Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Biblioteka ośrodka badań krajoznawczych w Lidzie
№ 1
Antoni Grzymała-Przybytko.
KRÓTKI PRZEWODNIK TURYSTYCZNY
Po powiatach Lidzkim i Szczuczyńskim
Z MAPKĄ
NAKŁADEM
POLSKIEGO TOWARZYSTWA TURYSTYCZNO - KRAJOZNAWCZEGO ODDZIAŁU W LIDZIE.
LIDA 1936
Drukarnia Sz. Zeldowicza, Lida.
Powiaty lidzki i szczuczyński od roku 1565 do 1929 stanowiły jeden powiat lidzki. Leżą one w równinie, nieznacznie pochylonej ku Niemnowi i gdzie niegdzie urozmaiconej niewielkiemi wzgórzami. Gleba przeważnie piaszczysta i mało urodzajna. Jednakże nieźle się na niej udają: żyto, owies, jęczmień, kartofle, len, gryka, seradela, a nawet koniczyna. Stopień kultury rolnej jest znacznie niższy, niż np. Na terenie b. kongresówki. Głownem zajęciem ludności jest rolnictwo, jednakże przemysł (szczególniej na terenie m. Lidy) rozwija się w ostatnich czasach bardzo pomyślnie, a handel porobił znaczne postępy.
Przez pow. lidzki przechodzi granica etnograficzna terenów, zamieszkiwanych przez Litwinów. Mieszkają oni w północnej i północno-zachodniej części pow. lidzkiego.
Ogromna połać opisywanych powiatów - od rzeki Niemna na północ do Radunia, Ejszyszek i Gieranon, jak twierdzi prof. H. Lowmiański w pracy swej: "Rys historyczny województwa nowogródzkiego w jego dzisiejszych granicach", stanowiła w wiekach XI-Xli! bezludny pas ochronny od granicy ruskiej, pas pokryty pierwotną puszczą i moczarami. Mniej wiecej w połowie XII! wieku granica dzięki zdobyczom oręża litewskiego, przesunęła się daleko na południe, a dotąd niezamieszkała pustka zaczęła się zasiedlać osadnikami z północy i południa, W walce kolonizacyjnej szczepy słowiańskie ostatecznie zwyciężyły swych litewskich współzawodników,naskutek czego w obecnej chwili w całym powiecie szczuczyńskim i w ogromnej części dzisiejszego powiatu lidzkiego pozostały jedynie litewskie nazwy niektórych miejscowości i rzek (np. Lida, Bakszty, Gawja, Lidzieja i t. p.), oraz ślady niekrórych litewskich tradycyj.
Ogromne zasługi w poznaniu powiatu lidzkiego położył jeden z najzasłużeńszych polskich archeologów członek-korespondent flkademji (Jmieniętności w Krakowie - Wandalin Szukiewic.z. Prowadził on naukowe badania przeważnie na terenie zachodniej części gm. ejszyskiej, gm. raduńskiej, Zabłockiej i sobakińskiej. Naskutek częstyeh pożarów i wojen olbrzymia większość starych dokumentów, dotyczących powiatów lidzkiego i szazuczyńskiego, zginęła.
Najstarsze zabytki przeszłości na terenie wyźej wymienionych powiatów są to ślady grodzisk, kurhany i dawne mogiły. Do najbardziej godnych uwagi należą ślady grodzisk: około miasteczka Ejszyszek, około wsi Horodyszcze pod Raduniem, na gruntach majątku Kulbaczyn koło miasteczka Ostryny, oraz wzgórze, sypane ręką ludzką, zwane Bambizowszczyzną koło wsi Kościeniewa gm. wasiliskiej, pow. szczuczyńskiego. Mniejsze kurhany i mogiły trudno jest wyszczególnić. Olbrzymia z nich większość dotąd nie jest zbadana. Okres historyczny najstarszych miejscowości na terenie opisywanych powiatów rozpoczyna się w XIV wieku, a czasem nawet w XV wieku.
Poniżej podam szereg miejscowości, posiadających godne zwiedzenia starsze zabytki i pamiątki lub też współczesne instytucje i zakłady użyteczności publicznej, zasługujące na szczególną uwagę.
Przy zwiedzaniu opisywanych miejscowości najdogodniej jest obrać Lidę za miejsce stałego pobytu: posiada ona najdogodniejsze hotele i restauracje, w niej przecinają się wszystkie koleje na terenie obu powiatów, i od niej rozchodzi się większość dróg bitych; w Lidzie można dostać koła, opony i nawet brakujące części samochodów, wystarczającą ilość benzyny i potrzebne smary. Zwiedzanie obu powiatów należy podzielić na kilka części. Trasa drogi, stanowiąca pierwszą i główną cześć podróży, wynosi 354 kilometrów z czego - 130 kilometrów drogi bitej i 224 kim. drogi zwykłej. Porządek zwiedzanych miejscowości jest następujący, (cyfra w nawiasach wskazuje ilość kilometrów od danej miejscowości do miejscowości następnej): Lida (28) Lipniszki (15), Gieranony (22), Werenów (12), Bieniakonie (7), Gojcieniszki (7), Bieniakonie (1), Rolnicza stacja doświadczalna (2), Bolcieniki (20), Ejszyszki (14), Raduń (12),, Zabłocie (12), Dubicze (12), Zabłocie (7), Chodziłonie (6), Sobakińce (16), Zubrowo (18) Nowy-Dwór (6), Kobrowce, (3), Ostryna (23), Szczuczyn (9), Różanka (9), Szczuczyn (16), Zołudek (9), Skrzybowce (1), Murowanka (6), Iszczołna (9), Kościeniew (7), Wasiliszki (10), Papiernia (20), Białohruda (15) i Lida. Poza wyżejwymienionemi miejscowościami należy koniecznie zwiedzić Hutę szklaną Niemen p.p. Stolle (o 22 kilometry od Lidy), maj. Nahorodowicze (z Lidy koleją do przystanku Jacuki w stronę Baranowicz, a potem 5 kilometrów drogą zwykłą, oraz brzegi Niemna). Dla wycieczek liczniejszych, składających się do 15 osób, najdogodniej jest odbyć podróż autobusem. ftutobus można w tym celu wynająć u Ks. Ks Pijarów w Lidzie, Wykwintniejsze pożywienie, wygodniejsze noclegi oraz benzynę można nabyć w Ejszyszkach, Raduniu fu Pastora) i Szczuczynie ("Ognisko"). Skromniejszy posiłek, noclegi i benzynę: w Lipniszkach, Werenowie, Bieniakoniach, Nowym-Dworze, Ostrynie, Żołudku i Wasiliszkach. Mleko, jajecznicę i chleb można dostać prawie; w każdej ze zwiedzanych miejscowości.
LIDA m. powiatowe nad rzeką Lidziejką 25.000 mieszkańców (62$ chrześcjan i 38% żydów).Stacja węzłowa kolei żelaznych Wilno-Zdołbunowo i Siedlce-Wołkowysk-Zahacie. Szosy: do Wilna (przez Żyrmuny, Werenów i Bieniakonie), do Grodna (przez Szczuczyn) do Ejszyszek (przez Raduń) - do Nowogródka (przez Hutę Niemen) i do Bielicy. Stacja autobusów na placu Wyzwolenia koło kościoła parafjalnego.
Lida jest jednym z najstarszych grodów na terenie dawnej Litwy właściwej. Najwcześniejszą wiadomość, zasługującą na wiarę, podają kronikarze 0 bojarze Wojdylle, któremu Olgierd powierzył zarząd Lidą. Ten Wojdyłło, jako przyjaciel i powiernik Jagiełły, ożenił się w r. 1379 z Marją Olgierdówną, stając się szwagrem Jagiełły. Posiadał on pod Lidą majątek Dubrowno (obecnie wieś o 5 kilometrów od Lidy), mający całkowity immunitet sądowy i skarbowy czyli zwolnienie od powinności państwowych i sądownictwa.
Gmachy najbardziej godne zwiedzenia:
1. Kościół parafjalny p. wezw. Podniesienia Krzyża Świętego, fundowany przez króla Władysława Jagiełłę w roku 1387, wymurowany w roku 1770 przez ks. Sufragana Tomasza Zienkowicza. W kościele na lewo od ołtarza na jednym z filarów starodawny obraz cudowny Matki Boskiej (wielokrotnie odnawiany) Przy kościele jest schronisko dla dzieci i szkoła szycia.
2. Kościoł ks. ks. Pijarów p. wez. św. Józefa Kalasantego. W roku 1756 Ignacy del Campo Scipio, podstoli W. Ks. Lit., starosta lidzki, przeniósł z Werenowa do Lidy ks. ks. Pijarów, którzy w Lidzie murowane kolegjum i szkołę założyli, a potem kościół wymurowali. Po listopadowem powstaniu kolegjum zostało przez zaborców skasowane, a szkoła w r. 1834 zamknięta. W roku 1842 kościół spłonął. W roku 1863 mury kościoła zostały przerobione na cerkierw prawosławną, którą w roku 1919 znowu zamieniono na kościół. Ks. Ks. Pijarzy ponownie objęli go w swe posiadanie, a przy nim, nawiązując do swych najpiękniejszych tradycyj, uruchomili i prowadzą średnią szkołę handlową koedukacyjną 3 klasową z 4-tym oddziałem spółdzielczym, oraz 7-mio klasową szkołę powszechną.
3. Gmach starostwa powstały z murów klasztoru ksks. karmelitów trzewiczkowych, fundowanego razem z kościołem p. w. Św. Józefa (nie należy go mieszać z kośc. ks. ks. Pijarów) w roku 1672 przez Adama Narbutta, wojskiego lidzkiego, i jego żoną Elżbietę. Konwen: i kościół zostały w roku 1832 przez zaborców skasowane, a w roku 1908 kościół ostatecznie rozebrano, zabierając mury klasztorne dla potrzeb wojskowych i przebudowując je. Od roku 1927 mieści się w tych murach Starostwo, a w miejscu, gdzie się znajdowal dawny ołtarz, wzniesiono krzyż.
4. Ruiny Zamku. Najwspanialszy z zabytków w Lidzie. Stare jego mury dotąd poważnie się wznoszą, przypominając kształtem zwaliska zamkowe w Miednikach i Krewie. Leżą przy ulicy Majora Mackiewicza. Data powstania zamku nie daje się ustalić. Należy przypuszczać, że drewniana warownia istniała w Lidzie już w XIV wieku a zamek murowany prawdopodobnie powstał niewcześniej, niż w początkach wieku XV. W roku 1392 Lida przeszła we władanie Witolda. Z jego to ramienia od roku 1396 znalazł przytułek w zamku lidzkim w ciągu lat kilku han zawołżańskich Tatarów - Tochtamysz, wygnany z ordy. W roku 1422 zamek lidzki został uświetniony pobytem króla Władysława Jagiełły, który po ślubie swoim z Sońką ks. Holszańską (Baliński w "Starozytnej Polsce" i za nim szereg innych historyków niesłusznie ją nazywają Zofją ks. Kijowską), przybył z licznym dworem do Lidy razem z Witołdem. Przybył tam również nuncjusz Papierza Marcina V, Antoni Zeno, przysłany do Polski dla zbadania świadków w sporze jej z zakonem krzyżackim. Następnie w ciągu kilku lat Lida była siedzib.) Hadży Gireja, szlachetnego przyjaciela i sojusznika króla Kaz mierzą Jagiellończyka, którego Hadży czcił do śmierci "jak brata i Pana". W roku 1443 HadżyGirej został wybrany hanem krymskich tatarów, stając sie założycielem dynastji Girejów, i z Lidy wyjechał.
W rok u 1506 król Aleksander, pomimo ciężkiej choroby, przybył do Lidy chcąc przyspieszyć wystąpienie szlachty przeciwko tatarom W Lidzie poczuł sie gorzej, przyjął ostatnią komunje i kazał pisać testament, a gdy, wobec małej liczby zebranej szlachty, dano znać, że przednie straże tatarów są już o milą od Lidy, wywieziono umierającego króla w lektyce miedzy dwoma końmi do Wilna. Następnie panował w Lidzie długotrwały pokój, i dopiero za czasów Jana Kazimierza zamek parokrotnie uległ dolkliwym klą:kom od najścia moskiewskiego, a potem za Augusta II Szwedzi pod Karolem XII spalili miasto i zamek, poczem zamek więcej się już nie podniósł. Jedynie do czasów panowania Stanisława Augusta w zamku odbywały się sady.
5. Dom d-ra Romualda Sopocki przy ul. Szeptyckiego, w którym w r. 1919 zamieszkiwał w ciągu krótkiego czasu Marszałek Piłsudski.
6. Domy zbudowane w 1-ej połowie XIX wieku, lecz noszące charakter staroświecki: przy ul. Pułku Suwalskiego dom Nr. 42 (dawny gmach sądu) i w Rynku domy Nr. 3 i Nr. 4, przypominające styl barokowy. Z nowych gmachów godne są uwagi: przy ul. Szkolnej - Szkoła Powszechna im. Prezydenta Gabrjela Narutowicza i Gimnazjum Państwowe (koedukacyjne) im. Jana Karola Chodkiewicza, domy urzędnicze na placu ks. Fałkowskiego i Państwowa Szkoła Rzemieślnicza niższa.
Z historji m. Lidy godne są podkreślenia rastępujące wydarzenia.
W roku 1590 król Zygmunt III nadaje Lidzie prawo magdeburskie, a konstytucja roku 1776 zaliczyła Lidę do rzędu tych kilku miast Wielkiego, Księstwa Litewskiego, którym prawo magdeburskie zachowano. W roku 1727 August II nadaje mieszczanom grunta na czynsz wieczysty, a lustracja roku 1851-1854 darowuje grunta miastu i mieszczanom na wieczność. Lida wielokrotnie ulegała dotkliwym klęskom: parę razy palili miasto krzyżacy; w roku 1655 wojska moskiewskie rabują i palą miasto, poczem następuje głód i powietrze morowe, a w roku 1659 kniaź Chowański rujnuje Lidę do szczętu; w początkach XVIII w., a szczególnej w r. 1706 Szwedzi znowu rabują i palą miasto, nakładając na nie dotkliwe ciężary i podatki. Wyżej wymienione klęski spowodowały, że królowie: Michał Korybut - Wiśniowiecki, August II i August III nadawali Lidzie liczne przywileje i zwalniali ją od cięższych obowiązków. Komisja boni ordinis w roku 1787 uporządkowała stosunki i fundusze miejskie. W r. 1793 na sejmie grodzieńskim została utworzona w Lidzie kasztelanja, lecz istniała zaledwie kilka miesięcy. Pierwszym i ostatnym kasztelanem był Franciszek Aleksandrowicz.
W roku 1831 generał Dezydery Chłapowski rozbił pod Lidą silny oddział piechoty rosyjskiej. Często nawiedzały miasto pożary, z których największy w roku 1891 zniszczył większą część miasta, co wyszło w duży stopniu na jego korzyść, gdyż w kilka lat potem ilość domów murowanych znakomicie wzrosła.
W roku 1870 połączono Lidę z Wilnem telegrafem, w roku 1886 przeprowadzono kolej Wilno-Luniniec, a w roku 1905 kolej Siedlce-Zahacie.
We wrześniu roku 1916 zajmują Lidę wojska niemieckie. W początku stycznia 1919 r. wchodzą do Lidy bolszewicy. Dnia 17 kwietnia 1919 r. po ciężkich walkach Lida została zajęta przez wojska polskie. Wzięto znaczną zdobycz (pociąg pancerny, kilka pociągów z lokomotywami, kilka armat, kilkadziesiąt karabinów maszynowych) i wielu jeńców, w tej liczbie kilku komisarzy bolszewickich. Dnia 17 lipca 1920 r. po krwawych walkach Lida ponownie została zajęta przez bolszewików, a w dniu 29 września 1920 r. po bitwach pod Lidą i Papiernią, w których 1-sza dywizja Legjonowa i 1-sza dywizja Litewsko-Bialoruska wzięły 12.000 jeńców i 50 dział,Lida została ponownie odzyskana.
Prócz wyżej wymienionych gmachów i urzę dów znajdują się w Lidzie:
a) kościół Niepokalanego Poczęcia N. M P. Na Slobódce.
b) Cerkiew prawosławna przy ul. Pułku Suwalskiego na cmentarzu prawosławnym.
c) Kaplica rzym-Katolicka oraz pomnik poległych w obronie Lidy na cmentarzu katolickim przy ul. Grażyny.
d) Synagoga żydowska, wymurowana w końcu XIX wieku (żydzi zamieszkali w Lidzie za czasów Stefana Batorego i pierwsza synagoga podobno zostało zbudowana na mocy przywileju tego króla w roku 1579).
e) Wydział Zamiejscowy Sądu Okręgowego.
f) Sąd Grodzki.
g) Magistrat.
h) 5 pułk lotniczy.
i) 77 pułk piechoty Strzelców Kowieńskich.
j) Dywizjon 19 pułku artylerji lekkiej.
k) Elektrownia miejska,
l) Ubezpieczalnia Społeczna.
ł) Nadleśnictwo i wiele innych.
Prócz powyższego jest w Lidzie kilka bibljotek publicznych, oraz wiele organizacyj i towarzystw (Czerwony Krzyż, Strzelec, Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Towarzystwo Organizacji i Kółek Rolniczych, Federacja Polskich Związków Obrońców Ojczyzny, Związek Oficerów rezerwy, Związek Rezerwistów i b. wojskowych, Oddział T-wa Rozwoju -Ziem Wschodnich, kilka organizacyj spółdzielczych, Patronat nad więźniami i wiele innych.
Lida bardzo się rozwija po wojnie pod względem przemysłowym. Stąd dużo fabryk. Między innemi fabryka kaloszy "flrdal", fabryka chemiczna "Korona", wyrobów żelaznych "Drutindustra", dwa browary, kilka odlewni, tartaków, mechanicznych piekarń, tkalni i t. p.
O 4-y kilometry od Lidy leży folw. Borówka, podarowany przez wojsko gen. Edwardowi Rydzowi - Śmigłemu, obecnemu (generalnemu - inspektorowi sił zbrojnych)
O 16-e kilometrów znajduje się majątek Berdówka, a w nim niższa szkoła rolnicza dla chłopców.
LlPNISZKl (o 28 kim. zwykłej drogi od Lidy) miasteczko nad rzeką Opitą. Niegdyś posiadłość Paców, obecnie pp. Houwaldtów. W roku 1894 przebywał w Lipniszkach Józef Piłsudski i w ciągu kilku miesięcy redagował "Robotnika". Na domie, w którym mieszkał, znajduje się pamiątkowa tablicy Prócz powyższego w Lipniszkach zasługują na uwagę "Sukiennice", zbudowane w neogotyckim stylu na początku XIX wieku. Zniekształcone przeróbkami.
GIERANONY (o 15 kim. zwykłej drogi od Lipniszek). Stara siedziba Gasztołdów. Kościół, założony w 1411 przez Zygmunta Kiejstutowicza, wymurowany w 1519 r. przez Wojciecha Gasztołda, wojewodę wileńskiego. Z dawnego zamku pozostały tylko ślady fundamentów, wały i fosy. W latach 1538-1542 przebywała, w Gieranonach późniejsza królowa Barbara Radziwiłłówna, jako żona Stanisława Gasztołda, wojewody nowogródzkiego. O 15 kim. od Gieranon leży majątek Żemłosław, ofiarowany przez byłą'jego właścicielkę Janinę hr. Korwin-Milewską uniwersytetowi Stefana Batorego w Wilnie. Wzorowe gospodarstwo.
WERENÓW (o 22 kim. zwykłej drogi od Gieranon). Miasteczko pr.y szosie Lida-Wilno. Dawna siedziba del Campo Scipionów. O 2 kim. przystanek kolejowy tejże nazwy.
BIENIAKONIE (o 12 kim. szosą od Werenowa), Stacja kolei Łuniniec- Lida-Wilno. Na cmentarzu przy kościele parafjalnym grób Mickiewiczowskiej Maryli z Wereszczaków hr. Puttkamerowej.
GOJClENlSZKl (o 7 kim. od Bieniakoń), majątek p. Edwarda Rymszy, dawna siedziba Nonharta, horodniczego Wileńskiego, który tutaj w roku 1611 zbudował obronny murowany piętrowy zameczek w stylu gotyckim o 4ch basztach narożnych ze strzelnicami. Zamek za czasów Augusta II był zajmowany przez Szwedów i zwycięsko wytrzymał wielokrotne oblężenia Sasów. W Gojcieniszkach znajduje sie także kościołek ewangelicki, wzniesiony kosztem córki wyżejwymienionego Nonharta Chreptowiczowej. W kościołku znajdują sie groby dawnych dziedziców Gojcieniszek: Nonharta, Szretterów, Puttkamerów i Sackenów. Zameczek Gojcieniszki jest dotąd zamieszkały. Należy on, zarówno jak i kościołek do najbardziej ciekawych zabytków w powiecie lidzkim.
ROLNICZA STACJA DOŚWIADCZALNA W BIENIAKONIACH (1 kim. od Bieniakoń i o 8 kl. Od Gojcieniszek), założona przez Wileńskie T-wo Rolnicze w roku 1911 i od tego czasu znakomicie prowadzona przez Dyrektora prof Wacława Lastowskiego. Doświadczenia są prowadzone w kierunku doboru oraz sekcji najodpowiedniejszych dla kresów zbóż i okopowych, oraz badań nad działaniem nawozów sztucznych i zielonych.
BOLCIENIKI (o 2 k m. od stacji doświadczalnej w Bieniakoniach) majątek hr. Żołtowskich. W swoim czasie miejsce zamieszkania Maryli z Wereszczaków hr. Puttkamerowej (babki obecnej właścicielki). Wiele pamiątek po Maryli: gaje i krzewy akacyj z nasion, przysłanych przez Odyńca z Włoch; duży kamień narzutowy z krzyżem, własnoręcznie wyrytym przez Maryle na pamiątkę jej spotkań z Mickiewiczem. Dom mieszkalny, w którym mieszkała Mary la, już nie istnieje.
EJSZYSZKI (o 20 kim. zwykłej drogi od Bolcienik, przy szosie im Marszałka Piłsudskiego), jedna z najstarszych osad w pow. lidzKim; dawne starostwo, od r. 1791 - 1796 r. - miasto powiatowe Kościół fundowany w 1413 r. przez Witołda, uposażony przez królów Aleksandra i Zygmunta I, wymurowany w r. 1852 staraniem ks. Pawła Kalinowskiego-Pawłowicza. Ejszyszki od wieków słyną swemi jarmarkami i targami, O niecałe 2 kim. od miasteczka przy drodze do Hornostaiszek leży tak zwany "Majak" - dawne grodzisko z wyraźnemi śladami fosy i wałów, zajmujące przestrzeń około 2 ha. Pochodzenie grodziska dotąd niewiadome. (Należy skorygować wciąż powtarzaną przez różnych, historyków, a między innemi także przez Balińskiego bajeczkę o powstaniu Ejszyszek w połowie XI wieku, o ich założycielach: książęciu Erdziwille i jego wodzu Ejkszu, pogromca wojsk Batu-chana. Osoba Ejksza wydaje się być całkowicie zmyślona, zaś książę litewski Erdziwilł, którego istnienie jest kwestjonowane przez niektórych historyków, miał panować bezpośrednio przed Mendogiem czyli w końcu pierwszej połowy Xlii wieku. A Batu chan, osobistość niewątpliwie historyczna i pewna, żył w XIII wieku. Z powyższejo widać, iż mało krytyczni historycy w rodzaju Feodora Narbutta, powtarzając wyżej przytoczoną bajkę, nadomiar złego popełniają błąd co do czasu całych lat 200). W okolicach Ejszyszek znajdują się majątki: Podzitwa, własność i w ciągu krótkiego czasu miejsce zamieszkania Jana Karłowicza (ur. 1836 r., zmarłego w 1903 r.), znakomitego językoznawcy i etnografa; Poraduń, własność i miejsce zamieszkania Ksawerego Turskiego (ur. 1802 r., zmarłego w 1885 r.), autora wielu roz- praw rolniczych, oraz tłumacza kilku utworów Szillera; Wersoka, własność i wzorowe gospodarstwo prof. Witolda Staniewicza, rektora Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i b. ministra reform rolnych, zasłużonego autora prac krajoznawczych: "Dwór Wersoka Wielka", "Wieś Matujzy-Bołondziszki" i innych.
RADUŃ, (o 14 kim. od Ejszyszek) przy szosie stara osada, wspominana w pierwszej połowie XIV wieku. O 4 kim. koło wsi Horodyszcze-ślady dawnego grodziska. W okolicach Radunia znajduje się majątek Szawry, własność i miejsce zamieszkania historyka Teodora Narbutta (ur. 1784, zmarłego 1869 r.) oraz jego syna Ludwika, jednego z najdzielniejszych wodzów powstania 1863 r.
ZABLOCIE (o 12 kim. od Radunia, przy szosie miasteczko, niegdyś własność skarbu Wielkiego Księstwa Litewsku go, nadane w roku 1495 księciu Bazylemu Glińskiemu
DUBICZE (o 12 kim. zwykłej drogi od Zabłocia), dawniej za czasów Jagiełły i Witolda dworzec hospodarski, później starostwo, dzisiaj wieś kościelna, miejsce bitwy w roku 1863. Wznosi się tutaj pomnik ku uczczeniu pamięci Ludwika Narbutta i 12 poległych w dniu 5 maja 1863 roku powstańców (części podstawy pomnika wykonane z pomnika Murawjewa-Wieszatiela w Wilnie). W pobliżu krzyż oznacza miejsce bitwy. O 8 kim. od Dubicz leży majątek Nacza, miejsce zamieszkania i pracy znanego archeologa Wandalina Szukiewicza (ur. 1852 r. zmarłego w 1919 r.). Z okolic położonych na połnoc od Naczy pochodził botanik ksiądz Pijar Stanisław Bonifacy Jundziłł, profesor Uniwersytetu Wileńskiego (ur. 1761 r" zmarł 1847 r.).
Po powrocie z Dubici do Zabłocia należy przejechać traktem Marszałka Piłsudskiego 7 kim. do wsi Chodziłonie, która już leży na terenie pow. szczuczyńskiego, a potem zawrócić na prawo szosą do wsi kościelnej Sobakińc, o 6 kim. od Chodziłoń położonej. Następnie drogą zwykłą przez wieś Zamościany do wsi Zubrowo.
ZUBROWO (16 kim. od Sobakińc), wieś niegdyś królewska straszliwie ucierpiała w czasie powstania 1863 r. spalona z rozkazu Murawjewa, a wielu mieszkańców wysłano na wschód za sprzyjanie i udział w powstaniu. Obecnie w Zubrowie mieści się nadleśnictwo. Wieś leży w głębi przepięknej puszczy Bersztowskiej, najbardziej pierwotnej i dzikiej w całej Polsce, stanowiącej część olbrzymiej puszczy Grodzieńskiej. Wspaniały las o dzikich tajemniczych ostępach, obszerne błotniste doliny i piaszczyste wzgórza, stare drzewa o najdziwaczniejszych kształtach, a przedewszystkiem liczne uroczyska o dziwnych egzotycznych nazwach np.: Horiaczy Bor, Rozłuka, Dziewicza Mogiła, Kurhany, Kobyli Las i inne-stwarzają przedziwny obraz, który nie zatrze się nigdy w pamięci tego, co je zobaczył. Więc te skrawki puszczy ze wszech miar są godne zwiedzenia, gdyż naprawdę w dzisiejszych czasach widzieć coś podobnie pięknego i wspaniałego rzadko się zdarza. H że to puszcza dotąd jest nieznana, chyba jedynie można wytłumaczyć trudnością dojazdu.
Najbliższa droga z Żubrowa do miasteczka Nowy-Dwór 18 kim. - prowadzi przez Iwaczewicze, lecz jest piaszczysta i bardzo niepewna. Dlatego najlepiej jest wrócić przez Sobakińce i Chodziłonie na trakt Marszałka Piłsudskiego i traktem dojechać do Nowego-Dworu. Droga ta jest dwukrotnie dalszą niż na Iwaczewicze
KOBROWCE (o 6 kim. szosą od Nowego-Dworu, z lewej strony drogi), wieś, pamiętna tem, iż w roku 1662 został w niej rostrzelany przez oficerów zbuntowanego wojska hetman polny litewski Wincenty Gosiewski, wielokrotny pogromca wojsk moskiewskich, oraz głośny zwyciąsca Szwedów pod Prostkami.
OSTRYNA (o 3 kim. szosą od Kobrowców) miasteczko dawniej starościńskie, wspomina sie w drugiej połowie XIV wieku. O pare kilometrów od Ostryny na gruntach majątku Kulbaczyn p. p Skawińskich znajdują się ślady starego grodziska. Z okolic Ostryny pochodził uczony historyk ks. Pijar Maciej Dogiel, rektor kolegjum w Wilnie (ur. 1715 r).
SZCZUCZYN (o 23 kim. od Ostryny, o 1 km od sżosy, Lida-Grodno, o 7 km od stacji kolei Różanki), miasto powiatowe nad rzeką, Turją, stacja autobusów
W pierwszej połowie XV wieku Szczuczyn stanowi własność Piotra Lelusza, wojewody trockiego, który w r. 1436 razem z lwaszką Prostwiłowiczem-Skinderem i ftndruszką Wiazowiczem fundował i u posażył w Szczuczynie kościół parafjalny pod wezw.N. M. P. i św Jakóba apost. W późniejszych czasach właścicielami Szczuczyna były moż te rody Radziwiłów, Dowojnów, Limantów i innych. W pierwszej połowie XVIII w. władają Szczuczynem Hlebiccy-Józefowicze, a potem Scipionowie del Campo. W początkach XIX w. Szczuczyn przechodzi drogą wiana do książąt Druckich-Lubeckich.
W roku 1726 Hlebicki-Józefowicz, wojski płocki, funduje przy kościele parafjalnym kolegjum ks. ks. pijarów, a w r. 1742 Teresa z Hlebickich-Józefowiczów Scipionowa, kasztelanowa smoleńska, zakłada zgromadzenie sióstr miłosierdzia i szpital. W r. 1753 siostry miłosierdzia wybudowały z ofiar, zamiast szczupłego domu drewnianego, obszerny szpital na podmurówce z kaplicą budowlami gospodarskiemi. Oprócz szpitala przy zgromadzeniu była ochronka dla dzieci i szkoła. W ochronce znajdowało przytułek około 60 sierot, a w szkole pobierały nauką obywatelskie córki, ucząc się jeżyków i muzyki. Doskonale prowadzoną szkołą ks. ks. Pijarów Komisja Edukacyjna podnosi do rządu szkół podwydziałowych 3-y klasowych. Bibljoteka przy szkole dochodziła do 2751 tomów, co w tamtych czasach znaczyło bardzo wiele. Wszystkie wyżej wymienione
instytucje uczyniły ze Szczuczyna jeden z najważniejszych ośrodków kultury i oświecenia na Litwie tak, że pozostawił on w tym czasie daleko za sobą powiatową Lidę. W r. 1832 rząd zaborczy skasował szkołą i klasztor ks. ks. pijarów. W r. 1842 zamknięto szkołę sióstr miłosierdzia, a szpital przeszedł do
rządu, W r. 1865 siostry miłosierdzia przeniesione zostały do klasztoru benedyktynek w Wilnie.
W r. 1794 Szczuczyn dotkliwie ucierpiał od wojsk generała Tuczkowa, cofającego się z Wilna.
W r. 1812, jako leżący przy głównym trakcie z Grodna do Nowogródka, stawał się parokrotnie ofiarą rabunku od wojsk francuskich i rosyjskich.
W początkach XIX w. zamieszkał w majątku Szczuczynie i przez dłuższy czas tam przebywał Ksawery ks. Drucki-Lubecki (ur. 1778 r., zm. 1846 r.), późniejszy minister skarbu Królewstwa Polskiego i genjalny finansista, człowiek olbrzymich zasług dla kraju (uporządkował finanse, podniósł przemysł i handel, obniżył podatki), jednakże znienawidzony przez rodaków za swoją bezwzględność i rusofilstwo.
W czasie wielkiej wojny od jesieni r. 1915 czyli za okupacji niemieckiej Szczuczyn stał sią siedzibą powiatu Planty. W końcu r. 1918 i początkach 1919 r. znajdował sią w rękach polskiej samoobrony, poczem na krótki przeciąg czasu został opanowany przez bolszewików. W początkach marca zajmuje go grupa Zaniemeńska pułk Dziewulskiego. W lipcu 1920 r. trafia znowu do rąk bolszewickich,a wa wrześniu zostaje ostatecznie zajęty przez wojska polskie.
Do gmachów najbardziej godnych zwiedzenia w Szczuczynie należą: a i b) klasztor ks. ks Pijarów przy kościele parafjalnym, oraz sam kościół, wymurowany w r. 1829 kosztem Ksawerego ks. Druckiego-Lubeckiego, c) "Sukiennice" przy Rynku, wybudowane w początkach XIX wieku, zniekształco- ne dobudówkami i przeróbkami, oraz d) pałac ks. Druckich-Lubeckich.
Z urządów i szkił mieszczą sią "w Szczuczynie miądzy innemi: a) Starostwo, b) Wydział Powiatowy, c) Sąd grodzki, d) gimnazjum państwowe, e) 7-o klasowa szkoła powszechna, Zarząd gminny i wiele organizacyj społecznych i towarzystw, przyczem w ostatnich czasach życie społeczne nadzwyczajnie sią rozwija
RÓŻANKA PACOWSKA (9 kim. od Szczuczyna, 5 kim. od st. kolejowej Różanka), miasteczko nad rzeką Turją. Ze wszech miar godny zwiedzenia kościół parafjalny, wymurowany przez hetmana Paca w r. 1674. O 1 kim. od miasteczka znajduje sią dwór Różanka, a w nim niższa szkoła rolnicza dla dziewcząt. Niedaleko od Różanki leżą: miasteczko Rakowicze ze starą cerkwią, majątek Oleszewicze p.p. Niezabytkowskich z murowanym pałacem i galerją obrazów, Jatwiesk, Mokrzec i miast. Kamionka.
Z Różanki należy wróaić do Sczuczyna.
ZOLUDEK (o 16 kilometrów zwykłej drogi od Szczuczyna), stare miasteczko miejsce wiecznego spoczynku Antoniego Tyzenhauza, podskarbiego nadwornego litewskiego i zarządzcy dóbr stołowych na Litwie, świetnego administratora oraz organizatora przemysłu na terenie W. Ks. Litewskiego. (Jr. 1733, zmarłego 1785 r. W Zołudku godny obejrzenia nowy pałac obecnych właścicieli maj. Żołudek książąt Swiatopełk-Czetwertyńskich.
SKRZYBOWCE (o 9 kim. od Żołudka) stacja kolei Siedlce-Wołkowysk-Lida-Zahacie. Tutaj w r. 1919 była w ciągu kilku dni główna kwatera Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego w czasie wyprawy na Wilno. Na dworcu murowana tablica pamiątkowa.
MUROWANKA (o niecały kilometr od Skrzybowców). W niej znajduje sią starożytny kościół obronny w stylu późnogotyckim, wymurowany w roku 1542 kosztem Szymka Maćkowicza-Szkleńskiego, ciwuna wileńskiego. Wyglądem zewnętrznym przypomina bardzo kościół w Synkowiczach w pow. słonimskim. Kościół w Murowańce jest jednym z najwspanialszych zabytków architektonicznych na terenie powiatów lidzkiego i szczuczyńskiego, a także województw wschodnich.
ISZCZOŁNA (o 6 kim. zwykłej drogi od Skrzybowców, o 3 kim. od szosy. Lida - Szczuczyn), dawna siedziba Dowojnów, obecnie własność p p Laskowiczów. Niższa szkoła tkacka dla dziewcząt, założona i prowadzona przez Marję Laskcwiczównę.W majątku piękny murowany dom mieszkalny, ebudowany w początkach XIX wieku.
KOŚCIENIEW (o 9 kim od Iszczołny, o 4 kim. od szosy Lida-Szczuczyn), majątek i wieś. Dawna posiadłość Kościewiczów, Radzyminskich-Frąckiewiczów i Aleksandrowiczów. Od początku XIX wieku należy do Kostrowieckich. W Kościeniewie znajdował sią w dawnych czasach zbór kalwiński. Między dwoiem i wsią jest wzgórze, sypane rąką ludzką, zwane Bambizowszczyzną. Dużo legend wśród ludu (Prof. Bruckner wyjaśnia w słowniku etymologicznym, iź słowo "bambiza" lub "bombiza" oznacza wzgardliwą nazwą pastora lub ministra kalwińskiego, nadaną w swoim czasie przez jezuitów).
WASILISZKI (o 7 kim. zwykłej drogi od Kóścieniewa), starożytne miasteczko, dawne starostwo. Kościół parafjalny (barok), wymurowany w r. 1769 przez ks. ks. Dominikanów, w r. 1706 na wiosną przebywał w c; ągu dłuższego czasu w Wasiliszkach król Stanisław Leszczyński i ciążko przechorował na "gorączką" (dur). W tym samyn czasie obozował w Zołudku król szwedzki Karol Xli.
PAPIERNIA (o 10 kim. zwykłej drogi od Wasiliszek, o 5 kim. od szosy Lida-Szczuczyn), leży na terenie pow. lidzkiego. Dawna siedziba książąt Wiśniowieckich, potem Kostrowickich, obecnie p. p. Klimowiczów. Pamiętna bitwa pod Krwawym Borem o parą kilometrów od Papierni) w dniu 28 września 1920 r. Piękny murowany pałac. Miejscowość bardzo malownicza.
BIALOHRUDA (o 20 kim. od Papierni z czego 5 kim. drogą zwykłą a 15 szosą. Po przejechaniu rzeki Dzitwy, o 1 kim. od mostu należy zawrócić na prawo, wieś kościelna nad Dzitwą. Nowy kościół parafjalny. Dokoła malownicze piaszczyste wzgórza, pokryte krzakami i lasem. W dolinie płynie rzeka. Miejscowoćć bardzo piękna i zdrowa.
Z Białohrudy należy jechać z powrotem tą samą drogą do szosy i po przybyciu ogółem 15 kim. wraca się do Lidy.
Drugą wycieczkę z Lidy należy odbyć do Huty szklanej Niemen szosą w stronę Nowogródka przez Ogrodniki.
HUTA SZKLANA NIEMEN p.p. Stolle istnieje od 1891 r. W roku 1924 została ona przekształcona na spółkę akcyjną. Jako doskonale prowadzony ośrodek przemysłowy i kulturalno-oświatowy wywiera nadzwyczaj dodatni wpływ na okoliczną ludność i wielu robotnikom daje zarobek Fabryka była dwukrotnie odbudowana, (po wojnie ś viatowej i po bolszewickiej) i obecnie jest postawiona na poziomie najnowszych wymagań technicznych. Pracuje na 3-ch piecach i zatrudnia około 750 robot ników. Wyrabia szkło wszelkiego rodzaju (z wyjątkiem szybowego) począwszy od wyrobów luksusowych, a kończąc na najprostszych rzeczach. Wyroby huty idą poza rynkami krajowemi i europejskiemi do Azji (Turcja, Irak, Syrja, i t. d. (Ameryki) Buenos-Aires, Panama i t d.) i Afryki (Zanzibar, Angola i t. d.) Hucie Niemen można wróżyć coraz lepszą przyszłość.
W czasie wycieczki do Huty należy bezwarunkowo zwiedzić brzegi Niemna, a mianowicie miejscowości Waszkiewicze. Ogrodniki, Sielec i Bielicą. Malownicze brzegi, często porośnięte lasem lub pokryte zielonemi łąkami, obszerne piaszczyste plaże i szeroka błękitna wstęga rzeki - stwarzają przepiękne krajobrazy, od których oka oderwać nie można. I dlatego te strony są szczególnie godne polecenia, jako tereny najbardziej odpowiednie na letniska i miejsca wypoczynkowe.
Trzecią niezbędną wycieczkę należałoby skierować koleją (w stronę Baranowicz) do przystanku Jacuki, a potem 5 kim. drogą zwykłą do Nahorodowicz.
NAHORODOWICZE, majątek p. Stanisława Dmochowskiego, syna znanego malarza Władysława. Modrzewiowy dom mieszkalny, zbudowany przez Tyzenhauzów w połowie XVIII wieku i doskonale zachowany "skarbiec" z połowy XVI w., dawny zbór kalwiński, podobno zbudowany przez Weljamina Rutskiego, w tym czasie kalwina, późniejszego znakomitego metropolitę unickiego. W r. 1569 odbył się w Nahorodowiczach zjazd biskupów dyssydenckich przed (Jnją Lubelską).
Z innych miejscowości w pow. lidzkim godne są zwiedzenia: wieś Zbójsk nad Niemnem (gm. Iwje), pamiętna zwycięską potyczką i przeprawą przez Niemen generała Dembińskiego w roku 1831, orar majątek Biskupce, własność w swoim czasie i w ciągu pewnego czasu miejsce zamieszkania poety Antoniego Góreckiego, autora bajek, uczestnika wojen Napoleońskich i powstania listopadowego (ur. 1787 r., zm. 1861 r.). A poza tem dobrze byłoby poznać Iwje, Dokudowo, Myto, Wawiórkę i Krupę, jako szereg starszych osad. Na powyższem można byłoby zakończyć powierzchowne zwiedzenie jednego z najbardziej ciekawych fragmentów b. Wielkiego Księstwa Litewskiego.