Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Да гісторыі беларускага каталіцкага душпастырства ў Мінску
Летам 1941 г. у акупаваны немцамі Мінск прыбыло некалькі беларускіх каталіцкіх святароў з мэтай аднаўлення спыненай савецкімі ўладамі душпастырскай дзейнасці. Аднак ужо у снежні галоўны ініцыятар духоўнага адраджэння ксёндз Станіслаў Глякоўскі і яго малады памочнік ксёндз Дзяніс Малец зніклі бясследна, ксяндзы Пётр Татарыновіч і Казімір Рыбалтоўскі ратаваліся ўцёкамі. Спробы высветліць акалічнасці разгорому беларускага каталіцкага душпастырства і трагічнага лёсу святароў, спробы, якія пасля вайны рабіліся на эміграцыі, не далі станоўчых вынікаў. Замест іх на старонках друку з'явілася нямала выказванняў і меркаванняў, што часта абапіраліся на неабгрунтаваныя і супярэчлівыя чуткі.
У апошнія гады пра лёс святароў, асабліва Глякоўскага, пісалася на старонках беларускіх выданняў «Літаратура і мастацтва» (1992, № 19) і «Наша вера» (1995, № 1). Прычым абедзьве публікацыі апелявалі да чытачоў з просьбаю дапамагчы высветліць тое, што не было здзейснена за пасляваенныя дзесяцігоддзі. Пастараемся выканаць гэтую просьбу на падставе крытычнага аналізу дакументаў, матэрыялаў і ўспамінаў сведкаў.
На пачатку артыкула мы падаем кароткія біяграфічныя звесткі пра згаданых святароў, бо іх постаці для большасці сённяшніх чытачоў, хутчэй за ўсё, малавядомыя.
Станіслаў ГЛЯКОЎСКІ нарадзіўся ў 1896 г. у мястэчку Поразава Ваўкавыскага павету. Пасля заканчэння Віленскай духоўнай семінарыі ў 1921 г. атрымаў святарскае пасвячэнне. Дзякуючы прыхільнасці біскупа Юрыя Матулевіча, які спрыяў росту беларускага каталіцкага духавенства, у 1923 г. ксёндз Глякоўскі паступіў ва універсітэт у рыме, дзе атрымаў навуковую ступень доктара тэалагічных навук. У 1927 г. ён вярнуўся на радзіму, працаваў вікарыем у вёсцы Тжцяннэ Кнышынскага дэканату, у Ваўкавыску і пробашчам у Трычоўцы Беластоцкага дэканату.
З 1929 г. ксёндз Глякоўскі жыў і працаваў у Вільні, прыпісаны да парафіяльнага касцёла святога Яна. Ён быў прызначаны настаўнікам Закону Божага (прэфектам) у сярэдніх школах горада, а ў іх ліку і ў Беларускай гімназіі (1933-1939). У віленскім касцёле святога Мікалая ён часта адпраўляў набажэнствы для беларусаў і велікодныя рэкалекцыі для вучнёўскай моладзі, апекаваўся скаўтынгам у беларускай гімназіі, працаваў у камісіі дапамогі беларускай студэнцкай моладзі, выступаў з дакладамі ў Беларускім Студэнцкім Саюзе.
Значную ўвагу ксёндз Глякоўскі надаваў выдавецкай дзейнасці. У снежні 1933 г. ён уваходзіў у склад кіраўніцтва Беларускага Каталіцкага Выдавецтва ў Вільні, у якім стала працаваў да вясны 1939 г., арганізуючы выпуск рэлігійнай літаратуры. Акрамя таго, у 1934-1935 гг., сумесна з Язэпам Найдзюком, выдаў на свой кошт тры зборнікі Міхася Машары («На сонечны бераг», «Смерць Кастуся Каліноўскага» і «Напрадвесні»), «Казку аб рыбаку і рыбцы» Вінцука Адважнага (ксяндза Язэпа Германовіча) і іншыя творы. Арганізаваў і фінансаваў выпуск часопіса для дзяцей «Пралескі».
Нягледзячы на непрыхільныя адносіны польскай адміністрацыі да беларускага каталіцкага руху, ксёндз Глякоўскі імкнуўся выкарыстоўваць розныя магчымасці яго пашырэння сярод беларусаў Віленскай архідыяцэзіі. З такою мэтаю ён удзельнічаў у стварэнні восенню 1936 г. беларускай секцыі Каталіцкай Акцыі. Але, нягледзячы на благаслаўленне арцыбіскупа Рамуальда Ялбжыкоўскага, улады не дазволілі ажыццявіцца гэтай задуме.
Восенню 1938 г. ксёндз Глякоўскі быў прызначаны вікарыем парафіі святога Яна ў Вільні, але гэтыю пасаду ён займаў нядоўга. У верасні 1939 г. пачалася вайна і напярэдадні акупацыі горада Чырвонай Арміяй ён выехаў у Каўнас. Аднак пасля далучэння Вільні да Літвы, якое адбылося ў канцы кастрычніка 1939 г. святар вярнуўся ў свой горад і тут працаваў да лета 1941 г., да нашэсця Нямеччыны на Савецкі Саюз 1.
Дзяніс МАЛЕЦ нарадзіўся ў 1909 г. у вёсцы Лембаўка Дунілавіцкай воласці ў беларускай каталіцкай сям'і. Вучыўся ў Наваградку ў Ніжэйшай духоўнай семінарыі, якая з часам была перанесена ў Драгічын над Бугам. Пасля яе заканчэння паступіў у Вышэйшую духоўную семінарыю ў Пінску. У 1937 г. атрымаў святарскае пасвячэнне і быў прызначаны вікарыем парафіі Нараджэння Прасвятой Дзевы Марыі ў Бельску на Беласточчыне. Восенню 1938 г. вярнуўся ў Пінск на пасаду прэфекта гарадскіх школ. Пры савецкай уладзе быў вікарыем Пінскай катэдры 2.
Казімір РЫБАЛТОЎСКІ нарадзіўся ў 1909 г. Вучыўся ў Ніжэйшай духоўнай семінарыі ў Наваградку, а пасля ў Вышэйшай духоўнай семінарыі ў Пінску. Там у 1935 г. атрымаў святарскае пасвячэнне. У гэтым жа годзе быў прызначаны вікарыем у вёску Камень Івянецкага дэканату. Тут ён працаваў (з перапынкам на лячэнне ў 1938-1939 гг.) да нямецка-савецкай вайны 3.
Пётр ТАТАРЫНОВІЧ нарадзіўся ў 1896 г. у вёсцы Гайнін на Случчыне. Вучыўся ў духоўных семінарыях у Петраградзе, Мінску і Вроцлаўку (Польшча). У 1921 г. атрымаў святарскае пасвячэнне. Пасля гэтага выконваў душпастырскія абавязкі ў розных мясцовасцях Пінскай дыяцэзіі: у Наваградку (дзе ў 1922-1924 гг. быў выкладчыкам у Ніжэйшай духоўнай семінарыі), Баранавічах, Дамачэве на Брэстчыне (1927-1932) і Століне (1932-1938). З прычыны хваробы (туберкулёз) у 1939 г. быў часова звольнены ад сваіх абавязкаў. У 1940 г. ксёндз Татарыновіч уцёк з-пад савецкага арышту ў зону нямецкай акупацыі, быў капелянам і культурна-асветным дзеячом сярод беларускай эміграцыі.
Падчас першай сусветнай вайны малады клерык Татарыновіч далучыўся да беларускага нацыянальнага руху. У міжваенныя гады супрацоўнічаў з віленскай «Хрысціянскай думкай» і уніяцкім часопісам «Да Злучэння». Быў аўтарам папулярных кніг: «Святы Ізідар хлебароб», Вільня, 1928 і «Шляхам дзіваў і ўражанняў (зацемкі з падарожы ў Рым)», Вільня, 1934 г. 4.
***
У 1940 г., пры савецкай ўладзе, у Вільню прыехаў малады пляменнік ксяндза Глякоўскага Міхал КАБЫЛЯК-ГАЕЎСКІ. Да гэтага часу ён быў арганістам у Мсцібаве пад Ваўкавыскам, цяпер жа пад апекаю дзядзькі паглыбляў сваю музычную адукацыю ў Віленскай кансерваторыі. Паводле ягонай інфармацыі, якую ён даў аўтару гэтых радкоў, рашэнне аб аднаўленні каталіцкага жыцця ў Мінску ксёндз Глякоўскі прыняў зараз жа пасля заняцця гэтага горада нямецкай арміяй. Станіслаў Глякоўскі выязджаў у Мінск двойчы. Першы раз ён адправіўся туды сам, хутчэй за ўсё ў ліпені. Даведаўшыся пра стан мінскіх касцёлаў і магчымасці працы, вярнуўся ў Вільню. Тут з дапамогай Вацлава Іваноўскага, старшыні Віленскага Беларускага Нацыянальнага Камітэта, атрымаў неабходныя дакументы і ў жніўні 1941 г. паўторна выехаў у Мінск, на гэты раз з пляменніцам-арганістам Міхалам. Абодва спыніліся на плябаніі пры касцёле святых Сымона і Алены.
Неўзабаве далучыліся да іх маладыя святары, семінарскія калегі Малец і Рыбалтоўскі. Апошні і раней час ад часу наведваў Мінск. Крыху пазней вярнуўся з эміграцыі ксёндз Татарыновіч. Частым госцем быў тут уніяцкі святар Вацлаў АНОШКА з Дзяляціцкай парафіі на Наваградчыне, які ў Міснку служыў у лацінскім абрадзе. Урэшце ў кастрычніку 1941 г. сюды прыбыў з Берліна ксёндз Вінэнт ГАДЛЕЎСКІ, прызначаны нямецкімі ўладамі галоўным школьным інспектарам у Генеральнай Акрузе Беларусі.
У выніку захадаў духавенства, насельніцтва іпадтрымкі гаралской управы нямецкая камендатура горада вярнула мінскім католікам катэдру і касцёл святых Сымона і Алены. Абедзьве святыні ацалелі ад ваенных разбурэнняў, аднак патрабавалі рамонту, паколькі ў апошнія гады савецкага панавання набажэнствы ў іх не адбываліся. Дзеля таго быў створаны касцёльны камітэт, якім кіраваў мінчук ТРЫГУБОВІЧ. Дзякуючы намаганням камітэта і вялікай ахвярнасці мінскіх католікаў, хутка былі выкананы самыя неабходныя працы іарганізаваны хор пад кіраўніцтвам арганіста Кабыляка-Гаеўскага.
На пачатку верасня распачалася катэхізацыя першай группы моладзі і яе падтыхтоўка да Святой Камуніі. Пасля столькіх гадоў атэістычнай прапаганды гэта была значная і доўгачаканая падзея ў жыцці католікаў горада, якая знайшла водгук у «Менскай Газэце»: «У нядзелю 5 кастрычніка ў Менску, у каталіцкай катэдры раніцай адбылася ўрачыстасць. У гэты дзень пасля месячнай падрыхтоўкі прымала святое Прычасце каля 200 дзяцей. Яны на працягу цэлага месяца пад кіраўніцтвам спецыяльнага вучыцеля і ксяндзоў-беларусаў пазнавалі асновы хрысціянскай навукі і вучылі малітвы. Выспаведаўшыся, прыгожа адзеўшыся, з свечкамі ў руках, з роднай беларускай песняй на вуснах прыступілі яны да Божага стала. Прыгожыя беларускія дзіцячыя спевы, а таксама прыгожае беларускае казанне ксяндза доктара Ст. Глякоўскага стварылі ў катэдры прыўзняты настрой» 5.
Пачаткова дзейнасць мінскіх святароў адбывалася стыхійна, без афіцыйнага афармлення касцёльнай юрфсдыкцыі. Праўда, у Латвіі знаходзіўся намінальны апостальскі адміністратар Магілёўскай мітраполіі і Мінскай суфраганіі, біскуп Баляслаў Слонскас. Аднак, нягледзячы на захады беларускага духавенства, ён не мог аднавіць сваю функцыю без адпаведнага пагаднення Ватыкана і дзяржаўных уладаў, а гэта было немагчыма ажыццявіць у тагачасных ваенных умовах.
Не без цяжкасцяў укаранялася ў касцельнай абраднасці і беларуская мова, што зноў жа было вынікам сумных гістарычных абумоўленняў. Наогул сумленна ацэньвала існуючае становішча тагачасная прэса, паводле якой найменшыя праблемы былі з маладым пакаленнем, якое лёгка ўспрымала беларускія малітвы і рэлігійныя песні. Цяжэй было са старэйшымі, якія прывыклі да касцельнай пальшчызны і толькі цяпер пачыналі вучыцца малітвам і спевам па-беларуску 6.
У гэтых варунках наспела неабходнасць выдання для патрэбаў вернікаў адпаведнай літаратуры. З такою мэтаю ксёндз Глякоўскі падрыхтаваў да друку «Кароткі малітаўнік для беларусаў-католікаў». Гэта быў скарочаны варыянт даваеннага віленскага малітоўніка «Голас душы». Ён вырашыў таксама перавыдаць «Кароткі катэхізм для беларусаў-католікаў» ксяндза доктара Язэпа Рэшэця. Віленскія выданні гэтых кніжак былі ў свой час ухваленыя арцыбіскупам Рамуальдам Ялбжыкоўскім, а катэхізмоўка Рэшэця нават выдадзеная на кошт арцыбіскупа.
Аднак перавыдаць гэтыя кнігі ў Мінску напрыканцы 1941 г. было няпроста. Патрабаваўся не толькі дазвол акупацыйных уладаў, але і друкарская папера, якая строга рэгламентавалася. Вядома, не было і грошай. Аднак усе гэтыя цяжкасці былі пераадолены, дзякуючы перш за ўсё падтрымцы новага старшыні горада Вацлава Іваноўскага, які дазволіў іх выдрукаваць у падначаленай яму друкарні гарадской управы. Такім чынам, у першыя дні снежня малітоўнік і катэхізмоўка былі ўжо надрукаваны і паступілі ў продаж 7.
Трэба заўважыць, што вынікам старання ксяндза Глякоўскага былі, дакладней, не дзве, а тры кніжкі, бо ён клапаціўся пра больш эфектыўнае выкарыстанне духоўнай літаратуры жыхарамі Усходняй Беларусі і выдаў «Кароткі малітаўнік» у двух варыянтах - лацінскаю і кірыліцаю. Так з'явіўся першы ў навейшай гісторыі беларускі каталіцкі малітоўнік, надрукаваны кірыліцаю.
Выпус малітоўніка і катэхізмоўкі заслугоўвае ўвагі яшчэ і з іншых прычынаў. Па-першае, пасля «Беларускага правапісу» Браніслава Тарашкевіча, яны былі першымі кніжкамі, выдадзенымі ў Мінску пад нямецкай акупацыяй. І па-другое, як паведаміў аўтару гэтага артыкула Язэп Найдзюк, які ўдзельнічаў у выдавецкай працэдуры, выйшлі яны «не зусім легальна». Што Найдзюк меў на ўвазе - невядома. Лічу, што Іваноўскі не меў фармальнай згоды нямецкага гарадскога камісара і адказнасць за іх выданне браў на сябе. Факт, што пасля згаданай першай абвесткі абедзьве кніжкі ніколі больш не рэкламаваліся на старонках мінскай акупацыйнай прэсы.
***
Дзейнасць беларускіх каталіцкіх святароў у Мінску залежала не толькі ад іх асабістых якасцяў і падтрымкі насельніцтва, але і ад іншых фактараў, сярод якіх найбольш істотнымі былі канфесійная палітыка нямецкіх акупацыйных уладаў, адносіны віленскай каталіцкай курыі і беларускіх праваслаўных апазіцыянераў.
Абвясціўшы лознг вызвалення ад бальшавізму, нямецкія ўлады з самага пачатку акупацыі адмянялі савецкія абмежаванні рэлігійнага жыцця, вярталі вернікам цэрквы і касцёлы. Летам 1941 г. нямецкія вайскоўцы нават удзельнічалі ў аднаўленні мінскай катэдры. Працытуем фрагмент успамінаў сведкі тагачсных падзей, Антона Шукелойця: «Першую каталіцкую службу ў акупаваным Менску ў катэдральным касцёле адслужыў нямецкі капэлян з вэрмахту. За бальшавікамі ў гэтым касцёле быў гараж, і нямецкія жаўнеры разам з тутэйшымі каталікамі мусілі цяжка папрацаваць, каб прывесці святыню да годнага выгялду. Алтарная сцяна складалася з прынесенага з тэатру вялікага кавалку дэкарацыйнага палатна з узорамі народнай дзяружкі чорна-жоўтага колеру ды распяцця з музейнага складу. Пры сціплым алтары заўсёды стаяла шмат кветак. Аб парадку ў касцёле дбалі менскія немцы, асабліва паволжская немка Марыя» 8.
Пэўную канфесійную палітыку ажыццяўляў і генеральны камісар Вільгельм Кубэ, які на пачатку верасня 1941 г. стаў шэфам цывільнага праўлення на Беларусі. Кубэ настойваў на стварэнні Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы, падтрымліваў ініцыятывы паступовай беларусізацыі Рыма-Каталіцкага Касцёла.
10 верасня былі выдадзены часовыя школьныя правілы, якія дапускалі свабоднае навучанне рэлігіі, як каталіцкай так і праваслаўнай, прычым у абодвух выпадках яно магло адбывацца па-за школай. Акрамя таго, у сакавіку 1942 г. адбывалася легалізацыя беларускага экзархата Грэка-Каталіцкай Царквы9.
Аднаўленнем душпастырскай працы на ўсходнебеларускіх абшарах цікавіўся і віленскі мітрапаліт, арцыбіскуп Рамуальд Ялбжыкоўскі. Працяглы час ён не меў на тое неабходных паўнамоцтваў і толькі 13 кастрычніка 1941 г. атрымаў праз папскага нунцыя ў берліне намінацыю на апостальскага адміністратара з надзвычайнымі паўнамоцтвамі на абшарах Мінскай дыяцэзіі і Магілёўскай архідыяцэзіі, якія апынуліся пад нямецкай акупацыяй. На гэтай падставе арцыбіскуп высылаў туды ксяндзоў для аднаўлення існаваўшых раней парафій 10.
Гэтая акцыя выклікала вострыя канфлікты вакол выкарыстання нацыянальнай мовы ў касцёлах. Следам за віленскай курыяй польскія ксяндзы імкнуліся да адраджэння каталіцызму ў польскай форме і непрыхільна ставіліся да беларускіх ксяндзоў, якія пашыралі Божае Слова ў роднай мове беларускіх католікаў. Для абгрунтавання сваіх пазіцый і адны і другія спасылаліся на волю насельніцтва, на выбраныя прыклады яго адмоўных адносінаў ці то да беларушчыны, ці то да пальшчызны, што ў нейкай меры магло адпавядаць сапраўднасці 11 .
На фоне канфрантацыйных настрояў плылі ў віленскую курыю і там ахвотна прымаліся да ведама абвінавачванні і даносы на беларускіх святароў у Мінску. Аб прычынах такога стаўлення паведаміў ксёндз Станіслаў Чыжэўскі, канцлер курыі і асабісты сакратар арцыбіскупа Ялбжыкоўскага, які вінаваціў ксяндзоў Мальца і Рыбалтоўскага ў тым, што сваім захаваннем і навукамі яны сеюць замяшанне сярод насельніцтва і падбухторваць яго супроць іншых (г.зн. польскіх - Ю.Т.) ксяндзоў, пры тым спасылаўся на чуткі, быццам яны былі агентамі гестапа і пісалі даносы на палякаў 12.
Палітычныя страсці польскага духавенства, якое, відаць, уяўляла, што беларускія католікі - гэта палякі, бралі верх над інтарэсамі каталіцызму. Праўда, віленская курыя ўжо не мела падтрымкі польскай дзяржавы, якая ў міжваенныя гады інспіравала выцясненне беларушчыны з касцёлаў Захдняй Беларусі, аднак магла карыстацца іншымі метадамі змагання з беларускімі святарамі ў Мінску. Паводле кс. Чыжэўскага, на падставе гэтых даносаў арцыбіскуп Ялбжыкоўскі суспедаваў, г.зн. пазбавіў кананічных правоў, Мальца і рыбалтоўскага, адклікаў з Мінска Глякоўскага, а калі той не пажадаў вярнуцца ў Вільню, суспендаваў і яго 13 .
Усё ж некаторыя акалічнасці дазваляюць засумнявацца ў праўдзівасці выказванняў кс. Чыжэўскага. Па-першае, нямецкая паліцыя бяспекі, якая мела на дзіва дакладныя звесткі ў гэтай справе, паведамляла, што арцыбіскуп сапраўды высылаў беларускім святарам лісты з загадам на працягу трох дзён з'явіцца ў віленскай курыі, у іншым жа
выпадку пагражаў адмовай кананічных правоў
14. Па-другое, ксёндз Рыбалтоўскі пасля выезду з Мінска яшчэ адносна доўгі час выконваў святарскія абавязкі ў вёсцы Камень Івянецкага дэканату, што ў выпадку суспенсы было б немагчымым. Урэшце, што датычыць кс. Глякоўскага, то паводле сведчання самага блізкага яго супрацоўніка Кабыляка-Гаеўскага, ліст арцыбіскупа не дайшоў да адрасата. Не перадалі яго людзі, якія не хацелі дапусціць выезду ксяндза Глякоўскага з Мінска і прычыніць яму маральныя пакуты. У выніку ён не ведаў пра ліст арцыпастыра і спакойна выконваў свае душпастырскія абавязкі.
Такім чынам, пагроза суспенсы не была адназначнай з яе ажыццяўленнем. Тым не менш чуткі і здагадкі вакол гэтага пытання паўплывалі на адмоўную ацэнку беларускімі гісторыкамі дзеянняў арцыбіскупа Ялбжыкоўскага.
На жаль, нападкі з польскага боку не былі адзінымі. Да беларускіх ксяндзоў у Мінску адмоўна ставіліся і частка праваслаўнага духавенства і свецкіх актывістаў, на што ўплываш стары міжканфесійны антаганізм, засеяны ў Беларусі расейскімі і польскімі ўладамі. Больш індыферэнтна ставіліся да гэтага пытання ўзгаданыя ў атэістычным духу ўсходнебеларускія дзеячы, затое «заходнікі» былі надзвычай чулыя да праявы адраджэння каталіцызму. У душпастырскай працы ксяндза Глякоўскага і іншых беларускіх святароў яны бачылі перш за ўсё пагрозу акаталічвання праваслаўных, нягледзячы на іх вялікую колькасную перавагу. Паводле перапісу насельніцтва, праведзенага 01.10.1941 г., у горадзе Мінску было, акрамя жыдоў ў гета, 92,4 тыс. жыхароў, у тым ліку 74, 2 тыс. праваслаўных (80,3%) і 16,8 тыс. католікаў (18,2%) 15.
Ва ўяўленні Апанаса Мартоса, праваслаўнага епіскапа і царкоўнага дзеяча, беларускія ксяндзы даўно чакалі, каб на развалінах праваслаўнага жыцця, зруйнаванага бальшавікамі, распачаць місійную каталіцкую працу і пасля прыбыцця ў Мінск адразу яе разгарнулі, як сярод католікаў, так і сярод праваслаўных 16. Пачуццё небяспекі выклікала і беларуская мова, якой яны карысталіся і якой праваслаўны бок пакуль што мог супрацьпаставіць толькі традыцыйную расейшчыну. У такім плане дзейнасць ксяндза Глякоўскага і іншых беларускіх святароў здавалася ім больш небяспечнай, чым дзейнасць польскіх ксяндзоў. Насцярожваў і кірылічны варыянт «Кароткага малітаўніка» нібыта прызначанага для місіянерскай працы сярод праваслаўных.
Аднак у выніку нейтральных адносінаў вермахта і Кубэ пажаданні і пастулаты адгарадзіць праваслаўе ад уплываў каталіцызму не давалі чаканага плёну. Такім чынам у праваслаўных актывістаў заставалася надзея на зразуменне і падтрымку іх намаганняў нямецкай паліцыяй бяспекі. Ужо з першых дзён акупацыі яны накіроўвалі ў паліцэйскія органы даносы не толькі супраць польскіх духоўнікаў як носьбітаў палітычнай дыверсіі, але і супраць беларускіх каталіцкіх святароў, якія, паводле звестак паліцэйскіх інфарматараў, меліся разам з польскімі ксяндзамі дзейнічаць у рамках «хітра задуманай» віленскай курыяй усходняй місіі 17.Пры гэтым ігнараваліся сапраўдныя адносіны курыі і польскага актыву да беларускіх святароў. Паводле Кабыляка-Гаеўскага, нават ксяндза Глякоўскага, вядомага сваёю беларускаю патрыятычнаю дзейнасцю ў Вільні, частка праваслаўных апанентаў у Мінску лічыла «палякам». І ў гэтым асяроддзі быў закадаваны злавесны прынцып «паляк - каталік».
Даносы і пажаданні праваслаўных актывістаў адлюстравалі паліцэйскія рапарты, т.зв. Ereignasmeldungen UdSSR, якія цудоўна захаваліся і з'яўляюцца каштоўным матэрыялам да вывучэння між іншым тагачаснага канфесійнага становішча на Беларусі. Як сведчаць дакументы, праваслаўныя дзеячы імкнуліся пераканаць нямецкія ўлады ў неабходнасці ліквідацыі Каталіцкага Касцёла на тэрыторыі Генеральнай Акругі Беларусі і такім чынам забяспечыць манапольную пазіцыю Праваслаўнай Царкве. Паслядоўна фармуляваліся пастулаты аб забароне дзейнасці каталіцкага духавенства пакуль што на ўсходнебеларускіх абшарах 18. Прадметам нападкаў былі таксама беларусы каталіцкага веравызнання ці паходжання, якія займалі кіруючыя пасады ў адміністрацыі горада.
Аднак напрыканцы 1991 г. нямецкая паліцыя бяспекі, маючы больш дакладную інфармацыю аб адносінах віленскай курыі да беларускіх святароў у Мінску, ужо не пагаджалася з іх беспадстаўнымі абвінавачваннямі праваслаўнымі дзеячамі. Таму ранейшыя звесткі аб тым, быццам яны былі тайнымі выканаўцамі паланізатарскай палітыкі арцыбіскупа Ялбжыкоўскага саступілі новым ацэнкам. Як сцвярджаў паліцэйскі рапарт за месяц снежань, імкненне арцыбіскупа адклікаць беларускіх ксяндзоў мела на мэце змяншэнне ўплыву беларускіх сіл на аднаўленне каталіцкага жыцця. Так паліцэйскія ўлады нарэшце зразумелі, што дзейнасць гэтых ксяндзоў супярэчыла інтарэсам курыі. У выніку гэтай своеасаблівай «рэабілітацыі» спыніліся ацэнкі іх «шкоднай дзейнасці», што ўсё ж не датычыла польскіх ксяндзоў, прысутнасць якіх ва ўсходняй Беларусі надалей строга забаранялася 19.
Такім чынам аддалялася надзея праваслаўных дзеячаў на ажыццяўленне іх пастулата нямецкімі рукамі. Давялося дзейнічаць самастойна.
***
15 снежня 1941 г. у Мінскім гарадскім тэатры (сёння - тэатр імя Янкі Купалы) пачалася канферэнцыя школьных інспектараў. На яе ўрачыстае адкрыццё былі запрошаны прадстаўнікі беларускага духавенства, між іншым - ксяндзы Глякоўскі і Малец. Працытуем успаміны Антона Шукелойця, які прысутнічаў на гэтай урачыстасці: «Ксяндзы (Глякоўскі і Малец) сядзеў ў першым радзе разам з праваслаўным духавенствам. Я прыйшоў у тэатр з вясёлай кампаніяй з рэдакцыі. З намі быў таксама кс. Пётра Татарыновіч, адзеты ў звычайны шэры касцюм з гальштукам (не пазнаць, што ксёндз). З намі былі Адамовіч, Савёнак, Сянкевіч і інш. Для нас на партэры месца не было і мы забраліся на галёрку, і то недзе ў трэці рад, ну і дастасаваліся да тае галёркавае кампаніі, пераважна моладзі. І найважнейшае! Калі ігралі нямецкія гімны, усе ўсталі і выцягнулі рукі ў арыйскае прывітанне направа ўскос. Толькі ксяндзы ўсталі, але рук не паднялі, і гэта было вельмі відаць, і дзе-хто мог тлумачыь дэманстрацыяй. (...) Калі мы выйшлі з тэатру (таксама пазней за ўсіх, бо з галёркі), да нас падбеглі людзі з камітэту і паведамілі аб арышце ксяндзоў нямецкай паліцыяй СД» 20.
Пасля гэтага здарэння ксяндзы Татарыновіч і Рыбалтоўскі хутка пакінулі Мінск. Як пісаў Шукелойць, пасля выйсця з тэатра «людзі з каталіцкага камітэту забралі ад нас кс. Татарыновіча і таго ж вечара ці назаўтра адправілі яго ў Баранавічы, баяліся, каб не арыштавалі і яго» 21. Амаль адначасова выехаў у Камень, што каля Івянца, і кс. Рыбалтоўскі 22. На гэтае іх рашэнне, якое фармальна выглядала як дэзерцірства з важнай пляцоўкі, несумненна паўплывала перакананне, што пры варожых адносінах далейшая душпастырская праца ў Мінску будзе немагчымай. Яшчэ перад сваім выездам кс. Татарыновіч разам з катэхетам Станіславам Васюкевічам забралі з пакоя Глякоўскага паперы, пячаткі, пішучую машынку, іншыя рэчы і перадалі ксяндзу Адаму Станкевічу ў Вільні 23. А гэта ўжо выглядала як ліквідацыя душпастырства.
Ці былі такія дзеянні ксяндзоў Татарыновіча і Рыбалтоўскага апраўданыя, ці яны былі толькі праявай панікі? Адказ на гэтае пытанне дае сведчанне ксяндза Зянона Ігнатавічуса, капеляна літоўскіх батальёнаў, якія тады дзейнічалі на тэрыторыі Беларусі. Ён прыехаў у Мінск на Каляды 1941 г., і ў той самы дзень з'явіліся на плябанію пры касцёле святых Сымона і Алены начальнік акруговай паліцыі Юліян Саковіч з нейкім паліцыянтам. Яны хацелі яго арыштаваць як «польскага ксяндза», які прыехаў з мэтай паланізацыі Беларусі. Як пісаў кс. Ігнатавічус, толькі афіцэрскі мундзір, у які ён перапрануўся, выратаваў яго ад арышту 24. Беларускіх жа ксяндзоў нішто не ахоўвала.
Пра лёс Глякоўскага і Мальца хадзілі розныя чуткі. Некаторыя даследчыкі лічылі, што яны былі расстраляныя, а іншыя, - што загінулі ў нямецкіх канцлагерах Аўшвіц ці Бухенвальд. Не раз памылкова падавалася дата іх арышту (1942 год). З лёгкай рукі аўтараў, якія хаваліся пад псеўданімамі П. Дрыгоніч і П. Дрыгвіч (гл. «Наша вера, 1995, № 1»), пашыраліся звесткі і аб тым, што яны не ўсталі падчас выканання нямецкіх гімнаў і таму былі арыштаваныя. Ніякай дакументацыі аб іх лёсе няма ў мінскіх архівах, а польская разведка абмежавалася кароткім сцвярджэннем, што «ў снежні 1941 г. таямніча зніклі беларускія ксяндзы» 25.
Таямніцу іх знікнення не высветліла нават нямецкая паліцыя, да якой, паводле звестак Дрыгоніча і Дрыгвіча, звярталіся беларускія каталіцкія дзеячы, перакананыя ў тым, што якраз яна арыштавала ксяндзоў. «Лютая імпрэза, - пісалі яны, - была так спрэпаравана, што фактычна не было з кім гаварыць». Узнікае важнае пытанне: паліцыя не хацела гэтага высветліць, ці не магла?
Праведзеныя аўтарам доследы архіўнай дакументацыі нямецкіх органаў бяспекі, якія скрупулёзна занатоўвалі нават і многія менш значныя здарэнні, не выявілі звестак аб арышце Глякоўскага і Мальца, што, вядома, яшчэ недастаткова для канчатковых высноў. Затое больш каштоўнай з'яўляецца звестка з цытаванага паліцэйскага рапарта за месяц снежань 1941 г., які сцвярджае, што беларускія ксяндзы пакінулі Мінск, каб не прымаць да ведама лістоў арцыбіскупа Ялбжыкоўскага з пагрозай суспенсы, аб якой яны нешта ўжо чулі. Цікава і тое, што ў час, калі іх ужо не было ў Мінску, а Глякоўскі і Малец былі арыштаваныя, а можа і не жылі, нямецкая паліцыя задумвалася над тым, як цяпер будзе да іх ставіцца арцыбіскуп 26. Гэты дакумент, прызначаны для ўнутранага карыстання нямецкімі ўладамі, а не для прапаганды, дазваляе зрабіць выснову, што нямецкая паліцыя бяспекі ў Мінску сапраўды не ведала пра арышт ксяндзоў і таму не магла даць ніякіх звестак пра іх лёс.
Урэшце застаецца высветліць прычыну арышту святароў, якой магло быць тое, што, стоячы падчас выканання нямецкіх гімнаў, яны не падымалі рук для прывітання. Гэтае «падыманне» называлася «Deutscher Gruss» («нямецкае прывітанне») і мела акрэслены рэгламент карыстання 27. За высвятленнем мы звярнуліся да выдатнага эксперта акупацыйных парадкаў у Еўропе, варшаўскага прафесара Часлава Мадайчыка, які паведаміш, што нямецкае прывітанне не дазвалялася стасаваць не немцам, акрамя членаў не нямецкіх фармацый СС. А гэта значыць, што захаванне абодвух святароў было карэктным і не магло трактавацца немцамі як злачынства. Прычына была відавочна надуманая і мела на мэце адцягнуць увагу ад ганебных дзеянняў тых, хто не прызнаваў беларускасці па-за праваслаўем.
1. Catalogus ecclesiarum et cleri Archidiocesis Vilnensis, 1925-1939; «Шлях Моладзі», 1933-1939; «Хрысціянская думка», 1936-1939.
2. Інфармацыя Дыяцэзіяльнага архіва ў Драгічыне ад 19.08.1996.
3. Тамсама.
4. «Зьніч», № 38, 1956; «Божым Шляхам», № 150, 1979.
5. «Менская Газэта», № 5, 12.10.1941.
6. «Беларуская Газэта», № 73, 25.09.1943.
7. «Менская Газэта», № 16, 7.12.1941.
8. А. Шукелойць, Менск пад немцамі, «Наша Ніва», 1992, № 9.
9. Ю. Туронак, Беларусь пад нямецкай акупацыяй, Мінск, 1993, с. 75, 116.
10. T. Krahel, Archidiecezja Wileńska (w:) Życie religijne w Polsce pod okupacją 1939-1945, Katowice, 1992, s. 20.
11. Характэрныя супрацьлеглыя беларускі і польскі пункты гледжання, гл. «Раніца», № 2, 18.01.1942 і A. Jądrychowska, Zygzakiem i po prostu, Warszawa, 1965, s. 247
12. S. Czyżewski, Ks. dr. Romuald Jałbrzykowski arcybiskup metropolita wileński. Wspomnienia. Białystok, 1959, s. 269 (машынапіс, захоўваецца ў архіве рыма-каталіцкай Вышэйшай духоўнай семінарыі ў Беластоку).
13. Тамсама.
14. Архіў Новых Актаў у Варшаве (далей - ААN), Александрыйскія мікрафільмы (далей - АМ), Т-175, ролік 234, Ereignismeldung UdSSR, 12.01.1942.
15. «Менская Газэта», № 7, 28.10.1941.
16. А(панас) М(артос), Матэр'ялы да гісторыі Праваслаўнае Беларускае Царквы (Перыяд савецкай і нямецкай акупацыі Беларусі), Нямеччына, 1948, с. 135-136.
17. AAN, AM, T-175, ролік 233, Ereignismeldung UdSSR, 28.09.1941.
18. Тамсама, Ereignismeldung UdSSR, 28.091.1941
19. Тамсама, ролік 234, Ereignismeldung UdSSR, 12.01.1942.
20. А. Шукелойць, ліст да аўтара ад 17.06.1996.
21. Тамсама. Неўзабаве кс. Татарыновіч выехаў з Баранавічаў у Варшаву, дзе быў настаўнікам рэлігіі ў беларускай пачатковай школе. У чэрвені 1944 г. удзельнік Другога Усебеларускага кангрэсу. Летам 1944 г. выехаў у Нямеччыну і адтуль у Рым, дзе ў 1950-1975 гг. быў рэдактарам каталіцкага часопіса «Зьніч» і кіраўніком беларускай секцыі Ватыканскага радыё. Выдаў малітоўнік «Голас душы» (1949), «Святую Эвангэлію і апостальскія дзеі» (1954), Г. Сянкевіча «Кво вадзіс» (1956), «Лісты святых апосталаў» (1974) і інш. Памёр у 1978 г. у Рыме.
22. У Камені кс. Рыбалтоўскі працаваў яшчэ паўтара года, расстраляны немцамі 27.07.1943 г.
23. «Зьніч», № 82-83, 1965; пра Яніну Ліпніцкую зьвестка М. Кабыляка-Гаеўскага.
24. Z. Ignonis (Ignatavicius), Praeitis kalba. Dienorastiniai uzrasai Gudija 1941-1944, Brooklyn, 1980, s. 228; K. Jura, Monsinjoras, Brooklyn, 1979, s. 159-161.
25. AAN, Zespуł Delegatury Rządu, 202/111-201, s. 11.
26. AAN, AM, T-175, ролік 234, Ereignismeldung UdSSR, 12.01.1942.
27. Knaurs Le ikon, Berlin 1939, s. 273.