Папярэдняя старонка: Tichomirow Andrzej

Struktura wyznaniowa i etniczna guberni witebskiej w pierwszej połowie lat 60. XIX wieku 


Аўтар: Tichomirow Andrzej,
Дадана: 12-10-2013,
Крыніца: Tichomirow A., Struktura wyznaniowa i etniczna guberni witebskiej w pierwszej połowie lat 60. XIX wieku [w:] Problemy świadomości narodowej ludności polskiej na Białorusi, materiały III międzynarodowej konferencji naukowej, Grodno, 22-24 listopada 2004, red. Eugeniusz Skrobocki, Związek Polaków na Białorusi, Grodno 2005, s. 165-182.



Badanie różnych okresów dziejów ściśle wiąże się z prześledzeniem rozwoju nauki i gromadzenia wiedzy. Okres XIX wieku, zaznaczony bardzo szybkim w porównaniu z poprzednimi epokami rozwojem nauki i jej znaczeniem (szczególnie wraz z popularnością filozofii pozytywistycznej) był jednocześnie czasem formowania nowoczesnych narodów europejskich. Badania statystyczne wpływały na politykę państw nie tylko w dziedzinie gospodarczej, ale także w tak delikatnej materii jak określenie etniczne. Dotyczyło to w równym stopniu krajów Europy Zachodniej, jak i obszernych imperiów na wschodzie kontynentu. Dokładne prześledzenie badań statystycznych na ziemiach białoruskich w tym okresie, dość skomplikowane ze względu na różnicę w interpretacji źródeł, pozwoliłoby na mniej więcej precyzyjną rekonstrukcję naukową procesów etnicznych, zachodzących na tym terenie. Witebszczyzna, jako teren pogranicza etnicznego, religijnego i cywilizacyjnego niewątpliwie zasługuje na szersze przedstawienie jej obrazu statystycznego w XIX wieku oraz jego analizę. Owa analiza jest także ważna dla oszacowania strat ludzkich po powstaniu styczniowym oraz procesu konwersji ludności katolickiej na prawosławie i odwrotnie. Mimo pewnej ułomności koncentrowania się wyłącznie na zmianach liczb (nie zawsze liczebność określonej grupy społecznej wpływa na jej aktywność społeczną), sama struktura społeczeństwa wymaga także uwagi.

Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej w 1772 roku Rosja otrzymała całe województwo inflanckie, większą cześć województwa połockiego (do prawego brzegu Zachodniej Dźwiny), niemal całe województwo witebskie (oprócz jego zachodniej części - południowego skrawka powiatu orszańskiego), całe województwo mścisławskie oraz część powiatu rzeczyckiego województwa mińskiego [1]. 23 października 1772 roku na tym terenie władze rosyjskie utworzyły dwie gubernie - pskowską (pierwotnie głównym miastem guberni była Opoczka) i mohylewską, podzielone na prowincje i powiaty. Obydwie gubernie połączono w jedno generałgubernatorstwo. Czasem nazywano go białoruskim, chociaż w oficjalnych dokumentach raczej nazywano obydwie gubernie osobno, lub używano określeń "polskie prowincje" albo "otrzymane, przyłączone od Polski" [2]. W ciągu kilku miesięcy ciągnął się spór administracyjny o wyznaczenie granic guberni, w tym ze stroną polską. W latach 1776-1777 z guberni pskowskiej wyodrębniono gubernię połocką, która składała się z prowincji białoruskich i inflanckich (były to prowincje połocka, witebska i dźwińska, 11 powiatów) [3]. W 1778 roku zrealizowano reformę administracyjną z 1775 roku i nazwano wszystkie gubernie imperium namiestnictwami, w tym gubernie połocką i mohylewską. W zależności od gustów miejscowej administracji nazywano te tereny białoruskimi namiestnictwami lub Białorusią, ale nie używano tych określeń w sposób urzędowo-oficjalny [4]. W 1796 roku przeprowadzono nową reformę administracyjną - utworzono gubernię białoruską w składzie namiestnictw połockiego i mohylewskiego. W tym czasie mieszkało na tym terenie około 1 500 000 osób, a stolicą nowej guberni został Witebsk [5]. W 1802 roku, w wyniku kolejnej reformy, na mocy ukazu cesarza Aleksandra I z 9 września 1801 r. gubernia białoruska została podzielona na gubernię witebską i mohylewską, zjednoczone w generałgubernatorstwo białoruskie ze stolicą w Witebsku. Obydwie gubernie składały się z 12 powiatów [6]. Zasadniczo na tym terenie ustabilizowała się struktura administracyjna. W latach 1823-1856 gubernia witebska wchodziła w skład generałgubernatorstwa witebskiego, mohylewskiego i smoleńskiego, w latach 1863-1869 - generałgubernatorstwa wileńskiego. Do 1866 roku gubernia składała się z 12 powiatów: wieliskiego, witebskiego, horodockiego, drysieńskiego, dźwińskiego (dyneburskiego), lepelskiego, lucyńskiego, newelskiego, połockiego, rzeżyckiego, siebieskiego, suraskiego. W 1866 r. zlikwidowano powiat suraski, terytorium którego zostało podzielone miedzy powiatami witebskim i wieliskim. Do 1919 roku ta struktura nie zmieniała się, w 1924 r. gubernia witebska została zlikwidowana [7].

Obecnie 5 dawnych powiatów guberni(w całości lub częściowo) znajdują się w składzie Białorusi, 3 powiaty - w składzie Łotwy, 3 powiaty i część powiatu horodockiego - w składzie Rosji.

W składzie guberni zostały połączone różne pod względem etnicznym, wyznaniowym czy kulturowym regiony pierwszej Rzeczypospolitej. Teren dawnych Inflant został podzielony wg rosyjskiego geografa i prawnika Piotra Keppena na trzy części: rosyjskie Inflanty (powiat lucyński), polskie Inflanty (południowa część powiatu dyneburskiego) oraz niemieckie Inflanty (reszta powiatu dyneburskiego i powiat rzeżycki) [8]. Prawdopodobnie kryterium tego podziału miał stanowić charakter etniczny miejscowej ludności lub dominacja określonej grupy etnicznej wśród warstw wyższych. Józef Łabuński dzielił historycznie i geograficznie gubernię witebską na dwie nierówne części: właściwą Białoruś (powiaty witebski, wieliski, horodocki, lepelski, połocki, newelski i siebieski) i Inflanty (powiaty dźwiński, rzeżycki, lucyński, a od 1861 r. także drysieński), inaczej nazywane także polskimi Inflantami [9].

Obecnie dawne trzy powiaty - wieliski, newelski i siebieski są w składzie Rosji, chociaż ludność mieszkająca tam do dziś zachowuje wiele cech odmiennych od Rosjan i w XIX - początku XX wieku uznawana była za etnicznie białoruską [10]. Podział na regiony, stosowany przez P. Keppena i J. Łabuńskiego można obecnie także uzupełnić wyodrębnieniem tych trzech powiatów, ponieważ od XVII wieku stanowiły one pas graniczny między Rzeczpospolitą a Państwem Moskiewskim, kolonizowany przez ludność z Litwy i Rusi Litewskiej [11] - służebników wojskowych (ziemian i bojarów pancernych). Ostatnia grupa miała zbliżone zobowiązania i przywileje, jednak nazywana była pierwotnie w różny sposób (ziemianie, ordynaci, Panowie Kozacy, bojarzy pancerni, szlachta pokoniowska). Zasadniczo można tę grupę określić jako lenników, którzy otrzymywali i dziedziczyli (w większości wypadków) ziemię, mogli mieć poddanych, w zamian za niesienie służby wojskowej [12]. Głównym obowiązkiem tej ludności było pilnowanie granic, co zbliżało ją do Kozaków ukraińskich. Jednak ci żołnierze z pogranicza północnego nie doczekali się utrwalenia w mitologii Kresów i są mniej znani od obrońców południowo-wschodnich stanic [13]. W związku z tym nasuwają się porównania z innym regionem Europy - Bałkanami, gdzie na pograniczu austriacko-tureckim (na terenie obecnej Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny) istniała grupa graniczarów, pełniących podobną służbę wojskową. Teren ten stanowił odrębny region (nazywany Wojskową Granicą lub Krainą Chorwacko-Sławońską), przede wszystkim zważając na specyfikę ludności (głównie napływowej), różniącej się od swoich sąsiadów wyznaniem (w większości byli to prawosławni Serbowie, uciekinierzy z Imperium Osmańskiego) [14]. Także innym przykładem mogą być rosyjscy jednodworcy, rozsiedleni w Czarnoziemiu, w dawnym pasie obronnym rosyjskiego pogranicza. Grupa ta istniała w Rosji od XVII - pierwszej połowy XVIII wieku [15], czyli praktycznie od tego samego czasu, co i w Rzeczpospolitej. Bojarzy pancerni guberni witebskiej byli w większości katolikami, co różniło ich od większości ludności miejscowej, wyznającej prawosławie. W 1840 i 1847 r. w powiatach siebieskim i newelskim wybuchły bunty bojarów, którzy usiłowali bronić swoich praw. Władza stosowała oprócz prawnych rozwiązań degradujących także siłę oraz wysiedlenia dobrowolne i przymusowe. Do roku 1859 wysiedlono z guberni 3 815 bojarów, czyli około polowy populacji z lat 1840-ch [16].

Wyodrębnienie tych terenów dla celów badawczych pozwoliłoby na szczegółowe prześledzenie losów bojarów pancernych w okresie porozbiorowym. Jednakże, warto pamiętać o jedności tego terenu z resztą powiatów guberni witebskiej.

Osobną kwestię stanowi struktura etniczna i wyznaniowa Inflant (Łatgalii), wyróżniająca się znaczną różnorodnością.

W swoich rozważaniach będziemy się opierać na materiałach statystycznych, opracowanych przez XIX-wiecznych badaczy regionu oraz urzędników witebskiego gubernialnego komitetu statystycznego. Dane, zawarte w pracach Michaiła Lebiodkina i Nikołaja Stołpiańskiego uwzględniają jednocześnie narodowość i wyznanie ludności (z tych danych korzysta także J. Łabuński). Podstawowym źródłem dla M. Lebiodkina były materiały spisów parafialnych kościołów prawosławnego i rzymsko-katolickiego z 1857 r. oraz tabele, ułożone przez gubernialny komitet statystyczny (to już dotyczyło ludności niemieckiej, żydowskiej i tatarskiej) [17]. N. Stolpiański opierał się głównie na danych, opracowanych przez M. Lebiodkina, jednak między nimi są pewne rozbieżności. Opracowania oficjalne, publikowane w "Książkach pamiątkowych guberni witebskiej" zawierają informacje tylko o wyznaniu ludności [18]. "Książki pamiatkowe" podają osobno materiały, dotyczące każdego z miast guberni, u M. Lebiodkina i N. Stołpiańskiego dane, dotyczące miast są podane razem z liczbą i strukturą odpowiedniego powiatu. W większości wypadków korzystaliśmy ze statystyk z lat 1857, 1861, 1863, 1864.

Miasto Witebsk pod względem liczby mieszkańców było największym miastem guberni.

Tab. 1. Struktura wyznaniowa ludności m. Witebska [19]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

10 816

35, 2

9 556

32, 8

jednowiercy

174

0, 5

183

0, 6

staroobrzędowcy

124

0, 4

207

0, 7

rzymscy katolicy

4 019

13, 1

4 061

13, 9

protestanci

81

0, 2

79

0, 2

wyzn.mojżeszowego

15 450

50, 3

15 011

51, 6

razem

30 664

29 052

Zwraca uwagę przede wszystkim nieznaczne zmniejszenie ogólnej liczby mieszkańców miasta w okresie 1861-1864, a szczególnie zmniejszenie liczebności prawosławnych oraz Żydów. Liczebność katolików, staroobrzędowców i jednowierców [20] zwiększyła się, jednak stanowili oni mniejszość mieszczan. Ponad połowę ludności, jak i w innych miastach regionu stanowili Żydzi, największą grupą chrześcijańską byli prawosławni. Francuski słownik historii i geografii, wydany w 1859 r. podaje, że ogólna liczba ludności Witebska wynosiła 15 000 osób, z zaznaczeniem, że wśród nich "jest dużo Żydów" [21]. W pracy W. Czepko ogólna liczba mieszkańców w 1861 r. podana jest wg. "Książki pamiątkowej" [22].

Struktura ludności powiatu witebskiego jest bardziej interesująca ze względu na posiadane dane o narodowości mieszkańców, a nie tylko wyznawanej religii.

Tab. 2. Struktura wyznaniowa ludności powiatu witebskiego [23]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

27 681

80, 6

30 277

86, 6

jednowiercy

147

0, 4

157

0, 4

staroobrzędowcy

1 288

3, 7

1 616

4, 6

rzymscy katolicy

4 770

13, 8

2 704

7, 7

protestanci

87

0, 2

39

0, 1

wyzn.mojżeszowego

945

2, 7

157

0, 4

razem

34 318

34 950

Ogólna liczba ludności była w zasadzie podobna, widoczny był jej wzrost, jednak warte uwagi są zmiany liczebności prawosławnych i katolików. W 1864 r. liczba katolików zmniejszyła się o 2 066 osób, czyli prawie o połowę w porównaniu z 1861 r. Jednocześnie zauważalny jest wzrost liczebności prawosławnych o 2 596 osób. Należy przypuszczać, że w tym okresie odbyła się konwersja sporej liczby katolików na prawosławie, także przymusowa. Oprócz tego znacznie zmniejszyła się liczebność gminy żydowskiej, możliwie, że było to spowodowane migracją Żydów-litwaków do Królestwa Kongresowego po reformie Aleksandra hr. Wielopolskiego z 1861 r., nadającej Żydom pełnię praw obywatelskich, w tym prawa do posiadania ziemi [24].Jednakże owa migracja Żydów-litwaków była bardziej nielegalna, ponieważ dopiero w 1868 r. ukazem carskim został zniesiony obowiązek uzyskiwania przez Żydów, zamieszkałych w cesarstwie, zgody na osiedlanie się w Królestwie Polskim [25]. Także zmniejszyła się liczba protestantów oraz zwiększyła się jednowierców i staroobrzędowców.

Te dane warto porównać ze strukturą etniczną ludności powiatu.

Tab. 3. Struktura etniczna i wyznaniowa ludności powiatu witebskiego [26]

Narodowość i wyznanie

W liczbach abs.

W procentach

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w liczbach abs.

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w procentach

Białorusini prawosławni

36 123

57, 4

36 123

57, 4

Rosjanie prawosławni

6 520

10, 3

9 356

14, 8

Rosjanie

staroobrzędowcy

1 975

3, 1

Rosjanie

jednowiercy

861

1, 3

Polacy

rzymscy katolicy

4 253

6, 7

4 253

6, 7

Żydzi

13 842

22

13 842

22

protestanci

249

0, 3

249

0, 3

razem

62 853

-

-

-

Należy także pamiętać, że u Stołpianskiego liczba ludności miejskiej i wiejskiej była podana razem, jednakże zastanawia liczba ludności katolickiej, która teoretycznie powinna być większa. To dotyczy także innych grup etnicznych. Inne są zaś dane w artykule M. Lebiodkina.

Tab. 4. Struktura etniczna i wyznaniowa chrześcijańskiej ludności powiatu witebskiego [27]

narodowość

Liczba ogólna

prawosławni

katolicy

Białorusini

36 123

36 123

-

Rosjanie

4

4

-

Polacy

4 283

-

4 283

Rozbieżności dotyczą liczebności Rosjan (u Liebodkina - 4, u Stołpiańskiego - 6 520) oraz Polaków (4 283 i 4 253), liczebność Białorusinów u obydwóch autorów pokrywa się całkowicie. Jednak jeżeli przypuszczać, że są to informacje o liczbie ludności powiatu i miasta, to liczebność katolików powinna być dwukrotnie większa. Ważne jest także to, że autorzy całkowicie uznają tu ludność katolicką za polską.

Ciekawym przykładem szybkiej zmiany struktury wyznaniowej ludności są informacje o Połocku.

Tab. 5. Struktura wyznaniowa ludności m. Połocka [28]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

4 321

28, 7

3 157

20, 9

jednowiercy

373

2, 4

388

2, 5

staroobrzędowcy

746

4, 9

80

0, 5

rzymscy katolicy

1 331

8, 8

3 431

22, 7

protestanci

38

0, 2

142

0, 9

wyzn.mojżeszowego

8 219

54, 6

7 880

52, 2

razem

15 028

15 078

Zauważalny jest spadek liczebności prawosławnych w mieście o ok. 8 % i nagły wzrost liczby katolików z 8, 8 % do 22, 7 %. Także zmniejszyła się liczba Żydów i staroobrzędowców (ostatnich znacznie). Wg danych, wykorzystanych przez W. Czepko ogólna liczba mieszkańców wynosiła 14 892, co trochę mniej, niż w "Książce pamiątkowej" [29].

Materiały, dotyczące powiatu połockiego świadczą o podobnych do powiatu witebskiego tendencjach w strukturze wyznaniowej.

Tab. 6. Struktura wyznaniowa ludności powiatu połockiego [30]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

46 060

78, 6

49 678

85

jednowiercy

426

0, 7

439

0, 7

staroobrzędowcy

1 395

2, 3

2 121

3, 6

rzymscy katolicy

9 431

16, 1

5 089

8, 7

protestanci

186

0, 3

-

-

wyzn.mojżeszowego

1 074

1, 8

1 080

1, 8

razem

58 572

58 407

Liczba katolików zmniejszyła się o 4 342 osoby, jednocześnie do 85 % wzrosła wspólnota prawosławna. Także zwiększyła się liczba staroobrzędowców, co można tłumaczyć także odpływem tej ludności z Połocka do powiatu.

Analizując dane o strukturze etnicznej powiatu połockiego, obserwujemy pojawienie się kategorii "Białorusinów-katolików". Ludność katolicka była podzielona na polską i białoruską.

Tab. 7. Struktura etniczna i wyznaniowa ludności powiatu połockiego [31]

Narodowość i wyznanie

W liczbach abs.

W procentach

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w liczbach abs.

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w procentach

Białorusini prawosławni

45 184

68, 1

49 326

74, 3

Białorusini rzymscy katolicy

4 142

6, 2

Rosjanie

1 365

2, 05

4 658

7, 02

Rosjanie

staroobrzędowcy

3 293

4, 9

Polacy

rzymscy katolicy

3 524

5, 3

3 524

5, 3

Żydzi

8 828

13, 3

8 828

13, 3

razem

66 336

-

-

-

Białorusinów-katolików było więcej, niż Polaków, ale stanowili nieznaczny procent od ogólnej liczby ludności białoruskiej. Widoczna także jest tendencja do spadku ogólnej liczby katolików w całym powiecie. Ważne jest także to, że większość Rosjan stanowili staroobrzędowcy. W porównaniu z danymi M. Lebiodkina pokrywają się dane o Rosjanach-prawosławnych, Białorusinach-katolikach, Polakach, są tylko nieznaczne rozbieżności co do liczby Białorusinów-prawosławnych (u Stołpiańskiego - 45 184, u Liebiodkina - 45 684).

Tab. 8. Struktura etniczna i wyznaniowa chrześcijańskiej ludności powiatu połockiego [32]

narodowość

Liczba ogólna

prawosławni

katolicy

Białorusini

49 826

45 684

4 142

Rosjanie

1 365

1 365

-

Polacy

3 524

-

3 524

Dyneburg (obecnie Daugavpils, inna polska oraz białoruska nazwa Dźwińsk) był drugim co do wielkości miastem guberni, znaczną część ludności którego stanowił garnizon wojskowy twierdzy. Jednak nie wszystkie spisy uwzględniali liczebność garnizonu.

Tab. 9. Struktura wyznaniowa ludności m. Dyneburga [33]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

12 812

74, 8

11 528*

46, 2

jednowiercy

1 051

6, 1

1 061

4, 2

staroobrzędowcy

1 175

6, 8

1 340

5, 3

rzymscy katolicy

4 512

26, 3

4 875

19, 5

protestanci

800

4, 6

564

2, 2

wyznania mojżeszowego

6 762

39, 5

5 543

22, 2

razem

17 112

24 914

* w tym 8 838 mężczyzn

Kwestią podstawową tu jest możliwe nieuwzględnienie garnizonu twierdzy podczas spisu w 1861 r. oraz jakieś inne przyczyny, ponieważ nie zmniejsza się liczba ludności chrześcijańskiej, tylko jest spadek liczebności gminy żydowskiej. Warta uwagi jest spora liczebność jednowierców, staroobrzędowców i protestantów.

Skład wyznaniowy powiatu dźwińskiego był dość różnorodny. Większość ludności stanowili katolicy, ale znaczne liczebnie wspólnoty stanowili staroobrzędowcy, prawosławni i protestanci.

Tab. 10. Struktura wyznaniowa ludności powiatu dźwińskiego [34]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

6 593

6, 9

9 124*

9, 6

jednowiercy

206

0, 2

217

0, 2

staroobrzędowcy

7 890

8, 2

7 212

7, 6

rzymscy katolicy

65 416

68, 7

62 352

65, 7

protestanci

10 144

10, 6

10 362

10, 9

wyzn.mojżeszowego

4 868

5, 1

5 594

5, 8

razem

95 117

94 861

* w tym 5 277 mężczyzn

Liczebność katolików w okresie 1861-1864 zmniejszyła się o 3 064, zaś prawosławnych zwiększyła się o 2 531 osób (przy tym ponad połowę wspólnoty prawosławnej stanowili mężczyźni). Można to tłumaczyć zwiększeniem garnizonu, ale także mobilnością ludności katolickiej, która przypuszczalnie szukała zarobku w innych regionach cesarstwa.

Większość ludności w powiecie stanowili Łotysze, po nich - Żydzi, Rosjanie, Niemcy, Białorusini i Polacy.

Tab. 11. Struktura etniczna i wyznaniowa ludności powiatu dźwińskiego [35]

Narodowość i wyznanie

W liczbach abs.

W procentach

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w liczbach abs.

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w procentach

Białorusini prawosławni

7 523

5, 4

9 617

6, 9

Białorusini rzymscy katolicy

2 094

1, 5

Polacy

rzymscy katolicy

8 387

6

8 387

6

Łotysze

rzymscy katolicy

51 997

37, 6

51 997

37, 6

staroobrzędowcy

14 188

10, 2

14 188

10, 2

protestanci

10 838

7, 8

10 838

7, 8

Żydzi

16 474

11, 9

16 474

11, 9

razem

138 020

-

-

-

Większość Białorusinów wyznawała prawosławie (jeśli połączyć obydwie grupy katolików, to Białorusinów byłoby mniej), staroobrzędowców należy zaliczyć do Rosjan, a większość protestantów - do Niemców. Ważne jest to, że żadna z grup etnicznych nie posiadała przytłaczającej większości liczebnej na terenie powiatu. Największą grupą słowiańską byli Rosjanie (staroobrzędowcy, inaczej rozkolnicy).

Tab. 12. Struktura etniczna i wyznaniowa chrześcijańskiej ludności powiatu dźwińskiego [36]

narodowość

Liczba ogólna

prawosławni

katolicy

Białorusini

9 622

7 523

2 099

Polacy

8 387

-

8 387

Litwini

48

-

48

Łotysze

51 997

-

51 997

Między tymi danymi są nieznaczne rozbieżności: Białorusinów-katolików u Stołpiańskiego jest 2 094, u Liebiodkina - 2 099, Stołpiański w ogóle nie podawał liczby Litwinów.

Miasto Horodek z powiatem stanowiły pod względem wyznaniowym stosunkowo jednolity teren: na wsi przeważała ludność prawosławna, w mieście - żydowska. Społeczności katolicka, starowierska, protestancka stanowiły znikomy procent ludności tego powiatu.

Tab. 13. Struktura wyznaniowa ludności m. Horodek [37]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

1 913

43, 8

1 762

42, 2

jednowiercy

-

-

-

-

staroobrzędowcy

-

-

-

-

rzymscy katolicy

181

4, 1

-

-

protestanci

27

0, 6

3

0, 07

wyzn.mojżeszowego

2 237

51, 3

2 408

57, 7

razem

4 358

4 173

Ciekawym elementem tego obrazu jest zwiększenie liczebności Żydów w okresie 1861-1864, szczególnie na tle pewnego spadku liczby tej narodowości w innych powiatach guberni.

Tab. 14. Struktura wyznaniowa ludności powiatu horodockiego [38]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

42 327

97, 5

42 527

98, 1

jednowiercy

115

0, 2

111

0, 2

staroobrzędowcy

225

0, 5

-

-

rzymscy katolicy

250

0, 57

330

0, 7

protestanci

39

0, 08

42

0, 09

wyzn.mojżeszowego

447

1

327

0, 7

razem

43 403

43 337

Skład etniczny powiatu horodockiego w pracach N. Stołpiańskiego i M. Liebiodkina nie był podany.

Zbliżone do tego powiatu są dane o składzie ludności powiatu suraskiego, zlikwidowanego w 1866 roku. Jednak pewne zmiany liczebności Żydów i katolików są znaczniejsze.

Tab. 15. Struktura wyznaniowa ludności m. Suraża [39]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

1 121

55, 4

1 150

56, 7

jednowiercy

-

-

-

-

staroobrzędowcy

-

-

-

-

rzymscy katolicy

116

5, 7

95

4, 7

protestanci

2

0, 09

1

0, 04

wyzn.mojżeszowego

782

38, 6

780

38, 4

razem

2 021

2 026

W analizowanym okresie zmniejszyła liczba katolików, a zwiększyła się liczba prawosławnych, nie są to znaczne liczby.

Tab.16. Struktura wyznaniowa ludności powiatu suraskiego [40]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

29 382

86, 3

30 914

91, 9

jednowiercy

71

0, 2

67

0, 1

staroobrzędowcy

370

1, 08

396

1, 1

rzymscy katolicy

1 460

4, 2

1 443

4, 2

protestanci

19

0, 05

-

-

wyzn.mojżeszowego

2 708

7, 9

783

2, 3

razem

34 010

33 606

Najbardziej widoczna zmianą jest zmniejszenie się liczby Żydów o ok. 1/3 w powiecie, a co za tym idzie zwiększenie procentu ludności prawosławnej.

Tab. 17. Struktura etniczna i wyznaniowa ludności powiatu suraskiego [41]

Narodowość i wyznanie

W liczbach abs.

W procentach

Białorusini

prawosławni

30 650

83

Polacy

rzymscy katolicy

1 682

4, 5

Żydzi

2 565

6, 9

staroobrzędowcy

252

0, 6

razem

36 892

-

Na tym terenie charakterystyczne jest to, że grupa Białorusinów -katolików nie pojawia się, liczba zaś katolików jest trochę większa, niż w wykazach gubernialnych.

Zainteresowanie powiatem wieliskim zasygnalizowaliśmy na początku, szczególnie w kontekście specyfiki ludności dawnego pogranicza Rzeczypospolitej i Rosji. W mieście Wieliż zarejestrowano tylko trzy grupy wyznaniowe: prawosławnych, katolików i Żydów.

Tab. 18. Struktura wyznaniowa ludności m. Wieliża [42]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

5 018

84, 6

1 780

29, 5

jednowiercy

-

-

-

-

staroobrzędowcy

-

-

-

-

rzymscy katolicy

129

2, 1

555

9, 2

protestanci

-

-

-

-

wyzn.mojżeszowego

779

13, 4

3 685

61, 2

razem

5 926

6 020

Interesująca jest zupełna odmienność danych z tych dwóch roczników: proporcje są jakby "odwrócone", większość żydowską można stwierdzić tylko w 1864 roku. Także zastanawia wzrost liczby katolików, może spowodowany migracją z powiatu.

Tab. 19. Struktura wyznaniowa ludności powiatu wieliskiego [43]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

38 177

96, 9

37 979

97, 3

jednowiercy

-

-

-

-

staroobrzędowcy

65

0, 1

92

0, 2

rzymscy katolicy

479

1, 2

229

0, 5

protestanci

80

0, 2

22

0, 05

wyzn.mojżeszowego

563

1, 4

693

1, 7

razem

39 362

39 015

Z tych danych możemy wnioskować migrację ludności katolickiej do miasta (przynajmniej częściową). Zmniejszyła się także liczebność innych grup wyznaniowych.

Tab. 20. Struktura etniczna i wyznaniowa ludności powiatu wieliskiego [44]

Narodowość i wyznanie

W liczbach abs.

W procentach

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w liczbach abs.

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w procentach

Białorusini

prawosławni

42 743

90, 2

42 743

90, 2

Polacy

rzymscy katolicy

437

0, 9

498

1, 05

Polacy prawosławni

61

0, 1

staroobrzędowcy

53

0, 1

53

0, 1

Żydzi

4 005

8, 4

4 005

8, 4

protestanci

42

0, 08

42

0, 08

razem

47 341

-

-

-

Dane te mają sporo rozbieżności, ale ciekawym elementem jest rejestracja niewielkiej liczby Polaków-prawosławnych i także, jak i w powiecie suraskim, brak białoruskiej ludności katolickiej.

W sąsiednim Newlu ludność katolicka stanowiła trzecią co do liczby społeczność, prawie jednakowy procent stanowili prawosławni i Żydzi, zaś nagłe zmiany dotyczyły staroobrzędowców: w 1861 r. stanowili oni 17 % ludności miasta, a w 1864 r. w ogóle nie figurowali w rejestrze.

Tab. 21. Struktura wyznaniowa ludności m. Newel [45]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

3 004

49, 8

2 722

44, 7

jednowiercy

274*

4, 5

-

-

staroobrzędowcy

1 031**

17

2

0, 03

rzymscy katolicy

190

3, 1

442

7, 2

protestanci

12

0, 1

14

0, 2

wyzn.mojżeszowego

2 822

46, 7

2 907

47, 7

razem

6 030

6 087

*tylko kobiety

** w tym 1 mężczyzna

Tab. 22. Struktura wyznaniowa ludności powiatu newelskiego [46]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

56 903

90, 4

56 798

90, 7

jednowiercy

657

1, 04

679

1, 08

staroobrzędowcy

2 365

3, 7

2 588

4, 1

rzymscy katolicy

2 239

3, 5

1 969

3, 1

protestanci

119

0, 1

65

0, 1

wyzn.mojżeszowego

634

1

485

0, 7

razem

62 917

62 584

Katolicy w tym powiecie stanowili chyba najbardziej wysuniętą na północ zwartą społeczność polską na terenie, wówczas uważanym za białoruski obszar etniczny. W większości byli to potomkowie bojarów pancernych.

Tab. 23. Struktura etniczna i wyznaniowa ludności powiatu newelskiego [47]

Narodowość i wyznanie

W liczbach abs.

W procentach

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w liczbach abs.

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w procentach

Białorusini

prawosławni

40 223

60, 8

40 423

61, 1

Białorusini rzymscy katolicy

200

0, 3

Polacy

rzymscy katolicy

2 087

3, 1

2 087

3, 1

Żydzi

3 923

5, 9

3 923

5, 9

staroobrzędowcy

2 705

4

2 705

4

bez podania narodowości

18 815*

28, 4

18 815

28, 4

razem

66 066

-

-

-

*wg obliczeń autora

Mimo bardzo dokładnego wymienienia narodowości u Stołpiańskiego, wg naszych obliczeń spora grupa ludności nie została tu "przydzielona" do jakiejkolwiek grupy etnicznej. Przypuszczamy, że mogli to być Rosjanie-prawosławni. Białorusini-katolicy, w odróżnieniu od innych "powiatów dawnego pogranicza" zostali zarejestrowani, ale tylko w niewielkiej liczbie.

Największa społeczność polska na terenie tych trzech powiatów mieszkała w siebieskim.

Tab. 24. Struktura wyznaniowa ludności m. Siebież [48]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

1 867

51, 2

2 741

66, 9

jednowiercy

-

-

-

-

staroobrzędowcy

-

-

-

-

rzymscy katolicy

831

22, 8

753

18, 3

protestanci

26

0, 7

23

0, 5

wyzn.mojżeszowego

919

25, 2

577

14

razem

3 643*

4 094

*wg obliczeń autora

W omawianym okresie obserwujemy zmniejszenie liczby katolików i Żydów, szybki wzrost prawosławnych. Katolicy w tym mieście stanowili chyba najbardziej wysuniętą na północ zwartą społeczność polską na terenie, wówczas uważanym za białoruski obszar etniczny. W większości byli to potomkowie bojarów pancernych.

Tab. 25. Struktura wyznaniowa ludności powiatu siebieskiego [49]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

43 919

84, 5

39 986

76, 9

jednowiercy

-

-

-

-

staroobrzędowcy

1 423

2, 7

3 549

6, 8

rzymscy katolicy

6 483

12, 4

7 478

14, 3

protestanci

48

0, 09

28

0, 05

wyzn.mojżeszowego

82

0, 1

928

1, 7

razem

51 955

51 969

Jednocześnie w samym powiecie zwiększyła się liczba katolików i Żydów. Można przypuszczać, że spowodowano to było migracją lub może zmianą granic administracyjnych czy obszarów, poddawanych rewizji statystycznej. Wzrost liczby staroobrzędowców prawdopodobnie spowodowany był bardziej dokładnym zbadaniem struktury ludności.

Tab. 26. Struktura etniczna i wyznaniowa ludności powiatu siebieskiego [50]

Narodowość i wyznanie

W liczbach abs.

W procentach

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w liczbach abs.

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w procentach

Białorusini

prawosławni

46 192

80, 9

47 193

82, 6

Białorusini rzymscy katolicy

1 001

1, 7

Polacy

rzymscy katolicy

1 263

2, 2

1 263

2, 2

Żydzi

1 501

2, 6

1 501

2, 6

staroobrzędowcy

1 498

2, 6

1 498

2, 6

bez podania narodowości

5 636*

9, 8

5 636

9, 8

razem

57 091

-

-

-

* wg obliczeń autora

Badanie struktury etnicznej w tym przypadku jest znacznie bardziej skomplikowane. Większość katolików nie została przez ówczesnych badaczy zaliczona do jakiejkolwiek narodowości (przy tym, żeby to stwierdzić, trzeba było skonfrontować podaną ogólną liczbę mieszkańców z liczbą mieszkańców, narodowośi których została podana). Reszta społeczności katolickiej została podzielona na Białorusinów i Polaków. Warto zaznaczyć, że są spore rozbieżności między ogólną liczbą mieszkańców w obydwóch opracowaniach (komitetu statystycznego i N. Stołpiańskiego). Zaś w porównaniu z opracowaniem M. Lebiodkina, są rozbieżności co do liczby Białorusinów-prawosławnych: u Stołpiańskiego - 46 192, u Liebiodkina - 46 692 [51]. Jednakże nie możemy jednoznacznie stwierdzić, że ogólna liczba w 57 091 osób, podana przez Stołpiańskiego była rzeczywista, ponieważ różni się od podanej przez komitet statystyczny o ponad 5 tysięcy mieszkańców.

Reszta powiatów, określanych jako inflanckie, stanowiła zróżnicowany pod względem etnicznym i wyznaniowym obszar. Na początku omówiliśmy sytuację w powiecie dźwińskim i w Dyneburgu głównie ze względu na wielkość i znaczenie miasta dla guberni jako twierdzy.

W mieście Rzeżyca (obecnie Rezekne, niemiecka nazwa Rositten) większość stanowili Żydzi oraz katolicy, jednak żadna z grup wyznaniowych nie stanowiła bezwzględnej większości. Zwraca uwagę także stosunkowy wzrost liczebności staroobrzędowców.

Tab. 27. Struktura wyznaniowa ludności m. Rzeżycy [52]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

576

18, 7

703

21, 9

jednowiercy

-

-

-

-

staroobrzędowcy

297

9, 6

590

18, 4

rzymscy katolicy

917

29, 7

752

23, 5

protestanci

38

1, 2

-

-

wyzn.mojżeszowego

1 250

40, 6

1 153

36, 05

razem

3 078

3 198

W powiecie rzeżyckim większość ludności stanowili katolicy, na drugim miejscu - staroobrzędowcy.

Tab. 28. Struktura wyznaniowa ludności powiatu rzeżyckiego [53]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

3 004

3, 9

2 717

3, 5

jednowiercy

-

-

-

-

staroobrzędowcy

17 420

23, 1

16 129

21, 3

rzymscy katolicy

53 706

71, 4

55 719

73, 7

protestanci

197

0, 2

97

0, 1

wyzn.mojżeszowego

890

1, 1

896

1, 1

razem

75 217

75 558

Powiat rzeżycki był jednym z najbardziej jednolitych pod względem wyznaniowym, jednocześnie jednym z tak dużą grupą staroobrzędowców.

Struktura etniczna wg Stołpiańskiego znacznie odbiega od wykazów komitetu gubernialnego: znacznie zawyżona była liczebność prawosławnych, i w związku z tym zwiększono liczbę Białorusinów. Poza tym ogólna liczba mieszkańców powiatu także znacznie się różni. Tak wysoki odsetek ludności białoruskiej wyznania prawosławnego u Stołpiańskiego nie pokrywa się z zarejestrowaną przez komitet statystyczny ludnością prawosławną. Widocznie w wykazach parafialnych, wykorzystanych przez Lebiodkina i Stołpiańskiego znacznie zawyżono liczebność wspólnoty prawosławnej.

Tab. 29. Struktura etniczna i wyznaniowa ludności powiatu rzeżyckiego [54]

Narodowość i wyznanie

W liczbach abs.

W procentach

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w liczbach abs.

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w procentach

Białorusini

prawosławni

15 741

17, 6

16 186

18, 1

Białorusini rzymscy katolicy

445

0, 4

Polacy

rzymscy katolicy

3 730

4, 1

3 730

4, 1

Łotysze

rzymscy katolicy

43 930

49, 1

43 930

49, 1

Żydzi

3 725

4, 1

3 725

4, 1

staroobrzędowcy

21 768

24, 3

21 768

24, 3

razem

89 339*

-

-

-

*wg obliczeń autora, wg Stolpianskiego - 87 373

Wyżej przytoczone dane można w jakimś stopniu nazwać fantastycznymi, szczególnie jeśli porównamy liczebność katolików w obydwóch wykazach. Porównując materiały Stołpiańskiego z artykułem Lebiodkina, zauważyliśmy tylko pewne nieznaczne rozbieżności: u Lebiodkina jest więcej Białorusinów-katolików (495, u Stołpiańskiego - 445), Polaków więcej u Stołpiańskiego - 3 730 (u Lebiodkina - 3 354) [55].

W Lucyniu (łotewska nazwa Ludza) głównymi grupami wyznaniowymi były Żydzi, prawosławni i katolicy. W porównaniu z Rzeżycą, Żydów było więcej, prawosławni także stanowili znacznie większą grupę.

Tab. 30. Struktura wyznaniowa ludności m. Lucynia [56]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

1 337

22, 6

1 572*

28, 2

jednowiercy

-

-

-

-

staroobrzędowcy

89

1, 5

82

1, 4

rzymscy katolicy

1 687

28, 5

1 489

26, 7

protestanci

24

0, 4

19

0, 3

wyzn.mojżeszowego

2 773

46, 9

2 404

43, 2

razem

5 910

5 569

* w tym 987 mężczyzn

W samym powiecie zdecydowanie przeważała ludność katolicka (88 %), to był największy wskaźnik w guberni witebskiej. W omawianym okresie spadla tutaj jednak liczebność prawosławnych z 12 do 7 % i wzrosła katolików. Prawdopodobnie było to spowodowane niedokładnościami podczas spisu lub konwersją na katolicyzm (czy powrotem do kościoła katolickiego).

Tab. 31. Struktura wyznaniowa ludności powiatu lucyńskiego [57]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

7 757

12, 6

4 568

7, 4

jednowiercy

-

-

-

-

staroobrzędowcy

1 612

2, 6

1 942

3, 1

rzymscy katolicy

51 361

83, 4

54 391

88, 2

protestanci

385

0, 6

73

0, 1

wyzn.mojżeszowego

490

0, 7

653

1, 05

razem

61 545

61 627

Skład etniczny był jednak bardziej zróżnicowany. Jak w przypadku innych powiatów jest grupa mieszkańców, nieprzydzielonych do żadnej narodowości oraz są spore rozbieżności między ogólną liczbą ludności. Protestanci nie są zaliczeni do określonej narodowości, w tym przypadku zaliczano ich w większości do Niemców.

Tab. 32. Struktura etniczna i wyznaniowa ludności powiatu lucyńskiego [58]

Narodowość i wyznanie

W liczbach abs.

W procentach

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w liczbach abs.

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w procentach

Białorusini

prawosławni

9 763

14, 3

14 031

20, 6

Białorusini rzymscy katolicy

4 268

6, 2

Polacy

rzymscy katolicy

3 445

5, 06

3 445

5, 06

Łotysze

rzymscy katolicy

40 907

60, 1

41 328

60, 7

Łotysze

prawosławni

421

0, 6

staroobrzędowcy

2 114

3, 1

2 114

3, 1

protestanci

669

0, 9

669

0, 9

Żydzi

3 641

5, 3

3 641

5, 3

bez podania narodowości

2807*

4, 1

2807

4, 1

razem

68 035

-

-

-

*wg obliczeń autora na podstawie nie wymienionych grup

Ludność białoruska wyznania katolickiego jest tu bardziej liczna, stanowi około polowy słowiańskiej ludności katolickiej powiatu, porównywalna sytuacja była w powiecie siebieskim. Także u Stolpiańskiego było więcej prawosławnych, a "osoby bez podania narodowości" widocznie wyznawali katolicyzm. Zdecydowana większość stanowili Łotysze (w tym także niewielka grupa wyznania prawosławnego).

Powiat drysieński, którego większa część obecnie znajduje się w granicach Białorusi, a częściowo Łotwy i Rosji, zamieszkany był głównie przez ludność prawosławną, ale ok. 1/3 także przez katolików. W mieście Dryssa (od 1962 roku - Wierchniadźwińsk) zdecydowaną większość stanowiła wspólnota żydowska.

Tab. 33. Struktura wyznaniowa ludności m. Dryssy [59]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

503

24, 9

445

21, 4

jednowiercy

-

-

-

-

staroobrzędowcy

-

-

-

-

rzymscy katolicy

278

13, 7

351

16, 8

protestanci

2

0, 09

28

1, 3

wyzn.mojżeszowego

1 232

61, 1

1 255

60, 3

razem

2 015

2 079

Tab. 34. Struktura wyznaniowa ludności powiatu drysieńskiego [60]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

36 231

64, 2

34 388

61, 2

jednowiercy

17

0, 03

17

0, 03

staroobrzędowcy

268

0, 4

209

0, 3

rzymscy katolicy

17 171

30, 4

19 687

35, 08

protestanci

39

0, 06

9

0, 01

wyzn.mojżeszowego

2 682

4, 7

1 798

3, 2

razem

56 408

56 108

Zauważalna jest tendencja spadkowa wśród prawosławnych i jednocześnie wzrost liczebności katolików w powiecie drysieńskim.

Tab. 35. Struktura etniczna i wyznaniowa ludności powiatu drysieńskiego [61]

Narodowość i wyznanie

W liczbach abs.

W procentach

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w liczbach abs.

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w procentach

Białorusini

prawosławni

24 260

43, 9

34 338

62, 2

Białorusini rzymscy katolicy

10 078

18, 2

Polacy

rzymscy katolicy

12 713

23

12 713

23

Łotysze

rzymscy katolicy

1 773

3, 2

1 773

3, 2

Żydzi

3 159

5, 7

3 159

5, 7

staroobrzędowcy

181

0, 3

181

0, 3

razem

55 142*

-

-

-

* wg obliczeń autora, u Stolpianskiego - 53 781

Polaków na tym obszarze zarejestrowano najwięcej w całej guberni (23 %), jednocześnie drugą liczebnie wspólnotą katolicką byli Białorusini, trzecią - Łotysze.

Ostatni z powiatów, sąsiadujący z drysieńskim, lepelski znajduje się w całości na obecnym terenie Białorusi.

Struktura wyznaniowa miasta Lepla wyróżniała się tym, że żadna z czterech grup wyznaniowych nie stanowiła bezwzględnej większości. W 1864 r. trzy główne wyznania liczyły sobie 1/3 z ogólnej liczby mieszkańców.

Tab. 36. Struktura wyznaniowa ludności m. Lepla [62]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

1 540

55, 4

1 171

37, 8

jednowiercy

-

-

-

-

staroobrzędowcy

-

-

-

-

rzymscy katolicy

355

12, 7

941

30, 4

protestanci

11

0, 3

9

0, 2

wyzn.mojżeszowego

873

31, 4

972

31, 4

razem

2 779

3 093

W powicie lepelskim większość ludności wyznawała prawosławie.

Tab. 37. Struktura wyznaniowa ludności powiatu lepelskiego [63]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

66 307

79, 7

67 009

80, 7

jednowiercy

13

0, 01

18

0, 02

staroobrzędowcy

367

0, 4

622

0, 7

rzymscy katolicy

9 021

10, 8

10 057

12, 1

protestanci

16

0, 01

4

0, 004

wyzn.mojżeszowego

7 461

8, 9

5 241

6, 3

razem

83 185

82 951

Zdecydowaną większość katolików tego powiatu zaliczono do Białorusinów, także są już w tym przypadku nieznaczne rozbieżności w podanej ogólnej liczbie mieszkańców. Pojawia się także grupa osób, bez podania narodowości, prawdopodobnie wyznawców prawosławia.

Tab. 38. Struktura etniczna i wyznaniowa ludności powiatu lepelskiego [64]

Narodowość i wyznanie

W liczbach abs.

W procentach

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w liczbach abs.

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w procentach

Białorusini

prawosławni

62 745

75, 3

70 901

85, 1

Białorusini rzymscy katolicy

8 156

9, 8

Polacy

rzymscy katolicy

2 196

2, 6

2 196

2, 6

Litwini

rzymscy katolicy

219

0, 2

219

0, 2

Żydzi

7 281

8, 7

7 281

8, 7

staroobrzędowcy

685

0, 8

685

0, 8

protestanci

50

0, 06

50

0, 06

bez podania narodowości

1 891*

2, 2

1 891

2, 2

razem

83 223

-

-

-

*wg obliczeń autora

Ogólna struktura etniczna guberni witebskiej wg N. Stołpiańskiego ma kilka wad: nie są uwzględnieni staroobrzędowcy, nie wskazano narodowości protestantów oraz głównym problemem jest różnica w ogólnej liczbie ludności (w pracy Lebiodkina - 684 195, Stołpiańskiego - 776 739 oraz wg danych gubernialnego komitetu statystycznego - 818 885). Zaś w słowniku M.-N. Bouilleta jest ona jeszcze wyższa - 960 000 mieszkańców [65]. Bardziej adekwatne są dane dotyczące wyznania, ułożone przez komitet statystyczny, szczególnie zważywszy na mniejszą kompetencję autorów francuskiego słownika.

Tab. 39. Struktura wyznaniowa ludności guberni witebskiej [66]

Wyznanie/rok

1861 r.

1864 r.

W liczbach abs.

W procentach

W liczbach abs.

W procentach

prawosławni

449 107

55, 8

444 257

55, 5

jednowiercy

3 250

0, 4

3 337

0, 4

staroobrzędowcy

37 121

4, 6

38 777

4, 8

rzymscy katolicy

236 333

29, 3

239 193

29, 8

protestanci

12 420

1, 5

11 623

1, 4

wyzn.mojżeszowego

66 342

8, 2

63 168

7, 8

razem

804 573

800 358

Ludność prawosławna stanowiła ponad połowę w guberni, ok. 1/3 - katolicka, trzecią grupą byli Żydzi, dalej - staroobrzędowcy, protestanci i jednowiercy. W miastach najwięcej katolików mieszkało w 1864 roku w Leplu, Lucyniu, Rzeżycy, Polocku, Dyneburgu i Siebieżu (od 30 do 18 %). Najmniej - w Horodku i Surażu (od 0 do ponad 4 %).

W powiatach najwięcej katolików było w lucyńskim, rzeżyckim, dźwińskim, drysieńskim, siebieskim (od 14 % do 88%). Najmniej - w horodockim i wieliskim (od 0, 5 do 0, 7 %). W zbadanym okresie (koniec lat 1850-ch - 1864) dynamika liczebności katolików jest zróżnicowana, największe ubytki są w powiatach wschodnich guberni, zaś w powiatach inflanckich był obserwowany wzrost. Po roku 1864 ludność katolicka wzrastała zasadniczo równomiernie, jednakże w związku z represjami popowstaniowymi ubyło w guberni w latach 1863-1869 12 908 osób [67]. Osoby te zostały przesiedlone na tereny Syberii. Wg komisji A. Storożenki w okresie od 1863 r. do 15 lipca 1866 r. w guberni witebskiej na prawosławie przeszło 2 947 katolików [68]. Dla porównania: w 1897 r. odsetek katolików w guberni spadł do 23, 9 % całej ludności, w powiatach rzeżyckim do 64 %, lucyńskim - do 63, 4 % [69].

Tab. 40. Struktura etniczna i wyznaniowa ludności guberni witebskiej (1863) [70]

Narodowość i wyznanie

W liczbach abs.

W procentach

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w liczbach abs.

Narodowość (bez uwzględnienia wyznania), w procentach

Białorusini prawosławni

396 369

51

426 808

54, 9

Białorusini rzymscy katolicy

30 439

3, 9

Rosjanie prawosławni

1 843

0, 2

1 843

0, 2

Polacy

rzymscy katolicy

43 432

5, 5

43 496

5, 59

Polacy prawosławni

64

0, 008

Litwini

rzymscy katolicy

267

0, 03

267

0, 03

Łotysze

rzymscy katolicy

138 607

17, 8

139 028

17, 85

Łotysze

prawosławni

421

0, 05

Żydzi

70 520

9

70 520

9

Protestanci (Niemcy)

12 343

1, 5

12 343

1, 5

razem

776 739

-

-

-

Większość wyznawców katolicyzmu w guberni stanowili Łotysze, Polacy tylko 5, 5 % wszystkich mieszkańców, Białorusini - 3, 9 %, a Litwini tylko 0, 03 %. Dane, przytoczone u Stołpiańskiego oprócz już wymienionych wad często nie znajdują potwierdzenia w innych źródłach, są pominięte całe grupy osób (w większości przypadków ludności katolickiej, która nie była uwzględniana wśród jakiejkolwiek narodowości, oraz staroobrzędowców). Stołpiański, deklarując na początku swojej pracy korzystanie z artykułu Lebiodkina, nie robił tego jednak konsekwentnie, dlatego są rozbieżności. Na przykład, jest różnica co do liczebności Polaków-prawosławnych (64 i 61 u Lebiodkina), ogólnej liczby Żydów (70 520 i 62 628 u Lebiodkina), protestantów (12 343 i 10 158 u Lebiodkina) [71]. Zasadniczo słowiańską ludność katolicką odnoszono wyłącznie do Polaków (w powiatach wschodnich guberni, w powiatach dawnego litewsko-moskiewskiego pogranicza), lub dzielono (w niektórych przypadkach niemal równo) na Polaków i Białorusinów. W powiatach inflanckich zasadniczą większość katolików stanowiła ludność łotewska. Wraz z tym w guberni zarejestrowano bardzo nieliczne grupy Łotyszy i Polaków wyznania prawosławnego. Najwięcej Polaków zarejestrowano w powiecie drysieńskim (ponad 23 %), około 5-6 % - w powiatach witebskim, dźwińskim, połockim i lucyńskim, około 3-4 % - w powiatach suraskim, rzeżyckim i newelskim, do ponad 2 % - w powiatach horodockim, wieliskim i lepelskim.

Podstawowymi trudnościami w badaniu XIX-wiecznej struktury społecznej ziem białoruskich są niekompletność źródeł, ich niedokładność i spore problemy z ich weryfikacją za pomocą innych materiałów, kwestia interpretacji i jednoznacznego ustalenia ówczesnego znaczenia pojęć etnicznych. Ważnym elementem jest jednostronny charakter zbadanych materiałów źródłowych (swoisty brak "głosów" wszystkich "stron" interakcji społecznej) oraz ograniczona możliwość ustalenia "rzeczywistych" znaczeń określeń XIX-wiecznych. Posiadamy tylko źródła, czyli interpretujemy wyraz świadomości naukowców tego czasu (opublikowane prace) lub osób (w tym przypadku głównie duchownych), zbierających materiały statystyczne (źródła - spisy parafialne). Wydaje się, że w tej sytuacji bardziej przydatna jest zasada adekwatności - przybliżenia terminów badaczy do terminów, używanych przez badany świat społeczny [72].

Na podstawie źródeł możemy stwierdzić stabilne istnienie pojęcia "Białorusin" jako kategorii etnicznej (w interpretacji XIX-wiecznych badaczy jako części wspólnoty słowiańsko-ruskiej), szczątkowe zachowanie pojęcia "Litwin" jako kategorii etnicznej i państwowej (w powiatach zachodnich), interpretowanie pojęcia "katolik" w charakterze etnicznym tak wobec Białorusinów, jak i Polaków czy Łotyszy. Pojęcie "Polak-katolik" umocniło się na terenie powiatów siebieskiego, wieliskiego, witebskiego, newelskiego - w stosunkowym oddaleniu geograficznym od terenów z przewagą ludności katolickiej (Latgalii). Jednocześnie powstaje pytanie o możliwości przenikania i przechodzenia z jednej wspólnoty etnicznej do drugiej w ramach jednej konfesji (między Polakami i Białorusinami-katolikami, czy Łotyszami) oraz istnienia "wieloszczeblowej świadomości narodowej" [73] lub "płynnej świadomości narodowej", kiedy w zależności od sytuacji osoba deklarowała pewną narodowość albo narodowość zmieniało następne pokolenie. Ważnym elementem w tej układance jest pozycja rosyjskiej władzy państwowej, uprawiającej na tych terenach swoisty rodzaj "asymilacji segmentowej" [74] wobec określonych grup etnicznych czy religijnych, przede wszystkim Polaków, używając siły, urzędowych zakazów czy konwersji na "wyznanie panujące". Później asymilacja ta przejdzie do totalnych zakazów używania języka polskiego w miejscach publicznych. Charakterystyczną cechą regionu witebskiego było istnienie licznych osad ze zwartą ludnością rosyjską (staroobrzędowców i jednowierców), niemiecką i żydowską. W przypadku części ludności niemieckiej (magnaterii i szlachty) w okresie wcześniejszym (XVII-XVIII w.) następował proces stopniowej polonizacji, w okresie powstań przedstawiciele tych rodów mają już polska świadomość [75]. Jednak, szlachta niemiecka wyznania protestanckiego, nie przejawiała tendencji asymilacyjnych i zachowywała swój język i wiarę, szczególnie ta, przybyła do guberni po 1863 roku, kupując majątki ziemskie [76]. Ludność żydowska wyróżniała się mobilnością (zdolnością do zmiany miejsca zamieszkania) i zachowaniem swojej odrębności. Społeczność staroobrzędowców wyróżniała się homogenicznością i brakiem potrzeby szerszych interakcjach z innymi społecznościami, co jednak stopniowo się zmieniało.

Różnorodność etniczna i wyznaniowa regionu może być zarówno atutem, jak i zasadniczą wadą. Problemy etniczne i wyznaniowe na ziemiach białoruskich ściśle były związane z kwestią socjalną i polityczną, co w późniejszym okresie doprowadziło do różnych konfliktów.



[1] Коўкель І. І., Крэнь І. П., Палуцкая С. В., Сяльверстава С. Я., Фёдараў І. А. Гісторыя Беларусі: У 3-х частках. - Ч. І: са стараж. часоў да пач. ХІХ ст.: Навуч. дапам. - Гродна, 1994. - С. 199; Dzieje Polski. Kalendarium, red. A. Chwalba, Kraków 2000, s. 441; J. Łabuński, Witebsk [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XIII, Warszawa 1893, s. 642.

[2] Анішчанка Я. К. Беларусь у часы Кацярыны ІІ (1772-1796 гады). - Мн., 1998. - С. 53; J. Łabuński, op.cit., s. 643.

[3] Анішчанка Я. К. Op.cit. - C. 58, 61; J. Łabuński, op.cit., s. 643.

[4] Анішчанка Я. К. Op.cit.. - C. 53.

[5] Коўкель І. І., Крэнь І. П., Палуцкая С. В., Сяльверстава С. Я., Фёдараў І. А. Op. cit. - C. 204.

[6] Ibidem. - C. 205; wg J. Łabuńskiego dopiero w 1840 r. gubernie otrzymały nazwy od swych miast głównych, zob.: J. Łabuński, op.cit., s. 643.

[7] Філатава А. М. Віцебская губерня // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. - Т. 2. - Мн., 1994. - С. 324-325.

[8] Кеппен П. Девятая ревизия. Исследование о числе жителей в России в 1851 году. - СПб., 1857. - С. 28 (przypis 2).

[9] J. Łabuński, op.cit., s.643, 655.

[10] Вячорка В. На Усходзе// Спадчына.-1992.-№ 3.- С. 16-21.

[11] I. Rychlikowa, Bojarzy pancerni na pograniczu moskiewskim w XVI-XIX wieku, "Przegląd Wschodni", t. III, z. 3 (11), 1994, s. 417.

[12] Eadem, s. 413-414.

[13] Eadem, s. 416.

[14] История Югославии: в 2-х томах. - Т. 1. - М., 1963. - С. 237-238; W. Walkiewicz, Jugosławia. Byt wspólny i rozpad, Warszawa 2000, s. 244-245.

[15] J. Sikorska-Kulesza, Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku, Pruszków 1995, s. 46; L. Zasztowt, Koniec przywilejów - degradacja drobnej szlachty polskiej na Litwie historycznej i Prawobrzeżnej Ukrainie w latach 1831-1868, "Przegląd Wschodni", t. I, z. 3, 1991, s. 623.

[16] I. Rychlikowa, Op. cit., s. 435, 440.

[17] Столпянский Н. П. Девять губерний западно-русского края ... - СПб., 1866. - С. X; Лебёдкин М. О племенном составе народонаселения Западного края Российской империи// Вестник юго-западной и западной России. - Киев, 1862. - Т. II. - Отд. IV. - С. 7-8.

[18] Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.

[19] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864. - С. 202.

[20] Jednowiercy są osobna grupą staroobrzędowców, uznających jedność z kościołem prawosławnym, ale zachowujących w pewnym stopniu swoją liturgię i obrzędy z okresu z przed reformy patriarchy Nikona w drugiej połowie XVII wieku. Jednowiercy jako osobny nurt pojawili się w końcu XVIII wieku, na terenie Białorusi pierwsza cerkiew jednowierców została zbudowana w 1794 r. w Homlu. Zob. także: Гарбацкі А., Панюціч В. Стараабраднікі // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. - Т. 6. -Кн. І. - Мн., 2001. - С. 406-407.

[21] M.-N. Bouillet, Dictionnaire universel d'histoire et géographie, Paris 1859, p. 1870.

[22] Чепко В. В. Города Белоруссии в первой половине XIX века: Экономическое развитие. - Мн., 1981. - С. 119 (таблица 14).

[23] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864. С. 202.

[24] A. Eisenbach, Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785-1870 na tle europejskim, Warszawa 1988, s. 479-485.

[25] Dzieje Polski. Kalendarium, red. A. Chwalba, Kraków 2000, s. 563.

[26] Tabelę ułożono na podstawie: Столпянский Н. П. Op. cit. - С.94 (wg N. Stołpiańskiego są to informacje z 1864 r.).

[27] Tabelę ułożono na podstawie: Лебёдкин М. Оp. cit.. - С. 14.

[28] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864. - С. 202

[29] Чепко В. В. Op. cit.. - С. 119 (таблица 14).

[30] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.-С. 202

[31] Tabelę ułożono na podstawie: Столпянский Н. П. Op. cit. - С.106.

[32] Tabelę ułożono na podstawie: Лебёдкин М. Оp. cit. - С. 15.

[33]Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.-С. 203.

[34] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.-С. 203

[35] Tabelę ułożono na podstawie: Столпянский Н. П. Op. cit. - С.99.

[36] Tabela ułożona na podstawie: Лебёдкин М. Оp. cit. - С. 14.

[37] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864. -С. 203

[38] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.-С. 203

[39] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.- С. 203

[40] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.- С. 203

[41] Tabelę ułożono na podstawie: Столпянский Н. П. Op. cit. - С. 104; Лебёдкин М. Оp. cit.-С. 15.

[42] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.-С. 202

[43] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.-С. 202

[44] Tabelę ułożono na podstawie: Столпянский Н. П. Op. cit. - С. 102; Лебёдкин М. Оp. cit.-С. 14.

[45] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.- С. 202

[46] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.-С. 202

[47] Tabelę ułożono na podstawie: Столпянский Н. П. Op. cit. - С. 105; Лебёдкин М. Оp. cit.-С. 15.

[48] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.- С. 203.

[49] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.-С. 203.

[50] Tabelę ułożono na podstawie: Столпянский Н. П. Op. cit. - С. 108.

[51] Лебёдкин М. Оp. cit.-С. 15.

[52] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.-С. 203

[53] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.-С. 203

[54] Tabelę ułożono na podstawie: Столпянский Н. П. Op. cit. - С. 109.

[55] Лебёдкин М. Оp. cit.-С. 15.

[56] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.-С. 203

[57] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864. -С. 203

[58] Tabelę ułożono na podstawie: Столпянский Н. П. Op. cit. - С. 98.

[59] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.-С. 204

[60] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864. -С. 204

[61] Tabelę ułożono na podstawie: Столпянский Н. П. Op. cit. - С. 101.

[62] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.-С. 204

[63] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.-С. 204

[64] Tabelę ułożono na podstawie: Столпянский Н. П. Op. cit. - С. 96; Лебёдкин М. Оp. cit.-С. 14.

[65] M.-N. Bouillet, Dictionnaire universel d'histoire et géographie, Paris 1859, p. 1870.

[66] Tabelę ułożono na podstawie: Памятная книжка Витебской губернии на 1862 г. - Витебск, 1861.- Таблица III; Памятная книжка Витебской губернии на 1864 г. - СПб, 1864.-С. 204

[67] L. Zasztowt, Zsyłka i przesiedlenia ludności polskiej z Zachodnich guberni w głąb Cesarstwa Rosyjskiego po powstaniu styczniowym, "Przegląd Wschodni", t. V, z. 2 (18), 1998, s. 247.

[68] Смалянчук А. Ф. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях 1864-1917.- Гродна, 2001.- С. 63.

[69] Канфесіі на Беларусі (канец XVIII-XX ст.)/пад рэд. У. І. Навіцкага. - Мн., 1998.-С. 92.

[70] Tabelę ułożono na podstawie: Столпянский Н. П. Op. cit. - С. 93.

[71] Zob.: Лебёдкин М. Оp. cit.-С. 11.

[72] J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2004, s. 489.

[73] J. Bardach, Wieloszczeblowa świadomość narodowa na ziemiach litewsko-ruskich Rzeczypospolitej w XVII-XX wieku, [w:] Pamiętnik XV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 1, cz. 1, red. J. Starzewski, Gdańśk-Toruń 1995, s. 25-38.

[74] Беспамятных Н. Н. Модели межкультурного взаимодействия в полиэтническом регионе//Веснік Гродзенскага дзяржуніверсітэта ім. Я. Купалы. - Серыя 1. - 2001.-№ 1. -С. 91. W tym przypadku to pojęcie używamy jako przykład procesu asymilacji, spotykany w zasadniczo pluralistycznych warunkach, panujących przed powstaniem listopadowym.

[75] Ē. Jēkabsons, Zaangażowanie państwowo-polityczne szlachty polskiej z Latgalii (dawnych Inflant Polskich) w pierwszej ćwierci XX wieku, "Przegląd Wschodni", t. IV, z. 3 (15), 1997, s. 513.

[76] J. Łabuński, op.cit., s. 652.

 
Top
[Home] [Maps] [Ziemia lidzka] [Наша Cлова] [Лідскі летапісец]
Web-master: Leon
© Pawet 1999-2009
PaWetCMS® by NOX