Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Próba krótkiej prezentacji
Badania naukowe nad okresem międzywojennym w historiografii radzieckiej i współczesnej białoruskiej zajmują nader ważne miejsce. Jednak do dziś są to badania dość jednostronne i skupiające się prawie wyłącznie na strukturach, działaczach i dorobku kulturalnym Białorusinów w Drugiej Rzeczpospolitej. Jeżeli w okresie radzieckim praktycznie koncentrowano się na białoruskim ruchu komunistycznym (lub szerzej, lewicowym), zapominając o innych opcjach politycznych i światopoglądowych wśród elit społeczeństwa białoruskiego, to od lat 1990-tych obserwujemy stopniowe odejście od wcześniejszych tematów i struktur myślowych. Ukazują się rozprawy na temat prawicy białoruskiej, działalności katolickich księży-Białorusinów, oświaty, edukacji, działalności Kościoła prawosławnego czy ruchów protestanckich. Z grup narodowościowych najwyżej omawiane są Tatarzy i Żydzi, ostatnio także Rosjanie. Z wielu względów jest to sprawa oczywista, bo przedstawiciele rodzimej nauki pracują przede wszystkim nad własną spuścizną, jednak, jak nam się wydaje, bez uwzględnienia dorobku innych grup etnicznych nie uda się stworzyć w miarę obiektywnego obrazu przeszłości.
Polska społeczność, jej dorobek kulturalny, organizacyjny, gospodarczy na ziemiach północno-wschodnich Drugiej Rzeczpospolitej (obecnych zachodnich regionów Białorusi i wschodniej Litwy) są prawie nie zauważane we współczesnej historiografii białoruskiej. Jedynie na poziomie badań regionalnych ukazują się prace dotyczące działalności Józefa Jodkowskiego , Zofii Nałkowskiej, Jana Kochanowskiego czy Stanisława Żywny. Jednak w dużej mierze polska obecność jest kojarzona z systemem prawno-administracyjnym, policją, osadnikami, represjami czy z działaniami kościoła rzymsko-katolickiego. Taki jednostronny obraz panuje w syntezach historii Białorusi oraz - co wpływa na kształcenie przyszłego pokolenia - w podręcznikach historii dla szkół średnich. 1 Stronniczość, eksponowanie tylko jednej opcji (bardziej politycznej, niżeli naukowej), brak analizy porównawczej, mimo nielicznych wyjątków, są podstawowymi cechami prac dotyczących tematyki międzywojennej.
Bardziej obiektywne, szersze i wszechstronne badania dorobku wszystkich społeczności narodowych na tych terenach w okresie 1919-1939 przyczynią się do ukształtowania mniej jednostronnego wizerunku historii naszego kraju.
Polskie badania naukowe okresu międzywojennego są znane tylko nielicznej grupie specjalistów (np. etnografów czy antropologów). Zjawisko polskiej sowietologii, mimo wydanych na Białorusi rozpraw na temat sowietologii amerykańskiej i angielskiej 2, jest zupełnie nie znane.
W okresie międzywojennym Polska obok Niemiec, Francji i Wielkiej Brytanii stała się jednym z centrów badań nad Rosją Radziecką i ZSRR. Sytuacja geopolityczna kraju, pomiędzy Niemcami a Rosją wymagała ze względów strategicznych, dyplomatycznych, gospodarczych posiadania trwałego zespołu specjalistów oraz wiarygodnej informacji na temat najbliższych sąsiadów. Lata dwudzieste są okresem rozwoju instytucji badawczych w Warszawie, następne dziesięciolecie stało się okresem kształtowania centrum sowietologicznego w Wilnie.
Obok kilku instytucji w Warszawie (Instytut Wschodni, Instytut Naukowego Badania Komunizmu, Instytut Józefa Piłsudskiego, Ukraiński Instytut Naukowy), Łucku (Ukraiński Instytut Naukowy), Krzemieńcu (Wołyński Instytut Naukowy), które zajmowały się badaniami wschodnimi (przede wszystkim Rosją, Ukrainą i Zakaukaziem) wyraźnie dominował Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej w Wilnie. Instytucja ta miała wyraźny kierunek naukowo-dydaktyczny, dążąca do obiektywnego badania formacji politycznych oraz narodów regionu Międzymorza - od Bałtyku po morze Czarne. Przez długi czas dorobek ośrodka wileńskiego był nieznany nie tylko w krajach ościennych, ale także w samej Polsce.
Powstanie Instytutu wiąże się z odrodzeniem Uniwersytetu Wileńskiego w 1919 roku, a szczególnie z wydziałem Prawa i Nauk Społecznych, który był jednym z najmocniejszych w międzywojennej Polsce. Pracownicy tego wydziału oraz innych ośrodków akademickich w 1930 roku założyli Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej jako stowarzyszenie naukowe. W latach 1932-1933 w ramach Instytutu powstała prywatna wyższa Szkoła Nauk Politycznych, w której kształcono kadrę urzędniczą i wojskową państwa. "Ojcem" ośrodka wileńskiego był wybitny prawnik, specjalista w dziedzinie dawnego prawa polskiego i litewskiego prof. Stefan Ehrenkreutz. Wśród pracowników i założycieli trzeba wymienić Janusza Jędrzejewicza, Leona Wasilewskiego, Stanisława Arnolda, Iwo Jaworskiego, Jana Kucharzewskiego, Władysława Wielhorskiego, Jana Piłsudskiego, Cezarię Baudouin de Courtenay Ehrenkreutzową Jędrzejewiczową. Duży wpływ na kształtowanie intelektualne instytucji mieli Jan Kucharzewski - autor unikalnej w tamtych czasach syntezy dziejów Rosji "Od białego do czerwonego caratu" oraz filozof Marian Zdziechowski - autor "Widma przyszłości".
Przykładem struktury organizacyjnej dla założycieli instytutu wileńskiego byli niemieckie centra sowietologiczne w Królewcu i we Wrocławiu. 3 W obrębie instytutu działały poszczególne sekcje, wewnątrz których zorganizowano specjalistyczne referaty naukowe: gospodarki (kierował nim Stanisław Swianiewicz), polityczno-ustrojowy ZSRR (Wiktor Sukiennicki), "Balticoslavica" (prof. Erwin Koschmieder), bałtycki (Władysław Wielhorski), litewski (Janusz Ostrowski), mniejszościowy (Seweryn Wysłouch). Generalnie instytut wileński zajmował się studiami nad ZSRR, krajami bałtyckimi, zagadnieniem białoruskim. Problematyką ukraińska i zakaukaską badano w utworzonym w 1925 r. warszawskim Instytucie Wschodnim.
Od 1931 roku Instytut gromadził własną bibliotekę wydawnictw dotyczących Związku Radzieckiego (sporą liczbę pozycji prenumerowano za pośrednictwem polskiej ambasady bezpośrednio z Moskwy). Wyniki badań publikowano w "Roczniku" Instytutu, biuletynie międzynarodowym "Balticoslavica", innych wydawnictwach oraz sporządzano w postaci ekspertyz dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
Dorobek badawczy wileńskiego instytutu na polu sowietologii był dziełem dwóch wybitnych uczonych, wychowanków Uniwersytetu Stefana Batorego (USB) - Wiktora Sukiennickiego i Stanisława Swianiewicza. 4
Wiktor Sukiennicki (1901-1983) był prawnikiem-konstytucjonalistą, absolwentem USB i paryskiej Sorbony. Najważniejszym jego dziełem sowietologicznym jest obszerne studium pt. Ewolucja ustroju ZSRR w świetle oficjalnych publikacji władzy radzieckiej (t. I, 1938). Tekst nie zawierał żadnej retoryki antykomunistycznej, przedstawiając tylko analizę faktów. Drugi i trzeci tomy książki cenzura skonfiskowała, upatrując w niej propagandę komunistyczną. Celem badacza była analiza przeobrażeń systemu prawnego państwa radzieckiego w okresie 1917-1936. Określając ZSRR jako "monopartyjne państwo totalne", Sukiennicki wyznaczył podstawowe cechy systemów totalitarnych jeszcze przed podjęciem badań nad tym zagadnieniem w pracach myślicieli zachodnich. Według niego, w systemie tym wszystko jest tymczasowe, w tym porządek prawny i instytucje ustrojowe. 5 Obowiązujący system prawny służy urzeczywistnieniu rewolucji, ochronie jej zdobyczy. Ewolucja ustroju radzieckiego polegała, wg Sukiennickiego na odejściu od leninowskiego systemu rad na rzecz nieograniczonej władzy aparatu biurokratycznego. Autor nie usprawiedliwiał rządów totalitarnych, jednak nie chciał być zwykłym publicystą antykomunistycznym.
Stanisław Swianiewicz (1899-1997) był prawnikiem i historykiem idei, studiował na Uniwersytecie Moskiewskim i na USB. Krąg jego zainteresowań naukowych stanowiły koncepcje gospodarcze systemów totalitarnych oraz marksistowska teoria wyzysku. Książka Swianiewicza Lenin jako ekonomista (1930) ma podstawowe znaczenie w rozważaniach o polskiej sowietologii. 6 Opisując teorię Lenina, autor poddał drobiazgowej analizie źródła koncepcji rosyjskich bolszewików. Oprócz Marksa dużą rolę odegrała tradycja rosyjskiego kolektywizmu i tradycja rosyjskiej państwowości imperialno-despotycznej. W ujęciu Swianiewicza, Lenin pojmował naukę Marksa wręcz mistycznie, jako ekwiwalent zasad religii. 7 Jednak inna jest koncepcja państwa w rozumieniu Lenina i Marksa. Ono przed całkowitym zwycięstwem socjalizmu odegra ważną rolę: "pojęcia państwo i zorganizowany proletariat - to według Lenina, synonimy". 8 Marks nie okazywał jednak takiego przywiązania do roli państwa w przyszłym "raju komunistycznym". Swianiewicz także podkreślał wojskowy charakter rozbudowy przemysłowej Związku Radzieckiego oraz jej dynamikę i ekspansjonizm.
Witold Staniewicz (1888-1966) - rektor USB, kierownik sekcji gospodarczej instytutu, specjalizował się w gospodarki rolnej. Jego artykuł Kolektywizacja rolnictwa Rosji Sowieckiej (1934) stanowi próbę analizy społecznej tego zjawiska. 9 Według Staniewicza, kolektywizacja była wielkim eksperymentem społecznym, praktyczną próbą stworzenia nowego człowieka . W sensie ekonomicznym stan kryzysu rolnictwa może towarzyszyć bolszewikom permanentnie. 10
Franciszek Ancewicz (1905-1964) - emigrant z Litwy, po roku n1926 osiadły w Wilnie. Po ukończeniu studiów prawniczych na USB, w 1938 uzyskał doktorat na podstawie rozprawy Stalinowska koncepcja państwa na tle ewolucji ustrojowej Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich . 11 Ancewicz był wnikliwym obserwatorem polityki zagranicznej ZSRR w końcu lat 30-ch i w poczynaniach Stalina na arenie międzynarodowej dopatrywał się dość logicznej ewolucji w kierunku zbliżenia z Niemcami hitlerowskimi. Tą hipotezę wypowiadał Ancewicz jeszcze przed zawarciem paktu Ribbentrop-Mołotow. 12
Wśród badaczy problematyki narodowościowej w Drugiej Rzeczpospolitej ważne miejsce zajmuję dorobek naukowy prawnika i socjologa, urodzonego w powiecie kobryńskim Seweryna Wysłoucha (1900-1968). Uczony ten był jednym z nielicznych naukowców polskich zajmujących się problemem białoruskim, lekceważonym przez opinię publiczną w tamtym okresie. Wysłouch badał wpływy bolszewizmu w społeczeństwie białoruskim. W pracy pt. Rola komunistycznej partii Zachodniej Białorusi w ruchu narodowym Białorusinów w Polsce (1933) autor podejmuje problem skutecznego przeciwdziałania ideologii komunistycznej wśród narodowej inteligencji białoruskiej. Jego zdaniem ludność chłopska jest odporna na taką agitację, jednak żeby eliminować zagrożenia w postaci rewindykacji białoruskich należy udzielić Białorusinom autonomii kulturalnej oraz przeprowadzić na Kresach reformy, zmierzające ku ich modernizacji ekonomicznej. Rozważając sytuację Białorusinów między ZSRR a polską uczony stwierdzał, że "pokój ryski był dla Białorusinów katastrofą". Koncepcja ta wiązała się z ogólnym prometejskim nastawienie większości działaczy Instytutu oraz łączyła Wysłoucha z poglądami Jerzego Giedroycia, wówczas redaktora "Buntu młodych". 13 Oprócz wspomnianej rozprawy S. Wysłouch jest autorem innych badań: Białorusini na ziemi wileńskiej (1930), Ziemia oszmiańska na rubieży dwóch kultur (praca ta jest do dziś podstawowym źródłem wiedzy o Oszmiańszczyźnie, wydano ją w 1931 roku), Świadomość narodowa ludności prawosławnej zamieszkującej wschodnie i północno-wschodnie powiaty Wileńszczyzny (1939), Uwagi o przyczynach rozwoju Mohylewa w XVI i XVII wieku (1938). 14
Ważną postacią ośrodka wileńskiego był także filozof Bogumił Jasinowski (1883-1969). Jego rozważania zawarte w dziele pt. Wschodnie chrześcijaństwo a Rosja na tle rozbioru pierwiastków cywilizacyjnych Wschodu i Zachodu (1933) prowadziły do wniosku, że kulturę polityczną i mentalność narodu rosyjskiego cechuje swoisty maksymalizm w pojmowaniu polityki. Taka psychika zbiorowa Rosjan wywodzi się z religijności wschodnio-chrześcijańskiej i tradycji bizantyjskiej. 15
Ogólnymi założeniami badawczymi wileńskiego ośrodka sowietologicznego był obiektywizm, dokładna analiza zjawisk oraz wystrzeganie się jakiejkolwiek oceny politycznej opisywanych faktów. W atmosferze lat 30-ch przestrzeganie tych zasad było bardzo trudne. Instytut przez część polskiej opinii publicznej był postrzegany jako ośrodek "komunizujący", jednak dość wyważona polityka administracyjna jego władz oraz poparcie rządowe pozwoliły zachować strukturę i jej działalność.
Władze radzieckie jednoznacznie charakteryzowały Instytut i szkołę wyższą jako "wileńską wyższą szkołę szpiegowską", jednak mimo planowanej rozprawy sądowej w 1940 roku, sąd jednak nie odbył się.
Ważną częścią składową Instytutu była Szkoła Nauk Politycznych. W programie nauczania główne miejsce zajmowali wykłady z historii, prawa, gospodarki, zagadnień narodowościowych regionu. Oprócz ogólnych wiadomości skupiano uwagę na problematyce ZSRR, krajów bałtyckich (Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii), Białorusi i Ukrainy. Ciekawy element programu obowiązkowego dla słuchaczy szkoły stanowiła nauka dwóch języków regionalnych - słowiańskiego i niesłowiańskiego. Byli to lektoraty następujących języków: rosyjskiego, białoruskiego (do roku akademickiego 1938/1939), ukraińskiego, litewskiego, łotewskiego, tureckiego i niemieckiego. Lektorat języka białoruskiego prowadził Wincenty Hryszkiewicz, wykłady i ćwiczenia pt. Zagadnienie białoruskie jako sprawa międzynarodowa - Seweryn Wysłouch. 16
Po 17 września 1939 roku Instytut i Szkoła Nauk Politycznych nie wznowiły swojej działalności. Biblioteka im. Wróblewskich - siedziba Instytutu została rozgrabiona w 1939 i 1940 r. przez wojska sowieckie. W krótkim okresie przynależności Wilna do niepodległej Republiki Litewskiej rząd Japonii proponował ewakuację pracowników i zbiorów do Sztokholmu za pomocą japońskiej misji dyplomatycznej w Kownie. Stefan Ehrenkreutz pomysł ten odrzucił, uważając, że po wojnie Polska zachowa Wilno i Instytut wznowi swoją działalność.
Jako samodzielna placówka Instytut nie był reaktywowany po wojnie. W pewnym stopniu kontynuatorem tradycji wileńskich badań sowietoznawczych był londyński ośrodek "Reduta".
Los twórcy instytutu - rektora USB Stefana Ehrenkreutza - był tragiczny: on zmarł w więzieniu NKWD w Wilnie w 1945 roku z powodu tortur i wycięczenia. Stanisław Swianiewicz w ostatniej chwili uniknął śmierci w Katyniu. NKWD wykorzystało jego obszerną wiedzę na temat gospodarki Niemiec hitlerowskich. Po wojnie pracował na uniwersytetach kanadyjskich i amerykańskich, opublikował głośne wspomnienia W cieniu Katynia (1976). Wiktor Sukiennicki po wojnie pracował w Londynie i Stanford (Kalifornia) i kontynuował badania nad Związkiem Radzieckim. Witold Staniewicz po 1945 roku wrócił do Polski z Anglii i pracował na Uniwersytecie Poznańskim. Franciszek Ancewicz w czasie wojny pracował w administracji litewskiej na Żmudzi, w 1944 roku uciekł do Berlina, w 1948 roku osiadł w Kanadzie, gdzie usiłował działać w środowisku emigracji litewskiej. Seweryn Wysłouch po roku 1946 pracował na uniwersytecie Wrocławskim, należał do twórców wrocławskiego ośrodka prawniczego i zajmował się badaniem Ziem Zachodnich. Bogumił Jasinowski w 1940 roku wyjechał do Ameryki Południowej, wykładał na uniwersytetach w Buenos Aires i Santiago de Chile.
Dorobek naukowy i dydaktyczny Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej w Wilnie jest ważnym elementem w dziejach polskiej nauki okresu międzywojennego. Mimo krótkiego okresu działalności i skromnych możliwości materialnych placówka ta stała się centrum polskiej sowietologii.
1 Np. Сідарцоў У. Н. і інш. Гісторыя Беларусі 1917-1996. Вучэб. дапам. для 9 кл. - Мн., 1997; Гісторыя Беларусі: кан. XVIII ст.- 1999 г. - Мн., 2000.
2 Меньковский В. И. Власть и советское общество в 1930-е годы: англо-американская историография проблемы- Мн., 2001, Меньковский В. И. Англо-американская советология: история, современность, академические ресурсы. - Мн., 2000.
3 Kornat M. Polska szkoła sowietologiczna 1930-1939. - Kraków, 2003.- s. 38-39.
4 Ibidem. - s. 54.
5 Ibidem. - s. 63.
6 Ibidem. - s. 66.
7 Ibidem. - s. 68.
8 Swianiewicz S. Lenin jako ekonomista //Kornat M. Polska szkoła sowietologiczna 1930-1939. - Kraków, 2003. -s. 510.
9 Kornat M. Polska szkoła sowietologiczna 1930-1939. - Kraków, 2003. -s. 71.
10 Ibidem. - s. 72.
11 Ibidem. - s. 74.
12 Ibidem. - s. 76.
13 Ibidem. - s. 78-79.
14 Ibidem. - s. 574-575.
15 Ibidem. - s. 85.
16 Ibidem. - s. 603-604.