Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Badania struktury społecznej, wyznaniowej i etnicznej ludności na terenie obecnej Białorusi są ważnym elementem w odtworzeniu procesów budowania nowoczesnych narodów w regionie Europy Środkowo-Wschodniej w XIX wieku. Badania składu wyznaniowego są dość utrudnione w związku z niedokładnością danych statystycznych z tego okresu (niedoskonałość samego warsztatu pracy osób zajmujących się statystyką) oraz z powodów politycznych (przede wszystkim w związku z polityką władz rosyjskich na terenie tzw. "guberni zachodnich").
Przedmiotem naszego zainteresowania są dane statystyczne z guberni mińskiej z połowy lat 50 - początku lat 60. XIX wieku. Materiały te zawiera zespoły archiwalne mińskiego gubernialnego komitetu statystycznego, przechowywane obecnie w Narodowym archiwum historycznym Białorusi w Mińsku.
Gubernia mińska została utworzona w 1793 roku, od razu po drugim rozbiorze Rzeczypospolitej. W latach 1793-1796 gubernia stanowiła część mińskiego, iziasławskiego i bracławskiego generałgubernatorstwa. W latach 1795-1796 gubernia została przemianowana na namiestnictwo mińskie. Pierwotnie gubernia składała się z 13 powiatów: bobrujskiego, borysowskiego, wilejskiego, dawid-gródzkiego, dziśnieńskiego, dokszyckiego, ihumieńskiego, mozyrskiego, mińskiego, nieświeskiego, postawskiego, pińskiego oraz słuckiego. W listopadzie 1796 roku do guberni przyłączono powiat rzeczycki, a zlikwidowano powiaty dawid-gródzki, dokszycki, nieświeski, postawski. W grudniu 1842 roku z guberni grodzieńskiej przyłączono powiat nowogródzki, a do guberni wileńskiej przekazano powiaty wilejski i dziśnieński. W 1831 roku gubernia mińska stanowiła część białoruskiego generałgubernatorstwa, w latach 1834-1856 i 1862-1870 - wileńskiego generałgubernatorstwa. W 1845 roku ta jednostka administracyjna liczyła 9 powiatów, 9 miast (jedno miasto gubernialne i osiem miast powiatowych), dwa miasta nie powiatowe, 116 miasteczek, 2983 siół, 15121 wsi, 2162 zaścianki i okolice 1. W obecnych granicach administracyjnych gubernia Mińska zajmuję większą część obwodu mińskiego, zachodnią i centralną część obwodu homelskiego (Polesie Wschodnie), wschodnią część obwodu brzeskiego (Polesie Zachodnie), wschodnie rejony obwodu grodzieńskiego (Nowogródczyzna) oraz rejon Kamień-Koszyrski na terenie obecnej Ukrainy.
Posiadamy dane o strukturze religijnej ludności guberni z lat 1854, 1856, 1858, 1859, 1861, 1862. Z roku 1854 dysponujemy danymi z 4 powiatów i 6 miast, z roku 1856 - 6 powiatów i jednego miasta, 1858 - z 7 powiatów i 7 miast, 1859 - z tylko z powiatu Mińskiego, 1861 -2 powiatów i 3 miast, z roku 1862 - ze wszystkich 9 powiatów i z 11 miast guberni.
W mieście Mińsku, które liczyło 24 253 mieszkańców w roku 1854, większość stanowili wyznawcy judaizmu (w dokumentach określani wyłącznie jako Żydzi, mimo tego, że reszta ludności nie była określana pojęciem etnicznym, ale wyłącznie wyznaniowym) - 57,2 % (13 873 osoby). Pierwsze miejsce wśród ludności chrześcijańskiej zajmowali rzymscy katolicy - 30,5 % (7 411), na drugim miejscu - wyznawcy prawosławia - 9,6 % (2 347). Wierni kościoła ewangelicko-augsburgskiego (w źródle wyznania ewangelicko - luterańskiego) - 0,1 % (38), muzułmanie - szyici (w dokumentach магометане Алиевой) - 1,1 % (283) 2. Ostatnia grupa wzbudza pytanie: skąd na terenie Białorusi pojawili się wyznawcy tej odmiany islamu? Tradycyjnie Tatarzy-muzułmanie na terenie Wielkiego księstwa Litewskiego wyznawali i wyznają islam sunnicki. Prawdopodobnie osoby te pochodzą z terenów dzisiejszego Azerbejdżanu, bo w tym okresie w Imperium Rosyjskim głownie tam szyici stanowili większość. Dokładniejsze kwerendy archiwalne pozwolą ustalić rodzaj zajęcia tej ludności i ewentualnie jej pochodzenie.
W roku 1861 ludność Mińska wynosiła 26 760 mieszkańców, z nich 36, 1 % stanowili Żydzi (9 667 osób), 33 % katolicy (8 854), 26, 3 % prawosławni (7 048), 2,5 % muzułmanie (już bez podziału na sunnitów i szyitów, 691 osoba), 1,8 % protestanci (499) 3. Zastanawia tutaj znaczące zmniejszenie liczby osób wyznania mojżeszowego w porównaniu z 1854 rokiem. Można wyjaśnić to tym, że dokładnym liczeniem żydowskiego mieszczaństwa nie zajmowali się bezpośrednio urzędnicy, ale te dane przekazywali zwierzchnicy gminy wyznaniowej i nie zawsze pokrywały się one z rzeczywistością, poza tym wśród tej ludności często występowały epidemie chorób zakaźnych z powodu trudnych warunków mieszkalnych. Także można przypuszczać, że władze miejskie celowo zmniejszały ilość żydowskiej ludności w statystykach z powodów politycznych.
W roku 1862 ludność obecnej stolicy Białorusi liczyła 26 901 mieszkańców, z nich 36, 2 % stanowiła ludność żydowska (9 748), już 29, 1 % - prawosławna (7 829), 32, 6 % - katolicka (8 770), 1,8 % - muzułmańska (498), 1,6 % - protestancka (456) 4. Zwiększenie liczby ludności prawosławnej w ciągu niespełna roku o prawie 2 % i zmniejszenie ludności katolickiej o 0, 4 % świadczy o nagłym przybyciu do miasta większej liczby urzędników lub wojska z centrum imperium, lub też o celowych manipulacjach twórców tych statystyk. Jednakże ludność katolicka stanowiła większość wśród chrześcijan miasta w okresie 1854-1862. Pomijając kwestie sporne co do wyznaczenia narodowości, można z pewnym prawdopodobieństwem stwierdzić, że ludność ta w większości utożsamiała się z kulturą polską lub zachodnim kręgiem cywilizacyjnym. Z tą identyfikacją byli zgodni także XIX-eczni badacze rosyjscy.
Dane dotyczące struktury religijnej ludności powiatu Mińskiego są stosunkowo stabilne w ciągu tego okresu. Ludność powiatu stale wzrasta: w roku 1854 stanowiła 94 815, w 1862 - 103 813 mieszkańców 5. W 1854 roku większość ludności stanowili wyznawcy prawosławia - 59, 8 % (56 706), po nich idą katolicy - 30, 4 % (28 911), Żydzi - 9, 4 % (8 957), protestanci (wierni kościołów ewangelicko-augsburgskiego i ewangelicko-reformowanego) - 0, 1 % (127), staroobrzędowcy (w źródłach cały czas określani jako raskolnicy) - 0, 07 % (69) oraz muzułmanie - szyici - 0, 04 % (45) 6. W roku 1858 liczba ludności prawosławnej wzrosła do 63 % (62 761), katolicy stanowili 31, 1 % (31 033). Dane o ludności katolickiej pierwotnie były inne: 31 169 osób, liczba ta została przekreślona i wpisana inna, już skorygowana - 31 033. Żydzi stanowili 7 % (7 066), protestanci - 0, 1 % (138), staroobrzędowcy - 0, 04 % (49), muzułmanie - 0, 03 % (31) 7. Dane z roku 1859 są trochę inne, bo zmniejszają o 1 % ludność prawosławną, jak i katolicką. Prawosławni stanowią 62 % (62 627), katolicy - 30, 5 % (30 859), Żydzi - 6, 9 % (7 011), protestanci - 0, 1 % (125), staroobrzędowcy - 0, 04 % (47), muzułmanie - 0, 02 % (27) 8. Dane z roku 1861 są dość podobne do poprzednich, jednak nawet w tak małym odcinku czasu statystyka zmienia się, a w stosunku do niektórych grup wyznaniowych bardzo mocno. Na tym terenie zarejestrowano 104 140 mieszkańców, wśród nich prawosławni stanowili 62, 3 % (64 901), katolicy - 31, 1 % (32 414), Żydzi - 6, 6 % (6 928), protestanci - 0, 1 % (208), muzułmanie - 0, 04 % (42), staroobrzędowcy zaledwie 0, 006 % (7 osób) 9. Tutaj dane co do prawosławnych i katolików procentowo są zbliżone do roku 1858, zachowuję się tendencja do zmniejszenia liczby ludności żydowskiej, nieznacznie wzrosła liczba muzułmanów, mocno zmniejszyła się liczba staroobrzędowców. Spis z roku 1862, który prezentuję cały obraz religijny ludności Mińszczyzny nieznacznie różni się od materiałów z roku poprzedniego. Ogólna liczba mieszkańców wynosiła wtedy 103 813, prawosławnych - 61, 9 % (64 315), katolików - 31 % (31 200), Żydów - 4, 5 % (4 737), protestantów - 0, 2 % (210), muzułmanów - 0, 04 (44), staroobrzędowców - 0, 006 % (7) 10. Liczba katolików zmniejszyła się o 214 osób, Żydów - o 2,1 %, wielkość innych grup wyznaniowych praktycznie pozostała na poziomie z roku 1861.
W powiecie Mińskim większość ludności stanowili prawosławni (ponad 60 %), ludność katolicka stanowiła około 30 % (tereny na zachód i na północ od Mińska), inne grupy wyznaniowe liczyły mniej niż 10 %. Dane te wykazują znaczny odsetek ludności katolickiej na tym terenie.
Miasto Borysów w roku 1856 liczyło 5 240 mieszkańców, z nich większość stanowiła ludność żydowska - 62, 4 % (3 272), 24 , 2 % - prawosławna (1269), 13, 3 % - katolicka (699) 11. W roku 1862 skład ludności był bardziej zróżnicowany. Teraz prawosławni stanowili większość - 65 % (4 165), Żydzi - 40, 4 % (2 593), katolicy - 13, 7 % (880), staroobrzędowcy - 0, 7 % (49), także mieszkało 6 muzułmanów i 2 protestantów. Ogólna liczba mieszkańców wynosiła 6 405 12. Zastanawia spadek o 12 % liczby mieszkańców pochodzenia żydowskiego i szybki wzrost prawosławnych. Przyczyny tego mogą być podobne, jak i w przypadku ludności Mińska. Stabilna liczba katolików świadczy o braku zainteresowania fałszowaniem danych o małej liczebnie grupie wyznaniowej.
Drugim miastem w powiecie Borysowskim były Dokszyce. W roku 1858 liczba mieszkańców wynosiła 1364 osoby. Miasto to utraciło status powiatowego w 1796 r. wraz z likwidacją samego powiatu, jednak posiadało status miasta nie powiatowego ( заштатного города). Miasto było zamieszkiwane w większości przez ludność żydowską (63, 6 %, czyli 868 osób), na drugim miejscu - katolicką - 21, 3 % (291), na trzecim - prawosławną ( 15 % czyli 205) 13. Dane z roku 1861 są zupełnie inne: prawosławni stanowili 36 %, katolicy zaledwie 10, 2 %, Żydzi - 53, 7 % 14. Fałszywy charakter tej statystyki pokazują liczby z następnego, 1862 roku. Ogólna liczba mieszkańców - 1940, prawosławni 37, 3 % (725), katolicy - 24, 6 % (479), Żydzi - tylko 38 % 15. Próby zaniżania liczebności ludności katolickiej można zaobserwować mianowicie w latach 1858-1861, co częściowo wpływa na ogólny obraz "katolickiego stanu posiadania" w guberni w roku 1862.
Tabela *Skład wyznaniowy ludności powiatu borysowskiego w 1856, 1858, 1861 i 1862 r.
|
Wyznanie |
1856, % 16 |
1858, % 17 |
1861, % 18 |
1862, % 19 |
|
Prawosławni |
72, 8 |
68, 2 |
72, 8 |
75, 5 |
|
Staroobrzędowcy |
1, 3 |
1, 5 |
1, 4 |
0, 7 |
|
Rzymscy katolicy |
25, 6 |
24, 6 |
22, 5 |
20, 3 |
|
Protestanci |
0, 02 |
0, 02 |
0, 07 |
0, 3 |
|
Żydzi |
4, 2 |
4, 5 |
3 |
2, 8 |
|
Karaimowie |
- |
0, 3 |
- |
- |
|
Muzułmanie |
0, 03 |
0, 03 |
0, 02 |
0, 03 |
|
Razem |
100 |
100 |
100 |
100 |
Źródło: obliczenia autora na podstawie dokumentów НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 1. Арк. 30; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 4. Ч. 1. Арк. 5 адв -6; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 10. Ч. 3. Арк. 95 адв -96; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
W powiecie Borysowskim w ciągu 6 lat ilość ludności katolickiej zmniejszyła się o 5 %. Ludność prawosławna wzrosła o 2, 7 %, żydowska spadła o połowę. Widoczne jest zainteresowanie w zmniejszeniu ludności katolickiej na tym terenie i zwiększeniu, nawet minimalnym ilości prawosławnej.
Miasto Ihumeń (obecnie nazywa się Czerwień) liczyło w r. 1858 1877 mieszkańców, a w roku 1862 - 2045 20. Prawosławni stanowili w 1856 r. 44, 6 % (838), katolicy 20, 7 % (390), Żydzi - 34, 4 % (646), protestanci 0, 1 % (3) 21. podobnie wyglądała sytuacja w roku 1862: prawosławnych - 42, 8 % (877), katolików - 19, 2 % (394), Żydów - 22, 6 % (464), muzułmanów było 13 22.
Ludność powiatu Ihumeńskiego spadła: z 83 475 w 1856 r. do 76 377 ludzi w 1862 r.
Struktura religijna wyglądała następująco.
Tabela * Skład wyznaniowy ludności powiatu ihumieńskiego w 1856 i 1862 r.
|
Wyznanie |
1856, % 23 |
1862, % 24 |
|
Prawosławni |
68, 5 |
67, 6 |
|
Rzymscy katolicy |
23 |
23, 9 |
|
Protestanci |
0, 02 |
0, 01 |
|
Żydzi |
7, 1 |
7, 6 |
|
Muzułmanie 25 |
0, 5 |
0, 6 |
|
Razem |
100 |
100 |
Źródło: obliczenia autora na podstawie dokumentów НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 1. Арк. 44; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
Struktura ludności jest stabilna i pokazuję duży odsetek katolików w powiecie ihumeńskim.
O strukturze ludności Bobrujska posiadamy dane z 1862 roku. Większość stanowili Żydzi - 47 % (8 932), po nich idą prawosławni - 20, 3 % (3 856), katolicy - 13, 6 % (2 588), staroobrzędowcy - 2, 1 % (408), 7 protestantów i 1 muzułmanin 26.
W powiecie bobrujskim obserwujemy sytuację nieznacznego zmniejszenia prawosławnych i niedużego wzrostu liczby katolików.
Tabela * Skład wyznaniowy ludności powiatu bobrujskiego w 1856, 1862 i 1868 r.
|
Wyznanie |
1856, % 27 |
1868, % 28 |
1862, % 29 |
|
Prawosławni |
85, 3 |
81, 4 |
80 |
|
Staroobrzędowcy |
2, 2 |
2, 3 |
2 |
|
Rzymscy katolicy |
4, 1 |
5, 9 |
6, 4 |
|
Protestanci |
0, 02 |
0, 02 |
0, 02 |
|
Żydzi |
8, 2 |
10, 1 |
11, 4 |
|
Muzułmanie |
0, 01 |
0, 008 |
0, 008 |
|
Razem |
100 |
100 |
100 |
Źródło: obliczenia autora na podstawie dokumentów НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 1. Арк. 71; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 4. Ч. 1. Арк. 120 адв- 121; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
Bezwzględną większość ludności stanowili prawosławni (około 80 %). Liczba katolików zwiększyła się z 4, 1 % do 6, 4 %. Oprócz ludności prawosławnej katolickiej i protestanckiej stosunkowo spory odsetek (w porównaniu z innymi powiatami) stanowili staroobrzędowcy (w dokumentach określani jako раскольники разных сект).
Ciekawym przykładem zachowania stabilnej przewagi liczebnej ludności żydowskiej w mieście jest Słuck. Miasto to w 1854 roku liczyło 6 643 osoby, z czego 52, 2 % (3 472) stanowili Żydzi, 35, 4 % (2 356) - prawosławni, 10, 8 % (722) - katolicy, 1, 3 % (93) - protestanci 30. Dane z roku 1858 są dość sporne, podobnie jak dotyczące innych jednostek administracyjnych, jednak pokazują zwiększenie liczby katolików w mieście. W Słucku zarejestrowano 6 349 mieszkańców, z czego 28, 1 % (1 787) - prawosławnych,17, 3 % (1 103) - katolików, 1, 1 % (74) - protestantów, 53, 2 % (3380) - Żydów 31. W roku 1862 Słuck liczył 7743 mieszkańców, wśród nich 33, 8 % (2620) - prawosławnych, 9, 2 % (718) - katolików, 56, 3 % (4363) - Żydów oraz 5 muzułmanów 32. Znaczne rozbieżności dotyczące informacji z 1858 i 1862 utrudniają badania i podważają wiarygodność tych statystyk.
Nieśwież, podobnie jak i Dokszyce, utracił status powiatowy w 1796 roku i od tego czasu był pozabudżetowym miastem w powiecie Słuckim. W 1858 r. miasto liczyło zaledwie 3451 osób, z czego przytłaczającą większość stanowili Żydzi - 60, 1 % (2077), największą społeczność chrześcijańską stanowili katolicy - 24, 8 % (857), po nich prawosławni - 14, 9 % (517) oraz 6 protestantów 33. W 1861 r. doliczono się 5610 mieszkańców, z czego 43, 2 % (2425) Żydów, 36, 2 % (2036) - prawosławnych, 20, 1 % (1129) - katolików 34. Znów mamy nagły spadek liczby katolików i szybki wzrost ilości prawosławnych. Dane z następnego roku też się różnią: ogólna liczba mieszkańców wynosi 6 595, prawosławnych - 35, 7 % (2337), katolików - 26, 1 %(1710), Żydów - 38, 2 % (2498) 35. Tak nagłe zmiany w ciągu jednego roku pokazują znaczne trudności w realnym ustaleniu liczby mieszkańców miasta i ich składu religijnego.
W powiecie Słuckim w ciągu 6 lat zmniejszyła się społeczność prawosławna i nieznacznie wzrosła katolicka.
Tabela * Skład wyznaniowy ludności powiatu słuckiego w 1856 i 1862 r.
|
Wyznanie |
1856, % 36 |
1862, % 37 |
|
Prawosławni |
71, 4 |
68, 7 |
|
Rzymscy katolicy |
21, 7 |
25, 6 |
|
Protestanci |
0, 04 |
0, 1 |
|
Żydzi |
3, 3 |
5 |
|
Żydzi - chasydzi |
0, 8 |
- |
|
Muzułmanie |
- |
0, 4 |
|
Razem |
100 |
100 |
Źródło: obliczenia autora na podstawie dokumentów НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 1. Арк. 93; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
Ciekawostką w odniesieniu do danych z 1856 r. jest osobna rejestracja chasydów, czego nie spotykamy w innych badanych dokumentach, w których nie zaznaczono odrębności wśród ludności wyznania mojżeszowego.
W mieście Rzeczyca w 1854 r. zarejestrowano 4661 mieszkańców, wśród których 48, 2 % (2248) stanowili prawosławni, 43, 4 % (2024) - Żydzi, 7 % (330) - katolicy, 1, 2 % (58) - jednowierców (w dokumentach единоверцы), 1 osoba wyznania ewangelickiego 38. Cztery lata później doliczono się 4064 mieszkańców, z nich 42, 1 % (1713) -prawosławnych, 47, 1 % (1918) - Żydów, 9, 2 % (376) - katolików, 1, 3 % (56) - staroobrzędowców, 1 osoba wyznania ewangelickiego 39. W r. 1862 liczba mieszkańców Rzeczycy wynosiła 4509, z nich 56, 8 % - prawosławnych, 34, 7 % - Żydów, 7, 3 % - katolików, 0, 9 % - staroobrzędowców, 0, 02 % - protestantów 40. Zastanawia zbieżność danych dotyczących katolików w 1854 i 1862 oraz problematyczność wykorzystania danych z r. 1858.
Struktura wyznaniowa powiatu rzeczyckiego w omawianym okresie przedstawiała się następująco.
Tabela * Struktura wyznaniowa ludności powiatu rzeczyckiego w latach 1854, 1858 i 1862 r.
|
Wyznanie |
1854, % 41 |
1858, % 42 |
1862, % 43 |
|
Prawosławni |
90, 9 |
86, 9 |
86, 8 |
|
Rzymscy katolicy |
3, 5 |
6, 3 |
5, 9 |
|
Protestanci |
0, 009 |
0, 01 |
0, 04 |
|
Żydzi |
6, 2 |
6, 7 |
7, 2 |
|
Muzułmanie |
- |
- |
0, 003 |
|
Razem |
100 |
100 |
100 |
Źródło: obliczenia autora na podstawie dokumentów НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 2. Арк. 123; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 4. Ч. 2. Арк. 229 адв- 230; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
Szybciej rosną liczebnie ludność katolicka i żydowska, stabilnie większość zachowuje prawosławna. Jednak i tutaj są pewne pytania dotyczące wiarygodności danych z 1858 r.
Ciekawe są dane dotyczące struktury wyznaniowej mieszkańców jednego z większych miast Polesia - Pińska. W ciągu trzech lat rejestrowano zwiększenie ludności miasta: z 9 147 w 1854 r. do 11 384 osób w 1862 r 44. Pińsk przeżywał w tym czasie okres szybkiego rozwoju gospodarczego, związanego ze zwiększeniem roli portu rzecznego i przemysłu. W roku 1854 struktura ludności wyglądała następująco: Żydzi - 6 585 (71, 9%), prawosławni - 1 724 (18, 8 %), katolicy - 828 (9 %), ewangelicy - 10 (0, 1 %) 45. Cztery lata później, w roku 1858 liczby są już inne: Żydzi - 6 605 (60, 1 %), prawosławni - 2 464 (22, 4 %), katolicy - 1 901 (17, 3 %), 9 ewangelików i 1 muzułmanin 46. Wg informacji z roku 1862 mocno zmniejszyła się liczba ludności żydowskiej: zarejestrowano już 4 981 osobę (43, 7 %). Liczba katolików i prawosławnych jest praktycznie równa: prawosławnych - 2 253 (19, 7 %), katolików - 2 165 (19 %), w mieście mieszkało także 15 protestantów 47.
Skład wyznaniowy mieszkańców powiatu pińskiego w omawianym okresie jest stosunkowo stabilny: przytłaczającą większość stanowią prawosławni.
Tabela * Struktura wyznaniowa ludności powiatu pińskiego w latach 1854, 1858 i 1862.
|
Wyznanie |
1854, % 48 |
1858, % 49 |
1862, % 50 |
|
Prawosławni |
91, 4 |
86, 5 |
90, 2 |
|
Rzymscy katolicy |
5, 2 |
10, 7 |
9 |
|
Protestanci |
0, 007 |
Brak danych |
0, 007 |
|
Żydzi |
Brak danych |
2, 6 |
3, 9 |
|
Muzułmanie |
- |
0, 003 |
- |
|
Razem |
100 |
100 |
100 |
Źródło: obliczenia autora na podstawie dokumentów НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 2. Арк. 151; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 4. Ч. 3. Арк. 278 адв- 279; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
W ciągu tych lat liczba katolików w powiecie zwiększyła się prawie o połowę (z 5, 2 do 9 %), jednak znów powstaję pytanie o wiarygodność statystyk z roku 1858.
Przykładem szybkiego zmniejszenia liczby ludności żydowskiej i zwiększenia prawosławnej jest miasto Mozyrz. W roku 1854 mieszkało tam 3 116 osób, z nich większość stanowili Żydzi - 1 957 (62, 8 %), dalej prawosławni - 781 (25 %), katolicy - 372 (11, 9 %) oraz 6 ewangelików 51. W roku 1858 zarejestrowano 5 338 mieszkańców w Mozyrzu, z których 3 280 (61, 4 %) stanowili już prawosławni, 1 766 (33 %) - ludność żydowska, 177 (3, 3 %), oraz 15 protestantów 52. Drastycznie obniżono liczbę katolików: z 11, 9 do 3, 3 %! Już inne są dane z 1862 r. Ogólna liczba mieszczan - 4 336 osób, prawosławnych - 52, 1 % (2261), katolików - 9, 2 % (399), Żydów - 38, 1 % (1654), 14 staroobrzędowców, 4 protestantów i 4 muzułmanów 53. Te dane są już bardziej wiarygodne w porównaniu z 1858 rokiem, ale wręcz zadziwiający jest nagły przyrost ludności prawosławnej z 25 do 52, 1 % w ciągu niespełna 8 lat.
Powiat mozyrski jest jednym z trzech powiatów poleskich z charakterystyczną stabilnością struktury religijnej mieszkańców. Jak w powiatach rzeczyckim i pińskim większość ludności stanowili prawosławni.
Tabela * Struktura wyznaniowa ludności powiatu mozyrskiego w latach 1854, 1856, 1858 i 1861.
|
Wyznanie |
1854, % 54 |
1856, % 55 |
1858, % 56 |
1862, % 57 |
|
Prawosławni |
89, 3 |
89, 9 |
87, 2 |
87, 3 |
|
Rzymscy katolicy |
4, 7 |
4, 4 |
4, 4 |
6, 2 |
|
Protestanci |
0, 006 |
0, 006 |
0, 004 |
0, 1 |
|
Żydzi |
5, 8 |
5, 6 |
8, 4 |
6, 1 |
|
Razem |
100 |
100 |
100 |
100 |
Źródło: obliczenia autora na podstawie dokumentów НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 3. Арк. 213; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 3. Арк. 186; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 4. Ч. 2. Арк. 179 адв- 180; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
Jednakże obserwujemy wzrost populacji katolickiej z 4, 7 do 6, 2 %, ale stanowią oni tu zdecydowaną mniejszość. Między 1858 a 1862 zmniejszyła się liczba ludności żydowskiej z 8, 4 do 6, 1 %. Ciekawe jest to, że w latach 1854-1856 ogólna liczba mieszkańców wynosiła ponad 79 tysięcy osób, a w latach 1858-1862 66-68 tysięcy.
Miasto Nowogródek - jeden z symboli polskiej kultury kresowej XIX wieku, od 1842 roku razem z powiatem należał do guberni mińskiej. W ciągu 8 lat struktura wyznaniowa mieszczan mocno zmieniła się: szybko wzrosła ludność prawosławna, prawie o połowę zmniejszyła się ludność żydowska oraz muzułmańska, nieznacznie wzrosła liczba katolików. Tak, w roku 1854 mieszkało w Nowogródku 4 883 osób, wśród nich Żydów - 2 487 (50, 9 %), katolików - 1 215 (24, 8 %), prawosławnych - 584 (11, 2 %), muzułmanów - 419 (8, 5 %), oraz 14 ewangelików 58. W r. 1862 ogólna liczba mieszkańców wynosiła 5 896 osób, z czego prawosławnych - 2 843 (48, 2 %), katolików - 1 635 (27, 7 %), Żydów - 1 444 (24, 4 %), muzułmanów - 263 (4, 4 %) oraz 11 protestantów 59.
Wśród mieszkańców powiatu nowogródzkiego w okresie 1856-1862 przeważali prawosławni, katolicy stanowili ponad 20 %. Dane co do ogólnej liczby ludności mocno różnią się: w 1856 r. - 142 041 mieszkańców, w 1858 r. - 128 777, w 1862 r. - 133 904. Struktura wyznaniowa wyglądała następująco:
Tabela * Struktura wyznaniowa ludności powiatu nowogródzkiego w latach 1856, 1858, 1862.
|
Wyznanie |
1856, % 60 |
1858, % 61 |
1862, % 62 |
|
Prawosławni |
71, 5 |
75, 4 |
71, 7 |
|
Rzymscy katolicy |
23, 7 |
20, 5 |
23, 8 |
|
Protestanci |
0, 02 |
0, 01 |
0, 03 |
|
Żydzi |
4, 1 |
3, 7 |
4, 1 |
|
Muzułmanie |
0, 4 |
0, 2 |
0, 2 |
|
Razem |
100 |
100 |
100 |
Źródło: obliczenia autora na podstawie dokumentów НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч.3. Арк. 235; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 4. Ч. 4. Арк. 421 адв- 422; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
Próba zwiększenia ludności prawosławnej kosztem katolickiej w 1858 r. jednak nie znalazła swego odzwierciedlenia w danych statystycznych z roku 1862. Praktycznie informacje z lat 1856 i 1862 są jednakowe.
Prawosławni stanowili większość w całej guberni mińskiej w omawianym okresie, ale ponad 70 % większość stanowili w powiatach poleskich: pińskim, mozyrskim, rzeczyckim, oraz borysowskim i nowogródzkim. W stosunkowej mniejszości prawosławni byli w miastach Mińsku, Bobrujsku, Pińsku. Najwięcej wśród ludności miejskiej wyznawców prawosławia było w Borysowie, Rzeczycy, Mozyrzu, Nowogródku, Ihumieniu.
Katolików w powiatach Mińskim, Słuckim, Nowogródzkim było ponad 20 %, w miastach Mińsk, Dokszyce, Nieśwież i Nowogródek było ich ponad 20 % (najwięcej w Mińsku - 32, 6 % w 1862 roku). Najmniej katolików było w powiatach bobrujskim, mozyrskim, rzeczyckim (około 6 %). W granicach 10-20 % ludność katolicka stanowiła w Borysowie i powiecie borysowskim, Ihumieni i powiecie ihumeńskim, Pińsku i powiecie pińskim, Bobrujsku.
Większymi skupiskami protestantów (wiernych kościołów ewangelicko-augsburgskiego i ewangelicko-reformowanego) w guberni były miasta Mińsk i Słuck oraz powiat borysowski (od 1, 6 do 0, 1 % w 1862 r.).
Największymi skupiskami staroobrzędowców były powiaty borysowski i bobrujski oraz miasto Bobrujsk (od 0, 7 do 2, 1 % w 1862 r.). Wiernych cerkwi jednowierców zarejestrowano w Rzeczycy w 1854 r.
Osoby wyznania mojżeszowego stanowiły większość we wszystkich miastach guberni w latach 1850. Później ich liczba zmniejszyła się na korzyść prawosławnych, jednak w 1862 roku większość mieszkańców Borysowa, Bobrujska, Słucka, Pińska stanowili wyznawcy judaizmu (ponad 40 %). Najmniej Żydów było w powiatach pińskim, nowogródzkim i mińskim.
Muzułmanie mieszkali praktycznie we wszystkich jednostkach administracyjnych guberni, ale najwięcej w Nowogródku i Mińsku, oraz powiatach ihumeńskim, słuckim, nowogródzkim. W latach 1854-1856 w Mińsku, powiatach mińskim i ihumeńskim zaznaczono osobno grupy muzułmanów -szyitów.
Próbując interpretować dane o wyznaniach w kontekście etnicznym, należy przypuszczać, że wyznawcy prawosławia to Białorusini i Rosjanie, katolicy - to Polacy, staroobrzędowcy - Rosjanie, muzułmanie - Tatarzy.
Utożsamianie pojęć "katolik" i "Polak" w tej sytuacji było akceptowane przez XIX-ecznych badaczy rosyjskich (np. przez płk R. F. Erkerta) 63. Jednak już w pracach innych badaczy (np. N. Stołpianskiego) pojawia się pojęcie "katolik-Białorusin", które już wtedy wywoływało spore kontrowersje 64.
Badania struktury wyznaniowej oraz etnicznej terytorium obecnej Białorusi w XIX wieku są znacznie utrudnione z kilku powodów. Przede wszystkim materiały statystyczne są niekompletne, często "weryfikowane" przez urzędników (faktycznie fałszowane), dane z bliskich roczników są czasem zupełnie odmienne. Ważnym elementem pozostaje interpretacja pojęć związanych z etnicznością: czy pokrywają się identyfikacje etniczne i wyznaniowe, i czy pojęcia historyczne są identyczne pojęciom współczesnym? Ważną kwestią jest ustalenie rzeczywistej liczby ludności żydowskiej: często te dane urzędnicy otrzymywali od kierownictwa gmin wyznaniowych i nie zawsze pokrywają się one z informacją, którą uzyskali urzędnicy w trakcie bezpośrednich rewizji. Liczba ludności wyznania mojżeszowego rzutuje na całą liczbę ludności i utrudnia ustalenie realnej struktury wyznaniowej i miejsca wszystkich grup religijnych. Badanie drobnych grup wyznaniowych (staroobrzędowców, jednowierców, protestantów i muzułmanów-szyitów) jest także związane ze szczegółową kwerendą wszystkich źródeł, żeby ustalić także rodzaj zajęcia tych osób i ewentualnie ich pochodzenie.
Dalsze badania pozwolą lepiej określić skład ludności guberni białoruskich w XIX wieku i polski obszar etniczny na tym terenie.
1 Філатава А. Мінская губерня // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. - Т.5. - Мн., 1999.- С. 175.
2 Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Мінску (dalej - НГАБ ў Мінску). Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 4. Арк. 331.
3 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 10. Ч. 1. Арк. 50 адв-51.
4 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
5 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 1. Арк. 4; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
6 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 1. Арк. 4.
7 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 3. Арк. 7 адв -8.
8 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 5. Ч. 1. Арк. 5 адв -6.
9 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 10. Ч. 1. Арк. 1 адв -2.
10 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
11 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 4. Арк. 343.
12 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
13 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 5. Ч. 1. Арк. 110.
14 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 10. Ч. 3. Арк. 95 адв -96.
15 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
16 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 1. Арк. 30.
17 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 4. Ч. 1. Арк. 5 адв -6.
18 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 10. Ч. 3. Арк. 95 адв -96.
19 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
20 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 2. Арк. 161 адв; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
21 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 2. Арк. 161 адв.
22 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
23 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 1. Арк. 44.
24 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
25 W 1856 r. muzułmanie są zarejestrowani jako szyici, w 1862 r. tylko jako muzułmanie bez podziału na sunnitów i szyitów.
26 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
27 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 1. Арк. 71.
28 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 4. Ч. 1. Арк. 120 адв- 121.
29 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
30 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 5. Арк. 383.
31 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 2. Ч. 5. Арк. 380 адв- 381.
32 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
33 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 4. Ч. 3. Арк. 348 адв.
34 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 10. Ч. 1. Арк. 64.
35 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
36 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 1. Арк. 93.
37 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
38 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 5. Арк. 396.
39 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 2. Ч. 4. Арк. 293.
40 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
41 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 2. Арк. 123.
42 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 4. Ч. 2. Арк. 229 адв- 230.
43 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
44 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 5. Арк. 410; Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
45 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 5. Арк. 410.
46 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 2. Ч. 4. Арк. 313 адв- 314.
47 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
48 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 2. Арк. 151.
49 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 4. Ч. 3. Арк. 278 адв- 279.
50 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
51 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 5. Арк. 426.
52 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 2. Ч. 3. Арк. 251 адв.
53 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
54 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 3. Арк. 213.
55 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 3. Арк. 186.
56 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 4. Ч. 2. Арк. 179 адв- 180.
57 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
58 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч. 5. Арк. 436.
59 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
60 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 1. Ч.3. Арк. 235.
61 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 4. Ч. 4. Арк. 421 адв- 422.
62 НГАБ ў Мінску. Ф. 21. Воп. 1. Спр. 11. Ч. 11. Арк. 6 адв-7-7 адв -8.
63 Эркерт Р. Ф. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. - СПб., 1864.- С. 6-8.
64 Столпянский Н. П. Девять губерний западно-русского края ... - СПб., 1866. - С. 77.