэрал ужо без пагонаў, і, відаць, ужо галадаючы і бяз сталага памяшканьня… Жах прадстаўлялі вакзалы - засьмечаны, забруджаны, нямецены нават і сталы; вокна бяз шыб, бродзяць галодныя пакінутыя беспрызорныя дзеці. Старцы падбіраюць акуркі, сабакі даядаюць агрызкі. Пляцы завалены людзкімі выдзелінамі і па іх топчуцца людзі, і ўжо гэты стан не выклікае ні ў кога агіды. Вошы на вакзале, вошы ў сталоўках. Вош здабыла права першынства і ходзіць па людзях шнурамі, і гэта сталася нармальным зьявішчам. Усё жыхарства пачынае прыймаць на сябе ахоўны колер і падладжывацца пад выгляд вуліцы. Уначы масавыя экзэкуцыі. Засядаюць ужо трыбуналы і народныя суды. На правінцыі пагромы, самасуды, пажары. Усе імкнуцца хавацца ў горад. Цэны падымаюцца. На вуліцы прадаецца хлеб і сумленьне. Мараль і этыка зышла з сваіх падвалін і саступіла мейсца непраходнай дзічы і праявам бязкарнага зьдзеку над бяззбройным.
Рух гэты пачаў раптам заціхаць, і новая ўлада стала неяк неспакойнаю. З вуснаў у вусны пачалі шаптаць, што немцы будуць "занімаць" Менск. Так і сталася. На Менск наступалі дзьве калёны нямецкага войска і з боку Баранавіч, і з боку Вільні. Немцы ў Менску. Увайшлі вельмі асьцярожна і надзвычай скромна. Усё заціхла і насьцяражылася. Адразу надзвычайных загадаў яны не давалі, але дух іх адчуваўся. Востры быў толькі загад па ачышчэньню брудаў. Дохлыя коні па вуліцах, дварах, хлявах валяліся тысячамі. Ад намерзлага балота не зачыняліся ў памяшканьнях дзьверы. Народ прыняў трохі чысьцейшы выгляд і ўзяўся за лапату і венік.
Бальшавікі фактычна былі ў стане поўнасьцю ўрэгуляваных адносінаў з немцамі, але адзін другому не давяралі. Перад наступам немцаў найбольш камуністаў уцякло, прымазаўшыя пачыналі шукаць сховішчаў па знаёмых і пчалі выракацца свайго ўдзелу ў бальшавікоў. Настроі наагул у людзей былі вельмі сумныя і ад перажытага, і ад невядомага чаканага.
Першымі арганізавана выступілі на палітычную і грамадзкую відоўню палякі. Яшчэ да прыходу немцаў поўнасьцю зарганізаваліся і разьдзялілі ролі, і адразу паўстаў Польскі Цэнтральны Камітэт [140]. Зьявілася іх "Страж Обыватэльска" [141] з польскімі дзяржаўнымі знакамі. Шмат убачылі пасярод іх і з польскіх камуністычных аддзелаў. Былі там з наказу арганізацыі, але чаму так зьдзекаваліся над беларускім насельніцтвам? Аб гэтым не было ў каго пытацца. Немцы заховываліся да палякаў з вялікаю рэзэрваю і не выяўлялі гатовасьці ўваходзіць у блізкія адносіны. Палякі былі вельмі настойлівымі і пачалі навязваць кантакты з аддзельнымі вайскоўцамі.
Фактычна ўлада была на мейсцах і выконвалася праз Ортс-Камэндатуры [142] ўласным уняцьцем засабу "справядлівасьці". Беларускае грамадзянства было і на гэты раз у поўнай расьцярушанасьці. Выразнага дамінуючага погляду не было выяўлена. Немцы рабілі спробу выявіць самастойны беларускі актыў, але з гэтае спробы нічога ня выйшла. Калі адбывалася ў Берасьці мірная канфэрэнцыя, дапушчаны былі беларускія дэлегацыі па-за складам афіцыйных прадстаўнікоў ад ужо савецкай Беларусі, але вынік іх удзелу нікому ня быў знаны (дэлегацыя на чале з Рак-Міхайлоўскім [143]). Дамінавалі прарасейскія арыентацыі і нямала было такіх, якія гатовы былі шукаць нейкае лініі супрацоўніцтва з бальшавікамі, але ў нейкім аўтаномным абасабленьні. На сяньня такое разумаваньне не да ўвярэньня. Дапушчалася з некаторай нават упэўненасьцю, што бальшавікі ня больш як перахадовае зло і абавязкава павінна паўстаць дэмакратычная Расея.
Палякі былі падзелены ў сваіх поглядах: арыстакратыя, як было зазначана ў папярэдніх разьдзелах, хацела б бачыць царскую Расею, але моладзь і бяднейшыя шукалі нагоды палучыцца з польскім вызвольным рухам і сьцягнуць на Беларусь польскую акупацыю, і ў гэтых мэтах пасярод беларусаў палякі пачалі абрабляць настроі і арыентацыі. Вылікіх надзей на рэстаўраваньне Польшчы як самастойнага дзяржаўнага чыньніка ні ў кога не было. Прадракалася, што Польшча будзе падпарадкавана Расеі. Старэйшае жыдоўства і жыдоўская інтэлігенцыя была прарасейскі настаўленая, але амаль уся моладзь пайшла сьведама па лініі [… …] [144] старэйшымі вывязалася адразу вострая барацьба. Гэтае разыходжаньне паміж бацькамі і дзецьмі найяскравей выявілася пасярод жыдоўскага грамадзянства, і бацькі ўжо ня мелі ніякага ўплыву на дзяцей. Далей па меры выяўленьня выгад па савецкаму баку на супрацоўніцтва з бальшавікамі пайшлі і старэйшыя, і ўклад жыдоў у справы стабілізацыі бальшавіцкага ладу зьяўляецца бясспрэчным.
Бальшавіцкая ўлада ўсадавілася ў Воршы і паміж акупацыйнаю зонаю і бальшавікамі ўстаноўлена была фармальная граніца, але камунікацыя была дазволена даволі шырокая. Бальшавікі наладжывалі сваё жыцьцё на сваіх падставах, і тэрорам і расстрэламі вынішчывалі спадчыну і насаджывалі сваё новае, зусім адменнае і нечуванае. Адбывалася дакладная сэлекцыя падбіраемага на службовае становішча, асабліва на адказныя пасады. Браліся нізы і нельга сказаць, што з засады гэта былі няўдольныя і не арыентаваліся ў пытаньнях, наадварот - вельмі многа пасярод іх выявілася здольных і даравітых арганізатараў, а разам з тым на паслугі пайшло многа і арыстакратыі, і людзей з аблічэньнем на кар'ерызм і тварэньне сабе дабрабыту.
Нямецкая акупацыйная прэса была антыбальшавіцкага настаўленьня і выпукляла бальшавіцкія ўломнасьці і ў палітыцы, і ў адміністрацыі. Беларускае грамадзянства даведалася аб узможаным бальшавікам супраціве на палудні Расеі, аб барацьбе ў Сыбіру, Туркестане. На вялікі жаль, наша перадавое грамадзянства барацьбою з бальшавікамі больш цікавілася, як стабілізацыяю ўласнага становішча. Зноў робіцца стаўка на дэмакрацыю Расеі, але не задаюцца канкрэтна пытаньні аб зьмесьце ўзаемаадносін. Была не да дараваньня кароткаўзрочнасьць у расцэнцы падзей і ня ўлічваньне адбытых фактаў, якія перакрэсьлілі падваліны старога жыцьця і засад дэмакрацыі, не маглі разумець, што адбытыя падзеі нельга прыпісаць вылучна Керанскаму або Леніну [145] і што ёсьць на многае прычыны, выплываючыя з папярэдняга стану арганізацыі расейскага грамадзянства. Гэтага ня бачылі і не аналізавалі зьявішч. Прынясе газэтка весткі аб змаганьні і можа прыаздобленай перамозе, і за гэтаю весткаю ганяюцца як аб канчатковай перамозе. Сваім уласным жыцьцём тагачаснае грамадзянства як найменш цікавілася і з усіх сілаў імкнулася прытарнавацца да расейскага, але не бальшавіцкага.
Скрозь гэты туман прабівалася выяўленьне да незалежнасьці ўжо ў абставінах больш спрыяючых для разважаньня, але заклік гэты гучэў вельмі нясьмела і неаўтарытэтна і па зьместу, і па праводнаму пэрсанальнаму складу выяўленьня гэтага закліку. Выступаюць людзі абсалютна нязнаныя і арганізацыйна слабыя. Ня ў стане прадставіць гэтае пытаньне ў зразумелай і пацягваючай форме. Ніхто не пярэчыць ідэі, але мала хто падымаецца на працу рэалізацыі гэтага пытаньня, больш за ўсё сочаць за палуднем і на картах азначаюцца пункты барацьбы. Справе папулярызацыі ідэі незалежнасьці пачалі актыўна шкодзіць бальшавіцкія агенты. Пачалі распаўсюджваць аб сабе пагалоскі, што бальшавікі зразумелі памылкі і паступова пераходзяць на дэмакратычны лад, а з другога боку паявіліся агенты Варшавы, прапануючыя палітычныя ўвязкі з палякамі, якія будуць мець дэмакратычны фэдэралістычны правапарадак. У настроях была поўная дэзарыентацыя. Спаткалі немцаў даволі прыхільна, стала вальней жыць, але адначасова з тым і выявілася адразу поўная беспэрспэктыўнасьць. Намаганьні палякаў увянчаліся посьпехам. Палякі ўсё ж пралезьлі ў нямецкія ўстановы, да іх далучыўся і русыфікаваны сэнатар Савіч [146], і пачалі абрабляць немцаў у патрэбным сабе напрамку супроць усяго, што адкідала панаваньне расейскае і польскае шляхты. На гэтым пытаньні расейцы і палякі знайшлі супольную мову і ўзаемазацікаўленасьць. Нават і беларуская дэмакрацыя была атэставана як бальшавізм. Упершыню на адлегласьць давялося назіраць праявы бальшавіцкае школы стасаваньня правакацыі і развалу супраціваў з сярэдзіны рукамі сваіх ворагаў.
Як не ўглядаліся ў карту, але перамога над бальшавікамі не надыходзіла. Немцы тут ня вечныя, павінны будуць адысьці. Недалёка бальшавікі і гэта няпраўда, што пераходзяць на дэмакратычны лад. Прыходзяць адтуль і расказваюць аб паглябляючым тэроры. Уцякаюць людзі масамі на Захад ад бальшавіцкага прасьледу і дапаўняюць абразы бальшавіцкага панявераньня. Настроі падымаюцца, і справа незалежнасьці знаходзіць шырэйшы адклік у беларускім грамадзянстве. Варочаюцца ў Менск сябры кангрэсу. Выступаюць больш далёкабачныя, нараджаюцца над палітычнаю сытуацыяю і пастанаўліваюць прадоўжываць перарваныя справы і афармліваць справу агалошваньня незалежнасьці Беларусі як сувэрэннай дэмакратычнае Рэспублікі. Немцы занялі ролю ў гэтых справах спрыяючага назіральніка на адлегласьць і абсалютна ня ўмешваліся. Бяз страху на збройную інтэрвэнцыю сходы ў закрыты спосаб вялі сваю работу і праклямавалі Беларускую Народную Рэспубліку. Акт гэты прайшоў у вельмі скромных абставінах без разгалосу навонкі. Гэта было 25 сакавіка 1918 году ў Менску. Быў выдзелены ўрад Беларускай Народнай Рэспублікі, у скароце БНР, і пад гэтымі ініцыяламі перайшоў у беларускую гісторыю. Ад часу пачатку нямецкае акупацыі Менску прайшло прыблізна паўтара месяца. Немцы інфармаваліся праз аддзельных сяброў гэтых прац, але адкрыта не ангажаваліся.
Нямецкія акупацыйныя ўлады агаласілі пастанову Гаагскай Канвэнцыі [147], што, згодна пэўным разьдзелам, будуць заховываць у часе акупацыі той правапарадак, які засталі ў часе акупацыі. Урад і адміністрацыя павінны пазастацца нязьменнымі і выконваць свае функцыі. У значаньні тэрытарыяльнае ўлады і Ўраду выланіліся з праўнага разважаньня тры прэтэндэнты: бальшавіцкія Саветы, Земства і новапаўсталы Ўрад Беларускай Народнай Рэспублікі - БНР. Бальшавікі ня выступілі, хаця нібыта і былі ў нармальных адносінах з немцамі. Земства было ў стадыі чынным і перад прыходам немцаў і пасьля прыходу нямецкай акупацыйнай адміністрацыі прац не прарывалі. Земства абслуговывала ўсе паўсядзённыя пытаньні і было поўнасьцю саарганізаваным. За адсутнасьцю дзяржаўных цэнтральных кантраліруючых ворганаў сталася Земства самастойным і функцыі дзяржавы па зьместу закона перанімае або БНР, або Нямецкія акупацыйныя ўлады. Немцы выклікалі прадстаўнікоў і Земства, і БНР, і пераканаліся, што разыходжаньняў паміж імі няма, але прадстаўнікі БНР не згалошываліся па пераняцьце на сябе дзяржавы ў значэньні дзяржаўным. БНР на тую пару ня мела за сабой выканаўчага кадравага апарату. Гэта была і ідэалягічнасьць, і тэарэтычнасьць у эмбрынальным зьмесьце.
Не абышлося і без палітычнага асаду. Лёсік, старшыня пленуму БНР, здаецца, ці не разам з Луцкевічам Антонам падалі вернаподданую тэлеграму нямецкаму кайзэру Вільгельму [148]. Гэта выклікала абурэньне амаль усяго беларускага грамадзянства і падарвала аўтарытэт пастановы аб ухваленьні незалежнасьці па акту 25 Сакавіка. Русафільскія чыньнікі і адначасова камуністычныя выкарысталі гэты палітычны момант як прапагандовы матэрыял і вялікае кепскае ўражаньне пазасталося нязгладжаным.
У беларускіх сялянскіх масах праклямаваньне незалежнасьці ня выклікала ніякага ўражаньня і пазасталося бяз рэха. Папулярызацыя прыпадае на час польскае акупацыі пасьля 1920 года. Акт 25 сакавіка на тую пару быў уласнасьцю вельмі агранічанага кола людзей без практычнага стасаваньня ў шырокім дзяржаўным значэньні. Пры падтрымцы ўкраінскіх колаў (Пятлюра [149], здаецца, на тую пару быў у Менску [150] і я з ім спатыкаўся ў Земскім Саюзе), БНР праявіла некаторую дзейнасьць навонкі, але не была ў сілах сканцэнтраваць каля сябе шырэйшае ўвагі. Былі спробы прызнаваньня па лініі дыпляматычнага корпусу. Частка гэтага пытаньня знайшла прызнаньне і беларускімі пасламі былі абсаджаны пасты ў Парыжы, Бэрліне і Канстантынопалі [151], але больш па лініі пакліканьня на жадаючага на гэтае становішча. Тут на месьце трэба ўспомніць ролю Скірмунта на становішчы Міністра Замежных Спраў [152]. З паходжаньня паляк, але двор пад Пінскам - Парэчча, быў поўнасьцю зьбеларушчаны і моваю была вылучна беларуская. Такіх прыкладаў на Беларусі было нямала. Скірмунт быў эўрапейскі выхаваны чалавек, і калі ў тую пару валіліся троны і паўставаць пачалі новыя дзяржавы, Скірмунт для папулярызацыі беларускае справы навонкі зрабіў вельмі многа і нельга яго закідваць абвінавачваньнямі польскага інтрыганства. Не абышлося без пралазу на дыпляматычнае становішча і ахвотнікаў да нажывы і дробнага заработкаваньня, але гэта звычайнае зьявішча ў падобных выпадках. Даволі добра было зарганізавана беларускае прадстаўніцтва ў Бэрліні, на чале стаў Заяц [153] і Бароўскі [154]. Прыпадкова папаў у мае рукі архіў і па зьместу залучаных газэт відаць было, што справа беларускае незалежнасьці за межамі была прадстаўлена салідней, як у сябе дома. Цэнтрам палітычнага жыцьця ў беларускіх справах быў на тую пару Парыж. Актыўны ўдзел прымае ў працах Парыжу Антон Луцкевіч і пазьнейшы пасол Сойму Аўсянік [155], але іх ролі акрэсьліць не патрафлю [156]. Усё гэта былі аддзельныя мазкі без укладаньня ў адно палотна, якое б змагло прадставіць нам на сяньня зьмест усяго пытаньня.
З павыжшых прычын і не было прыступлена да фармаваньня арміі, а бяз збройнага чыньніка рэалізацыя незалежнасьці ў парадку добраахвотнага і вызнаваньня і прызнаваньня застаецца тэарэтычнасьцю, будоваю на лёдзе. Заклік на добраахвотніка ня меў бы пажаданага выніку з-за расьцярушанасьці палітычных поглядаў у нашым грамадзянстве на тую пару. На мейсцы прадстаўнікі БНР не змаглі адчыніць свайго функцыянаваньня і разьехаліся. Частка затрымалася ў Менску і ўлілася ў земскую працу, як службоўцы без выяўленьня свайго мандату БНР. Увага беларускага грамадзянства не адрывалася ад падзей у Расеі і імі па сутнасьці і жыла. Нямецкая акупацыйная адміністрацыя сілаю факту прызнала Земства за прадстаўніка мясцовае ўлады, але ўвесь час трымалася вельмі недаверчыва. Як зазначыў вышэй, у гэтым была шкодзячая рука Сэнатара Савіча і старшыні польскіх абшарнікаў графа Чапскага [157] (да гэтай справы падыдзем трохі пазьней).
На палітычную відоўню пачалі актыўна выступаць пасланцы ад польскага грамадзянства і ў Менску актыўна шукаць жывога кантакту з беларусамі. На тэрэне земства не змаглі ні з кім увязацца. Высілак скіравалі на БНР і там асягнулі некаторы посьпех. Агенты Варшавы распаўсюджывалі погаласкі аб гатоўнасьці польскіх палітычных чыньнікаў распачаць перагаворы аб саюзе польска-беларуска-ўкраінскім з далучэньнем Прыбалтыкі супраць бальшавікоў і ўтварэньні супольнае дзяржавы. Давалася да зразуменьня, што палякі маюць дагаворанасьць з замежнымі вырашальнымі чыньнікамі на Захадзе аб прызнаньні Польшчы і стварэньня пад кіраўніцтвам палякаў вайсковага бар'ера супраць бальшавікоў. І на гэта знайшліся даверлівыя, і польскія пасланцы навязалі кантакт з Я.Лёсікам. Было заангажавана ў гэтую акцыю шмат народу, але я страціў іх імёны з памяці.
Безумоўна, ініцыятыву стварэньня Беларускай Народнай Рэспублікі трэба залічыць за найадпаведнейшае развязваньне пытаньня аб устроі беларускага грамадзянства і варта было б дасьледаваць гісторыю ў пэрсанальным абслуговываньні гэтага пытаньня. Затраціліся ўжо ў памяці акалічнасьці і дэталі прабегу выяўленьня навонкі справы нашае незалежнасьці. На тую пару было ўражаньне, што актывізацыя гэтага важнага для нас пытаньня адбывалася за кулісамі польскае палітыкі. Палякаў найбольш цікавіла гэтая справа і зразумела, з якіх меркаваньняў. Як палякам супраць бальшавікоў, так і беларусам на тую пару патрэбен быў саюзьнік, і няма нічога дзіўнага, што людзі ішлі адной дарогай, але тут ёсьць адно гістарычнае "но": Ці ёсьць такія палякі, якія б злажылі дэклярацыю прызнаньня за беларусамі правоў на сваю незалежнасьць на сваіх этнаграфічных абшарах? Трэба спадзявацца, што павінны быць, але на сваім вяку з такімі ня меў нагод яшчэ спаткацца і пытаньне, ці спаткаюся. Думаю, што і тут вырашальнікамі гэтага пытаньня павінны быць і іншыя чыньнікі, і застасаваны іншыя аргумэнты.
Справа незалежнасьці і ўтварэньня сваёй Беларускай дзяржавы была незаперачальным фактам і адбываўся працэс яе ўзмацненьня. А на гэты раз быў гэта толькі навародак [158].
Нямецкая акупацыя 1918 году была не падобна да акупацыі 1941 году. Вайсковыя акупацыйныя ўлады былі ў 1918 годзе вельмі нялічныя і то тады, калі ваенныя апэрацыі на ўсходзе былі закончаны. Не было нямецкіх цывільных устаноў і ўсімі пытаньнямі бягучага дня ведаў свой беларускі дэмакратычны самаўрад. Не было паставак і абавязкавых рэквізіцый, агранічываліся дастаўкаю фуража і то за даволі блізкую да нармальных цэнаў аплату. Аджыўляліся немцы з тэранаў [159], занятых вайною і пераважна забраным у Польшчы. Былі ўсюды вольныя рынкі і вольныя цэны і здараліся выпадкі, што бабы білі нямецкіх салдат за ўсілаваньне схапіць за бесцан прадаваемыя прадукты, і гэта выклікала толькі сьмех. Узброеныя салдаты маглі хадзіць толькі камандаю. Немцы прытрымоўваліся наказаў Гаагскай канвэнцыі. Пастановы ортс-камэндантаў маглі перазывацца ў вышэйшыя інстанцыі. Доступ да вышэйшых прадстаўнікоў арміі быў неагранічаны, адносіны да насельніцтва былі папраўныя і прыватнае жыцьцё не было сьціснутым, а найбольш уцяжлівым зьявішчам было - гэта адсутнасьць пошты, затое камунікацыя была без надмерных агранічань. Бальшавіцкія законы і распараджаньня не існавалі. Пазастаўшыся вайскоўцы - салдаты і афіцэры, былі вольнымі.
За гэты час нашае сялянства пасьпела значна аправіцца ад вайны і рабунку бальшавікоў. Была пакінута безьліч вайсковага дабра, і наша селянін меў з гэтага вялікі дабытак. Замораныя пакінутыя коні хутка пад сялянскім вокам адпасьвіліся і стварылі значную вартасьць. Жыцьцё пачало хутка наладжывацца.
Земства-самаўрад было абсаджана добрымі кадрамі па кожнаму пытаньню самаўрадавай гаспадаркі. Знайшлі пры самаўрадзе працу ўсе, хто мог сваёю ведаю прынесьці грамадзянству карысьць. Земства не рабіла нацыянальнага разрожніваньня. Страх перад бальшавіцкімі прасьледамі змусіў многіх шукаць прыпынішча на Беларусі, і людзі гэтыя ўваходзілі ў склад беларускага грамадзянства і прыносілі сваёю працаю народу карысьць. Некаторыя вайсковыя працоўні і ўстановы пераключыліся на пакаёвую работу і ўвайшлі ў склад самаўрадавай гаспадаркі. Паўсталі рамесьніцкія школы, выдавецтва, друкарні, мэханічныя заклады, электроўні, бальніцы, лабараторыі. Інтэлігенцыя і сялянства пры нямецкай акупацыі адпачылі псыхічна ад бальшавіцкага тэрору і пачалі апраўляцца матэрыяльна. Гэта ўсё параўнальна да жыцьця пад бальшавікамі, а ўсё ж гэта была акупацыя і залежнасьць ад акупанта. Падзеі папераджалі, што акупацыя павінна скончыцца і недалёка стаіць той самы бальшавік з расстрэламі, рабункамі і зьдзекамі. Адчувалася, што гэты стан толькі пярэрва і павінны наступіць больш цяжэйшыя перажываньні. За дні фронт наступаў і немцы былі ў цяжкой сытуацыі і ўсё гаварыла, што немцы заломяцца і вельмі хутка. Паўсталі перад нашым жыхарствам два супярэчныя пытаньні: дрэнна будзе, калі немцы выйграюць і яшчэ горш, калі прайграюць і зноў прыйдзецца спаткацца з бальшавікамі. Каля жніўня 1918 года стала ясным, што немцы павінны будуць пакінуць Беларусь і ўступіць яе бальшавікам. Паўстала пытаньне, што рабіць? Усплыло пытаньне аб збройным змаганьні. Нехта павінен выявіць ініцыятыву. Земства арганізацыйна на гэта было не адпаведным і не прыгатаваным. Дзе Ўрад БНР? Яго на тую пару не было і ніхто ня ведаў аб ягоным існаваньні. Прадстаўнік БНР у Земстве Серада [160], ветэрынарны лекар, далей свайго пісьмовага стала ў падзеях не арыентаваўся. У гэтую адказную хвілю справа з БНР была адна тэарэтычнасьць без практычнага значаньня. Паміма волі зноў пакладалася надзея на барацьбу супроць бальшавікоў, якая вялася на палудні Расеі, так званым "белым рухам", і адтуль чакалася вырашэньне беларускага пытаньня. Немцы свайго стану не ўкрывалі і прапанавалі вайсковым беларускім арганізацыям пераказаць зброю, але не было каму яе ачоліваць. З Польшчы ішлі чуткі аб арганізацыі польскага ўраду ў вельмі збліжаным зьмесьце да бальшавікоў, але згары кожнаму было да прадбачаньня, што паўстане ўрад абшарніцкі і ксяндзоўскі, бо сярэдняя кляса ў Польшчы да абняцьця ўлады няздатна. Што фактычна сталася з Урадам БНР, я так і па гэты дзень і ня ведаю, хоць на той час быў у Менску. Сьлядоў па ім пасьля ягонага народжаньня ў Менску не было. Перашкодаў на яго выяўленьне на тую пару хіба ж не было ніякіх. Зразумела, урад БНР не пачуваўся на сілах уласнага аўтарытэту. Былі там заангажаваныя прыпадковыя людзі, тэарэтыкі, бяз здольнасьцяў на рэалізаваньне ўласных праектаў у дзяржаўным памеры. Земцы зноў пачалі пакланяцца сваёй зорцы, якая ў сутнасьці даўно памеркла і зышла з небасхілу - гэта надзея на расейскую дэмакрацыю і што "Учредительное Собрание вернется до решенія общих вопросов» - Канстытуанта, разагнаная бальшавікамі ў Петраградзе [161]. І ў гэтым настроі пасыўна чакала на адыход немцаў і прыход бальшавікоў. У гэтым заходзіў яшчэ адзін момант, які заўсёды чамусьці дапамагае прыходу бальшавікам на новыя тэрыторыі. Народныя масы заўсёды хочуць бачыць новых бальшавікоў лепшымі, чым папярэднія. А па сутнасьці кожныя наступныя іх тура была непараўнальна горшая ад сваіх папярэднікаў. Надыходзілі цяжкія дні іспыту для Беларусі і пры рулі кіраваньня нікога не было. Дзень іспыту быў ужо на парозе.
Раздзел сёмы
Аднаго разу земская Ўправа атрымала паведамленьне, што аддзел нямецкіх салдатаў у Койданаве на сваю руку даканаў рэквізыцыі некалькіх штук быдла. Выдзелена была дэлегацыя для злажэньня пратэсту ў галоўным камандаваньні і жаданьня адшкадаваньня. Прымаў дэлегацыю, здаецца, сам Камандзір акупацыйнае арміі Фолькенгайм [162]. Пратэст прызнаў слушным, перапрасіў за самаволю ортскаманданта. У разьвітальным слове зазначыў:
- Салдат заўсёды ўва ўсіх народаў ёсьць салдатам і трудна кантраляваць яго чыннасьці, калі ён стыкаецца з цывільным насельніцтвам. Мне прыйшлося шмат выслухіваць ад вашых прадстаўнікоў на нас зажаленьняў. У меру магчымасьці мы стараліся шанаваць ваша права. Мы скора расстанемся і да Вас прыйдуць вашыя, і хто знае, ці вы пад уладаю сваіх ня будзеце нас, сёньняшніх ворагаў, успамінаць добрым словам, ці ня будзе так, што мы, ворагі, для вас былі лепшымі, як будуць вашыя суродзічы.
Пры выхадзе цальмэйстэр [163] ветліва стаяў з грашыма ў руках і прасіў падпісацца на квіту ў іх прыняцьці. Выходзілі мы з галоўнай кватэры ў прыгнечаным настроі. За два-тры дні павінны будзем спаткаць "сваіх".
Быў, здаецца, пачатак сьнежня 1918 года, калі астатнія эшалоны немцаў адыходзілі на Захад і ўжо пры сэмафорах у Менску стаялі цягнікі з савецкімі войскамі з Барысава. Нямецкі камэндант здаў станцыю, савецкі чыгуначнік прымае і дае ўваход савецкім цягнікам. Цягнік мерна падыходзіць. Выходзіць каманда. На гэты раз ужо ня тыя абарванцы, якія пакідалі некалі 10 месяцаў таму назад Менск, адчуваўся ў гэтых ужо дух салдата, відаць была дысцыпліна і здольнасьць да выконваньня загадаў. Камэндант чыгункі, камэндант гораду, палявы суд і новая нечуваная і нябачаная ЧЭКА [164], найбольш у "кожанках", на галавах "кубанкі". Твар у кожнага сухі і нэрвовы. Трымаюцца аддзельна. Старшы іх інструкціруе. Разводзяцца пасты. Хутка раздаецца плач і крыкі жанчыны. Вядуць блядога чалавека. Гэта буфэтчык. Знайшлі ў яго алькагалёвыя піцьця. Праступства. Меў на цэлю спаіваньне і тым зрываць распараджэньня ўладаў. Кароткі прыгавор - "расстрэляць". Адводзяць некалькі дзясяткаў шагоў, залп стрэлаў і на брудным растоптаным сьнегу з вуснаў ляжачага выплывала застываючая кроў. Жонка і дзеці стаялі над забітым. Тупа ўзіраліся і поўнасьцю не ўсьведамлялі сабе аб здарыўшымся. Савецкая ўлада ўступіла ў свае правы. Прайшлі ў чыгуначныя майстэрні. Там узялі пры варштатах некалькі чалавек па сьпіску і бяз слова разбіраньня зьместу абвінавачваньня - адвялі. Скамандавалі - "стой". Людзі ў кожанках вынулі з пад палы наганы. Прыцэліліся. Сухі стрэл і на сьнягу, як двумятровыя шпалы, леглі трупы. Да іх ніхто не падыходзіў. Было доўгі час каля іх пуста і адзінока, сковываў страх і жудасьць волю чалавека, каб падыходзіць забіраць. Гэта быў ужо зьмест новае ўлады.
Парывістым бегам у разсыпную бегалі краснаармейцы і ЧЭКА па прылеглых кватэрах. Цягнуць слабога старога чалавека на суд палявога трыбуналу. Не ўпіраецца, але ня можа пераступаць. Відаць, хворы. За ім ідзе ў кожанцы і нясе доказ праступства. Апытаньне:
- Гандляваць і спаіваць гарэлкаю ў нас забаронена. У вас, грамадзянін, некалькі бутэлек гарэлкі.
Кожаначнік і прадстаўнік Трыбуналу ўнюхіваюць з задаваленьнем пах сьпірту, падаюць трэцяму. Прабуе і выплёўвае. Нахіліўшыся, нешта шэпча. Абвінавачаны апіраецца на плячо канваіра. Хістаецца. Твар бляды. Парываецца нешта тлумачыць. Узмахне рукамі, загэстыкулюе. Уздуюцца грудзі і з вуснаў вылятаюць бязсувязныя словы, падобныя на барабанную трэль.
- Итак, гражданин, алкоголь и е ще затравленный. Думал им угостить советского работника и пустить его на небо? Номер, голубчик, не прошел. За это у нас «стенка». Отведите.
Ахвяра, відаць, зразумела сутнасьць справы. Грудзі ў яго ўзняліся.
- Таварышчы. Яй богу, маю раўматызм ужо некалькі гадоў. Толькі і ратунку, што націраюся настоем на карэньнях.
"Трыбунал" усьмяхаецца.
- Разговаривай. Знаем мы вашего брата. Ревматизм выдумал. Покажем мы вам ваш ревматизм. Советская власть умеет хорошо лечить вашего брата ревматизм…
Відаць, нейкі з большымі правамі на вырашэньне дакончыў сваю рэпліку, махнуў рукой канваірам, галавою паказаў напрамак. Стогнучага і плачучага старога павялі ў бок хлевушка. Два стрэлы далі да зразуменьня, што пралетарская справядлівасьць унешкадлівіла загавор на ўладу работнікаў і сялян. Утарылі заціхаючаму рэху стрэлаў прычытваньні жанчыны.
- А Сымончык, а галубчык, а за што ж гэта цябе забілі? А вайна мінавала цябе, але ад іх нас не мінавала…
"Трыбунал" хадзіў па горадзе па кватэрах. За імі бегалі падросткі. Басякі, прапойцы, прастытуткі забягалі наперад і адтуль выводзілі "праступнікаў" і іх забіраў усё нарастаючы натоўп і толькі сухія больш наганаўскія стрэлы сьведчылі аб вымеры пралетарскае справядлівасьці.
Надыходзіла ноч. Маланкаю абляцеў зьмест новае ўлады па гораду. Людзей агарнула жудасьць і пасыўная пакора неадзоўнаму. Выйсьця з утварыўшагася становішча не было ніякага. Цэлыя натоўпы людзкага адсеву згласіліся на добраахвотнае данасіцельства. Вылезлі з укрыцьця бальшавікі і пачалі выслугоўвацца "партыі і народу". Раніцою наступнага дня ў канцылярыі Чырвонага Крыжа складзкі работнік мой зямляк Мікалай Клімавіч з вёскі Апечкі пад Стоўпцамі з двума канваірамі ЧЭКА забралі мяне і пераказалі РЭВВАЕНТРЫБУНАЛУ. Камяндант прыняў мяне з рэвальверам у руках і зларэчыў на канвой, што не маглі самі вырашыць, а ў яго няма прыстасаванага арэшта. Усунулі мяне ў дэзынфэкцыйную фармаліновую камэру. На шчасьце, можна было адчыніць вокны. Я быў першы арыштаваны па нармальнаму савецкаму паступаваньню і павінна адбывацца сьледзтва. На вузенькай паперцы далі трохі пазьней прачытаць абвінавачваньне ў контррэвалюцыі. Пагражаў расстрэл. Грамадзянства зарэагавала. Іофе [165] праездам у Менску, назначаны прадстаўніком ад Беларусі ў Бэрлін. Нашыя людзі жадаюць асьцярожнага рассьледу. Справа пераказваецца на валасны плебістыт Стоўпцаў і мітынг. Плебістыт даў надспадзяваную колькасьць галасоў. Вызначаецца гарадзкі мітынг. Ставіцца трыбуналам два пытаньня - ці за сваю дзейнасьць Сабалеўскі заслуговывае на кару па законах рэвалюцыі, як вораг народа, або вінаватасьці за Сабалеўскім няма і павінен быць звольнены? Бальшавікі выступаюць з крыклівымі абвінавачваньянмі, асабліва некалькі камуністаў-палякаў. Мітынг прымае рэзалюцыю звальненьня. Прадстаўнік Трыбуналу прымае подпісы. Падпісваюцца ў доўгім раду чаргі. Не падпісалі Канстантын Алешка і Іван Красін, на тую пару камуністы, а папярэдне адзін крыміналісты. Мяне звольнілі бяз права выезду з Менску.
Што мяне не выводзілі ў "расход", для камэры было дзівам. Прыходзілі на мой агляд дзесяткі разоў мне нязнаныя, закідывалі пытаньнямі і, зларэчучы, выходзілі. Па звычаях гэта для іншых азначала каля 11 вечара "зьбірайся з рэчамі", а на практыцы расстрэл, і на гэтую чыннасьць былі абабраны лясы за Камароўкай. На працягу гэтага кароткага часу каля 10-12 дзён зьведаў усю практычную рэчаіснасьць савецкага ладу і бяз жаху не магу яго прыпомніць і сяньня. Людзкія мукі патрэбны былі да задавальненьня нейкіх псыхічных выродненьняў, і чалавек у ролі палача гэтым станам мучэньня другога задавальніваўся, цешыўся імі. Найвастрэйшыя мучэньні даконываў аддзел польскага камуністы Піхалека, пад прозьвішчам "Цыклоп", і кіеўская жыдоўка Бош [166]. Першы арышт Трыбуналу і ЧЭКА быў у былой жаночай гімназіі. Наведваў потым гэты спалены будынак. Затрымліваўся вечарамі каля двяровае амбразуры і ў памяці васкрасалі абразкі з выпадкаў даволі адлеглых, але і па сяньня сьвежых у памяці. Па гэты дзень голас маладога сапёра сьпяваў ціхім задушэўным тэнарам сантымэнтальныя рамансы. Стораж-канваір прыпадаў вухам і прасіў паўтарыць некаторыя напевы. Знаў, што расстраляюць. Вечар. Выклікаюць з "рэчамі", а іх у яго абсалютна ніякіх. Устае з нар і не прарывае песьні - сьпявае з "Пікавай Дамы" [167] і накіровываецца да дзьвярэй. На парозі стаў. Пакланіўся. Нарасьпеў прачытаў "Прааащаййййце". Дзьверы зачыніліся. Грабавая ціша. Рвануў, відаць, буксуючы, самаход. Цяжкі ўздох вырваўся з грудзей прысутных. На павернутай для спаньня шафі нехта плакаў. Гэта быў ягоны брат. Пры спатканьні абмяняліся толькі позіркам. Баяліся "падсідкі" подслух у камэры праз падкінутых інфарматараў. Назаўтра рана пры вывадзе на апраўку яго паклікалі ў канцылярыю і назад ён не вярнуўся.
Спачатку я пісаў дзёньнік, але пераканаўся, што яго ня ўдасца пераказаць і гэта пагражала б расстрэлам, хто б яго прымаў і, галоўнае, нервы не вытрымоўвалі, калі назіраліся абразкі "собирайся с вещами». Былі выпадкі, калі другога і ўзапраўды выводзілі на поўнае звальненьне, а той упадаў у плач і істэрыю, думаючы, што цягнуць на расстрэл. Канваіры рагаталі. Гэта быў сьмех найдзікшага жывога стварэньня, на гэты раз у падабізьні чалавека, і якога магла вынесьці на арэну падзей толькі "карающая рука восставшага пролетарыата»… і цені адашэдшых у вечнасьць цягнуліся вяраніцаю ў памяці, і падобныя зьявы забываюцца няскора.
Бальшавікі на гэты раз прышлі на Беларусь з дакладна распрацаванаю праграмаю. Зьмест не агалошваўся, але адчуваўся па заховываньню. У першую чаргу бальшавікі накінуліся на заможнае сялянства і пачаўся працэс яго "раскулачваньня". Дабытак пакаленьняў аддаваўся на вынішчэньне. Браліся коні і "сьведамым" пралетарыятам заганяліся да сьмерці. Сьвяшчэннаю засадаю было, каб ня мець нічога таму, хто што-небудзь меў. За сялянствам на зьнішчэньне ішлі ахвіцэрства і вышэйшыя ўрадоўцы, паліцыя, суд, сьвятарства, інтэлігенцыя, абшарніцтва. Вынішчалася сыстэмаю пасьлядоўнага націску на псыхіку, а калі намечаная ахвяра не паддавалася і ўступала ў спаборніцтва аргумэнтамі лягічнага зьместу, выходзіла на дарогу дыспутаў па зьместу ідэалёгіі, тады гэты момант быў дастатковым на пастаўленьне ў стан фармальнага абвінавачываньня за праступства "супроць рэвалюцыі". Ахвяра пападала на суд "тройкі" і людзі пасылаліся на расстрэл. Да абслуговываньня гэтых пытаньняў паклікаліся людзі з самага падоньня. Бралі праявы іх адзічалага азьвярэлага інстынкта, як праяў рэвалюцыйнае сьведамасьці, і давалі ім можнасьць рабіць усё, што ўспамагала нішчэньню і давала эфэкт тэрору. Праходзіў некаторы час, і калі азьвярэньне людзкага інстынкту пачало набліжацца да зьместу рэвалюцыі, такога пад падтасаванымі закідамі пасылалі сваею дарогаю на вынішчэньне і так у канвэерны спосаб адзін за другім на пасе рэвалюцыі, а калі і дзе ён скончыцца, аб гэтым варажыць яшчэ покуль што рана. Хіба пасьля безпасьрэдняга спатканьня з спалучанымі сіламі праўдзівае дэмакратыі.
Экзэкуцыі сказанцаў адбываліся ў найдзікшы спосаб, часамі на вачах дзяцей і праходняў, і трупы пакідаліся без пахаваньня, покуль якая добрая рука не закопвала і не аберагала памяць па чалавеку ад канчатковага прафанаваньня. Між іншым удаводнена на фактах, што сабакі людзкіх трупаў не чапаюць.
Кашмарныя ўражаньні прадстаўлялі выпадкі, калі каго-небудзь бралі пад дасьлед і той упорываўся ў патрэбных паказаньнях. Такому вельмі часта агалошвалі сьмяротны прыгавор. Выводзілі на экзэкуцыю. Ставілі пад расстрэл. Обак стаячых стралялі, а дасьледаваемага пакідалі ў жывых. З забітага сьцягваць казалі пастрэляную і акраваўленную вопратку і казалі яму ў яе пераадзягвацца і зноў варочалі ў камэру. Чалавек у працягу начы сівеў, старэў да няпазнаваемасьці, ня мог гаварыць і патрохі прыходзіў да сьведамасьці, і калі трохі варочаўся да сьведамасьці, зноў бралі на допыт і рэдка хто вытрымліваў паўтарэньне і не падпісваў таго, чаго ад ахвяры жадалі. Зразумелая рэч, што ў канцы канцоў, калі сказанец быў поўнасьцю выкарыстаны і пачынаў гаварыць недарэчнасьць, такога дастрэлівалі. Так гартавалася сталь па раману савецкага пісьменьніка Астроўскага [168]. Можна сабе ўявіць, якое гэта ўражаньне рабіла на камэру, калі такі варочаўся з "Камароўкі". Нападаў на ўсіх жах. Людзі трасьліся, як у ліхарадцы, кожны чакаў на падобнае сваей чаргі і застываў ад жудасьці чаканага і неадзоўнага.
Але вось жудасная ноч савецкага засьценка, нідзе яшчэ не апісаная у сваім кашмарным зьмесьце, і ці знойдзе чалавек тыя словы, каб імі пераказаць зьмест жудаснасьці. Па меры падыходу змроку і заглыбленьня начы гутаркі паступова заціхаюць і пераходзяць у паўстрымлівы шэпт, і той заціхае. Моляцца многія. Спавядаюцца адзін перад другім. Сьцелюць берлагі. Загадзя ведаем, каго пусьцяць пад развалку, каля такога нейкая асьцярожнасьць. Дагаджаюць, дапамагаюць хто і чым можа. Сказаны шукае свайго іспаведніка. Шэпча яму на вуха сваю астатнюю волю, дае наказ пераказаць пры нагодзе жонцы, дзецям, знаёмым даручэньні. Каля такога зараз жа аслабаняецца месца і яму даецца магчымасьць быць толькі са сваім іспаведнікам, і калі пасьля такога бывае выклік "с вещами", ідзе спакойна, як на неадзоўную павіннасьць. У кожнага зьвечара думка, ці пераначуе? І падыходзіць ракавы час каля поўначы, і ўздохі ўзмагаюцца. Вуха ўхваціла недзе стук ботаў па карыдорам, і ўсё заціхла, прырасло да свайго логава і чакае. Мінуты тамлівага чаканьня. Мінуты разрастаюцца ў безканцовасьць. Сьведамасьць падваяецца. Стук ботаў падыходзіць. Аддых затрымліваецца. Чалавек як бы распушчаецца ў паветры, некуды як бы адлятае… стук ботаў прайшоў, лязгаюць ключы па суседзтву. Цяжкі ўздых вырываецца з грудзей. Галава робіцца алавянаю і спадае на логава, па целу электрычнымі спружынамі, колючы ў пальцы, прабягае дрыгавіца. Да ранку будзе спакой і народ засыпае, гатовы ў кожную хвіліну ўзарвацца на простыя ногі і чакаць у ацапяненьні свайго лёсу.
На другі раз стук ботаў затрымаўся каля нашых дзьвярэй. Усе падняліся на локцях. Выклікаюць, а то проста падыходзяць і цягнуць за нагу. Раздаецца душу разьдзіраючы крык. Ахвяра ловіць кожны выступ сьцяны, ловіць суседа. Нема крычыць. Ударам рукаяці нагана ў патыліцу ахвяра прыводзіцца ў больш спакайнейшае заховываньне, але падае і крычыць. Цяжкімі ўдарамі прыклада ўнерухомліваецца цела. Крык слабее. Цягнуць. Прыбіты выдае хрып ад выліваемай у вантробы крыві і заціхае абезуладжаны. Другі просіцца, прапануе свае паслугі. Часам экзэкуцыя адклікаецца ўладаю на месьці. Пераводзяць у другую камэру… "Сабакаю" становіцца - праносіцца шэпт і назаўтра кожны ў страху, ці на загад чэкіста ўчорашні таварыш ня будзе сыпаць на таго, на каго пакажуць, а што будзе паказваць і сьцьвярджаць, яму гэта вытлумачаць. Так выглядалі грамадзянскія правы прад прыбыўшаю ўладаю работнікаў і сялян. Ня ўсіх ліквідуюць адразу. Дзеля сваіх меркаваньняў некаторых і выпушчаюць, або занадта беспадстаўныя выстаўлены абвінавачваньні. Такі прыносіць з сабою жах на волю. Баіцца кожнага незнаёмага. Яму па пятах ходзіць прасьлед, і гэта ўжо псыхічна надвярэджаны чалавек, і свой стан пераказвае ён іншаму, і народ упадаць пачаў паступова ў адчай і пакору неадзоўнаму. З прыходам новае ўлады адразу запанавала няпэўнасьць свайго заўтрашняга дня. Гэтым распачалася ўступная кляса для ўсяго падсавецкага жыхарства і ўвесь змысл чалавека накіраваўся на ўвагу спазнаць загадзя, чаго ад чалавека жадаюць і чаго могуць зажадаць у блізкае прышласьці, і наказам часу было папярэдзіць гэтае жаданьне і выявіць гатоўнасьць сьлепа выканаць жаданьне. Аддаць усё, і для сябе ня маеш права жадаць нічога, як ня можа жадаць пад'ярэмны вол у хляве, нават калі яго вядуць на скатабойню.
У нова арганізаваныя навуковыя і навучальныя ўстановы першэнства далі "авангарду рэвалюцыі", і ўстанова павінна была дастасавацца да ўзроўню аўдыторыі, і ня толькі па інтэлектуальнаму зьместу, але і па бытавому і этычнаму. Жадаць правідловае пісьмовасьці асьцярожна: можна трафіць пад контррэвалюцыйнасьць… Навукоўцу трэба было спусьціцца да стану вуліцы і жыць катэгорыямі вуліцы.
Галоўны лекар, напрыклад, быў залежны ад паслугачкі, якая сталася адказнаю перад партыяй за шпіталь, за выкараненьне буржуазных пазасталасьцяў, і такім чынам лекары павінны былі пілаваць дровы, паліць у печах і хадзіць задабрываючыся каля таварыша Мікалая, былога падмятача вуліц, які папярэдне быў ня раз крымінальна караны.
На кожным кроку страх, што могуць данесьці і тады ахвяра пападзе ў апісваемыя абставіны і пытаньне, ці наагул выйдзе адтуль жывым. "Развалка" адбывалася па асабістаму погляду дзяжурнага па аперацыйнаму аддзелу і ці ён расстраляў дзесяць, ці адзінаццаць па аднаму ходу - гэта нікога не абыходзіла, але абыходзіла кожнага жывога чалавека. На гэтым становішчы ў Менску ў гэтую пару папісваўся са Смаленска Яркін [169] - гэта на палавіну быў мажлівы [170]. Случак сэмінарыст Арцішэўскі, менскі жыд Онэфатар, паляк Піхалек і Гохмаер. Камэндант гораду Грудзінскі - той страляў у п'янай жарсьці ў сябе пры стале.
Было панаваньне дзікара і ізступленца, і жах чыхаў на душу і цела кожнага няўзброенага саветамі чалавека.
Грошы былі больш умоўным знакам, як знак абмену вартасьцямі, і падалі ў цане. У попыце быў царскі рубель, так званыя "царскія". За іх можна было дастаць усё, і народ гэтыя грошы прыховываў, і ў абег пушчалася ўсё больш і больш савецкіх і так званых "керанак". У дні найбольшага адчаю пушчаліся пагалоскі аб блізкім прыходзе манархізму і на гэта чакаў кожны не саветчык, а нямала і саветчыкаў, і калі пачыналі курсаваць пагалоскі аб манархізме, саветчыкі пачыналі гаварыць аб сховішчах ад саветаў, і выпадкі такія былі вельмі частымі. У адказ на пагалоскі ЧЭКА брала партыямі па сацыяльным акрэсьліваньні, іх выводзілі на Камароўцы ў "расход". На правінцыі, па малых гарадах і па мястэчках было значна гарэй і народ з ліку прасьлядаваных уцякаў у горад і там пападаў у абставіны больш апрацаванага тэрору. Калі зьбіраліся пратэстацыйныя мітынгі супроць якога-небудзь "ворага", народ крэп на духу і чакаў. Уважна слухаліся расказы аб змаганьнях на Палудні супроць Саветаў.
Каля земства адбылася як бы нейкая сантымэнтальнасьць. Ліквідавалася ў іншы спосаб, з заховываньнем шыльды. Земства было папулярна і земства пачалі "разбудовываць". Земскія сярэднія навучальні павысілі да стану палітэхнік, Акадэмій, Інстытутаў і праз Управу спачатку пераказвалі свае праграмы, а потым з праграмамі і сваіх людзей, і такім станам фактычных падзей земскі элемэнт быў разбаўлены савецкай вадою. Потым адбылося некалькі зьездаў. Запалі ўхвалы аб выдзяленьні і пераносе ў аддзельныя адумысловыя будынкі, але на гэты раз пад савецкімі шыльдамі. Земскія работнікі павінны былі пайсьці на біржу працы і нанова перарэгістравацца. На руках даведак не было і павінны былі прыняць прызначэньні… Кажны лез са шкуры і выслугоўваўся перад уладу маючымі. Сіліўся не сьцягнуць на сябе прылепку "няпэўнага". Адзін успамін аб ЧЭКА прыводзіў чалавека ў стан рабскае пакоры і з-за страху выконваў больш, як ад яго жадалася. Пры адным зьяўленьні працаўніка ЧЭКА напаўняла жудасьцю прысутных і з хуткасьцю электрычнае іскры пранасілася сярод прысутных. У кожнага былі падозраньні, што гэта прыйшоў за "ім", і жыцьцё такога на доўгі час выводзілася з раўнавагі, а ў наступны дзень адбывалася нарастаньне гэтага стану і так да поўвар'яцтва.
А ці хто чуў і ведаў у гэтую многапакутную хвіліну аб існаваньні БНР? З найбольшай катэгарычнасьцю трэба сьцьвердзіць, што НЕ. Народ нічога ня ведаў аб існаваньні Ўраду БНР і позіркі накіроўваў на расейскіх генэралаў, якія вялі з бальшавікамі змаганьне і беларус лічыў расейскіх генэралаў, што яны змагаюцца і за ягоную волю, і вызваленьне ад іга чырвонае Масквы. Сумна аб гэтым мне гаварыць і парушаць гэтыя справы, але яшчэ сумней чытаць у крывіцкай прэсе пахвалы пройдзенаму шляху высілкам БНР на полю змаганьня за незалежнасьць Беларусі.
Нешта паважнае тварылася на Случчыне. Пад абастроннымі канвоямі прыводзілі адтуль людзей. Шэптам расказвалі аб страшэннях расстрэлах. Затрыманых не дазвалялі лучыць з Менскімі і зараз жа адсылалі на допыт у Смаленск і ў аддзелы ваеннага ЧЭКА, гэтак званы "Особый Отдел".
Наступала доўгая цёмная менская ноч і такі самы шэры і пануры дзень. Чалавек ня ведаў красоты дня і прыроды. Кожны дзень прыносіў толькі смутак ад перажываньня савецкай рэчаіснасьці. Адчуваў пакінутасьць і адзіноцтва. Сонца пачало трохі падымацца. З вуснаў у вусны пераказвалася, што вырушыў на Саветы Пільсудскі з войскам выпіраць бальшавікоў і сьледам за гэтымі чуткамі ішлі жудасныя расстрэлы і паказальныя працэсы. Па гораду выклейваліся праклямацыі з папярэджаньнем стасаваньня тэрору. Тэрор набіраў на сіле і не выпушчаў з сваіх крывавых рук трафіўшыя ахвяры. Палякі вялі скрытую падрыхтоўку да ўдзелу ў паходзе Пільсудскага.
Аднаго пагоднага дня на вуліцы ў Менску, калі сонца прыгожа сьвяціла і лужы стаялі на неачышчаных ходніках, мяне затрымаў паляк камуніст Гохмаер і пры дапамозе свайго сябра, таксама ЧЭКА, адаслаў у разьведку польскага аддзелу. Далі аба мне кароткую характарыстыку. Я арыштованы. Пабежны апрос даканаў дзяжурны польскага ЧЭКА нейкі Коженевскі ломаным польска-расейскім говарам, і мяне адаслалі пад моцным конвоем у падвал Архірэйскага Дому [171]. Распачаўся новы этап перажываньняў. На сяньня дзіву даюся сваёй недалёкабачнасьці, каб сядзець на вачах, калі па сутнасьці трэба было даўно з Менску "змывацца".
Раздзел восьмы
На прадвесьні 1919 года савецкія камунікаты пачалі біць трывогу аб наступе войска польскага дыктатара Пільсудскага на Савецкую ўладу і, зразумела, у словах сваей спэцыфічнае савецкае прапагандовае лаянкі не разьбіраліся. Па тону настрояў і па захаваньню відаць было, што саветам пагражае даволі паважная небясьпека. Газэтныя камунікаты падавалі невыразнасьць. За час вайны народ навучыўся чытаць камунікаты не па словах паведамленьняў, а па геаграфічных картах. Паносілі саветы цяжкія страты, "бралі" па ўсяму фронту і ў Польшчы і на Прыбалтыцы трафэі і палонных, але адыходзілі і на іх насядалі.
Насельніцтва Беларусі не любіла палякаў. Прычыны на гэта пабежна былі чытачу прадстаўлены. У беларуса і ў паляка характары вельмі рожныя: беларус любіць спакой і мэтадычнасьць, цягавітасьць. Паляк любіць шум, бравуру, гулянкі і на працягу гісторыі ня раз рабіў Беларускаму Народу балючыя, абражаючыя пачуцьцё вартасьці крыўды. Беларус з засады не хацеў бы бачыць у сябе палякаў і з імі мець сутычнасьць, але сяньня, калі Саветы так заселі і ўзселі на карк, то вайне Саветаў з Польшчаю насельніцтва Беларусі было рада і чакала прыходу палякаў у Менск, хаця па агульнаму зместу пытаньня - было гэта няшчасьцем для беларускае справы ў цэлым. Браўся ў развагу маленькі эпізод - выбаўленьне з-пад бальшавіцкага забіваючага душу і цела тэрору. Хоць найгоршае ліха, абы не бальшавікі, і нічога горшага ад бальшавікоў Беларускі Народ на працягу гісторыі ня бачыў.
У савецкіх колах неспакой. Пачалі здарывацца напады на аддзельных урадоўцаў і іх мардаваньні. Гарэлі савецкія на тую пару вельмі слабенькія склады. Былі аварыі на чыгунцы. Саветы адчулі супроць сябе акцыю і адказалі на гэта яшчэ больш узможаным тэрорам.
Адбываліся ў горадзе пратэстуючыя дэманстрацыі. Ладзіліся мітынгі, і народ бачыў прычыны на гэты крык - насядаюць, значыць, палякі. Аднаго разу ў Менскі Архірэйскі Дом нагналі шмат народу з Наваградка, Слуцка, з-пад Баранавіч. Стала вельмі цесна. Шмат заможных сялянаў і наагул сельскае беднаты і работнікаў. Насьпех сартуюцца па праступнасьці. Трыбунал засядае ў карыдорах. Каго адводзяць набок. Тыя ў пакоры лёсу не адчуваюць, што гэта ўжо сьмяротны прыгавор, частку на транспарт у Смаленск, частка ў вайсковы трыбунал, бальшыня пазастаецца на мейсцы. Цесната страшнейшая. Агульным звалам жывуць жанчыны і мужчыны. Наганяюць шмат маладых палякаў. Каравул нясуць пераважна латышы. Развадзяшчы Тумас робіць вельмі мілае ўражаньне. Заводзім знаёмства. Матурыст з-пад Рыгі, сябра партыі. Па ягоных словах, прабіраецца бліжэй дому. Аднаго разу перад зьменаю прапануе мне зайсьці на маё памяшканьне і што я маю перадаць. Даю асьцярожна даручэньне нявіннага характару, выконвае і вельмі часта прапануе паслугі. Адпадае падозранасьць у "падсідцы". Карыстаюся, але вельмі ўважліва. Уступае часта ў гутарку. Кажа, што бальшыню з нас паліквідуюць. У партыі неспакой наступам палякаў і падымаецца пытаньне аб падрыхтоўцы да эвакуацыі. Дараджвае быць уважлівым. Аднаго разу ўначы прыгналі некалькі сем'яў, злоўленых з фальшывымі дакументамі пры ўсілаваньні дастацца на другі бок некае запрэтнае зоны. Пасярод іх выдзялялася адна сям'я: маці ў каракулевым манто, двое дзяцей, муж. Усе надзвычай старанна апрануты. Уражаньне заможнае інтэлігенцыі. Трыбунал прыслаў аднаго ў кожанцы і той з наганам у руках даконываў перагляд. Сям'ю гэтую адвялі на бок. Па целу ў кожнага з нас прайшоў шарош [172]. Тыя нічога не разумелі. З аддалі сачылі за гэтаю працэдураю некалькі кітайцаў. Падышлі пад адстаўленых і доўга ўглядаліся ў твар. Шчупалі манто. Адзін пашоў пад самы твар жанчыны і пацягнуў за бараду. Рот адчыніўся і заблішчэла некалькі залатых каронак. "Трыбунал" вышаў. Праз некалькі хвілін прышоў развод. Тумас і кітайцы павялі адстаўленых. Скончана. Рэчы іх несьлі ў кожанках і на хаду гладзілі па прыгожай шкуранай паверхні некалькіх маленькіх аздобных чамаданаў. Нэрвы ўжо неяк трохі прытупіліся і рэагавалі слабей. Вечарамі ў камэрах падымаліся споры на палітычныя тэмы. Умешваліся канваіры. Дэбатаваліся пытаньні аб правых і левых. Пасьля толькі даведаўся, што гэта была правакацыйная інсцэніроўка, каб арыентавацца ў напрамках думаньня. Спосабам сартыровак змылена чуйнасьць увагі экзэкуцыі і каго павялі на "развалку", было трудна арыентавацца, за выняткам "адстаўленых".
Аднаго разу глыбокаю начою прывялі ў нашу камэру доктара Скрабін-Шышлоўскага. Мы былі з ім знаёмы па працы ў Чырвоным Крыжы зараз жа пасьля прыходу бальшавікоў. Прыехаў ён разам з дэлегатам доктарам Маскоўскага Чырвонага Крыжа Паземскім і абодва, як камуністы, павінны былі заняцца арганізацыяй савецкага саюзу мэдработнікаў (пасьля выясьнілася, што, як палякі, прасоўваліся ў Польшчу). Страшэнна сьвірэпа ўзяліся да свайго даручэньня, асабліва Скрабін-Шышлоўскі. Леглі разам на голых нарах. Расказваў аб працы ў Сыбіру, на Ўрале. Вельмі падрабязна апісваў ліквідацыю сям'і Мікалая Другога. Па некалькіх днёх паказаў запісную кніжку цара. Пісьмо кругленькімі жаночымі літарамі, вельмі выразнае. У Скрабіна і бялізна з царскімі манаграмамі. Наведвала Скрабіна маладая прыгожая жанчына. Скрабін кажа - былая опэрная маскоўская, цяпер ягоная жонка. За што пасаджаны, Скрабін гаворыць невыразна. Наведваюць яго відныя нейкія камуністы і вядуць кароткія гутаркі. Скрабін робіцца што раз больш сумным. Скрабін з самым дакладным спосабам расказвае аб спробах выкраданьня царскай сям'і. Скрабін у курсе спраў уцечкі аднае дачкі цара з каравульным чэшскім ахвіцэрам. Скрабін безумоўна блізка стаяў да справы мардаваньня царскае сям'і. Скрабін на палудні браў удзел у акцыі супраць Махно [173] і там галаварэзны аддзел узначалівала нейкая Маруся-Курноска. Гэта была садыстка з вырадненымі праявамі сэксуальнасьці. З расказаў веяла нечуванымі па дзікасьці жудасьцямі, і гэта павінен быў Скрабін назіраць, і ў гэтым самому браць удзел. Былі, якія гэтыя расказы дапаўнялі. Значыць, Скрабін гаворыць аб здарэньнях, меўшых у тагачасных абставінах мейсца. Тумас, нам ужо знаёмы каравульны начальнік, адводзіць нас некалькі чалавек на бок і кажа:
- Хлопцы, асьцярожна са Скрабіным, ён як лекар у Екацярынбурзе аглядаў памардаваных з царскай фаміліі, пакраў адабраныя ад забітых каштоўнасьці і ўцёк. Апазналі і адбудзецца над ім суд, але здаецца выцерабіцца, сам ён з Лодзі паляк, шавец, ротны фельчар у сыбірскім палку. Дыплём лекара крадзены ад сыбірскага замардованага лекара Скрабіна, а сам толькі Шышлоўскі.
Зразумелая рэч, мы насьцеражыліся. Скрабін увесь час трымаўся каля мяне, відаць было, што плянуе перабрацца ў Польшчу, але на камуністычную працу.
Аднаго пагоднага дня наш каравульны начальнік Тумас сядзеў каля расчыненага вакна. Пачынала ласкава сьвяціць сонца ў раньнім прабудзе вясны. Тумас быў заняты сваімі думкамі. З сумкі даставаў рэчы і іх разглядаў. Тумас, відаць, забыўся, дзе ён і што на вачах арыштаваных. На тую пару каля яго нікога не было. Адзін з праходзячых зазірнуў на калені Тумаса, скрывіўся, падышоў пад нары да нас і шэптам сказаў:
- Гляньце, што робіць Тумас?
Асьцярожна, каб не сплашыць, прайшлі і зазірнулі: Тумас чысьціў аб палу шыняля залатыя каронкі з зубоў, а на сумцы ляжалі сярожкі. Мы пазналі. А трохі пазьней каравульны кітаец прышоў на развод і на яго нейкай паўвайсковай куртцы быў каракулевы каўнер, нязграбна прышыты з распоранага рукава.
Маладых палякаў наганялі што раз больш. Затрымліваліся коратка і іх некуды пераганялі. Па вуліцы маршыравалі аддзельныя ваенныя падразьдзелы і сьпявалі свае песьні. Прыгожа выглядалі палякі-камуністы, да нельга сьмешна ішлі кітайцы і нешта гнусава вылі. Вечарэла аднае пары і пачынаўся прымаразак. Палякі ішлі вуліцаю і сьпявалі "На бу…" [174]. Ад аддзелу аддзяліўся адзін малады, відаць, камандзір, падышоў пад акно і на ўсё горла выкрыківаў лаянкаў на сідзячых пры вакне арыштаваных палякаў і з вуснаў лілася найгоршая расейска-польская пахабшчына. Людзі прыльнулі. Раптам кароткі акрык па камэры - адысьці - пры вакне затрымаліся толькі двух. Былі паміж сабою, відаць, знаёмыя з тым, які на вуліцы. Паміж лаянкаю былі кінуты два словы сьцішаным голасам:
- "Дзісь в ноцы"… [175]
Гаворачы, адскочыў ад вакна, пракрычаў яшчэ некалькі слоў бруднае лаянкі пад адрасам палякаў у арышце і далучыўся да паволі адыходзячага аддзела. Аддзел узьбіраўся на гару і зчэз з вока. Наступіла ноч. Каравул палічыў каля поўначы ногі на нарах. Была зьмена варты і абяздолены народ спаў трывожным сном. У кутку карыдора нясьліся паўстрыманыя шэпты. Там групамі трымаліся і сем'і, і тыя, якія імкнуліся стварыць сем'і. Законы жыцьця прабіваліся і скрозь жудаснасьць астрожнае рэчаіснасьці, якая на тую пару для многіх стварала спрыяючыя абставіны рэалізацыі. На гэта не зварочвалася ўвагі і нікому да гэтага не было дзела, апрача зацікаўленых.
Ужо і шэпты заціхлі, каля мяне праз некалькі чалавек ціхая гутарка і рухі. Падымаецца адзін, падыходзіць да вакна. Пасма сьвежага паветра змусіла сьпяшчых падбіраць голыя ногі і курчыцца. Цень каля вакна парывіста зрабіла некалькі рухаў і апынілася на другом баку крат, за ім палез другі. Мітусяніна. Чуецца стогн. Другі за кратамі. Пабег. Усе чуюць, але ўдаюць сплючых. Ляжаць даўжэй звычаю. Урываецца каравул і паднімае бегатню і лаянку. Падымаюцца арыштанты і ўзіраюцца ў вакно. Краты рассунуты. На прутах кроў і кавалкі скуры. Прыпомнілася, як сілай выцягвалі другога. Відаць, было яму вузка. Першы быў танчэйшы. Каравул абастрылі. Тумас расказваў, што ў гэтую ноч панадворны каравул нясьлі палякі і ўцяклі разам з арыштантамі. Тумас засьмяяўся. Праходзячы, толькі адзначыў:
- А вы ўсё чакаеце і дачакаецеся.
Было Вялікадне 1919 году і не памятаю, ці гэта было разам і ў каталікоў, і ў праваслаўных. У аднае камэры жанчыны ладзілі богаслужбу. Пасярод запрошаных быў і я. Службу чытала адна жанчына, і па-польску, і па-латыні. Народ стаяў, слухаў і плакаў. Каравульны начальнік перашкодаў не рабіў і наказаў варце заховываць парадак і спакой. Служба скончылася. Жанчыны раздалі атрыманыя з гораду падарункі. Сьвята скончылася, але ня скончыліся праз некалькі дзён наступствы, а народ усё прыбываў і прыбываў, асабліва са Случчыны. Разу аднаго на карыдоры зьявілася рослая спакойная фігура. Называлі - Булгак [176]. Адставілі на бок. Значыць - развалка, але не. Прышлі камісары, ветліва аб нечым гутараць. Выймаюць дакумэнты, спраўджываюць. Гэта была сэсія трыбуналу. Увялі некалькі сялян, нешта тлумачаць. Мы стаім. Ня можам зразумець зьместу: адставілі і не выводзяць. Камісары адыходзяць на бок. Шэпчуцца, варочаюцца і адзін агалошвае:
- Крестьянские комитеты за Вас ручаются и принимают вас на поруки. Вы свободны. Вас выручили вот эти документы. Наврали и вышло недоразумение.
Булгаку выносілі з каравульнага памяшканьня ягоныя рэчы. Булгак цалаваўся з сялянамі. Адзін маленькага ўзросту прычытываў за кожным словам:
- А паночак, а мой ты даражэнькі.
- Нет теперь панов, - зарэплікаваў у кожанцы, - все теперь товарищи.
- Але, таварышчы, - залепятаваў маленькі наш селянін. Пахватаў рэчы і, уляпіўшыся за руку Булгаку, пайшлі да выхаду.
Аднаго пахмурнага дня вечарэла, калі ў наш аддзел прывялі новага. Углядаюся. Пазнаю. Стары знаёмы Мамонька. Заховываецца нэрвова. Не разьведаўшы сытуацыі, прапануе ўцечку і, калі трэба, напад на каравул, выкладае недарэчнасьць, што ў горадзе ёсьць цэлыя аддзелы, якія гатовы падняць паўстаньне і выбіць бальшавікоў. Слухаю і не разумею. Паўстае пытаньне, ці правакацыя, ці вар'яцтва? Перад паверкаю прышоў адзін у кожанцы, адчытаў па сьпіску, зажадаў пастроіцца. Вусьцішна, але на "развалку" не заносіцца. Усе тут, хто быў на велікодным багаслужэньні. Нехта ўсіх перапісаў. Да Мамонькі зьвярнуўся з усьмехам.
- А вам, гражданин, удрать от нас не придется.
Нас пастроілі па чатыры ў рад і пад суроваю аховаю павялі на двор. Там стаялі браневікі. Конныя, шмат пешай паліцыі і пад вінтоўкамі "на руку" павялі па гораду. Вялі галоўнымі вуліцамі. Народу было ўсюды поўна. На нас крычалі. Зларэчылі. Пішчалі нешта падросткі і пераважна жыды. Конныя патралявалі і ўзад, і ўперад. Мерна расчыніліся вароты знаёмага Менскага турэмнага замку [177], і мы ўжо ў панадворку пад старымі скляпеньнямі. І колькі яны, гэтыя муры, маглі нам расказаць аб людзкім горы і смутку. Колькі тут зломлена жыцьцяў і толькі за тое, што ахвяры жадалі толькі другому добрага? Фармальнасьць тая самая, як і за старых часаў. Відаць тыя самыя людзі. Некалі тут быў слынны надзірацель Дожджык, бацька і сын. Палітычныя аб іх успаміналі як аб найлепшых прыяцелях у гэтай нядолі. Уводзяць у канцылярыю. Мамонькі паміж намі не было.
Прыпамінаецца мне - Мамонька калі-некалі разьязджаў ад сваёй вайсковай часткі, здаецца тэлеграфнай роты, і бараніў "дэмакратыю". Дрэннага за гэтым чалавекам нічога не было, але страшная плыткасьць у сьветапаглядзе. Неадзоўная Мамонькаўская эксцэнтрычнасьць і непастаянства. Мамонька сябра БНР, і якім чудам ён трапіў у падвал Архірэйскага Дома, я так і не ведаю [178]. Кажуць, што ў Саветах загінуў [179].
Пры аглядзе ў мяне пад падклейкаю ў боце знайшлі грошы. Спусьцілі нас у падвал каля кухні. Выхад акна быў на турэмны панадворак. Чуць можна было разабраць у паўзмроку памер камэры. Надзірацель загадваў падсунуцца і даць нам мейсца для спаньня. Людзі загад выконвалі вельмі неахвотна. Камэра гэта была крымінальных па "мокраму дзелу". Рабаўнікі і забойцы. Мы леглі і некаторыя заснулі. Мая сумка з запасамі хлеба ўначы апынілася ў "парашцы". На раніцу выгналі нас на спацэр. Гэта было ў першы раз за некалькі месяцаў пасьля арэшту. Давалі гарачую ваду з кухні. Кармілі раз на дзень нейкаю палбою [180] то з селядцамі, то з дохлаю канінаю, але "прызнанаю" (ветагляд). Рэжым "крыла" быў жудасны, як для самых цяжкіх сказанцаў. Кухня нам пачала дагаджаць, надзірацелі выяўлялі пашану і ветлівасьць. самі баяліся нарвацца на камісара. Прабылі мы так некалькі дзён. Аднаго разу паставы вонкавага каравулу паведаміў нас праз краты, што націраюць палякі, у горадзе распачалася эвакуацыя і шыкуецца разгрузка турмы. Хто быў за ваенным трыбуналам - усіх расстралялі. Жудасна было слухаць. Чакаем. Перавялі на вышэйшы паверх. Відаць, адбываецца сартаваньне. Няма крымінальных. Уначы жудасныя сцэны вывазу на расстрэлы. Абразкі тыповыя. Паўтарацца ня буду. Даакола жудасьць. Нэрвы не вытрымліваюць. Некаторыя, лежачы на нарах, плачуць гадзінамі. Многа хто ўпаў у рэлігійны экстаз. Людзі таюць на вачах. Надыходзіць ноч і жах, як туман халадзіць душу і цела. Прыходзяць з допытаў і людзі гадзінамі нічога і ні з кім не гавораць, не ядзяць, толькі вельмі часта п'юць ваду. Кароткімі выразамі схватываюць нашыя людзі на ляту інфармацыю аб падзеях. Горад эвакуюецца. Вывозяць архівы. Гарнізоны выступілі на фронт. Расстрэлы што ноч. З нашага крыла нікога не чапаюць. На гэта розныя варожкі. Найбольшы рух выяўляюць маладыя палякі і жыды. Забываюцца аб жудасьці становішча. Навязалі кантакт з вонкавым каравулам праз кухню. Пасылаюць эмаляванае начыньне і праз некаторы час варочаецца. Мочаць і выплывае хімічны алавік: пішуць аб эвакуацыі і тэроры. Жудасьць узмагаецца. Варожаць, што перастраляюць пры адыходзе. Пацьвярджаецца прыкладамі. На ўсіх, слухаючы гэтыя выснавы, нападае ліхаманкавы азноб. Людзі трасуцца. Ядуць вельмі мала.
Аднае начы ў карыдоры велізарны рух. Поўна ўзброеных. Прымаюць нас па некалькі асоб і вядуць у канцэлярыю. Там ужо поўна народу з другіх камэр. Праносіцца жахлівая думка… Некаторыя ў гістэрыі ўжо валяюцца на падлозе. Іх таўкуць нагамі і прыкладамі. Звычайная гісторыя перад расстрэламі. Канцылярыя выдае канваіру дакумэнты. Выклікаецца мая фамілія. Памылка: Сабалеўскі нейкі начальнік, які прымае арыштантаў. Сытуацыя невядомая. Пасьпяхова ўсё афармляецца, выдаюцца канваіру грошы і дакумэнты. Прачынаецца нейкая надзея. На расстрэл фармальнасьці карацейшыя. Строяць пад скляпеньнямі брамы. Сьмяротная ціша. Людзі застылі. Мімаходам праходзіць нехта ў паўцені слабага фанара. Кідае поўшэптам:
- Ня бойсь, вываз і зараз, - і пачаў падаваць некаму распараджэньні. Нас пачалі выводзіць за браму. Пастроілі па шасьцёх. Пракрычалі:
- Ісьці ціха, не азірацца, не адставаць. Пры папытцы ўцякаць - страляць без папярэджаньня.
Вялі на дол. На расстрэл уверх. Надзея расьце. Вось і вакзал. Цягнік з пасажырскіх вагонаў. Вывозяць. Ноч. Устрымліваныя акрыкі. Вагон за кратамі. Пачуцьце радасьці. Жыцьцё на гэты раз уратована. Адчуваем, што зьбіраецца яшчэ больш народу. Запанавала ціша. Марозна. Распаліваецца печ. Цяпло на душы і на целе. Выплыў месяц і асьвяціў зямлю. Некаторыя сунуліся да акна. Пачуўся з цемры вагона акрык:
- Не шевелись: стрелять буду.
Усе застылі на сваіх мейсцах. Каравульныя абышлі вагон. Разьвітаньне. У кожанках адчыталі наказ, як трымацца ў часе падарожжа. Цягнік рушыў. Мінулі запасовыя торы. Выяжджаем у напрамку Бабруйска. Чаму не на Барысаў? Узышло сонца. Углядаемся ў твары. Бальшыня незнаёмых. Дзіўнае ўражаньне прадстаўляе адзін высокі прыстойны чалавек у фраку. Каўнера ў кашулі не было і грудзіна завешана хустачкаю. Настрой падняўся. Пачалі жартаваць. Канваір паляк, камуніст з Сыбіру, словаахотлівы. Адчуваем як бы нармальныя пасажыры. Пытаемся аб сваім лёсе. Сатаварышч у фраку ўваходзіць з канвойным начальнікам у гутаркі, потым таямніча разглядаюць паперы. Каравульны пратэстуе, што пісаць не дазволіць. Фрачны пан поўшэптам гаворыць, што мы ўсе закладнікі. Але тут і рускія, і палякі, і жыды, і сяляне. Пані Сіпайлава вядзе патранат. Спаткалася са сваімі гасьцямі. Спраўляла Вялікадне. Прыходзілі госьці і іх назад не выпушчалі. Усіх арыштавалі і цяпер вывозяць амаль усіх. Некаторых прыпушчаюць або выпусьцілі, або пастралялі. У савецкай рэчаіснасьці ўсё магчымае.
Былі на пастоі ў Бабруйску, Жлобіне. на адной станцыі падалі ў вагон цэлыя кашы ежы. Сіпайлава з усьмехам сказала.
- Юж ведзон [181].
Ехалі з пастоямі на большых вакзалах. Затрымлівалі на бочных торах, і мы не маглі праз вокны нікога бачыць. На раніцу другога дня выехалі на Маскоўскі шлях і з буфэту падалі нам даволі такі добры абед. Плаціла наша агульная каса, але па тону было відаць, што буфэт быў паведамлены загадзя. Колькі нас прыехала - мы ня ведалі. Вось і Смаленск. Начавалі ў вагонах. Узышло сонца. Паказалі перасыльную турму недалёка вакзала. Пад касымі прамянямі вясеньняга ўвасходзячага сонца выглядала прыгожа. Добра, што так сталася. Людзі былі весялы. Жартавалі. Выпушчалі па трох на двор мыцца. Начальнік пагадзіўся пад кругавую паруку. Уцякаць ад такога дабрадзейства ніхто і ня думаў. Лепшага ў нашых абставінах і жадаць не прыходзілася. Адчыняўся нам рай. Жудасьць пазасталася вельмі недзе далёка.
Перасыльная турма аказалася вельмі старою і да нельга забруджанаю. Але гэта быў рай параўнальна з Менскімі этапамі. Спацэр быў вольны і прадоўжны. Людзі пачалі папраўляцца. Зьявіўся апэтыт. Хутка наладзілася помач з горада. Прыносілі даволі многа, не галадалі, хаця хто сядзеў на "казённых", было таму цяжка. Камэра была прасторная, але страшэнна шмат было плюскваў [182]. Вечарам хадзілі тысячамі. Парылі. Душылі і шчылінай. Спалі на падлозе, і паход з-пад нараў душылі па чарзе. Людзі маглі спаць і ў самых настойлівых атаках. Прадукты дзяліліся на кампаніі. Я быў у кампаніі Чайкоўскага, Фальскага [183], Вярыгі, Др. Чарноцкага, Валовіча і кс. Мукермана [184] з Нямеччыны. Нам хапала. Бяда была з Валовічам з Барысава, былы абшарнік. Акрамя ежы, на сьвеце нічога ня ведаў. Яму заўсёды было мала. Нарэшце "вуяшэк" [185] ня вытрымаў і ўначы дабраўся да "крэдэнса" [186] і значную частку выеў. На раніцу быў скандал. Стары заікаўся ў сваіх тлумачэньнях.
Смаленск - гэта цэлая галерэя цікавых партрэтаў, многія з іх як жывыя стаяць перад вачыма і некалі іх апішу ў самастойным разьдзеле. Трохі пачакаўшы, нас перавялі ў Малахавыя Вароты [187] ў катаржанскую турму. Там нам было зусім добра і не маглі нахваліцца на сваё жыцьцё. На расстрэлы тут бралі толькі рэцыдывістых крымінальных па трэцяй судзімасьці. Наш аддзел лічыўся за Менскам і рэха менскіх падзей да нас не далятала. Паміж намі аказаўся польскі працаўнік разьведкі, які паступіў у камуністычную партыю, але засыпаўся: трафіў на правакатара і паказаў, дзе ў яго захованы пароль арганізацыі. Арыштавалі. Распаролі каўнер і выкрылі. Вялі на ліквідацыю, а канвой трафіў у наш аддзел у Менск і яго разам вывезьлі. Катэцкі было яго прозьвішча. Чаму так сталася, ён ня ведае. Звычайна такіх ліквідавалі адразу.
У Смаленскай турме была даволі добрая бібліятэка. Многа чыталі. Кожны дзень былі газэты. Чыталі лекцыі па чарзе. Асабліва многа зрабіў для ўтрыманьня псыхічнае раўнавагі кс. Мукерман. Пазнаёміліся з крыміналістымі паслугачамі. Шмат было палякаў і праз іх дабывалі патрэбнае. Стражнікі былі старымі з часоў царату. Грошы рабілі ўсё, ішоў гандаль на кожную вартасьцёвую рэч.
Газэты падавалі прабег Вэрсальскае канфэрэнцыі [188]. Ксёндз Мукерман быў гарачым нямецкім патрыётам і з абурэньнем чытаў пастановы трактата адносна граніц і кантрыбуцыі. Палякі расьцілі прэтэнзіі на Смаленск. Салідарнасьць наша пачала раскладацца. Я як беларус ня мог пагадзіцца з прэтэнзіямі палякаў. Трохі мякчэйшую пазыцыю займаў адвакат Керсноўскі з Наваградку і да некаторае граніцы гатоў быў узнаць права і беларусаў. Затое з Баранавіч Лопат і слухаць не хацеў аб Беларусі, лічучы нас штучным творам расейскае палітыкі. Споры не сьціхалі і скончыліся тым, што мы спачылі па "нацыях", але камунальны лад захоўваўся. Пані Васілеўская з гораду нам усім падавала мацярынскую дапамогу. Фактычна мы ўсе былі на ўтрыманьні польскага камітэту і каля варот турмы харчаваньне падавалася ў вёдра. Не рабілася ніякае рожніцы паміж прыбылымі з Менску. Былі сярод нас і нялічныя жыды. Пры гэтай нагодзе складаю шчырую падзяку польскаму камітэту ў Смаленску. Дапраўды рэдкасная на час галадухі была помач. Гэта падтрымала людзей і на духу, і на целе. Пачалі людзі чытаць, дыскутаваць, вясьці спрэчкі па прачытанаму. На ксяндза Мукермана вялікае ўражаньне рабіла чытаная ўголас "Вайна і Мір" Талстога.
Дысананс увялі прыгнаныя камуністы. Гэта былі так званыя "шкурнікі": пазапісваліся ў партыю. Пераважна ніжэйшыя службоўцы даконывалі функцыі пераважна пры гаспадарчых установах, ціснулі з чалавека астатняе. Некаторыя мелі партыйныя заслугі. Раптам загад па партыі: на добраахвотніка ў парадку партыйнае дысцыпліны, яны назад і пачалі некаторыя тлумачыцца, што яны кандыдаты, або што ня могуць, і іх зараз жа па партыйнай лініі пад суд, пазбавілі білетаў і пераказалі Рэв.-Ваен. Трыбуналу. Пагражаў расстрэл. Гэта была яшчэ адна катэгорыя подлага людзкага адсеву, і гадка было іх бачыць пасярод сябе.
Пачалі нашыя людзі праўдамі і няпраўдамі вылазіць з турмы. Рабілася так: прасілі праз уплывовыя чыньнікі аб пераказу справы з Менску ў індывідуальным парадку ў кампэтэнцыю Смаленскага Асобага Аддзелу. Дакумэнты абвінавачваньня на многіх былі ў Менску. Разьбіралі справы завочна і па большай частцы звальненьнем.
Лёс мне на гэты раз можа ў соты раз спрыяў: удалося дабіцца ў Менску ордэра на звальненьне з дзясяткамі пячацяў і пастаноў. Важна было, каб Смаленск не зажадаў праверкі. Выбіраўся час найбольшае загрузкі ў Смаленскіх установах і падалі на зацьверджаньне. Мяне папярэдзілі аб захадах. Праходзілі дні страшэннага напружанага стану. А ці ўдасца номэр? Аднаго дня перад паверкаю выклікаюць - "домой". Гэта было ў чэрвені 1919 г. Пахаладзела ў сэрцы. Зьбіраюся. Нэрвовыя дрыгавіцы. Трымаюся з усіх сілаў, каб ня выдаць стану непакою. Канцылярыя афармлівае. Туманам засьцілаюцца вочы. Пропуск у руках, але трэба ісьці на афармленьне ў перасыльную турму. Іду за браму і ня веру. Спатыкаюць два маладых каля брамы, на адлегласьць называюць мяне па фаміліі і адыходзяць, а я іх ня ведаю. Адна яшчэ фармальнасьць: забраць дакумэнты з перасыльнае турмы. Там ужо ўсё закрыта. Турма скончыла працу. Са мною абыходзяцца як з чалавекам, іду па карыдорам да дзяжурнага інспэктара. Дакладываюць. Выслухоўвае. Кажа, што ня мае права залагодзіць. Чакаць трэба на камісара да заўтра. Дараджывае другі залагодзіць. Ідзем у канцылярыю. Вымае нейкія паперы. Чытае, а мне здацца, што поўны правал - усьміхаецца. Пытае, куды праходнае выпісваць. На твары абратная ўсьмешка - в Минск, говорите, дело хорошее, а только доедете ли до Минска, смотрите в оба. Прахадная напісана. Бяру, а рукі дрыжаць. Інспэктар весела трасе руку і жадае ўсяго найлепшага. Я за брамаю.
- І чаго мяне чэрці панесьлі? - праносілася ў галаве. - Хай бы турма згарэла, трэба было ўцякаць без прахаднога.
І як бы хто гнаў мяне ў плечы.
Стражнік, які мяне выклікаў з камэры, быў свой чалавек і ён жа вывеў мяне за браму. Калі я потым спаткаўся са знаёмымі па турме, расказвалі, што хутка выясьнілася "памылка". Некаму вельмі было з гэтае справы непрыемна. Я ўжо быў за гарамі і ў Менск адразу не паехаў, і на гэта трэба было ўжыць цэлы рад ходаў і маскіровак. Зайшоў у наш турэмны Смаленскі патранат. Гэта быў польскі камітэт пры Чырвоным Крыжу. Падзякаваў за апеку. Прапанавалі мне дапамогу на дарогу. Меў некалькі толькі ў кішэні капеек. Падзякаваў - і я за Смаленскам. Гэта была каштоўная падарож. Палякі наступалі. Менск мяне страшыў, прабіраўся сабачымі дарогамі. Унікаў спатканьняў. Тэрор быў самы страшны і стралялі з аднаго падозраньня. Там трохі далей начамі пападаю ў Налібоцкую Пушчу. Пераказваюць знаёмыя, што ноч, то далей. Палякі націраюць [189] на Менск. Я ўжо ў тылу ў польскіх войскаў. Па дарозе прышлося пабачыць многа прыкрых абразкоў. Бяда, калі зарванаму [190] чалавеку ў рукі падзе зброя і ён захварэе на манію па права вырашаньня лёсу чалавека. Этап мой быў са Смаленска назад на волю праз Менск, Стоўпцы, Налібокі, Любчу, Наваградак, Ліду, Ваўкавыск, Баранавічы, і зноў я ў Менску. Бальшавікі ў сумным успаміне. Сілюся наведаць старыя мейсцы жаху. Абышоў многае. Лес Камароўкі быў ціхі і страшэнна брудны. Відаць былі насыпкі сьвежай зямлі. У раздум'і над імі ўспаміналіся расказы і тых, якія вярнуліся пасьля дэманстрацыйнага расстрэлу. Паставілі над магілаю аднаго разу ў адных кальсонах некалькі чалавек. Мароз быў больш 15 градусаў. Туманіла. Раптам двое "ў ногі". Далі залп па іх у туман, а тым часам яшчэ двое ў замешцы ў туман і ходу. Іх не шукалі. Людзі, ачуняўшыся ад жудасьці, шэптам расказвалі. У хвіліну раздум'я высокавярховыя хвоі нешта мне шапталі. Гутаркі іх не разумеў, але яны напэўна хацелі мне расказаць аб муках тых душ, якія выбіваліся з людзкага цела крывавымі рукамі адзічэлага бальшавіка.
Іду назад з Камароўкі. Раздум'е агарнула пачуцьце. Дзіву даешся, разглядаючыся зьмест чалавека. І зьвер - а ў гэтым чалавеку. Ідуць хаднікамі людзі. Хто добра апрануты, хто вельмі дрэнна. Пераважае шынэль. Здараюцца кожанкі. Міма волі ўглядаешся ў гэтага чалавека і родзяцца запытаньні, ці ня ёсьць сярод праходняў тыя, якія, можа, так нядаўна вадзілі на Камароўку свае ахвяры, падсіджывалі ў арыштах, данасілі, агаварывалі і выклікалі ў чалавека мукі душы і цела і з іх чэрпалі сабе задавальненьне і на людзкім горы будавалі сабе зьмест жыцьця?
У памяці расказ аднаго з "операцыйнага аддзела ЧЭКА". Не зварочваў увагі, што яго слухаюць і па зьместу выводзіцца расцэнка чалавека.
"…Чакалі, а справа нашага звальненьня з дысцыплінарнага батальёну чамусь зацягваецца. Паслалі дэлегацыю. Тя начальнікі і кажуць на корпусным мітынгу: амнэстыя і слабода толькі палітычным, а нам, крыміналам, не належыцца. Як так не належыцца, пытаем прадстаўнікоў аддзелу. Украў, забіў, растраціў - на тое былі сацыяльныя прычыны, строй быў на гэта прычынаю. Мы таксама палітычныя і давай слабоду. Потым усё-ж далі. Мы і давай на волі па-свойму мераць "слабоду". На чыгунку ў ЧЭКА. Так і так, мол, непадалёку заселі буржуі. Дазвольце камандзіровачку. А тут, на шчасьце, пакгауз, угу, красным петухом у неба. Хто, мол? Знамо дзела, буржуі. І кажа камісар - прапішыце, рабяты, ім "іжыцы". А мы - рады старацца, за вінтоўкі і па аколіцам. Паглядзім у рыла, значыт буржуй, залаты зуб пад губай: Даеш! А там панначка - маліна, да і толькі. Сюды яе на пацеху, а тут самагон, кумачка, гармонь і пашла пацеха. Над ранкам не шалахнецца. Тады камісар маргнець вокам і "ходзя" за хвост і на панадворак, абы не каля парога. На заўтра іншыя. Буржуяў проста ў расход па першай аглядцы. Другому буржую братва і кажа: даём слабоду, а ты толькі праз ножкі стула праскоч і не зачапіся. Адчынім дзьверы на вуліцу і клічам: праскочыш праз ножкі стула, твая воля на двары. Не пераскочыш - назад. Выставілі ў дзьвярах стул, а Васька, Касым называлі, з наганам верхам. Пар са дзьве прапусьцілі, ахочых многа. Станавісь у рад і палзком, а Ванька Касы з нагана ў загрывак.
Другі адразу, як цьвіком да падлогі, але заўсёды трэба браць пад шыю. Іншы, гад, з вывернутым языком спрабуе ходу даваць. Мазгі на мордзе, фыркае крывёю, а сіліцца выбрацца на волю, тады мы яго "очарадзьдзю". Бывае, што па некалькі яму "плявукоў" усадзіш. Усю вантробу разваліш, а ён - як зачарованы: устае, махае рукамі, бельмамі тарашчыць, аж страх бярэ. Тады яго з-за вуха прыкладам па патыліцы. Гэта, сволач, уцішае адразу. Толькі, халера, уначы сьняцца, нягоднікі: усе да цябе цягнуцца з высунутымі бельмамі. Трэба толькі ад страхаў кумушкі дастаць, або "дыкалону", тады сьняцца табе сады і кабеты, страх адганяе.
Наша братва цешылася ўволю. Адны сьпяць, другія пацяшаюцца, а ўвечар усе разам. Каравул выставім па чарзе, каб не заскочылі камісары. Яны сваёю чаргою не адмаўляюцца - але не на людзях. Нашага брата прыловяць - тады амін. За падрыў улады чалавек пяток па звычаю - фюць і няма. Аднаго разу на ўсіх "скок" і ўсіх за шкірку. Дапрасілі, каго тут апісалі, каго забралі. Завезьлі ў штаб і пасадзілі каго туды, каго сюды. Пакрычалі, пару спусьцілі, наш брат толькі адно: прыказалі і дзелалі па законам рэвалюцыйнай совесьці супраць буржуяў, як разумелі. Нас і па дамам і наказ: Сматры другі раз, а то нам усё на бумазе напісана, што, і як, і каго. Галоўнае - ня чыстая работа, кажуць, як белаю ніткай па чорнаму. Другі раз глядзі, наказвае камісар, штоб камар носа не падтачыў. Мы ад сябе - зразумела. Штобы сор з хаты не вынасіць ратазеям. А буржуяў хопіць на пацеху. Мы гэта мазгамі варочаем, што за сволач у чэсной кампаніі завялася? Касы, верна, са шлюхай тут язык распусьціў. З недабітых яна буржуяў. Баба прэзьлюшчая. Так смаліць вачыма, усіх бы пралетараў пад адкос пусьціла б. Помсьціцца, гадаўка, брата яе па-п'янаму ў расход пусьцілі, ну, яна ўжо тады была з Касым. Чорт з імі разьбярэцца. Сволачы было поўна, на лобе не напісана, што ён з Касым у радню праз шлюху ўваходзіць. Касы тады да нас і крыкам і матам. А той ужо ў расходзе. Раз брадзяга завялася - гаўкаць пачне. Тады дзяржыся! А шлюха на яго голас мае, трымаецца яго, а з другімі і ні-ні. Едзем раз на работу і яна з ім тайком. А потым і нос пакажы, ад'ехаўшы. Сам за руль і на бакавіну, так можна было і ехаць, а мы ў голас: бегчы да белых задумаў, а Міцька - трах, а я на падмогу, і шлюха і Касы - труп. Сталі. Камандзір: што і як, а мы і кажам. Сволачы вы, да і толькі - не зусім чыста, а чыставата. Скінулі. Садзімся за руль - пакрышка дух пушчаць пачала. Зноў сталі. Камандзір як наваліцца і замацярыцца за врадзіцельства сацыялістычнага імушчаства. Кажа, мы толькі "вінаваты" - так, вінаваты, прастрэлілі - знаем Вашага брата. А нам што, абы вымесьці Касога і шлюху. А там потым далі гэтай свалаце буржуям - на ногі больш ня ўстануць. Усё падчыстую, на насеньне не пакінулі.
Сабакам і сабачая сьмерць. Касы ўсё ж за контррэвалюцыю хацеў пацягнуць, ды не ўдалося, абарвалася".
Расказчык флегматычна і спакойна закручвае "казіную ножку". Разважліва насыпаў туды карашкі. Зацягнуўся глыбока сьмярдзючым дымам, стаў плячыма да сьцяны і ўзіраўся праз расчыненае вакно ў даль. Цікавіла мяне, аб чым ён у тую пару думаў. Калі да яго зварочваліся з якімі-небудзь просьбамі чыста арыштанцкага зьместу, заўсёды быў ветлівым і ўслужлівым і, каб ня гэты ягоны расказ, трудна было б паверыць, што пад гэтым шынялём крыецца найбольшая жудаснасьць у пастаці чалавека-зьвера.
Турэмны замак абышоў з панадворку, уступ на аглядальніка ў сярэдзіну быў туды забаронены. Турма была зноў поўна. На ёй быў польскі дзяржаўны герб і надпіс па-польску - Więzienie Państwowe Mińskie [191]. Турма, аказваецца, зьяўляецца канечнасьцю, асабліва пры пераходных уладах.
Земства рабіла спробы стаць на ногі, а па-сутнасьці гэта быў ня больш, як падрыг кашалота на абсушаным плесе, убачыўшага недзе на аддалі лужу сточнае з гор дажджавое вады. Старшыня Губернскага земства склікае земскую раду. Палякі-радныя запросін не прынялі. Земцы ў раздум'і: і так нядаўна польскія сацыялістыя, радыкалы і дэмакраты складалі нізка паклоны земскім кіраўнікам, а сяньня? А на сяньня гэта толькі навука, каб умець расцэніваць і палітычную сытуацыю, і ў ёй людзей.
На Беларусі было пустое мейсца. Палякі ўваходзілі, як да нікому не належны край і нават самому народу, які не здабыўся ў гэту крытычную хвіліну выставіць сваю перадавую варту. Навародак БНР ляжаў недзе ў сваёй калысцы за межамі Беларусі. Земства з надзеямі на расейскую дэмакратыю было ў становішчы таго кашалота на абсушаным берагу. Заўважыў ён проблескі ажыўляючай вады, зноў пачуўся пах дэмакрацыі. У істоме чаканьня слаба пашавеліваў хвастом і сушаны смагаю па дэмакратыі, пазехіваў. Лужа расла і набліжалася. Навальнічная бура нясла патокі вады і яна ў сваім бегу усё што раз больш захаплівала па дарозе сьмецьця і густым пясьцяным валам заліла кашалоту пашчэнкі, набілася ў наздры. Кашалот пачаў душыцца і заціх. Патокі сточнае вады па рыштоках [192] зьліваліся на Беларусь і што раз шчыльней залівалі ўнерухомлены кадлуб абезуладненага кашалота. Шляхотны кашалот пазастаўся пад наваламі мулу і сьмецьця і зьнік з вока назіральніка. Моладзь на паўсталым плесе топчацца, распалівае вогнішча, вечарамі часамі танцуе. Наведаў я гэтыя замуліваньні. Бачу як жывога ў сваім прыгожым адляцеўшым у прошласьць плаваньні знаёмага кашалота. Не было нікога. Лёг і прыслухаўся - ціха, але паху раскладу не адчуваецца. Добры гэта быў кашалот. Зьняў я шапку. Прастаяў хвілю над гэтаю пакінутаю магілаю. Прыпомніліся мне слова мудрых ягоных павучаньняў: "Чэрпай сілы і навуку з мудрасьці народа. Служы Народу і жыцьцё тваё будзе табе аздобаю".
Разьдзел дзявяты
Смаленск і Менск з жудасьцямі савецкага тэрору ўжо за намі. Кругом, як вокам кінуць - лес, часам пераходзячы ў пералескі. Тут ужо не сягне ніводная рука чэкіста і чуюся спакойна. Сплю на сенавалах пад паветкаю. Страхі і жудасьці астрожнае начы не пакідаюць уначы і сьніцца астрог. Устаюць абразы пастрэляных. Страшаць расказамі павернутыя з-пад расстрэлаў. На іх пакрываўленая вопратка з забітых... Кашмарныя ночы, жудасныя ночы. Людзкая псыхіка, відаць, акумулюе ў сябе зьявішча і паволі іх аддае і такім чынам выладоўвае, пакуль не пераходзяць у няпамяць, але поўнасьцю ня згладжываюцца і доўгі час з некаторымі інтэрваламі зноў наведваюць сны і выступаюць у поўным і выразным зьмесьце.
Бальшавікі пакінуты на задзе кілямэтраў дваццаць, палякі наперадзі каля тае самае адлегласьці, але дзе дакладна, сказаць трудна. Часамі праяжджаюць бальшавіцкія войскі праз вёскі ў лесе, але ў лес не заглыбляюцца. Паказваюцца патрулі па дарогах. Трохі гэта непакоіць. Сон становіцца вельмі неспакойны. Людзі пачынаюць касіць, і сенажаці напаўняюцца народам. Маем вельмі дакладную інфармацыю. Людзі рэжуць вока. Лепш нікога не спатыкаць. Адыходжу далей ад сенавалаў. Забіваешся ў гушчарняк. Ходзіш з вінтоўкаю. Людзі на сенакосе амаль кожны з вінтоўкаю і пераховываюць іх на дзеравах. А хто знае, з якім тут намерам другі? Падаюць ежу па сыгналу. Нэрвы страшэнна напружаны. Ужо і ночы пачынаюць быць неспакойнымі. У лесе шмат незнаёмых. Калі хто з незнаёмых прывал мае і яго ніхто ня ведае - адыходзім у глуш. Паказваюць вастраўкі сярод балота, куды можна дабрацца, толькі дакладна ведаючы тропы. Там спакайней, але камары заядаюць і схавацца ад іх нельга. Поўна смачных суніцаў, аб якіх ня меў паняцьця: такія яны сачыстыя і пахучыя! Такія ягады можа даць толькі пушча.
На разсьвеці чуецца стральба з кулямётаў. Рэдка прагудзе артылерыя. Баі недзе набліжаюцца. Прыходзіць з Менску даведка, што шукаюць і даволі востра, ведаюць напрамак выезду. Артылерыйская дуэль перакідваецца прывітаньнямі. Непакой закрадаецца ў душу. З сябрам нядолі пастанаўліваем ісьці на спатканьне польскаму наступу і каб у гэтым нарастаючым натоўпе не пазаставацца. Баі недзе даволі такі ў вострай форме. Чуваць вечарамі разрывы артылерыйскіх снарадаў. Чакаць нечага і трэба падавацца ў такую глуш, каб ня бачыць людзей. Нам дапамагаюць нашыя сяляне. Узброіліся мацней. Праверылі ручныя гранаты. Прачысьцілі вінтоўкі і нас павялі. Ішлі такімі трасінамі, што наросшая паверхня можа на некалі былым возеры ўздымалася, крахтала, сярдзіта шыпела, як бы пратэставала за надакучаньне ёй нашым таптаньнем. Мы з правадніком ішлі даволі такі спраўна. Спадарожнік гарадзкі, першы раз на балоце і ў небясьпечных мяйсцох, каб подскакам перарэзаць перашкоду, затрымліваўся і тым самым праваліваўся. Ратавала вінтоўка, на якую клаўся жыватом і прасіў аб дапамозе. Зразумела, варочаліся і выцягвалі. Пры найменшым падозраньні - хаваліся ў кусты.
Час ад часу паказваліся людзі, мажліва, як і мы. Праваднік адводзіў на бок, хаваў вінтоўку і з уздэчкаю ў руках ішоў на разьведку, нібыта шукаючы коней. Папераджалі знаёмыя яго, што выстаўляюцца ўзброеныя патрулі, але чые яны, сказаць было трудна. Па большай частцы адзін ад другога ўцякалі. Начавалі на нейкім хутарку. Гэта літаральна была першажытнасьць. Усю маёмасьць можна было купіць за дзесяць залатых рублёў. Лічаныя разы бываюць у мястэчку за 15 кілямэтраў і толькі зімою, альбо ў вялікую посуш.
Ноч трывожная і машкара пячэ крапіваю ўсё цела. Ядзім толькі вельмі дрэнны хлеб і малако. Чуваць траскатня вінтовак. Яшчэ было цёмна, як пусьціліся ў падарожжа далей, па дарозе глыбокая рэчка. Два масты. Патрулююць бальшавікі і тут самае небясьпечнае мейсца: астатні бальшавіцкі пункт і далей зноў пушча. Кругом страшэнныя балоты. Бальшавікі адыходзяць з-пад Наваградка і па чарзе выстаўляюць патрулі; нашчупываем напрамак і раптам мой сатаварышч валіцца ў абшыты дошкамі акоп. Застагнаў. Мы выручылі, але ступіць ня можа. Углядаемся кругом. Цемень. Неба завалочана і чуць-чуць толькі прабіваецца сьвет месяца. Праваднік паказвае бераг. Павінны прайсьці паміж двума мастамі. Чуваць галасы патрульных. Разьдзягаемся. Адзеньне прывязваем да галавы. Вінтоўка ў руках. Апушчаемся ў ваду. Холадна, але выбіраць няма чаго. Вада струіцца каля ног і здаецца, што гэты шэлест чуюць на масьце, як гром. Вада падыходзіць пад грудзі. Праваднік паперадзе ідзе сьмела. Вось амаль сярэдзіна, вада пад пахі і зьбівае, трэба трохі стоячы падплываць, час ад часу чапляючыся дна нагамі. Сатаварышч просіць памагаць. Крэхча, што яму заглыбока. Праваднік бярэ сабе на шыю яго руку, трошкі мітусяцца. Наказвае яму не чапляцца аборуч, бо паваліцца могуць. Наказывае быць магчыма ціхім і ў гэтым часе выплыў з-за хмур месяц і як з велізарных заставак, або з-пад занавесы неба, выплыў паток сьвету і пачаў расьсьцілацца што раз шырэй і ўся рака пад яго асьвятленьні. Жах. Могуць з мастоў заўважыць. Вада мяльчэе і падыходзім да крутога берага. Праваднік ужо на другім баку і падае ствол вінтоўкі на прычэпку. Мы ўжо там. Холадна і ад вады, і ад хваляваньня. Відаць на мосьце сілуэты варты. Спадарожнік жаліцца на боль нагі. Ідзем паміж дарогай і зарасьлямі. Яшчэ адна перашкода - перарэзаць дарогу. Грунт цьвярды. Праваднік кажа, што ўсе страхі па-за намі, зварочваем у лес і пачынаецца зноў балота. Ішлі гадзін з пару. Пачынае сьвітаць. Уваходзім у густы сухі лес. Сонца пачало прабіваць лясную імглу. Пачаў уздымацца туман. Мокра і страшэнна холадна. Засьпяваў і захлябнуўся некалькі разоў кулямёт. Прагудзела некалькі снарадаў. Недалёка пазыцыя палякаў. Што рабіць? З абодвух бакоў распачынаецца бой. Праваднік кажа, што гэта адно толькі здатнае мейсца для выхаду на дарогі і дагадваецца, што палякі падыходзяць да маста і тут могуць быць пераходы пад самы мост. Недзе зараўлі каровы. Праваднік зьнікае, варочаецца і паясьняе: казалі людзі, што на апушцы стаяць кулямётчыкі і час ад часу абстрэльваюць дарогу да мастоў і што там пераход для сялян. Чакаем большага сонца. Трывога ўзрастае. Кулямёт часамі прапусьціць, відаць для паданьня голасу аб сваім існаваньні, некалькі стрэлаў і заціхне. Сонца пачало падымацца, туман расьсеяўся, падышлі пастушкі і цікава нас разглядалі. Гутарылі сьмела. Запэўнілі, што "паны" прапускаюць сялян, а калі не сяляне, то адводзяць у кватэру да "лівонаў" [193]. Пастушкі ідуць сьмела наперад. Украдкаю ад іх кідаем вінтоўкі ў зарасьлі. Прылеглі да зямлі і бачым здалёк кулямёт. Пастушкі бяз просьбы пабеглі і папярэдзілі. Пачуўся акрык "Прошэ выходзіць" [194]. Прашчаемся з правадніком - ідзем удваіх. Сэрца шчамілася. Пастушкі каля кулямёта і відаць - старыя і добрыя знаёмыя з салдатамі.
Выходзім на кулямёт. Прынялі без ніякіх для нас непрыемнасьцяў і павялі ў штаб. Нас абыскалі для формы і прынялі вельмі ветліва. Далі адпачыць і з наступным транспартам адаслалі ў палявую камэндатуру ў Наваградак - кілямэтраў сорак. Ззаду разгараўся бой. Нам сказалі, што калёна распачынае наступ у абход Менску. Відаць, былі прыгатаваньня для выступленьня ў паход. Бальшавікі ставяць нязначны супраціў. Мацней трымаюцца латышы і кітайцы. Кітайцы не здаюцца ў палон і трымаюцца да астатняга патрона.
Этап быў зборны і канвой прынялі з вёсак шляхцічы ўжо ў характары "міліцыі людовай" [195]. Паміж сабою гутарылі страшэннаю польскаю калечанаю ламанінаю і толькі, калі нікога не было з чужых, абменьваліся па-беларуску. У кожным іх руху была задзірлівасьць і рысоўка. Нас іначай не называлі, як "чубарыкі" [196]. Майму сатаварышчу, нягледзячы, што гаварыў добра па-польску, рабілі прычапкі вельмі дробнага характару. Этап набліжаўся да зьмены. Там нас прынялі тыя самыя з "міліцыі людовай" і пасадзілі ў нейкі хлевушок. Двое шляхцючкоў потым прычапіліся да майго сатаварышча і абабралі ў яго, што пры сабе меў, і страшэнна зларэчылі. Прывялі трэцяга і той даваў "сьведчаньне", што яго нібыта бачыў у Менску ў кожанцы ў чэка і жадаў выкупу. Грошай і каштоўнасьцяў у нас не было ніякіх. Усё гэта было выдумана, і толькі каб дапячы. Аснаўная рыса характараў гэтых людзей. Назьдзекаваліся з нас і заперлі ў гэтым сьмярдзючым сьвінушніку. Праз некалькі гадзін нас паклікалі да Камэнданта. Апытаньні былі ветлівыя. Сатаварышч перадаў аб інцыдэнце. Рэакцыя была слабая. Камэндант нічога не запісваў і далучыў нас да наступнага дальшага транспарту. На двары было некалькі дзясяткаў фурманак і з сотню ваеннапалонных. Гэта не былі краснаармейцы абадранага стану. Відаць была інтэлігенцыя. Каманду прымаў малады паручнік у новай польскай вопратцы з блішчустаю "шабэлькаю". Камандаваў з вялікаю бравурай па-расейску. Можна было дапушчаць, што гэта былы расейскі карнік кавалерыі. Ганяў палонных сьмелай упраўнаю камандаю і рабіў з гэтага цырк-відовішча. Заняткі выконвалі таксама даволі зручна, і калі які што-небудзь не патрапляў у папад, страшэнна біў нажной у твар і то наравіў біць здолу ў падбародак. Брала жудасьць назіраць гэты зьдзек і асад страшэннае крыўды заліваў душу. Да таго гэта было дзіка і безсэнсоўна, што паміма волі паўставала запытаньне, ці ня горшы часамі тут будзе зьдзек? Зьбітыя, замораныя, пачалі рассаджвацца па вазах. Пан паручнік гарцаваў на кані. Конь, відаць, быў не аб'ежджаны і ня слухаўся. Бакам яго даставалася безьліч шпораў. На ганку даволі вялікае будовы воласьці стаялі па-сьвяточнаму апранутыя пані і падросткі, і пан паручнік наравіў зьвярнуць на сябе ўвагу. Калі яго кавалерыйская лаянка станавілася да нельга непрыстойнасьцю, дамы адыходзілі, але зноў паказваліся. Пан паручнік сам аглядаў кожны воз. Салдаты ў кавалерыйскай форме, але былі сьпешаны. Заховываліся панура і маўчліва. Можна было заўважыць, што сымпатыі іх не былі на баку пана паручніка. Даходзіла чарга і да нас, аддзельна двух стоячых. Пан паручнік падгарцаваў. Зажадаў на гэты раз бяз лаянкі пазіраць яму ў вочы. Выконваем. Кароткі допыт. Сатаварышч паясьняе па-польску, што лесьчы. Пан паручнік кінуў некалькі слоў з лясное таксацыі. Пахіляе галаву ў мой бок. Пахаладзела. Паднялося ў момант запытаньне ў самога сябе, ці варта было ўцякаць, каб назіраць гэтае адзічаньне? Кіпела ў грудзёх і пачувалася жаданьне супраціву і помсты. Безбаронны. Стой, назірай і падпарадкуйся.
- Хто будзеш?
- Землямэр, - было яму адказам.
Пан паручнік павярнуў каню галаву, але конь ня ведаў, што гэта значыць, і толькі балючы ўдар шпораў змусіў каня падскочыць і стаць самому ў напрамку сваёй галавы. Паручнік ад'яжджаў. Чаша цярпеньня мінавала. Абоз выцягнуўся шнурам па заросшай дарозе. Паабапал лес. Пан паручнік зажадаў павылазіць з вазоў палонным. Тыя, хто як мог, падпарадкаваліся. Многія твары былі распухшыя. Кроў пазацякала. Некаторыя не маглі падняцца і не зварочвалі ўвагі на каманду. Пан паручнік пад'яжджаў і біў па целу нажнамі, якія трымаў, як кій. Некалькі чалавек толькі стагнала. Закамандаваў "бееегооом", калі адбегліся на мэтраў 150-200, паручнік пусьціў каня ў кар'ер і пачаў нажнамі акладаць бягушчых. Апынуўся ў галаве калёны. Падаў каманду "крууугооом" і паўтарыў тое самае. Гэта было горш жахліва, як назіраць у Менску вывад на расстрэл. Там гэта надрываньне душы трывала мінуты, там былі ў няволі, як шкодныя праступнікі, тут "вольныя" і ў абставінах "культуры". Абоз цягнуўся шагам. Паказаўся пры дарозе чысты прыгожы без падросту лес. Паручнік адабраў некалькі чалавек па выгляду найбольш інтэлігентных і з камандаю павёў у лес. Расстрэл - праняслося ў сьведамасьці. Паручнік і некалькі салдат з палоннымі заглыбляліся ў лес і было відаць, як паручнік іх выстаўляў у рад. Было данельга вусьцішна. Калаціла ад такога доўгага напружаньня нэрваў. Я і мой сатаварышч адвярнуліся. Не маглі пазіраць на праявы гэтага адзічалага зьдзеку толькі дзеля самага зьдзеку ўзброенага над безбаронным і дзеля чаго? Раздаваліся з лесу крыкі і лаянка. Рэвальвэровыя стрэлы. Сьціхла. Пан паручнік варочаўся трохі спакайнейшы. Садзіліся на вазы і ў гэтым часе ўбачыў страшэнна пакалечаных людзей. Памагалі адзін другому садзіцца. Гэта было жахліва і пачуцьце крыўды за чалавека было страшнае. Там білі і б'юць бруднымі рукамі. Тут б'юць у рукавічках і якая ў гэтым рожніца для таго, каго б'юць?
Мінавалі расейскія і нямецкія былыя пазыцыі. Па расейскаму боку прымітывізм. Па нямецкаму апляцяныя акопы і такія самыя ходы лучнасьці. На арудзія і кулямёты жалеза і моцны бэтон. Ня дзіва, што іх нельга было адтуль выбіць. А наш брат салдат за "матушку Расею" дарогу да нямецкіх акопаў ўсьцілаў сваімі касьцьмі. Едзем, сонца прыгожа сьвяціла, было гэта неяк у палавіне лета. Па вёсках і па дарогах пажоўклыя брамы ад нейкага сьвята. Пытаемся ў свайго кавалерыста-канваіра на возе аб значаньні гэтых пажоўклых брам. "Было сьвята 3-га мая". Не разумеем такога. Пытаемся аб паясьненьні. Канваір толькі паўтарыў - "Трэцяга мая" [197] - і ня больш.
Ехалі моўчкі. Мой сатаварышч сядзеў, панурыў голасам. Відаць, было яму вельмі горка. Правялі мы з ім разам усю Галгофу ў бальшавікоў. Быў прапольскі настаўлены і хваліў палякаў з усіх сілаў і прадракаў сьветлае будучае для Беларусі ў межах супольнае дзяржавы. У Смаленску даходзіла да вельмі гарачых сутычак. Нэрвы трохі супакоіліся і я запытаўся толькі: - А што? Быў кароткі адказ: - Вайна. І нічога больш. Канваір пачуў гутарку, пачаў без пытаньня расказваць, што ён улан, але няма коней. Коннаму строю не вучыўся, але калі "не фасуе" каня, то будзе ня горш езьдзіць за пана "ротмістра" і пачаў расказваць аб надыходзячых транспартах з усяго сьвету і выводзіць, што сьвятовыя парадкі апіраюцца толькі на існаваньні Польшчы і дзеля гэтага Амэрыка і ўсе краі толькі і пытаюцца, што Польшчы патрэбна і Польшча ня хоча ад кожнага браць. Гэта фанатычная белебярда пачала трохі весяліць і паступова мысьль пачала адыходзіць ад кашмару.
Сустракалі рэдкія паселішчы і вельмі мала народу. Гэта была тут перадавая лінія акопаў, і немцы выселілі ўсё насельніцтва. Народ патрохі варочаецца на родныя палеткі і кідаецца ў вочы, што пры набліжэньні транспарту ўсе стараюцца аддаліцца і іх паміма звычаю не цікавяць здарэньні на дарозе. Страшэнна горкі асад на душы ад бравуры пана "ротмістра". Нацешыўся ён уволю і моўчкі ехаў. Часамі, як бы прачынаўся, шпорыў нявіннага каня, пушчаў яго ў кар'ер на блізкі ўзгорак і там у напалеонаўскай рысоўцы прапушчаў спанявераны абоз міма сваіх вачэй і плёўся ззаду. Пры спатканьні кожны не хацеў спатыкацца поглядамі і адварочваліся. Колы затарахцелі па наваградзкіх бруках. Сьляды нядаўняе зяцяжное вайны зіялі на кожным кроку: калючы дрот, у хатах былі стайні. Усё было прытарнована да вымогаў вайны. Пасярод развалін і запусьценьня красаваліся прыгожа ўбраныя пляцы з дарожкамі, скамеечкамі, кветнікамі. Гэты кантраст яшчэ больш дзейнічаў, прыціскаючы на псыхіку, і было страшэнна сумна.
Па гораду стракацізна надпісаў. Былі рэдка дзе яшчэ расійскія, часта нямецкія і найбольш польскія. Народ быў страшэнна пануры і абыякавы па зьместу вуліцы. Нарасталі пытаньні, але яны не атрымлівалі ў самым сабе ніякіх адказаў. Сатаварышч маўчаў. Відаць, перажываў бачанае і таксама ў сваім расчараваньні шукаў тлумачэньняў. Канваір ішоў у марсаўскім выглядзе обак воза. Быў ён карыкатурны пры маленькім узросьце і вялізарных шпорах. Вазьніца-селянін за добрых паўдня не прагаварыў аніводнага слова. Пастоі былі мінутныя, і на хаду рваў траву і падкармліваў канька. Гэта была ў яго галоўная турбота падарожжа. Галаву калёны сартавалі і чуліся лязгі нейкіх глухіх удараў і крыкі пана камэнданта. Нас, цывільных, завезьлі на панадворак нейкага вельмі старыннага будынка і там была "Комэнда тэрэнув этаповых і пшыфронтовых" [198]. Мы стаялі на ганку і каля нас некалькі чалавек канваіраў. І тут кідалася ў вочы іх рысоўка. Камэнданта мы ня бачылі, але ў глыбі двара ішоў крык і хлопаньне. Мы ўяўлялі сабе зьмест, і душа разьдзіралася на кавалкі. Рэдкія праходні затрымліваліся. З вуліц была відаць глыбіна двара і што там рабілася. Гляне другі і з жахам адыходзіў. Праходні з польскімі арламі ўсьміхаліся і ішлі далей. Часамі пад самыя вароты падыходзілі дзеці і на нешта прыглядаліся, але шарахаліся назад і за імі з палкаю вылятаў нейкі "ўлан". Прышоў пасыльны, і нас увялі пад канвоем у канцылярыю. Неспадзявана нас спатыкае мой былы знаёмы з часоў вайны. Тады быў скромны ўрадавец тылавой арганізацыі "Саюз гарадоў" [199], сяньня па выглядзе іншы. Прывіталіся. Гутарыў па-польску. Аддаць трэба справядлівае: вельмі быў ветлівы і ўніклівы. Праз некалькі хвілін прыйшоў з паперкамі, пераказаў канваіру і нас прыняў у сваю канцылярыю. Нам старшы па яго атэстацыі агаласіў, што мы вольныя і будзем некалькі дзён у гатэлі, а для дальшае фармальнасьці адсылаць павінны ў другі аддзел штабу арміі [200] ў Лідзе. Распытаўся аб падзеях у Менску. Цікавілі яго пакінутыя знаёмыя. Быў ветлівы, але адчувалася нейкая нацягнутасьць. Майму сатаварышчу падарожжа ня верылі. Была пры паперах нейкая на яго дапіска. Мяне адклікалі і перадапрасілі. Я даў паручацельства. Мы ўжо на волі і закватэравалі ў гасьціньніцы, з абавязкам рэгістравацца рана і вечарам. Гэта было для нас зусім зразумелым. былі такія-сякія грошы, і мы дасталі цукру і булак і страшэнна многа елі. Сатаварышч маўчаў. Выйшлі, памыўшыся, на вуліцу. Страшэнны кантраст супраць пакінутага нядаўна і Менску, і Смаленску. Горад прыбраны і мноства ўсялякіх тавараў, і ў найбольшай пашане "царскія" і расейскія медзякі, за якія можна было дастаць усё.
Вуліца адразу гаварыла аб сваім зьмесьце і аб тым, што было па-за вуліцаю. Былі выразна пануючыя і падпарадкаваныя. Многа вайскоўцаў і безьліч розных паў-вайсковых, паўцывільных інстытуцый і арганізацый і абслуговываючага пэрсаналу. Адзяг быў на ўсіх з прэтэнзіямі на паказнасьць. Жанчыны кідаліся ў вочы вонкаваю нэрвоваю эксцэнтрычнасьцю. З касыно [201] нясьліся песьні і весялосьць, панаваў, відаць, дастатак. Усюды амэрыканскія прадукты і выразна з падзелам вылучна сваім. Народ быў незаўважаны, пастаўлены па-за правам. Прабівалася пачуцьцё абразы. Кінулася ў вочы манера размовы: гутарылі з намі прыпадковыя ў крамах. заўважылі ў нас нейкіх чужынцаў. Мы расказвалі аб бальшавіцкіх парадках. Відаць, нам не асабліва верылі. Карысталіся беларускаю і расейскаю моваю і даволі было прыйсьці ў краму незнаёмаму і па выглядзе на "пана", зараз жа гутарка перарывалася і заціхала, і гандляры ломаным да пелька і сьмешным падборам некага мала зразумелага жаргону абслугоўвалі сваіх кліентаў. Давалі нам зьядлівыя рэплікі сяляне і зварочвалі ўвагу, каб зазіраліся на "жоўтыя боты" [202]. Ня ўсё было нам зразумелым, але з кожным крокам па наваградзкіх бруках прыходзілася набіраць уражаньне, што пануючым курсам адразу пастаўлены акупацыйныя адносіны і поўнае выэлімінаваньне мясцовага жыхарства. Выплываў шляхоцкі падрост і кідаўся ў вочы сваімі нейкімі тэатральнымі манерамі. Рабіўся высілак застасаваць усё, каб быць адменнымі ад шэрасьці вуліцы. Мой сатаварышч што раз рабіўся больш маўчлівым. Пры назіраньні асабліва крыклівых праяваў рэдка падаваў рэпліку: "Нічога ня зробіш - вайна".
Прайшло некалькі дзён, і нас прылучылі да транспарту на допыт і афармленьне ў ІІ аддзел (разьведка) у Ліду. Вязьлі разьдзельнымі партыямі. Ехалі часткова на конях, часткова па чыгунцы. Усюды сьляды нядаўна незаціхшае вайны. Палі парасьлі бярэзьнікам, вёскі папалены і паварочаўшыя жылі ў абставінах страшэннага прымітывізму. Вось і Ліда. Добра захаваўшыйся горад. Шляхам звычайнасьці памясьцілі ў велізарны этаповы арышт разам з аддзеламі ўкраінскіх стральцоў, якія супраціўляліся польскаму наступу [203]. Асаблівых адносін і да нас, і да людзей не было. Дзе дзяваліся пабітыя з папярэдняга транспарту, ня ведалі. Дапыталі майго сатаварышча першым, і ён быў зараз жа звольнены і выехаў у Варшаву. Назаўтра і мяне звольнілі, з абавязкам пасяленьня ў Ваўкавыску як палонны, на вольным закватараваньні. Канвой пры адным канваіры дастарчыў мяне ў Ваўкавыск і перадаў вайсковаму камэнданту, а наступна ў паліцыю, і я быў вольны з абавязкам штодзень рэгістравацца на паліцыйным пасту.
Паўстала адразу пытаньне, як і з чаго жыць літаральна на вуліцы. Зварочваюся ў Магістрат. Там пуста. Справу павінен разгледзець пан бурмістар. Афіцыйна прапушчаюць праз сакратарыят. Паперадзе крочыць сакратар і па-вайсковаму выкладае аб прыходзе "палоннага". Сухі надзьмуты пан бурмістар. Зразу кароткая заўвага, што тут Польшча і абовязкам гаварыць па-польску. Акінула холадам. Працы няма і магістрат ня мае магчымасьці прыйсьці на спатканьне. Можа паслаць на выгрузку вугалю разам з савецкімі палоннымі, але павінен тады зрачыся з вольнага памяшканьня і задаволіцца харчамі палоннага. На тры дні маю памяшканьне з зарэквіраваных для войска. Час бяжыць - падышоў пад склад разгрузкі вугалю і там на мяне напаў жах: людзі абадраныя і вымучаныя. Страшэнная панявяраючая лаянка нейкіх узброеных жулікаў, гаворачых на нейкім дыялекце. Пры звароце толькі і чуць "чубарыкі".
Пачуцьцё крыўды і абразы не дазваляла мне браць працу з рук гэтых "паноў", хаця бы і вугаль, а калі вугаль, то не ў характары палоннага. Іду да парафіяльнага праваслаўнага сьвятара за радаю, дзе б можна было прыпыніцца і знайсьці магчымасьць існаваньня бяз гэтага самапрыніжэньня? Там, даведаўшыся, што я з Смаленскага астрогу, амаль не захацелі зусім гутарыць, і сьвятар, прыкінуўшыся страшэнна занятым, зчэз, а кароткую гутарку, не запрасіўшы сесьці, павёў ягоны сын-студэнт. Быў страшэнна сухі і няветлівы. Спраўдзіў дакумэнты і пасьля таго прапанаваў зьвярнуцца да аднаго свайго парафіяніна. Іду. Спаткаў даволі пажылага чалавека. Быў надзвычай ветлівы і словаахотлівы. Выслухаў просьбу і тут жа па пачаканьні папытаўся жонкі і нейкай маладой з дзіцем жанчыны - "хіба ж возьмем, не прападаць чалавеку на вуліцы". Я падзякаваў і мне паказалі, дзе я буду жыць. Далі памыцца, і гэтым часам было ўжо на стале ўбогае сьнеданьне. Прынялі, відаць, з пачуцьця шчырае гатовасьці памагчы. Я начую і мабілізую свае скромныя сродкі. Іх вельмі мала і аблічваю выдаткі мінімум. Я па-за пагрозаю бальшавіцкае тыраніі, але ў атмасфэры ўзаконенага абражаньня і панявераньня не мяне, а Народу. Мы гаспадары гэтае зямлі і павінны зносіць такі страшны зьдзек і ад адных, і ад другіх. Разгаварыліся з гаспадарамі. Відаць страшэнная бедната і недахоп нават хлеба. Ён эмэрыт - жандарскі вахмістр. Пры немцах атрымліваў "пэнсыён" па стаўцы расейскага ўраду. Палякі адмовілі і сяньня ня ведае, як жыць? Падае праект, як трэба жыць. Хіба залажыць агарод і на гэты раз купляць садавіну і прадаваць на вуліцы, але папярэджвае, што на вуліцы трэба нават і паміж сабой гутарыць па-польску, бо здараецца, што б'юць і гандаль забароняць. Прышлося пераканацца, што часова меў рацыю. Салдаты нападалі на барадатых і тупымі штыкамі рэзалі бароды. Змушалі насіць іх пакункі. Рэквіравалі на ўласную руку і ўсё гэта рабілася на вачах ахвіцэраў і адміністрацыі, і ніхто ня сіліцца ўлажыць гэтыя выбрыкі ў парадак. Адчуваецца нейкая паблажлівасьць да салдацкае самаволі. Па задзі жудасьць, перад вачыма нейкае пякучае і абразьлівае зацярушваньне вачэй і набіваньне гэтым жа ўсяго зьместу душы і помыслаў.
Наведываю праз цікавасьць касьцёл і царкву. Касьцельная амвона сталася палітычнаю трыбунаю, і ксяндзы не адрожніваюць у сваіх казанях спраў касьцёла, веры ад спраў дзяржавы. Касьцёл і дзяржава адно суцэльнае і адно другое ўспамагае і па-над гэтай супольнасьцю стаіць воля неба. Натоўп фанатызуецца. Па выхадзе з касьцёла моладзь трымае гуртаваньне каля ўсялякіх вайсковых мундураў, старэйшыя па цывільнаму трымаюцца аддзельна і гутараць па-беларуску. Царква поўна народу. Людзі моляцца і ўздыхаюць. Адчуваецца прыгнечанасьць і духовы цяжар. Сьвятар выступае з пропаведзямі і то вельмі шэрымі, і як ягоныя пропаведзі па дынаміцы адступаюць ад польскага каталіцкага ксяндза!
Горад цісьне мне на псыхіку. Цяжкія думы налягаюць на душу алавяным цягарам. Вуліца і зьмест рэчаіснасьці мяне гоняць за горад. Бражу адзін, пакінуты і не патрэбны. Як у адной, так і ў другой рэчаіснасьці знайсьці сабе мейсца не магу і жудасьць ахоплівае пры думцы, што і не найду. Барацьба. Усё гэта павінна быць зьнесена, і на гэта ёсьць лёгіка і патрэбна сіла, галоўным чынам сіла духа і зразуменьне неабходнасьці гэтае барацьбы.
Газэты падаюць весткі аб посьпехах польскага войска і што палякі ўжо ў Менску. Хачу выяжджаць дадому. Не дазваляюць. Просьбы мае становяцца ўсё што раз настойліва і ў канцы канцоў еду. Праходнае пасьведчаньне на руках з даручэньнем паведамленьня мясцовае камэндатуры ў Менску. Гэта больш для фармальнасьці. Дзякую за гасьціннасьць і саджуся на цягнік, хаця ў прахадным сказана "без абцяжаньня чыгуначнага транспарту". Да Баранавіч нармальнае курсаваньне цягнікоў. Далей прыпадкавае. Ноч каля Стоўпцаў. Хаатычная страляніна. Цягнік перад ушкоджаным мостам. Злажу і іду знаёмымі ад дзяцінства сьцежкамі. Вось і Нёман. У грудзях сьціскаецца. Што застану дома?
Дома ў кругу сям'і. За месяцы валочаньня ўздыхнуў поўнымі грудзямі. Польская адміністрацыя залажыла і ў нас свае падваліны і сіліцца абаперціся на насельніцтва. Кідаецца ў вочы падбор на лучнікаў [204] самы найгоршы і беспрынцыповы элемэнт з пасярод беларускага адсева. Каля новапаўсталых установаў круціцца некалькі п'яніц, дэвізам якіх можа быць чарка з хвастом селядца і ці гэта будуць даваць рукі з усходу, ці з захаду, мераецца ў чыіх руках будзе большы хвост селядца. Сумны аб'яў, але ён здабыў сабе права грамадзянства ня толькі ў нас, але гэта можна спаткаць многа дзе і па-за намі. Чалавек інтэлектуальнага зьместу польскаю адміністрацыяю зараз жа быў адсунуты і палічаны, як ворагі новага польскага правапарадку. Зноў выплыў і тут засьцянковы шляхціч і стаўся апорышчам прыбылае ўлады. У адносінах да праваслаўнага беларуса стаў вельмі актыўна варожы і ўсімі спосабамі карыстаўся з неагранічанае самаволі і дапякаў народу.
Рэгіструюся. Прыбыцьцё маё ведама новым уладам і мяне ў "камэндзе" разглядаюць з цікавасьцю. Сухія і даволі іранічныя выношу погляды ўзброеных шляхцічаў. Выходжу дадому паўнапраўным грамадзянінам. Ня маю абовязку рэгістравацца ў паліцыі. Пры выхадзе на вуліцу адчуваю, што новая ўлада мяне адціскае ад удзелу ў грамадзкім жыцьці і ім патрэбны такія, якіх я спаткаў на ганку "камэнды"; яны даюць сьведчаньні і складаюць характарыстыкі аб наведвальніках устаноў.
Уся касьцельная палітыка занурылася ў комжах [205] у справы адміністрацыі і ў часе парахункаў абок засьцянковага шляхціча ксёндз стаў найбольшым грамадзка-палітычным аўтарытэтам і выносіў свае прыгаворы. Зразумелая рэч, што ўсё настаўлена было на мернік інтарэсаў касьцёла і польскае дзяржавы, і ў гэтых пытаньнях права было перадусім на баку каталіка і прызнаючага сябе за паляка. Сумна і крыўдна адчуваў сябе на родным паселішчы. Многае пачало выплываць з нашае мінуўшчыны і пераконвала, што падзеі нашага дня пад новаю акупацыяю маюць пакравенства з выпадкамі 17 стагодзьдзя. Беларусь па замыслу палякаў - калёнія… [206]
[1] Byelorussian Statehood: Reader and Bibliography / Edited by V. Kipel and Z. Kipel. New York, 1988. P. 349; Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa, 1994. S. 430-431; Brzoza Cz. Sobolewski Jerzy // Polski Słownik Biograficzny. T. 39. Z. 163. S. 573-574; Ёрш С. Застаўся верны незалежніцкім ідэалам // Наша слова. 1995. 14 кастрычніка. № 41. С. 4; Ёрш С. Юры Сабалеўскі // Антысавецкія рухі ў Беларусі (1944-1956): Даведнік. Менск, 1999. С. 81; Беларускі нацыяналізм: Даведнік / Укл. П. Казак. Б. м., б. г. С. 32-33; Саўчанка Н. Сабалеўскі Юрый Аляксандравіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 6. Кн. 1. Мінск, 2001. С. 184; Чарнякевіч А. Постаці беларускага нацыянальнага руху ў Гродне 1909-1939 гг. (біяграфічны даведнік). Мінск, 2003. С. 205-206; Маракоў Л. Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. 1794-1991: Энцыклапедычны даведнік: У 3 т. Т. 3. Кн. 2. Лабадаеў-Яцына. Мінск, 2005. С. 257.
[2] Можна прыпусьціць, што выдаўцы гэтага календара адмыслова чакалі заканчэньня парлямэнцкіх выбараў (апошні этап якіх - выбары ў Сэнат, адбыўся 12 лістапада 1922 г.) і зарэзэрвавалі ў ім колькі старонак дзеля таго, каб зьмясьціць хоць бы кароткую інфармацыю пра ўпершыню ў гісторыі выбраных беларускіх паслоў. Больш жа, да канчатковага высьвятленьня сытуацыі, чакаць яны ўжо не маглі, бо мусілі пасьпець прапанаваць каляндар чытачам да пачатку новага году і тым самым забясьпечыць ягоную канкурэнтаздольнасьць у параўнаньні зь іншымі, у першую чаргу польскамоўнымі календарамі. Неяк інакш патлумачыць той факт, што прозьвішча Сабалеўскага разам зь іншымі ў рэшце рэшт так і засталося на старонках календара, цяжка.
[3] Беларускі календар на 1923 год. Вільня, 1922. С. 33.
[4] Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НА РБ). Ф. 242-п. Воп. 1. Спр. 14. А. 178.
[5] Яшчэ адзін // Беларускае слова (Саўт-Рывэр). 1958. Сакавік. № 1 (38). С. 1; Сабалеўскі Юры Александравіч // Бюлетэнь 14-га пленуму Беларускай Цэнтральнай Рады. Нью-Ёрк, 1959. С. 63-64.
[6] Жалобная хроніка // Беларус. 1958. 25 сакавіка. № 65. С. 7.
[7] Łatyszonek O. Białoruskie formacje wojskowe 1917-1923. Białystok, 1995.
[8] Рада Беларускай Народнай Рэспублікі: З успамінаў М. Краўцова // Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Мінска. У 4 кн. Кн. 2-я. Мінск, 2002. С. 375.
[9] Луцкевіч А. 25 марца 1918 году (З маіх успамінаў) // Луцкевіч А. Да гісторыі беларускага руху. Выбраныя творы / Укладанне, прадмова, каментарыі, анатаваны індэкс імёнаў А. Сідарэвіча. Мінск, 2003. С. 103.
[10] Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі. Т.1. Кн. 1. Вільня-Менск-Нью-Ёрк-Прага, 1998. С. 398.
[11] Тамсама. С. 425.
[12] Тамсама. С. 587, 590.
[13] Дзеля справядлівасьці трэба тут усё ж адзначыць, што ўвогуле не падымалася беларускімі нацыянальнымі дзеячамі і пытаньне пра лёс таксама вывезенага ў закладніцкім цягніку вядомага беларускага актора і рэжысэра Усевалада Фальскага, які ў пачатку 1919 г. зьяўляўся міністрам замежных спраў у першым урадзе БССР. Але магчыма, што гэта адбылося з-за актыўнага супрацоўніцтва перад гэтым апошняга з бальшавікамі, дзеля чаго беларусы, якія падтрымлівалі БНР, проста перасталі лічыць яго сваім чалавекам.
[14] НА РБ. Ф. 4. Воп. 21. Спр. 31. А. 3-60.
[15] Адну з магчымых прычынаў выстаўленьня на беларускіх сьпісах, хоць і не на першых пазыцыях, шэрагу мала каму вядомых асобаў выказаў вядомы беларускі камуністычны дзяяч, лідэр т. зв. "сэцэсіі" ў КПЗБ, а пасьля нефармальны супрацоўнік польскіх спэцслужбаў Міхал Гурын у 1927 г., даючы паказаньні перад судовым працэсам над лідэрамі Беларускай сялянска-работніцкай грамады: "Масква ў сваёй акцыі супраць Польшчы намагалася ўзяць у свае рукі беларускі і ўкраінскі нацыянальны рух, і з гэтай мэтай старалася выкарыстаць кожную магчымасьць як на мясцовым, так і на міжнародным узроўні. Наколькі мне вядома, ужо падчас выбараў у Сойм Масква, пасьлядоўна дзейнічаючы паводле згаданага пляну, афіцыйна субсыдуючы сьпіс № 5 (сьпіс Саюза пралетарыяту гарадоў і вёсак, фактычна камуністычны - А. П.) і добра разумеючы, што пяцёрка не здабудзе папулярнасьці, неафіцыйна, не праз камуністычныя элемэнты, а праз ворганы сваёй адміністрацыйнай улады і вельмі давераных асобаў ў пэўнай меры субсыдыявала некаторых уплывовых сяброў 16-кі. Гэта дало магчымасьць завязаньня кантакту як зь некаторымі беларусамі, так таксама і з украінцамі, якія пасьля былі выкарыстаныя ў сваіх мэтах" (НАРБ. Ф. 242-п. Воп. 1. Спр. 40. А. 198). Трэба адзначыць, што Гурын быў чалавекам даволі добра абазнаным у гэтых справах, бо ў 1922 г., жывучы ў Менску і зьяўляючыся галоўным рэдактарам газэты "Савецкая Беларусь", ён адначасова браў удзел у выпуску друкаваных выданьняў, прызначаных для нелегальнай перапраўкі ў Польшчу.
[16] Беларускі дзяржаўны архіў-музэй літаратуры і мастацтва (БДАМЛіМ). Ф. 3. Воп. 1. Спр. 210. А. 363.
[17] Тут варта згадаць пра падобнае абавязальніцтва, якое ў тыя самыя дні (7 лістапада) ў сваім лісьце да Антона Луцкевіча даў выбраны ў сэнатары ў Наваградзкім ваяводзтве Аляксей Назарэўскі, які, хоць і лічыўся аж да канца паўнамоцтваў польскага парлямэнту І скліканьня сябрам Беларускага пасольскага клюбу, на беларускі нацыянальны грунт фактычна так ніколі і ня стаў (праўда, актыўна беларускасьці і не супрацьстаяў): "Нахожу нужным подчиняться, разъяснять и защищать все постановления Центрального Белорусского К-та, охраняющего интересы нашего народа, считаться с постановлениями и резолюциями членов сеймового клуба белоруссов, и в случае последний признает мою деятельность для белоруссов вредной или не отвечающей их заданиям, то при вынесении мне недоверия сложу с себя данное мне белорусским народом звание сенатора" (БДАМЛіМ. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 210. А. 368). Падобную інфармацыю пацьвярджаў у сваёй справаздачы ад 29 лістапада 1922 г. і адзін з паліцэйскіх агентаў: "Назарэўскі (пасол у Сэнат) у Вільні на сходзе паслоў-беларусаў, выбраных са сьпісу № 16, даў пісьмовае абавязальніцтва, што ў выпадку, калі будзе заўважана, што п. Назарэўскі ня будзе ўлічваць палітыку паслоў "Беларускага клюбу", то Назарэўскі абавязуецца дабраахвотна заявіць аб адмове ад свайго мандату на карысьць свайго наступніка. Гэтае абавязальніцтва было публічна зачытана на сходзе ў Вільні" (Centralne Archiwum Wojskowe (CAW) w Rembertowie. Oddział II Sztabu Generalnego. Sygn. I.303.4.2664). У той жа самы час пакуль ня выяўлена аніводнага сьведчаньня, што падобныя пісьмовыя абавязальніцтвы браліся А. Луцкевічам таксама і з тых паслоў, у беларускасьці якіх ні ў кога сумневаў не ўзьнікала.
[18] Пад гэтым псэўданімам пісаў свае рапарты хтосьці зь беларускіх нацыянальных дзеячоў палянафільскай арыентацыі, якіy знаходзіліся ў ІІ аддзеле на платнай канфідэнцкай службе. Хутчэй за ўсё, гэта быў старшыня т. зв. Арганізацыі беларускіх беспартыйных актывістаў Яўген Міткевіч.
[19] CAW. Oddział II Sztabu Generalnego. Sygn. I.303.4.2683. Podteczka 5.
[20] Адзінец А. Паваенная эміграцыя: скрыжаваньні лёсаў: зборнік успамінаў. Мінск, 2007. С. 503.
[21] Беларускі календар на 1923 год. С. 32-33.
[22] Васіль Рагуля, Пасол на Сойм Рэчыпаспалітай Польскай // Сялянская ніва. 1926. 3 студня. № 1. С. 2
[23] Рагуля В. Успаміны. Менск, 1993. С. 24.
[24] Рудовіч С. Час выбару: Праблема самавызначэння Беларусі ў 1917 годзе. Мінск, 2001. С. 129.
[25] Сабалеўскі Ю. Мае ўспаміны аб сьв. памяці кс. В. Гадлеўскім // Незалежная Беларусь. 1953. Студзень. № 1 (7); Сабалеўскі Ю. Беларуская Сялянска-Работніцкая Грамада // Аб'еднаньне. 1962. № 4. С. 11-14; 1963. № 5. С. 11-14; 1964. № 6. С. 12-15; 1965. № 7. С. 8-14; 1966. № 8. С. С. 16-22; 1967. № 1. С. 14-16; 1968. № 2. С. 16-19; 1969. № 3. С. 8-11; 1970. № 4. С. 11-14; 1971. № 5. С. 6-10; 1972. № 6. С. 10-15; 1975. № 3. С. 14-18; 1976. № 4. С. 5-8; 1977. № 5. С. 7-11; 1978. № 6. С. 4-7; 1980. № 2. С. 7-9; 1981. № 3. С. 13-17.
[26] Малецкі Я. Пад знакам Пагоні: Успаміны. Таронта, 1976. С. 95.
[27] Якуб Колас (Канстанцін Міцкевіч) (1882-1956) - клясык беларускае літаратуры, актыўны ўдзельнік нацыянальнага руху.
[28] Вызыск (ад пол. wyzysk) - эксплюатацыя.
[29] Турцэвіч Арсен Восіпавіч (1848-пасьля 1915) - расейскі археограф і гісторык, супрацоўнік Віленскай археаграфічнай камісіі. Акрамя чыста навуковых прац, пісаў падручнікі па расейскай гісторыі для гімназіяў.
[30] Ілавайскі Дзьмітрый Іванавіч (1832-1920) - расейскі гісторык і публіцыст, выдаў сярод іншага пяцітамовую "Гісторыю Расеі". Аўтар школьных падручнікаў па расейскай і ўсеагульнай гісторыі.
[31] Белярмінаў Іван Іванавіч (1837-?) - расейскі пісьменьнік-педагог, аўтар падручнікаў па гісторыі для гімназіяў, рэальных вучэльняў і гарадзкіх вучэльняў.
[32] Узасадненьне (ад пол. uzasadnienie) - абгрунтаваньне.
[33] Маецца на ўвазе спроба адраджэньня уніі, зробленая ў Польшчы пры падтрымцы дзяржаўных уладаў у міжваенны пэрыяд (т. зв. "нэаунія").
[34] Адносьны (ад пол. odnośny) - адпаведны.
[35] Каліноўскі Кастусь (1838-1864) - беларускі грамадзкі і палітычны дзеяч, кіраваў паўстаньнем 1863-1864 гг. на тэрыторыі Беларусі і Літвы.
[36] "Мужыцкая праўда" - першая нелегальная газэта на беларускай мове, якая выдавалася Кастусём Каліноўскім у 1862-1863 гг. Усяго выйшла 7 нумароў.
[37] Апрабата (ад пол. aprobata) - згода.
[38] Парафіяновіч Вітаўт - адзін з паплечнікаў К. Каліноўскага, які, арыштаваны расейскімі жандарамі, 28 студзеня 1864 г. выдаў на допыце месцазнаходжаньне апошняга.
[39] "Земя Міньска" (пол. "Ziemia Mińska") - "Менская зямля".
[40] Домбаль (Dąbal) Томаш (1890-1938) - польскі і беларускі рэвалюцыйны дзеяч. З 1919 г. пасол сойму Польшчы. З 1923 у СССР, 1923-1928 гг. быў намесьнікам генэральнага сакратара Выканкаму Сялянскага Інтэрнацыяналу. Быў сябрам ЦК КП(б)Б. У 1932-1935 гг. віцэ-прэзыдэнт АН БССР.
[41] Тут маецца на ўвазе стварэньне ў 1932 г. на базе Койданаўскага раёну польскага нацыянальнага раёну ў БССР з адначасовым перайменаваньнем Койданава ў Дзяржынск. Праўда, гэты раён праіснаваў толькі да 1937 г., але гістарычная назва ягонаму былому цэнтру ня вернутая да гэтай пары.
[42] Падчас т. зв. Студзеньскага паўстаньня ў Польшчы, Беларусі і Літве папам рымскім быў Пій ІХ (1792-1878), які на самой справе запратэставаў супраць дзеяньняў расейскіх войскаў, скіраваных на задушэньне паўстаньня і заклікаў Каталіцкі касьцёл ва ўсім сьвеце маліцца з Польшчу.
[43] "Тэж поляк" (ад пол. też Polak) - таксама паляк.
[44] Дэвотка (ад пол. dewotka) - вельмі пабожная жанчына, часьцей за ўсё сталага ўзросту.
[45] Наляцеласьць (ад пол. naleciałość) - налёт.
[46] «Хождение в народ» - масавы рух маладых расейскіх нарадавольцаў у вёску, які рабіўся ў 1873-1874 гг. з мэтай прапаганды сацыялістычных ідэяў і арганізацыі сялянскіх паўстаньняў.
[47] Багушэвіч Францішак (1840-1900) - беларускі паэт, празаік, публіцыст.
[48] На сёньняшні дзень у беларускай навуцы пазыцыя адносна асабістага нацыянальнага ўсьведамленьня Францішка Багушэвіча неадназначная. Выказваюцца меркаваньні, што ягоная беларускамоўная творчасьць была прадыктавана больш імкненьнем супрацьстаяць магчымай русіфікацыі традыцыйна арыентаванага на Польшчу беларускага каталіцкага сялянства, чым уласным сьвядомым беларускім нацыянальным выбарам.
[49] Засада (ад пол. zasada) - аснова, прынцып.
[50] Удавадніваць (ад пол. udowadniać) - даказваць.
[51] Уласаў Аляксандар (1874-1941) - беларускі грамадзка-палітычны і культурна-асьветніцкі дзеяч, адзін са стваральнікаў і кіраўнікоў БСГ, рэдактар-выдавец газэты «Наша ніва». У міжваенны пэрыяд выбіраўся ў польскі сэнат, быў старшынём ТБШ.
[52] Браты Луцкевічы:
Луцкевіч Іван (1881-1919) - беларускі нацыянальны дзеяч, археоляг і этнограф. Адзін з заснавальнікаў і лідэраў беларускага руху, яго ідэолягаў.
Луцкевіч Антон (1884-1942) - беларускі нацыянальны дзеяч, адзін з галоўных ідэолягаў беларускага нацыянальнага адраджэньня.
[53] Станкевіч Адам (1891-1949) - беларускі грамадзка-палітычны, рэлігійны і культурны дзеяч, адзін з заснавальнікаў і лідэраў Беларускай хрысціянскай дэмакратыі.
[54] Смоліч Аркадзь (1891-1938) - беларускі грамадзка-палітычны дзеяч. Сябра БСГ з 1910 г., адзін з заснавальнікаў беларускага студэнцкага гуртка ў Нова-Александрыйскім інстытуце сельскай гаспадаркі і лесаводства ў Пулавах (Польшча). У 1917 - 1921 гг. актыўны ўдзельнік беларускага нацыянальнага і дзяржаўнага будаўніцтва. У 1922 г. пераехаў у БССР. Рэпрэсаваны.
[55] Ластоўскі Іван - маецца на ўвазе Ластоўскі Вацлаў (1883-1938) - беларускі грамадзка-палітычны і культурна-асьветніцкі дзеяч. Да 1917 г. - сябра БСГ, рэдакцыйны сакратар "Нашай нівы", у гады Першай сусьветнай вайны - рэдактар газэты "Гоман". У сьнежні 1919 - красавіку 1923 гг. узначальваў Кабінэт міністраў Народнай Рады БНР.
[56] Астроўскі Радаслаў (1887-1976) - беларускі грамадзка-палітычны дзеяч. Да беларускага руху далучыўся перад Першай сусьветнай вайной, у 1917 г. актыўна дзейнічаў на Случчыне, выказваўся за незалежнасьць Беларусі. Актыўны ўдзельнік Слуцкага паўстаньня. У 1924-1936 гг. дырэктар Віленскай беларускай гімназіі. Віцэ-старшыня Беларускай сялянска-работніцкай грамады ў 1925-1927 гг., дырэктар Беларускага каапэратыўнага банку. У 1928-1936 актыўны прапагандыст супрацоўніцтва заходнебеларускага нацыянальнага руху з польскімі санацыйнымі ўладамі. Пад час Другой сусьветнай вайны супрацоўнічаў з нямецкімі акупацыйнымі уладамі, у 1943 г. абраны прэзыдэнтам Беларускай цэнтральнай рады. Пасьля вайны жыў у Заходняй Нямеччыне, затым у ЗША.
[57] Ігнатоўскі Усевалад (1881-1931) - беларускі нацыянальны дзеяч, прадстаўнік левага крыла беларускага нацыянальнага руху. У 1920 г. заснаваў Беларускую камуністычную арганізацыю, браў удзел у аднаўленьні БССР у ліпені 1920 г. Пасьля займаў шмат адказных пасадаў у кіраўніцтве БССР, актыўна садзейнічаў правядзеньню палітыкі беларусізацыі, у 1926 - 1928 гг. старшыня (затым прэзыдэнт) Інбелкульту, у 1928 - 1931 гг. - прэзыдэнт Беларускай Акадэміі навук. Скончыў жыцьцё самагубствам.
[58] Янка Купала (сапр. Луцэвіч Іван) (1882-1942) - беларускі паэт, клясык беларускае літаратуры.
[59] Будзька Эдуард (1882-1958) - беларускі грамадзка-палітычны дзеяч, каапэратар. У 1918 г. заснаваў у сваім родным мястэчку Будславе беларускую гімназію, пасьля яе закрыцьця займаўся арганізацыяй беларускай каапэрацыі. Падчас Другой сусьветнай вайны настаўнічаў, пасьля - у эміграцыі.
[60] Лёсік Язэп (1883-1940) - беларускі грамадзка-палітычны і культурна-асьветніцкі дзеяч, мовазнаўца. Удзельнічаў у рэвалюцыйным руху, да 1917 г. быў у высылцы ў Сібіры. У 1917-1920 гг. браў удзел у абвяшчэньні і дзейнасьці структураў БНР. З 1921 г. - у БССР, дзе займаўся навуковай і асьветніцкай дзейнасьцю. Рэпрэсаваны.
[61] Лявіцкі Антон (пс. Ядвігін Ш.) (1869-1922) - беларускі пісьменьнік, адзін з пачынальнікаў новай беларускай прозы.
[62] Цётка-Бурбіс - маеца на ўвазе Пашкевіч Алаіза (Цётка) (1876-1916) - беларуская паэтка-рэвалюцыянэрка, актыўная ўдзельніца беларускага нацыянальнага руху. Ю.Сабалеўскі, аднак, пераблытаў яе прозьвішча па мужу: насамрэч яна была ня Бурбіс, а Кайрыс.
[63] Шыла Мікола (1888-1948) - беларускі грамадзка-палітычны дзеяч. У беларускім руху з «нашаніўскай» пары. У 1917 г. быў адным зь лідэраў Беларускай цэнтральнай вайсковай рады. Падчас польска-савецкай вайны 1920 г. удзельнічаў у антыпольскім падпольным руху. З 1921 г. у Вільні, уваходзіў у склад Віленскага БНК, рэдактар шэрагу віленскіх беларускіх газэтаў левага напрамку. Арыштоўваўся польскімі ўладамі. Пасля Другой сусьветнай вайны эміграваў, з канца 1944 г. жыў у Заходняй Нямеччыне.
[64] Кнігі Аркадзя Смоліча "Геаграфія Беларусі" і Ўсевалада Ігнатоўскага "Кароткі нарыс гісторыі Беларусі" ўпершыню выйшлі ў Вільні ў 1919 г.
[65] Калубовіч Аўген (1912-1987) - беларускі палітычны дзеяч і гісторык. Падчас Другой сусьветнай вайны быў сябрам Беларускай Рады Даверу, Беларускай Цэнтральнай Рады, узначальваў Беларускае Культурнае Згуртаваньне. На эміграцыі ўваходзіў у кіраўніцтва Беларускага Нацыянальнага Цэнтру, Рады БНР, стваральнік Беларускай Нацыянальна-Дэмакратычнай Партыі. Быў прэм'ер-міністрам БНР. Аўтар шматлікіх гістарычных даследаваньняў, успамінаў.
[66] Сівіца (Siwitza) Ёзаф - сілескі немец, які ў кастрычніку 1941 г. быў прызначаны кіраўніком Школьнага інспэктарату Генэральнага камісарыяту Беларусь. Добра ведаў польскую мову, а зь цягам часу нядрэнна вывучыў і беларускую. Акрамя працы ў Школьным інспэктараце, кіраваў таксама выданьнем школьных падручнікаў і літаратуры для моладзі.
[67] Квісьлінг (Quisling) Відкун (1887-1945) - нарвэскі палітык, арганізатар (1933) і лідэр фашысцкае партыі ў Нарвэгіі. У 1942-1945 г. быў прэм'ер-міністрам калябарацыянісцкага нарвэскага ўраду. Ягонае імя стала сымбалічным для ўсяго сьвету для вызначэньня супрацоўніцтва з гітлераўцамі пачас вайны.
[68] Маецца на ўвазе прэсавае выдавецтва Генэральнага камісарыяту ў Менску, асноўнай сфэрай дзейнасьці якога быў выпуск пэрыядычных выданьняў і плякатаў, а таксама арганізацыя радыёвяшчаньня. Кіраваў гэтым выдавецтвам Ё.Сівіца.
[69] Розэнбэрг (Rosenberg) Альфрэд (1893-1946) - нямецкі палітык, адзін з ідэолягаў нямецкага нацыянал-сацыялізму, з 1941 г. быў міністрам акупаваных вайсковых тэрыторыяў.
[70] Магчыма, маецца на ўвазе Менскі мэдычны інстытут, на адкрыцьцё якога ў 1943 г. даў дазвол А.Розэнбэрг.
[71] Паход у Парыж 1813 г. - маецца на ўвазе замежны паход расейскай арміі 1813-1814 гг., пасьля выгнаньня войскаў Напалеона з тэрыторыі Расеі. У Парыж расейскія войскі ўступілі, аднак, ня ў 1813 ,а ў сакавіку 1814 г.
[72] Аляксандар І (1777-1825) - расейскі імпэратар у 1801-1925 гг.
[73] Цар-Містык - акрэсьленьне імпэратара Аляксандра І, якое сёньня ўжываецца нават у некаторых науковых гістарычных творах. Аляксандар І атрымаў яго з-за свайго захапленьня, асабліва напрыканцы жыцьця, рознымі містычнымі ідэямі, у прыватнасьці масонствам.
[74] Старац Фёдар - гаворка ідзе пра старца Фёдара Кузьміча, які ў 1836 г. аб'явіўся ў Пермскай губэрні, быў сасланы ў Томскую губэрню і памёр там у 1864 г. Ён меў вонкавае падабенства з былым імпэратарам, быў добра адукаваны, выхаваны і хаваў сваё паходжаньне. Тоеснасьць ягонай асобы з асобай імпэратара Аляксандра І не даказаная. Увогуле падставы для чутак пра тое, што цар не памёр, а пайшоў у народ, давала ягоная нечаканая сьмерць далёка ад сталіцы, у Таганрогу, і пазьнейшае пахаваньне ў зачыненай труне.
[75] Талстой Леў Мікалаевіч (1828-1910) - расейскі пісьменьнік. Тут маецца на ўвазе ягоная няскончаная праца "Пасьмяротныя запіскі старца Фёдара Кузьміча, памерлага 20 студзеня 1864 году ў Сібіры, каля Томску на заімцы купца Хромава».
[76] Мікалай І (1796-1855) - расейскі імпэратар у 1825-1855 гг.
[77] Аляксандар ІІ (1818-1881) - расейскі імпэратар у 1855-1881 гг.
[78] Ларыс-Мелікаў Міхаіл Тарыэлавіч (1825-1888) - расейскі дзяржаўны дзеяч, паводле паходжаньня армянін. У 1880 г. быў старшынём Вярхоўнай распарадчай камісіі, у 1880-1881 гг. міністар унутраных спраў і шэф жандараў Расеі. У сваёй палітыцы спалучаў рэпрэсіі супраць рэвалюцыянэраў з саступкамі лібэралам.
[79] Маецца на ўвазе Грынявіцкі Ігнат (каля 1856-1881) - рэвалюцыянэр-нарадаволец беларускага паходжаньня, забойца імпэратара Аляксандра ІІ 1 сакавіка 1881 г.
[80] Аляксандар ІІІ (1845-1894) - расейскі імпэратар у 1881-1894 гг.
[81] Пабеданосцаў Канстанцін Пятровіч (1827-1907) - расейскі дзяржаўны дзеяч, у 1880-1905 гг. обэр-пракурор Сьвяцейшага Сыноду. Быў адной з сымбалічных фігураў у лягеры расейскіх кансэрватараў-дзяржаўнікаў.
[82] Сьвяцейшы Сынод зьяўляўся ад часоў Пятра І вышэйшым дзяржаўным ворганам царкоўна-адміністрацыйнай улады Расейскай імпэрыі, які замяняў сабой патрыярха ў галіне агульнацаркоўных функцыяў і зьнешніх зносінаў. Обэр-пракурор Сыноду быў сьвецкім чыноўнікам, які прызначаўся імпэратарам і з'яўляўся ягоным прадстаўніком у Сынодзе.
[83] Кавалік Сяргей Піліпавіч (1846-1926) - расейскі рэвалюцыянэр беларускага паходжаньня, удзельнік "хаджэньня ў народ", рэвалюцыйных гурткоў. Доўгі час правёў на катарзе.
[84] Маецца на ўвазе Шлісэльбурская крэпасьць на востраве пасярод Нявы недалёка ад Санкт-Пецярбургу, якая ў ХVIII - пачатку ХХ ст. была галоўнай палітычнай вязьніцай Расейскай імпэрыі.
[85] Мікалай ІІ (1868-1918) - расейскі імпэратар у 1894-1917 гг.
[86] Петрусевіч Казімер (1872-1949) - польска-расейскі адвакат, пэдагог, грамадзка-палітычны дзеяч. Нарадзіўся ў засьценку Душава Слуцкага павету (цяпер Капыльскі раён). Адзін з 9 удзельнікаў І зьезду РСДРП у Менску ў 1898 г. Абараняў беларускіх дзеячаў у многіх судовых працэсах.
[87] Маецца на ўвазе Расейская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя (РСДРП), створаная ў 1898 г. на зьезьдзе ў Менску.
[88] У міжваенны час Казімер Петрусевіч часта выступаў у якасьці адваката розных беларускіх дзеячоў падчас судовых працэсаў над імі. Найбольш вядомы падобны выпадак - ягоная абарона падсудных падчас т. зв. "працэсу 56-ці" над лідэрамі Беларускай сялянска-работніцкай грамады ў Вільні ў 1928 г. Ю.Сабалеўскаму быў добра вядомы гэты напрамак дзейнасьці Петрусевіча, бо менавіта ён ад кіраўніцтва Грамады займаўся арганізацыяй абароны розных асуджаных беларускіх дзеячаў і вёў адпаведныя перамовы з адвакатамі. Пасьля, у 1929 г., К.Петрусевіч быў адвакатам падчас суду над самім Сабалеўскім.
[89] Сталыпін Пётар Аркадзевіч (1862-1911) - расейскі дзяржаўны дзеяч, у 1906-1911 гг. прэм'ер-міністар і міністар унутраных спраў Расеі. Праводзіў шэраг сацыяльна-эканамічных рэформаў, у тым ліку і самую вядомую зь іх - аграрную.
[90] Бурбіс Алесь (1885-1922) - беларускі нацыянальны дзеяч, эканаміст, адзін з заснавальнікаў і лідэраў БСГ. У 1906 - 1909 гг. асуджаны за арганізацыю сялянскіх бунтаў і рабочых забастовак. У 1917 г. узначальваў Маскоўскую арганізацыю БСГ, у 1918 г. консул БНР у Маскве. Вітаў утварэньне БССР. У 1921 г. уступіў у камуністычную партыю.
[91] Умястоўскі Францішак (1882-1940) - беларускі культурны і грамадзка-палітычны дзеяч. Браў удзел у выданьні «Нашай долі» і «Нашай нівы». У 1919 - 1920 гг. удзельнічаў у працы Беларускай вайсковай камісіі, зь верасьня 1920 году зьяўляўся яе старшынёй. У 1920-х гг. прадстаўнік палянафільскага напрамку беларускага руху. У 1927-1928 старшыня Беларускай радыкальна-народнай партыі, рэдактар-выдавец газэты «Беларускі дзень». У 1928 годзе адыйшоў ад грамадзкай і культурна-асьветніцкай працы. Як афіцэр запасу мабілізаваны ў верасьні 1939 г. у польскае войска. Загінуў у Катыні.
[92] Магчыма, маецца на ўвазе настаўнік Якаў Бязьмен, які быў у 1908 г. асуджаны разам зь Якубам Коласам за нелегальнае правядзеньне настаўніцкага зьезду на 3 гады крэпасьці.
[93] Эсэры (сацыялісты-рэвалюцыянэры) - сябры палітычнай партыі, якая ўзьнікла ў Расеі ў канцы 1901 - пачатку 1902 гг. Ставілі за мэту экспрапрыяцыю капіталістычнай уласнасьці, рэарганізацыю вытворчасьці і ўсяго грамадзкага ладу на сацыялістычных прынцыпах. Лічылі галоўнай сілай рэвалюцыі сялянства, выступалі за сацыялізацыю зямлі.
[94] "Саюз Рускага Народу" («Союз Русского Народа») - масавая радыкальная нацыяналістычная і манархічная палітычная арганізацыя у Расеі ў 1905-1917 гг.
[95] «Саюз Міхаіла Архангела» («Русский народный союз имени Михаила Архангела») - расейская манархічная арганізацыя, якая дзейнічала з 1908 да 1917 гг. Яе лідэрам быў Уладзімер Пурышкевіч.
[96] Споўчыньнік (ад. пол. współczynnik) - чыньнік, фактар.
[97] Ю.Сабалеўскі відавочна мае на ўвазе ажыцьцяўленьне камуністычнага перавароту ў Чэхаславаччыне 25 лютага 1948 г. і пачатак савецка-югаслаўскага канфлікту вясной таго ж самага 1948 г.
[98] Кароткаўзрочныя (ад пол. krótkowzroczni) - блізарукія.
[99] Эмэрыт (ад пол. emeryt) - пэнсіянэр.
[100] Духонін Мікалай Мікалаевіч (1876 - 1917) - расейскі вайсковы дзеяч, генэрал-лейтэнант. З верасьня 1917 г. начальнік штабу вярхоўнага галоўнакамандуючага расейскага войска, у лістападзе в. а. галоўнакамандуючага. Падчас заняцьця Стаўкі галоўнакамандуючага ў Магілёве рэвалюцыйнымі войскамі забіты салдатамі. Пасьля гэтага ў простамоўі выраз "Штаб Духоніна" стаў сынонімам бальшавіцкага гвалту. Напрыклад, вядомы беларускі дзеяч Макар Краўцоў 20 верасьня 1919 г. пісаў у лісьце да Антона Луцкевіча, распавядаючы пра сваё жыцьцё пад бальшавіцкай уладай: "Мяне кожные 24 гадзіны магла схапіць "чрезвычайка", як нідзе не зарэестраванага ахвіцэра-"дэзэртыра" і паслаць "в штаб Духонина"" (гл.: Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі. Т. 1. Кн. 1. Вільня-Нью-Ёрк-Менск-Прага, 1998. С. 436).
[101] Пакаёвы (ад пол. pokojowy) - мірны.
[102] Чарнасоценцы - у Расеі ў 1905-1917 гг. сябры скрайне правых арганізацыяў, якія выступалі пад лёзунгамі манархізму, вялікадзяржаўнага шавінізму і антысэмітызму.
[103] Відаць, маецца на ўвазе Сьвята-Траецкі (Трайчанскі) манастыр у Слуцку.
[104] Відаць, Сабалеўскі мае тут на ўвазе дату 14 лістапада 1920 г., калі ў Слуцку распачаў працу Слуцкі павятовы зьезд, які пацьвердзіў вернасьць Акту 25 сакавіка. З гэтага моманту фактычна пачалося знакамітае Слуцкае паўстаньне.
[105] Кальпарцёр (ад пол. kolporter) - распаўсюднік.
[106] Шнэк Сьцяпан (1900-1952) - беларускі палітычны і вайсковы дзеяч, падчас Другой сусьветнай вайны начальнік Слуцкай службы парадку, кіраўнік БКА на Слуцкую акругу і прадстаўнік на яе прэзыдэнта БЦР. З 1944 г. - на эміграцыі, з 1950 г. жыў у Аўстраліі. Скончыў жыцьцё самагубствам.
[107] Хіхлуша Іван - настаўнік, які быў рэпрэсаваны савецкімі ўладамі. Падчас Другой сусьветнай вайны ўзначальваў Слуцкую акругу Беларускай народнай самапомачы, у 1944 быў прызначаны намесьнікам Беларускай цэнтральнай рады ў Слуцкай акрузе. Удзельнік ІІ Усебеларускага кангрэсу. Пасьля вайны жыў на эміграцыі, выкладаў у Беларускай гімназіі імя Янкі Купалы ў Заходняй Нямеччыне. Пасьля зьяўляўся сакратаром Беларускага Кангрэсавага Камітэту Амэрыкі.
[108] Кандыбовіч Сымон (1891-1972) - беларускі палітык і гісторык, ураджэнец вёскі Старыца на Случчыне (цяпер Капыльскі раён). З 1926 г. - сябра ЦК КП(б)Б, у 1931-1933 гг. - кіраўнік справаў СНК БССР, у 1935 г. - начальнік Наркамхарчпраму СССР пры СНК БССР. Падчас Другой сусьветнай вайны - сябра Цэнтралі Беларускай Народнай Самапомачы, Беларускай Цэнтральнай Рады. З 1944 г. - на эміграцыі, працаваў на Радыё "Свабода" і ў мюнхенскім Інстытуце вывучэньня СССР.
[109] (Сьцяпан Баторы) (Стэфан Баторый ) (1533-1586) - кароль польскі і вялікі князь літоўскі ў 1576-1586 гг.
[110] Іван IV Грозны (Жахлівы) (1530-1584) - расейскі цар у 1547-1584 (у 1533-1547 гг. вялікі князь «усяе Русі»).
[111] Галоўны штаб бальшавіцкай партыі ў пачатку 1917 г. знаходзіўся не ў Аўстрыі, а ў Швайцарыі, куды пасьля пачатку Першай сусьветнай вайны быў вымушаны перасяліцца Уладзімер Ленін. Перад гэтым у 1912-1914 гг. Ленін сапраўды жыў у мястэчку Паронін пад Кракавам (у той час гэтая тэрыторыя ўваходзіла ў склад Аўстра-Вугорскай імпэрыі).
[112] Керанскі Аляксандар Фёдаравіч (1881-1970) - расейскі палітычны дзеяч. У ліпені-кастрычніку 1917 г. міністар-старшыня Часовага ўраду Расеі.
[113] Берасьцейская мірная канфэрэнцыя афіцыйна пачалася толькі 9 (22) сьнежня 1917 г. і да канца сьнежня 1917 г. скончыўся толькі яе першы этап, да заканчэньня ж перамоваў было яшчэ далёка (мірная дамова была заключаная 3 сакавіка 1918 г.).
[114] Грудзень (ад пол. grudzień) - сьнежань.
[115] Мамонька Язэп (1889-1937) - беларускі грамадзка-палітычны дзеяч, адзін зь лідэраў партыі эсэраў.
[116] Хржанстоўскі (Chrząstowski) Станіслаў - у 1909-1917 г. менскі гарадзкі галава, з сакавіка - гарадзкі камісар, у сакавіку-ліпені 1917 г. старшыня Менскага Камітэту грамадзкай бясьпекі. Вызначаўся прадпрымальнасьцю, спрытам і актыўнасьцю.
[117] Вікжэль (Усерасейскі выканкам саюзу чыгуначнікаў) - цэнтральны прафсаюзны ворган супрацоўнікаў чыгункі, які існаваў са жніўня 1917 да студзеня 1918 г. Найбольш вядомы тым, што 29 кастрычніка 1917 г. запатрабаваў стварэньня замест Савету Народных Камісараў (СНК), які складалі адныя прадстаўнікі партыі бальшавікоў, "аднароднага сацыялістычнага ўраду" з прадстаўнікоў усіх "сацыялістычных партыяў". Гэта стала прычынай першага крызісу СНК.
[118] Марачэўскі (Moraczewski) Енджэй (1870-1944) - польскі палітык, адзін зь лідэраў Польскай сацыялістычнай партыі (ППС). У лістападзе 1918 - студзені 1919 г. быў прэм'ер-міністрам народна-сацыялістычнага ўраду Польшчы.
[119] Пілсудзкі (Piłsudski) Юзаф (1867-1935) - польскі палітык і дзяржаўны дзеяч, маршал. У 1919-1922 гг. Начальнік польскай дзяржавы, пасля адыйшоў ад палітычнай дзейнасці. У траўні 1926 г. ажыццявіў дзяржаўны пераварот, усталяваў у Польшчы аўтарытарны рэжым.
[120] Фрунзэ Міхаіл Васілевіч (1885-1925) - савецкі палітычны і вайсковы дзеяч. У 1917 г. быў у Менску, узначальваў мясцовую міліцыю, быў старшынём Савету сялянскіх дэпутатаў Менскай і Віленскай губэрняў, сябра камітэту Заходняга фронту.
[121] Мясьнікоў (Мясьнікян) Аляксандар Фёдаравіч (1886 - 1925) - савецкі партыйны i дзяржаўны дзеяч, у 1918 - 1919 гг. фактычны кіраўнік савецкіх уладных структураў на тэрыторыі Беларусі. Быў перакананым праціўнікам беларускае савецкае дзяржаўнасьці.
[122] Насамрэч ані такога самага, ані падобнага сказу ў тэкстах як Трэцяй, так і дзьвюх папярэдніх грамат не было.
[123] Ягайла (Уладзіслаў) (каля 1350-1434) - вялікі князь літоўскі ў 1377 - 1392 гг., кароль польскі ў 1386 - 1434 гг. У 1385 г. падпісаў у Крэве акт уніі Вялкага княства Літоўскага з Каралеўствам Польскім.
[124] Скірмунт Раман (1868-1939) - польска-беларускі дзеяч, пінскі памешчык. Сябра Дзяржаўнай думы 1-га склікання. З сакавіка па ліпень 1917 года старшыня Беларускага нацыянальнага камітэту. З красавіка 1918 г. сябра Рады БНР. У траўні 1918 г. пачаў фармаванне ўраду БНР, які ніколі так і не прыступіў да выкананьня абавязкаў.
[125] Варонка Язэп (1891-1952) - беларускі грамадзка-палітычны дзеяч, з 21 лютага па 23 ліпеня 1918 г. быў першым старшынём Народнага Сакратарыяту Беларусі, народным сакратаром замежных справаў. У 1923 г. выехаў у ЗША, арганізоўваў там беларускую нацыянальную працу.
[126] Буцька. Відаць, маецца на ўвазе Эдуард Будзька.
[127] Рагуля Васіль (1879-1955) - беларускі палітык і грамадзкі дзеяч, пэдагог. Да рэвалюцыі працаваў настаўнікам, зьяўляўся перакананым праціўнікам беларускага рху. У 1922 г. быў выбраны паслом у польскі сойм як беларускі кандыдат. Пасольскія абавязкі выконваў у 1922-1927 гг., у 1928-1930 гг. сэнатар. Сябра Беларускага пасольскага клюбу. Адзін зь лідэраў Беларускага сялянскага саюзу. Падчас Другой сусьветнай вайны быў бурмістрам Дзятлава, пасьля вайны - на эміграцыі.
[128] Рожанцаў - Маецца на ўвазе Ружанцоў Аляксандар (1893-1966) - беларускі нацыянальны дзеяч. У 1919 - 1920 гг. камандаваў беларускім батальёнам у літоўскім войску, у 1921 - 1924 гг. консул ураду БНР у Коўне. У час Другой сусьветнай вайны быў у Вільні, увахолўіў у мясцовы Беларускі нацыянальны камітэт. Пасьля вайны - на эміграцыі ў ЗША.
[129] Магчыма, маецца на ўвазе Бэкіш Янка - у 1919 г. сябра Беларускай Рады Віленшчыны і Гарадзеншчыны, сябра Рады БНР.
[130] Бонч-Асмалоўскі Анатоль Восіпавіч (1857-1930) - польска-беларускі грамадзка-палітычны і рэвалюцыйны дзеяч, у маладосьці прыхільнік народніцкай арганізацыі "Зямля і воля", затым быў у партыі эсэраў. У сьнежні 1917 г. быў дэлегатам Усебеларускага зьезду. У 1918 г. жыў у Менску і займаўся каапэрацыяй.
[131] Прыстар (Prystor) Аляксандар (1874-1941) - польскі палітык, сябра ППС, адзін з найбліжэйшых паплечнікаў Ю.Пілсудзкага. У 1917 г. працаваў у Галоўным камітэце Польскага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны, у якасьці паўнамоцнага прадстаўніка гэтага камітэту высланы ў Менск. Пасьля прыходу ў Менск немцаў працаваў у гарадзкой управе ў якасьці сакратара асьветнай камісіі. У 1920-х гг. неаднаразова займаў міністэрскія пасады, у 1931-1933 гг. - прэм'ер-міністар Польшчы.
[132] Балай Язэп (Іосіф) - беларускі царкоўны дзеяч. У гады Другой сусьветнай вайны быў протаіерэем, настаяцелем Кацярынаўскага сабору ў Менску. Браў удзел у працы Усебеларускага Праваслаўнага Сабору ў жніўні-верасьні 1942 г., на якой аформілася Беларуская Аўтакефальная Праваслаўная Царква, выступіў на ім з рэфэратам "Кананічныя асновы аўтакефаліі". Быў супраць абвяшчэньня аўтакефаліі, выказваючыся за захаваньне повязі з Маскоўскай патрыярхіяй. Удзельнік ІІ Усебеларускага кангрэсу.
[133] Сарты - ранейшая назва аселага сярэднеазіяцкага насельніцтва, цяперашніх узьбекаў.
[134] Так у арыгінале. Відаць, маецца на ўвазе перамога бальшавіцкага перавароту 25 кастрычніка 1917 г. у тагачаснай сталіцы Расеі - Петраградзе.
[135] Какошкін Фёдар Фёдаравіч (1871-1918) - расейскі юрыст і публіцыст, адзін зь лідэраў партыі кадэтаў. У 1917 г. кантралёр Часовага ўраду. Быў адным з аўтарам закону аб выбарах ва Ўстаноўчы сход. Забіты анархістамі.
[136] Бунд (Усеагульны габрэйскі рабочы саюз у Літве, Польшчы і Расеі) - найбуйнейшая габрэйская сацыялістычная партыя, заснаваная ў 1897 г.
[137] Гасла (ад пол. hasło) - лёзунг.
[138] Гаворка відавочна ідзе пра бел-чырвона белы беларускі штандар.
[139] "Пікель" (ад ням. Pickelhelm) - шырока пашыраны галаўны ўбор нямецкае арміі ў Першую сусьветную вайну.
[140] Польскі Цэнтральны Камітэт - відаць, маецца на ўвазе Польская рада Менскай зямлі (Rada Polska Ziemi Mińskiej) - польская грамадзка-палітычная арганізацыя, якая існавала ў 1917-1920 гг.
[141] Страж Обыватэльска (Грамадзянская варта) - відаць, маецца на ўвазе Менская самаабарона, якая была створаная ў кастрычніку 1918 г. "Таварыствам самадапамогі вайсковых палякаў былых карпусоў" і Польскай радай Менскай зямлі. Атрад Менскай самаабароны ў складзе 1929 чалавек пакінуў горад у сьнежні 1918 г. перад наступам бальшавікоў.
[142] Ортс-Камэндатура (мясцовая камэндатура) - вайскова-адміністрацыйны ворган на акупаваных нямецкімі войскамі тэрыторыях., задачамі якога былі падтрыманьне парадку, забесьпячэньне арміі і вырашэньне гаспадарчых праблемаў, рэгуляваньне пытаньняў жыцьця цывільнага насельніцтва, праца з ваеннапалоннымі і захады на задушэньне магчымага сабатажу і супраціву.
[143] Рак-Міхайлоўскі Сымон (1885-1938) - вядомы беларускі грамадзка-палітычны дзеяч, пэдагог. Ён сапраўды быў разам з А.Цьвікевічам і Я.Серадой накіраваны Выканкамам I Усебеларускага з'езду на Берасьцейскую мірную канфэрэнцыю, але беларуская дэлегацыя дапушчаная да ўдзелу ў канфэрэнцыі не была. Не было на гэтай канфэрэнцыі дэлегатаў і ад савецкай Беларусі, бо і сама беларуская савецкая дзяржаўнасьць яшчэ не існавала ў аніякай форме. Прадстаўнiкі Беларусi здолелі толькі атрымаць статус дарадцаў пры ўкраiнскай мiрнай дэлегацыi, якая брала ўдзел у перамовах афiцыйна.
[144] Частка тэксту ў арыгінале абрэзаная.
[145] Ленін (сапр. Ульянаў) Уладзімер Ільліч (1870 - 1924) - стваральнік і лідэр бальшавіцкай партыі, у 1917 - 1924 гг. - старшыня Савету народных камісараў РСФСР, пасьля СССР.
[146] Савіч Аляксандар Іванавіч - беларускі дзеяч, былы сэнатар. Быў удзельнікам Усебеларускага зьезду і сябрам ягонай Рады, вылучаным ад Заходняга фронту, старшыняваў на шэрагу паседжаньняў зьезду. Быў выбраны ў Прэзыдыюм зьезду ад т. зв. сацыялістычнага блёку і Беларускай аб'яднанай групы.
[147] Маецца на ўвазе перш за ўсё пункт 43 "Канвэнцыі аб законах і звычаях сухаземнай вайны", прынятай на міжнароднай канфэрэнцыі ў Гаазе 18 кастрычніка 1907 г.: які вызначаў наступнае: "З фактычным пераходам улады з рук законнага Ўраду да заняўшага тэрыторыю непрыяцеля апошні абавязаны зрабіць усе залежныя ад яго захады на тое, каб, наколькі магчыма, аднавіць і палегчыць грамадзкі парадак і грамадзкае жыцьцё, паважаючы дзейсныя ў краіне законы, калі для гэтага ня будзе непераадольных перашкодаў».
[148] Вільгельм ІІ Гогенцолерн (1859-1941) - германскі імпэратар у 1888-1918 гг. Тэлеграма, пра якую згадвае Ю.Сабалеўскі, была пасланая Вільгельму 25 красавіка 1918 г. і падпісаная, акрамя Язэпа Лёсіка, Іванам Серадой, Язэпам Варонкам, Раманам Скірмунтам, Антонам Аўсянікам, Паўлам Алексюком і Пятром Крачэўскім. Подпісу Антона Луцкевіча пад тэлеграмай не было.
[149] Пятлюра Сымон (1879-1926) - кіраўнік украінскага ўзброенага руху ў 1918 - 1920 гг. Зь лістапада 1918 г. галоўны атаман войскаў Украінскай Народнай Рэспублікі. Пасля разгрому сваіх войскаў у 1920 г. выехаў у Варшаву, пасля жыў у Францыі.
[150] Сымон Пятлюра сапраўды меў менскі эпізод у біяграфіі - у гады Першай сусьветнай вайны ён працаваў у "Саюзе земстваў і гарадоў", які аказваў дапамогу Заходняму фронту. Пятлюра быў намесьнікам упаўнаважанага гэтага Саюзу ў Менску і на гэтай пасадзе сустрэў Лютаўскую рэвалюцыю. Вясной 1917 г. ён стаў старшынём Украінскага вайсковага камітэту Заходняга фронту. Магчыма, што Ю.Сабалеўскі сустракаўся зь ім менавіта тады.
[151] Адмысловай дыпляматычнай пляцоўкі БНР у Парыжы ў той час не было: пасламі БНР у Парыжы Ю.Сабалеўскі відавочна палічыў прадстаўнікоў беларускай дэлегацыі на Вэрсальскай мірнай канфэрэнцыі. Консульства ў Канстантынопалі было адчынена ў 1921 г. Іванам Ермачэнкам і праіснавала зусім нядоўга, усяго толькі каля году. Місія БНР у Бэрліне праіснавала да афіцыйнага складаньня мандатаў урадам БНР ураду БССР у 1925 г. Акрамя таго, Сабалеўскі не згадаў пра іншыя беларускія дыпляматычныя і вайскова-дыпляматычныя місіі, консульствы і прадстаўніцтвы, якія больш ці менш працяглы час і з рознай эфэктыўнасьцю дзейнічалі ў розных краінах Эўропы: Літве, Латвіі, Эстоніі, Украіне, Баўгарыі, Чэхаславаччыне і інш.
[152] Насамрэч Р.Скірмунт афіцыйна ня быў міністрам замежных спраў БНР, ён толькі ўваходзіў у камісію Рады БНР па міжнародных справах. Аднак у замежнай палітыцы БНР ён сапраўды адыграў дастаткова значную ролю. Так, з 26 траўня па 26 чэрвеня 1918 г. Р.Скірмунт знаходзіўся ў Кіеве на чале надзвычайнай місіі БНР дзеля перамоваў з гетманам Скарападзкім. У лістападзе 1918 г. у складзе адмысловай дэлегацыі ён езьдзіў у Нямеччыну і Швайцарыю з мэтай дамагчыся міжнароднага прызнаньня незалежнасьці Беларусі.
[153] Заяц Леанард (1890-1935) - беларускі нацыянальны дзеяч. З лютага 1918 г. - у складзе Народнага Сакратарыяту БНР. Загадчык канцылярыі і дзяржаўны сакратар у Народнай Радзе БНР.
[154] Бароўскі Андрэй (1873-1945)) - беларускі палітычны і грамадзкі дзеяч. У 1919 г. быў сябрам Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянэраў і Беларускага нацыянальнага камітэту ў Вільні, актыўна ўдзельнічаў у разьвіцьці беларускіх сельскагаспадарчых і спажывецкіх каапэратываў на Віленшчыне. У красавіку 1920 г. накіроўваецца ў Бэрлін у якасьці гандлёвага экспэрта Надзвычайнай місіі БНР у Германіі, у 1921 - 1925 гг. - яе кіраўнік. Пасьля 1925 г. адышоў ад беларускіх палітычных спраў, але застаўся жыць у Бэрліне. Летам 1940 г. быў адным з ініцыятараў стварэньня і кіраўніком Беларускага камітэту самапомачы. Пасьля пачатку вайны Нямеччыны з СССР працаваў у беларускім аддзеле германскай прэс-службы "Вінэта-10".
[155] Аўсянік Антон (1888-1933?) - беларускі грамадзка-палітычны дзеяч. Сябра БСГ. У 1918 г. старшыня Беларускай рады ў Бабруйску, у 1918-1920 гг. сябра Рады БНР. Сябра шэрагу дэлегацыяў БНР на міжнародных перамовах. У 1919-1920 гг. намесьнік старшыні Беларускай вайсковай камісіі. У 1920-1921 гг. паўнамоцны прадстаўнік БНР у Літве. У 1922-1927 гг. пасол польскага сойму, да 1926 г. уваходзіў у Беларускі пасольскі клюб. Пасьля эміграваў у БССР.
[156] Антон Аўсянік на Вэрсальскай канфэрэнцыі ўвогуле не прысутнічаў, а Антон Луцкевіч узначальваў там беларускую дэлегацыю. Падчас свайго знаходжаньня ў Парыжы ён праводзіў шматлікія сустрэчы з сябрамі іншых дэлегацыяў, журналістамі і прадстаўнікамі дзелавых колаў з мэтай данесьці да іх інфармацыю пра існаваньне беларускага пытаньня. Улічваючы тагачасную міжнародную сытуацыю, гэта была адзіная справа, якою Луцкевіч рэальна мог тады ў Парыжы больш-менш пасьпяхова займацца.
[157] Чапскі (Гутэн-Чапскі) Юры (Ежы) (1861-1938) - польскі памешчык і грамадзкі дзеяч, сябра Менскага таварыства сельскай гаспадаркі, старшыня Менскага таварыства дабрачыннасьці. Валодаў маёнткамі ў Менскім і Ігуменскім паветах. Пасьля абвяшчэньня БНР кантактаваў з Народным сакратарыятам Беларусі, падчас Слуцкага збройнага чыну меў кантакты з кіраўніцтвам Бларускай Рады Случчыны.
[158] Навародак (ад пол. noworodek) - нованароджанае дзіця.
[159] Тэран (ад пол. teren) - тэрыторыя.
[160] Серада Янка (1879 - пасля 1943) - беларускі грамадзка-палітычны дзеяч. Старшыня І Усебеларускага зьезду ў сьнежні 1917 г. У 1918 г. - старшыня Рады БНР.
[161] Канстытуанта (ад фр. Constituant) - адна з назваў Устаноўчага сходу. Тут маецца на ўвазе Ўсерасейскі ўстаноўчы сход, які быў выбраны на дэмакратычных выбарах 25 лістапада 1917 г., а 5 студзеня 1918 г. сабраўся ў Петраградзе на сваё першае і апошняе паседжаньне, пасьля чаго быў разагнаны бальшавікамі.
[162] Фалькенгайм (Фалькенгайн) (Falkenhayn) Эрых фон (1861-1922) - нямецкі вайсковы і дзяржаўны дзеяч, з 1918 г. камандаваў 10-й нямецкай арміяй, якая дысьлякавалася на тэрыторыі Беларусі.
[163] Цальмэйстэр - нямецкі вышэйшы вайсковы чыноўнік ў чыне афіцэра, які загадвае у войску рахункаводствам і плацяжамі.
[164] ЧЭКА - агульнапрынятае скарачэньне ад Усерасейскай надзвычайнай (чрезвычайной) камісіі па барацьбе з контррэвалюцыяй і сабатажам - галоўнага рэпрэсіўнага воргану савецкай улады ў 1917-1919 гг.
[165] Іофэ Адольф Абрамавіч (1883-1927) - савецкі дзяржаўны і партыйны дзеяч, дыплямат. Уваходзіў у склад савецкай дэлегацыі пры заключэньні Берасьцейскага міру, у 1921 г. узначальваў савецкую дэлегацыю пры заключэньні Рыскай мірнай дамовы.
[166] Бош Яўгенія Багданаўна (Готлібаўна) (1879-1925) - актыўная ўдзельніца рэвалюцыйнага руху ў Расеі. Яе бацька быў нямецкім каляністам Херсонскай губэрні, а маці паходзіла з малдаўскіх дваран. Сяброўка РСДРП з 1901 г. З канца 1917 г. - старшыня Кіеўскага абласнога Савету РСДРП (б) і наркам унутраных спраў у савецкім урадзе Ўкраіны. У другой палове 1918 г. арганізоўвала барацьбу з эсэрамі ў Пензе і Астрахані. У Беларусі дзейнічала ў 1919 г., калі ўваходзіла ў Савет абароны Літоўска-Беларускай Рэспублікі. Усюды, дзе працавала, адзначалася нечуванай жорсткасьцю ў адносінах да "клясавых ворагаў".
[167] "Пікавая дама" - опэра расейскага кампазытара Пятра Чайкоўскага.
[168] Астроўскі Мікалай Аляксеевіч (1904-1936) - савецкі пісьменьнік. Падчас Грамадзянскай вайны быў паранены, ствараў свае творы, у тым ліку і раман "Як гартавалася сталь", будучы прыкаваным да ложка.
[169] Яркін Віктар Іванавіч (1889-1937) - савецкі партыйны і дзяржаўны дзеяч. З сакавіка 1918 г. быў старшынём Заходняй абласной ЧЭКА ў Смаленску. Са студзеня 1919 г. старшыня Надзвычайнай камісіі ССРБ. З сакавіка 1919 г. старшыня Менскага гарадзкога Савету рабочых і чырвонаармейскіх дэпутатаў. У траўні 1919 г. адкамандзіраваны на чэкісцкую працу ў Паволжа.
[170] Так у арыгінале.
[171] Архірэйскі Дом - будынак, які знаходзіўся ў Менску на месцы цяперашняга менскага Дома Афіцэраў і зьяўляўся рэзыдэнцыяй менскага архірэя (адсюль назва). Акрамя таго, да рэвалюцыі ў ім разьмяшчаліся Менская Духоўная кансысторыя, а з 1908 г. дзейнічаў царкоўна-археалягічны музэй. Падчас бальшавіцкай акупацыі Менску у 1917-1919 гг. у Архірэйскім доме разьмяшчалася мясцовая ЧЭКА.
[172] Шарош - рыхлы, губчаты лёд, які ўзьнікае з унутрыводнага лёду, што ўсплывае на паверхню вадаёму перад ледаставам. У дадзеным выпадку слова ўжытае ў значэньні "мароз пайшоў па скуры".
[173] Махно Нэстар Васілевіч (1889-1934) - украінскі палітычны дзеяч, адзін з кіраўнікоў анарха-сялянскага паўстанцкага руху ва Ўкраіне ў 1918-1921 гг.
[174] Шматкроп'е ў арыгінале.
[175] «Дзісь в ноцы" ( пол. "Dziś w nocy") - Сёньня ўначы (пол.).
[176] Магчыма, гаворка ідзе пра Юр'я Булгака - слуцкага абшарніка, польска-беларускага палітычнага і грамадзкага дзеяча, сябра Польскай рады Менскай зямлі, які ў 1917-1918 гг. падтрымліваў кантакты зь беларускім нацыянальным рухам.
[177] Менскі турэмны замак - маецца на ўвазе Пішчалаўскі замак - сёньняшняя турма на вуліцы Валадарскага.
[178] Таксама цяжка сказаць, як Мамоньку ўдалося гэтым разам выйсьці з турмы. Ва ўсялякім разе, у ліку асоб, узятых бальшавікамі ў заклад і вывезеных у Смаленск, яго пасьля не аказалася. У той жа самы час 19 верасьня, праз 11 дзён пасьля ўзяцьця Менску палякамі, Язэп Мамонька ўваходзіў у склад дэлегацыі Сэньёрэн-Канвэнту Рады БНР, якая вітала на адмысловым прыёме наведаўшага тымі днямі Менск Начальніка польскай дзяржавы Юзафа Пілсудзкага.
[179] Язэп Мамонька і сапраўды загінуў у савецкіх лягерах, але значна пазьней - 10 верасьня 1937 г. Перад гэтым ён яшчэ неаднаразова арыштоўваўся савецкімі і польскімі ўладамі, пасьпеў пачаргова папрацаваць у Коўне, Менску, зноў у Коўне, Празе, Вільні, Рызе. У верасьні 1928 г. прыехаў з Латвіі ў СССР, дзе адразу ж на першай чыгуначнай станцыі быў арыштаваны і больш на волю ня выйшаў.
[180] Палба (полба) - пшанічная каша.
[181] Юж ведзон (пол. już wiedzą) - ужо ведаюць.
[182] Плюсква (ад пол. pluskwa) - клоп.
[183] Фальскі Ўсевалад (1886 ці 1887 - ?) - беларускі нацыянальны дзеяч, актор, адзін з арганізатараў беларускага прафэсійнага тэатру. Старшыня Першага беларускага таварыства драмы і камэдыі. У першым урадзе ССРБ - міністар замежных спраў. У 1919 г. арыштаваны бальшавікамі, вывезены ў Смаленск. У верасьні 1921 г. арыштаваны паўторна, асуджаны да расстрэлу, потым замененага турэмным зьняволеньнем. Вызвалены ў 1923 г. З 1925 г. жыў у Кіеве. Далейшы лёс невядомы.
[184] Мукерман (Muckerman) Фрыдрых (1883-1946) - нямецкі каталіцкі сьвятар, тэоляг, публіцыст, пісьменьнік і грамадзкі дзеяч. Езуіт. У 1914-1919 гг. быў вайсковым капэлянам у нямецкай арміі і апынуўся на тэрыторыі Беларусі (Баранавічы, Слонім). У сьнежні 1918 г. быў у Вільні, не адступіў зь яе разам зь нямецкімі войскамі і працягваў душпастырскую працу. У лютым 1919 г. арыштаваны бальшавікамі і зьняволены ў Менску. Пасьля пачатку польскага наступу дэпартаваны ў Бабруйск, а затым у Смаленск. Дзякуючы намаганьням польскіх уладаў уключаны ў сьпіс асобаў, прызначаных да абмену з Польшчай, у лістападзе 1919 г. прыехаў у Польшчу, адкуль перабраўся ў Нямеччыну. Пасьля прыходы да ўлады Гітлера выказваўся супраць нацыстаў, мусіў эміграваць у Галяндыю, а затым у Францыю. Пасьля нямецкай акупацыі Францыі перасьледаваўся гестапа, нелегальна перабраўся ў Швайцарыю, дзе й памёр. Пакінуў успаміны «У бальшавіцкай няволі", якія выйшлі ў тым ліку і па-польску: Muckerman F., ks. W bolszewickiej niewoli. Wilno 1922.
[185] Вуяшэк (ад пол. wujaszek) - дзядзечка.
[186] Крэдэнс (ад пол. kredens) - буфэт.
[187] Малахавыя (Малахаўскія) Вароты - назва адной з праязных вежаў у старажытнай крэпаснай сьцяне Смаленску. Дарога празь яе вяла на Кіеў. Да сёньняшняга дня не захавалася.
[188] Вэрсальская канфэрэнцыя - праходзіла ў Парыжы з 18 студзеня 1919 г. па 21 студзеня 1920 г. На ёй вырашаліся пытаньні пасьляваеннага ўладкаваньня сьвету.
[189] Націраюць (ад пол. nacierają) - наступаюць.
[190] Зарваны (ад пол. zerwany) - сарваны (тут: з ланцуга).
[191] Менская дзяржаўная турма (пол.).
[192] Рышток - водасьцёкавы равок.
[193] Так у арыгінале.
[194] Выходзьце, калі ласка (пол.).
[195] Народная міліцыя (пол.).
[196] "Чубарыкі" ("Czubaryki") - польская простамоўная абразьлівая мянушка расейцаў.
[197] Трэцяга траўня палякі адзначаюць угодкі Канстытуцыі Рэчы Паспалітай, прынятай у 1791 г.
[198] Камэндатура этапных і прыфрантавых тэрыторый (пол.).
[199] Усерасейскі саюз гарадоў - грамадзкая арганізацыя, створаная ў жніўні 1914 г. для аказаньня дапамогі царскаму ўраду ў вядзеньні вайны. Дзейнічаў у кантакце з Усерасейскім земскім саюзам.
[200] Другі аддзел штабу арміі - у міжваенным польскім войску пры штабах рознага ўзроўню заўсёды былі Другія аддзелы, супрацоўнікі якіх займаліся справай выведкі.
[201] Касыно (ад пол. kasyno) - казіно.
[202] Жоўтыя боты насілі польскія жаўнеры.
[203] Маюцца на ўвазе ўдзельнікі ўкраінскіх вайсковых фармаваньняў, якія бралі ўдзел у баях супраць Польшчы падчас т. зв. польска-ўкраінскай вайны 1918-1919 гг. за валоданьне Ўсходняй Галіччынай.
[204] Так у арыгінале. Магчыма, маюцца на ўвазе "łącznicy" - сувязныя, кур'еры.
[205] Так у арыгінале. Увогуле комжа - гэта кароткае (да сярэдзіны сьцягна) сьвятарскае ўбраньне зь лёгкай белай тканіны.
[206] На гэтым тэкст успамінаў абрываецца.