Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Wilnia - 1928 h.
Wydawiectwa "BIELARUSKAJE KRYNICY"
Bieł. Druk. Im. Fr. Skaryny u Wilni Ludwisarskaja 1
UWAHA. Žadajučych hłybiej paznajomicca z hetym pytańniem adsyłajem da takich prac:
J. Łukaszewicz - Historja szkól w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskiem". І-IV, Poznań 1849-51.
K. Charłampowicz - Zapadno-ruskija Prawosławnyja Szkoły XVI i naczała XVII wieka". Kazań, 1898 h.
***
Chočučy hawaryć ab biełaruskaj mowie u škołach Biełarusi u minuuščynie, biarom XVI i XVII stalećci. Robimo tak zatym, što razwićcio skol u nas prypsdaje na hety čas.
Z pačatku chryścijanstwa pry cerkwach, kaściołach i manastyrach byli, prauda, škoły u našym krai, ci niešta da ich padobnaje, ale kulturnych śladou pa ich zastawalasia niamnoha. Sapraudnaja karyść ad hetych škol u formie kulturnych zdabytkau, widawočnaja tolki u XVI i XVII st.
Hety čas, heta - čas: wučonaha doktara Fr. Skaryny z Polačka i Ciapinskaha, pieraklaušych na bielaruskuju mowu światoje Pisańnie, čas Sym. Budnaha, pišučaha bielaruski katechizm, čas paustańnia bielaruska-litouskich zakonau u knižcy, pisanaj pabielarusku, a nazwanaj "Litouski Statut", čas raźwićcia drukarniau: u WiIni, Niaświzy, Zabludawie i inš., a tak ža čas, pakinuušy pa sabie celaje mnóstwa roznaha rodu bielaruskich knih i dakumentau. Slowam, čas XVI i XVII st. jość časam zalatym u rażwićci biełaruskaj kultury u našym krai.
Roznyja byli pryčyny takoha bujnaha raźwićcia našaj kultury u hetym časie u Biełarusi. Adnak hałounyja z ich - heta humanizm, dziaržaunaja samastojnaść, Mahdenburskaje prawa, relihijnyja swarki i inš. Humanizm, heta - kirunak u Europie ludzkoj dumki, damahajučajsia bolšaj pašany dla usiaho ludzkoha, ziemskaha suproć dumki siaredniawiečča, zwaračwajučaha uwahu blizu wyklučna na sprawy relihijnyja. Kirunak hety dastausia i u našy ziemli i prymusiu Fr. Skarynu i inš. tłumacyć światyja knihi z niezrazumiełaj užo carkouna-sławianskaj mowy na žywuju mowu biełaruskaha narodu.
Mahutnaj pryčynaj dzieła rażwićcia biełaruskaj kultury była dziaržaunaja samastojnaść. Prauda, u hety čas, Biełaruś i Litwa mieli adnaho supolnaha z Polščaj karała i hetym byli zaležnyja ad Polscy. Adnak zaleznaść heta była niaznačnaj. Kraj naš u hety čas mieu swajho wialikaha kniazia, swoj Sojm, swajo wojska, a u-wa usich ustanowach dziaržaunaj mowaj była naša mowa biełaruskaja.
Nia mała takza pamahała raźwićciu nasaj kultury, nasaj aświety u hety čas "Mahdenburskaje prawa", jakim kirawalisia našy miesty i nikatoryja miastecki i katoraje dawała mahcymaść biełaruskamu miaščanstwu arhanizawacca i raźwiwać swaju biełaruskuju kulturu.
Pamahli, nakaniec, raźwićciu biełaruskaj mowy i kultury tak-ža i relihijnyja swarki u Biełarusi. Spračajučysia miz saboj kataliki i prawasłaunyja, kataliki i protestanty, prawasłaunyja i unijaty, staralisia pradusim nawucyć swajej wiery syrokija narodnyja masy, a nawučyč-ža ich, jak wiedama, najlachčej u rodnaj mowie narodu. Woś-za henyja roznyja praciuniki pisali knihi ab swajej wiery pabiełarusku, tłumacyli Św. Pisańnie i takim čynam raźwiwali biełaruskuju mowu i kulturu.
Aświeta u Biełarusi i Litwie u aznačany čas była blizu wyklučna u rukách duchawienstwa. A dzieła taho, što u hety čas aprača wiery katalickaj i prawasłaiinaj u nas była wiera unijackaja i protestanskaja (kalwinskaja i socyjanskaja), dyk i skoły byli až hetulkich rodau. Ab hetakich i hawaryć tut budziem.
1. Biełaruskaja mowa ú školách katalickich
Wialikšaja caść Biełarusau spačatku u nas chryścijanstwa należyta da wiery chryścijanskaj uschodniaj: unijackaj abo prawasłaunaj, ale bielarusy byli takža i katalikami łacińskimi, choć špiarša było ich niamnoha. Pačatak katalickaj wiery u nas siarod litoucau i biełarusau rachujecca ad 1386 h., kali litwin Jahajła, staušysia karalom Polščy i wialikim kniaziem litouskim, prykazwau chryścić u Wialli našych prodkau cełymi natoupami. Wot-ža tady mnoha biełarusau, jak nia chryščanych, tak i prawasłaunych, prymała katalictwa, bo inakš dyk Jahajła nie dawau im prawou.
Katalickija skoły zasnowawalisia pry kaściołach i klaštarach. Da XVI st. u nas katalickija skoły wiadomy tolki u Wilni pry katedry i u Trokach.
U XV st. i u pačatku XVI u nas kaścioły byli duža redka, a štož hawaryć ab skołach!
Pasyreńnie adnak katalickich na Biełarusi škołau prypadaje na XVI st.
Woś cely rad mienšych i bolsych biełaruskich miestau, jakija mieli u hetym časie katalickija skoły: Hajewa, Barysauskaha paw. (1522 h.), Masty, Lidzkaha paw. (1534 h.), Traby, Ašmianskaha paw. (kala 1534 h.), Starzyn, Miensk. paw. (1587 h.), Ikaźń, (1599 h.), Zadarožža (1601) i Druja, Dzisnienskaha paw., Lachawičy (1652), Mahilou (1605), Lahojsk, Barysauskaha paw., Wialikaja Bierastawica, Juchnawičy, Horadnia, Zabłudawa u Horadzienščynie, Duniławicy i inš.
Ci hetych školách wučyli duža mała: cytać, pisać i malicca. Wučyli u ich pierawažna palaki studenty z Krakawa.
Ci užywalasia u hetych školách biełaruskaja mowa? Nia inakš.
Biełaruskaja mowa była uradawaj. Da 1569 h. palakou u Biełaruska-Litouskaj dziaržawie (Wialikaje Kniažstwa Litoúskaje) ličyli čužaziemcami; u Litoúskim Statucie (u zakonach našaha kraju) 1529 h. Polšč adnosna da nas nazwana čužoj. Adhetul wywad: u katalickich školách u nas nie mahli nia wučycca biełaruskaj mowy, mowy uradawaj.
U XVI st. blizu úsie wyšejšyja pasady u katalickim kaściele u nas byli zaniaty pierawažna praz biełarusau i litoucau. Ad pačatku istnawańnia u nas kaściola, až da XVII st. usich biskupau katalickich u Wilni było 18 caławiek, a z ich pieršy, treci i caćwierty - palaki, a rešta litoucy i bietarusy.
Tymčasam blizu wyklučna ad biskupau zaležyla škola; znaca, jany nie mahli nie zwaracwać uwahi na biełaruskuju mowu u školách.
U Kancy XVI st. Wilenskaja Kapitula (Biskupskaja Rada) spraciwilasia karalu i papiežu z pryčyny naznaceńnia na Wilenskaha biskupa palaka. Widać heta z aktau Kapituly. Z tych-ža aktau widać, što na Sojmie 1597 h. pasły našaha kraju (litoucy i biełarusy) baranili prawa mieć biskupam u Wilni čalawieka swajej narodnaści.
Da paławiny XVI st. i daúžej katalickaje duchawienstwa na bielaruska-litouskich ziemiach u uradawaj i prywatnaj pierapiscy karystalasia mowaj biełaruskaj.
Karaleuski prywilej 1567 h. dadzieny Wilenskaj Kapitule, napisany pabiełarusku.
Z hetych usich histaryčnych faktau, choć ubočna, śmieła možná sćwierdzić, što kali biełaruskaja mowa mięła u našym krai taki šyroki užytak, dyk jasna, što tak, ci inaks, ale treba było jaje wučycca uwa úsich skołach. Peunie, biełaruskaja mowa ú hetych skołach jak asobny pradmiet nia wykładałasia, ale usiož była mowaj, jakoj wučyciel i wučni u mnohich wypadkach karystalisia i takim čynamzausiody jaje umieli.
Aprača hetych dowadau pasrednych majem histaryčnyja fakty, patwiardžajučyja nasu dumku biespasredna. Tak naprykład Michałon Litwin u XVI st. napisau knihu "De moribus lithuanorum, tatarorum et moscvianum" (ab zwyčajach litoucau, tatarau, maskoucau), u jakoj miz inšym pisa, sto ii Litwie wučacca "ruskaj mowy". [1] Wyrazeńnie "Litwa" - palityčnaje; pad im razumiejucca ziemli i biełaruskija, uwachodziačyja u skład litouska-bielarukaj dziažawy. A kali słowa "Litwa" razumieć ścisła, to tak-za jasna, što biełaruskaj mowy wučylisia i u biełaruskich ziemiach, bo kali hetaj, jak kaža Litwin, wučylisia litoucy, dyk tym bolš wučylisia i biełarusy, jakija z litoucami stanawili adno haspadarstwa. Bo nia można dapuścić, kab u adnym i tym-ža haspadarstwie ú častcy jaho nie biełaruskaj wučylisia biełaruskaj mowy, a ú častcy biełaruskaj tej-ža mowy nia wučylisia.
Z usiaho hetaha bačym, što u skołach parachwijalnych katalickich u Biełarusi u XVI st. biełaruskaja mowa choć skromnaje, ale mięła miesca.
Aprača skoł katalickich u Biełarusi, zakładanych pry kaściołach i manastyroch, jakija można nazwać parachwijalnymi, byli skoły katalickija jezuickija.
Jezuity - heta zakońniki (manachi), jakich hałounaj metaj tady była baraćba z protestantami, a ú našym krai i z prawasłaujem. Jezuity u Biełaruś źjawilisia u druhoj pałowie XVI st. Da Wilni prybyli jezuity 1564 h. i załazyli tut Akademiju. Była heta skoła wyšejšaja. Paśla hetaha pajawilisia jany i u druhija miesty našaha kraju, dzie tak-ža pazakładali swaje Skoły. Jezuity byli u: Babrujsku, Bieraści, Dźwinsku, Horadni, Miensku, Mahilowie, Niašwiežy, Oršy, Nawahradku, Pińsku, Połacku, Słonimie, Słucku, Smalensku, Witebsku, Zodziškach.
U školách jezuickich klasau pryhatawaučych nia było. Prychodziačy u ich skoły pawinien byu užo pačatki nawukau wiedać. U hetych skołach mowaj asnaunoj była mowa łacinskaja. Pa łacinie třeba było wykładać nawuki, pa łacinie tak-ža musili i hawaryć miž saboj wučni. Adnak u peunym sensie była užywalnaj u Skołach jezuickich i mowa biełaruskaja. Lukašewič, historyk Skołau u Polščy i ú Litwie, ab hetym tak hawora: "U jezuickich školách mowy narodnaj i miascowych hutarak nie apuskali. Relihijnyja hymny, predstauleńni sceničnyja byli u rodnaj mowie, a u niekatorych kalehijach wučyli pa rusku." Słowam, u hetych Skołach, kab wučni lepš razumieli, možná było pradmiety wykładać pabiełarusku, pa jakomu ú nikatorych kalehijach wučyli sapraudy.
Druhi historyk skoł u našym krai Charłampowič, apirajučysia na starych dakumentach (Litterae annuae 1584 h.) twierdzić, što jezuity u 1584 h. u Połackaj Kalehii užo wučyli dziaciej "ruskim piśmienam", što znača - wučyli biełaruskaj mowy.
Z hetaha widać, što u Połackaj Kalehii, a takža i u druhich biełaruskaja mowa mięła naležnaje miesca.
I sapraudy, "Litterae annuae" XVI i pač. XVII st. haworać nam, što jezuity siarod biełaruskich masaú pa kaściołach i u pačatkawych skołach karystalisia nasaj mowaj. "Ruthenas litteras" (rutenskaj hramaty), haworycca tam, wučacca biełaruskija dzieci i prywykajuć da łacinstwa, što znača da katalictwa. A kab mahli jezuity i ichnyja haduncy wučyč biełarusau pabiełarusku, musili sami hetaj mowy raniej nawučycca. Nawučycca-ž jaje mahli tolki u swaich škołach i kalehijach.
Takim čynam nia tolki pa Skołach katalickich parachwijalnych, ale i ú kalehijach jezuickich u našyrn krai, jak u Polackaj, Smalenskaj, Niaswiežskaj i inš. wučyli biełaruskaj mowy, abo prynamsi jeju karystalisia, jak mowaj wykładowaj. [2]
II. Biełaruskaja mowa u školаch protestanskich
Na pačatku XVI st. u Niamieččynie pajawiłasia nowaja wiera - protestanskaja. Protestantami historyja nazwala ludziej, adarwaušychsia ad jednaści z Stalicaj Apostalskaj u Rymie i stwaryušych swaju wieru, značna roznuju ad katalickaj. Hetyja protestanty dzialilisia na ewanhielikau, kalwinau i socyjanaíí. Hety protestantyzm, paśla swajho paustańnia, chutka pajawiusia i u nas pradusim u formie kalwinizmu i socyjanstwa. Prychilniki hetych wieraú, žadajučy pawialicyć lik swoj i pasyrycca da narodnych masau, zakładali takža školy. Da hetych škol dziaciej pasyłali pradusim wialikija pany, arystakraty. Hetyjaž wialikija pany, mahnaty pradusim i padtrymliwali protestanskija dumki. Jany zakładali swaje školy, u jakich, žadajučy paciahnuć da siabie biełaruskija i litouskija masy, šyroka karystalisia biełaruskaj i litouskaj mowaj. Nowaja heta wiera u Biełarusi raźwiwałasia dawoli wiała. Jana bolš mielą pašyreňnie siarod palakou i litwinou. Adnak protestanty pakinuli pa sabie i u nas śled swajej pracy.
1562 h. kalwinist Symon Budny wydau u Niašwiežy bielaruski katechizm, jaki nazywaiisia "Katechisis To jest nauka starodawnaja chryścijanskaja ot świetoho pisma, dla prostych ludziej jazyka ruskaha, w pytańniach i otkaziech sobrana". Symon Budny byú wiadomy kalwiński dziejąc.
Nawahradzkija kalwinisty 1615 h. takža asnawali biełaruskija Skoły.
Kniaź Chr. Radziwiłł u Słuckuju himnaziju u hetym časie uwodzić pradmiet biełaruskaj mowy.
Najbolš pracy pałazyu dzieła pasyreńnia kalwinizmu u nas praz skoły wiadomy kniaź Mikałaj Radziwiłł (Čorny). Jon zasnawau himnaziju u Słucku i skoły u: Ńawahradku, w Niaświezy, Zasłaui, Oršy, Miensku, Swisłacy, Skłowi, Witebsku, Warnianach, Hłybokim, Smarhoniach.
U hetych skołach u Biełarusi, ahułam kažučy, mowa biełaruskaja mięła miejsca; adnak treba wiedać, što kalwinisty najbolš pracawali siarod polskich i spolščanych mahnatau, dyk bolš uwahi zwaročwali na mowu polskuju, jak biełaruskuju.
III. Biełaruskaja mowa ú škołách prawasłaúnych
Katalickija i kalwinskija skoły ti Biełarusi u XVI i pač. XVII st., jak užo było skazana, raźwiwalisia adny wyklučna siarod katalikou, heta znača siarod katalikou biełarusau i siarod prybyušych da nas palakou, a druhija wyklučna siarod arystakrataú rožnaj narodnaści. (Užo z hetaha jasna, što u hetych skołach biełaruskaja mowa brałasia pad uwahu niamnoha. Aprača uspomnienych duža ahulnych dowadau užywalnašci biełaruskaj mowy, susim wyraznaha ničoha u hetaj sprawie nia majem.
Susim inakš heta sprawa pradstaulajecca z školami u Biełarusi prawasłaunymi.
Prawasłaunyja školy pašyralisia siarod wyklučna biełarusaú, jak siarod biełarusaú panou, tak i siarod sialanskaha narodu.
Prawasłaunyja Skoły ú nas u úspomnieny čas, jak i školy katalickija, spiarša atkrywalisia wyklučna pry cerkwach i manastyroch. Užo pačynajučy ad XIV st. u Smalensku, Połacku, Miensku, Słucku, Wilni, Zabłudawie i inš. byli prawasłaunyja školy.
U hetych skołach wučyli čytač i pisać i malitwau jak pa carkouna-sławiansku, tak i pabiełarusku.
Lukašewič, ab jakim my užo uspaminali, woś što ab hetym piša: ..."Pa manastyroch i pry bolšych cerkwach uschodniaha abradu musili buć Skoły hetaha abradu, bo blizu praz usio panawańnie Jahiellonaú u uradawych cynnaściach na Litwie panawała mowa ruskaja"... (str. 349 I.) A što słowa "Litwa" aznačaje i Biełaruś, a słowa "ruski" adnosna da našaha kraju aznačaje biełaruski, ab hetym užo wiedajem.
Tut musimo prypomnić, što jak školy katalickija byli byccam dwuch rodau: kaścielnyja (parachwijalnyja) i jezuickija, tak i školy prawasłaunyja byli carkounyja (manastyrskija) i brackija.
Skoły brackija roznilisia ad carkoúnych (parachwijalnych). Skoły hetyja zakładali pradusim ludzi świeckija. Meta ich - abarona prawaslaunaj wiery i swajej biełaruskaj narodnaści.
Pačatak brackich škoł dasiahaje wieku XV, asabliwaje-ž ich raźwićcio prypadaje na w. XVI.
Najbolš wiadomyja brackija škoły ú Połacku, Pińsku, Miensku, Wilni, Witebsku, Mahilowie i inš.
U škołach prawasłaunych asabliwa ú brackich biełaruskaja mowa była šyroka używana.
Kab wykazać uzywalnaść biełaruskaj mowy u hetych škołach, špiarša musimo paklikacca na ahulny dowad, heta - časy panawańnia biełaruskaj kultury ú litouska-biełaruskaj dziaržawie u XIV - XVI st. U hety čas u Biełarusi hramatnaść była duža pašyrana. Biełaruskaja mowa była uradawaja. Z hetaha času cełyja tysiačy astalisia drukawanych i pisanych pabiełarusku dakumentau. Adhetul ahulny dokaż: kali ludzi umieli pisać pabiełarusku, dyk pawinny byli wučycca biełaruskaj mowy.
I sapraúdy, bačym heta z knih, drukawanych u toj čas. Tak naprykład dr. Fr. Skaryna swoj "Psałtyr" (1517 p.) praznačaje dla nawucańnia "hramacie dzieciem". Ciapinski, pierałazyúšy na biełaruskuju mowu Ewanhieliju, hawora, što zrabiu heta dzieła "nawucańnia prostych ludziej ruskaha jazyka.
Adnosiny da brackich škołaú jak prawaslaúnaj duchoúnaj ułady, tak i polskaj świeckaj susim wyraźna świedcać ab šyrokaj uzywalnaści u brackich školách biełaruskaj mowy.
Tak u 1588 h. patryarch Jeremijh, ućwiardzajučy brackuju Skołu ú Wilni, nazwau jaje škołaj: "jazyka hreckaha, łacinskaha i ruskaha".
1589 h. karol Zyhmunt III, pazwalajučy na brackuju školu u Wilni, hawora ab mowach "ruskaj, hreckaj" i inš.
Tojža karol takža dajeć u hetym časie dazwoł na drukawańnie biełaruskich knižak.
Wiedajem tak-ža, što ú škołach brackich wykładali niekulki mowau i što hetki byú paradak ich wykładańnia: sławianskaja, hreckaja, ruskaja (biełaruskuja).
Dajšoušyja z hetych časaú padručniki pisany pierawažna abo pasławiansku, abo pabiełarusku, abo tak-ža pasławiansku i hrecku.
U prawasłaúnych škołach, praúda, byla pierawaha hreckaj i sławianskaj mowaú, jak u katalickich škołach była pierawaha mowy łacinskaj i na't polskaj, ale u škołach brackich užo wyraźna i mocna staić mowa biełaruskaja, jak pradmiet. Wučyli ú hetych škołach našaj mowy praktyčna, hramatyki biełaruskaj mowy nia było.
Z hetaha úsiaho bačym, što ú škołach prawasłaunych u Biełarusi užywalnašč biełaruskaj mowy stajała kudu silniej i šyrej, jak u škołach katalickich. Stałasia tak nia tolki dzieła taho, Sto biełaruskaja mowa była mowaj Sudu i Adrninistracyj, bo hety dokaż tyčycca i łacinnikau (biełarusau katalikou i palakoú) choć słabiej, bo jany staranilisia ad biełaruskaści, išli za dumkaj uradawaj (centralnaj), zajmali tam pasady, dzie biełaruskaja mowa była niepatrebnaj (sud karonny), ale pradusim dzieła taho, kab zachawać swaju biełaruskaju narodnaść, jakaja pakrysie ú asobach asabliwa bielaruskich mahnatau znikała, dziakujučy polskim upływam, asabliwa paśla Lublinskaj UInii. Značerinie mowy carkouna-sławianskaj užo u hetym časie pamaleła duža, bo, razumiejecca, žywaja biełaruskaja mowa úžo paśpiela susim raźwicca i stać samabytnaj.
IV. Biełaruskaja mowa ú školách unijackich
Unija - heta spałuceńnie Prawasłaunaj Carkwy z Katalickim Kaściołam pad uładaj Apostalskaj Stalicy pry rożnych abradach. Ad pačatku Chryścijanstwa hadou tysiącu padziełu na katalikou i prawasłaunych nia było. Usie chryścijanie byli adnej wiery. Padzieł hety nastupiu 1054 h., kali patryarch Carahrodzki Focij adarwausia ad Apost. Stal. u Rymie. Paśla jaho było až niekulki sprobau spałuceńnia Kaścioła i Carkwy nanowa. Adnak mocnaha nia wychodziła ničoha. Urešcie 1596 h. u Bieraści Unija paustała úznoú, puściła dawoli mocnyia kareńni na biełaruskaj ziamli i pratrywała jakich hadou 240, bo až da 1839 h.
Jak asabliwy charaktar relihijnaj Unii ú nas, třeba adznacyć toje, sto jana ú peúnym sensie była biełaruskaj narodnaj wieraj; jana była najbols dastasawana da biełaruskaha duchu.
Heta susim zrazumieła. Samo katalictwa ú formie łacinskaj, asabliwaž katalictwa polskaje, dla biełaruskaj dusy čužoje. Tak-ža nie swajo dla biełaruskaj dušy hrecka-rasiejskaje prawasłaúje. Adcaści hetym i tlumačycca, što jak katalictwa ú nas u formie čužoj, polskaj, tak i prawasłaúje ú formie hrecka-sławianska-rasiejskaj da biełaruskaj narodnaj huščy nie dastawałasia. U časy, kali, twaryłasia Unija (1596 h.), Katalicki Kaścioł u nas zamiest być biełaruskim, stawaúsia polskim, a prawasłaynaja Cerkwa úžo zamiest biełaruskaj i hrecka-sławianskaj, schilałasia na darohu rasiejskuju.
Twarcy Unii bačyli dobra heny hrozny dla biełaruskaha narodu padzieł čužymi kulturami na dźwie praciúnyja čašci. Bačyli jany tak-ža, što prawadnikami hetaha padziełu byli kaściol polski i hrecka-sławianskaja cerkwa, musiačaja nieúzabawie prymać čužuju maskoúskuju formu.
Paústaúšaja Unija, možná skazać, instynktoúna zwiarnułasia da šyrokich bielaruskich masaú; jana, karystajučysia biełaruskaj mowaj, prycyniłasia da raźwićcia biełaruskaj kultury, da zachawannia biełaruskaj narodnaści i hetym była duža karysnaj dla biełaruskaha narodu.
Unijaty tak-ža zakładali swaje škoły, u jakich uzywalnaść biełaruskaj mowy była kudy bolšaj, jak u wyličanych raniej škołach.
Skoły hetyja pradusim wiali unijackija manachi bazyljanie. Bazyljanskija manachi byli ú Bieraźwiečy, Dzisięnskaha paw., u Barunach, Ašmianskaha paw., Zyrowicach, Słonimskaha paw., u Mścisłaúli i ú Wilni.
Unijaty jak u carkwie, tak i ú škole abyjścisia užo biaz mowy biełaruskaj nijak nie mahli dzieła swajho asabliwaha charaktaru.
U ich škołach pradusim była mowa biełaruskaja. Wučyli ú hetych škołach, jak i u inšych praktyčna, biez padručnikaú, darohaj hutarki i pisańnia.
Najchutčej, što ú škołach unijackich biełaruskaja mowa była úžo mowaj wykładowaj usich pradmietaú.
Wilenskaja Konhrehacyja 1636 h. uzakoniła biełaruskuju mowu ú cerkwie. Na XV sesii hetaj Konhrehacyi pastanawili, kab kazańni hawarylisia ú cerkwach pabiełarusku.
Wysokaja stupień užywalnašci biełaruskaj mowy ú škołach unijackich widać i z taho, što škoły ich u nas pierawažna zwaúsia "ruskija", što znača - biełaruskija.
Historyja dajeć nam u hetaj sprawie išče bolš cikawyja i wyraznyja dowady. Tak archimandryt Dubowič u Supraśli, Hrodzienskaj hub. zasnawau školy dla "ruščyzny".
Na Kobrynskim sabory pastanawili zasnawać duchoúnuju seminaryju ú Miensku, dzie pabiełarusku mieli wykładać jak świeckija, tak i bahasłouskija nawuki.
Jak bačym, sprawa Unii, a ż joj i biełaruskaa kultura raźwiwalisia duža dobra i nadziejna, adnak kaniec jaje ú nas byú duža sumny i na't škodný.
Jak wiedajem, relihijnaja Unija pačala ú nas pašyracca paśla Unii palityčnaj 1569 h. kali usiakaja samadzielnaść litoúcaú i bietarusoú kancałasia na karyść Polščy. Hod 1569 - heta kaniec nasaj samadzielnaści palityčnaj; za hetym-za hodam pryšou hod 1696 - jak kaniec samadzielnaści kulturnaj. U hetym hodzie byú wydań zakon, admianiajučy ú publičnym žyčci našaha kraju mowu biełaruskuju, a uwodziačy na jaje miejsca mowu polskuju.
Wotža polskaja tahočasnaja palityka nie dała Unii spoúnić swajho zadańnia. Polskaja palityka kaścioł łaciński zaúsiody uwažała za aružža dzieła palačennia ú nas biełarusaú j litoúcaú, dyk takimža aružžam zrabila ú kancy i Uniju. Meta hałoúnaja polskaj palityki była: biełarusaú z Unii pierawieści ú łacinstwa, adabrać rodny sławianski abrad, biełaruskuju mowu i ú kancy spolščyč. Takaja polskaja palityka ú našaha rasiejskaha tady susieda, užo dawoli kulturnaha, wyklikala zrazumiełuju zajzdraść, jakaja, miž inšym, takža pryčyniłasia da padziełu Polščy i da skasawańnia Unii 1839 h. na karyść rasiejskaha prawasłaúja. Polšč hubiła Uniju, jak mahła, a Rasieja jaje dakoncyła. Razam z Unijaj zamierła nasa narodnaść. Asiliii jaje našy silniejšyja susiedzi Palaki i Rasiejcy, dzielačysia nami.
Ad taho času uplyło mnoha wady ú mora, mnoha čaho ú nas źmianiłasia, a hołas bielaruski zahłušyli mowy čužyja... Ale da času. Zamior hołas biełaruskaj arystakratyi i miaščanstwa, ale nie zamior hołas i žyčcio našaha narodu.
Pryšli nowyja časy, časy romantyzmu, časy prabudžennia. Naród naš ažyú. Jon stworyć nowyja formy jak žyčcia relihijnaha, tak i ahulam zyćcia kulturnaha, a formy henyja nie razlučač užo jaho buduć, a spalucać.
Zautrasni dzień da narodu naležyč!...
K A N I E C
[1] Tady tak zwałasia mowa biełaruskaja. Rasieja i rasiej- skaja mowa u loj čas zwalisia: Maskowija, mowa maskoúskaja.
[2] U kalehijach Wilenskaj, Krožskaj padtrymliwałasia nawuka mowy Iitoúskaj.