Папярэдняя старонка: Агульная інфармацыя

Аўтар: Лугаўцова Святлана,
Дадана: 17-06-2022,
Крыніца: Лугаўцова Святлана. Гістарычна-дэмаграфічны партрэт лідскай шляхты ў 30-я гады XIX ст. // Лідскі Летапісец. 2021. № 2(94). С. 13-18.

Даследаванні па гістарычнай дэмаграфіі Расійскай імперыі на рэгіянальным узроўні разгарнуліся на постсавецкай прасторы ў пачатку 1990-х гг. У іх актыўна ўключыліся навукоўцы Масквы, Санкт-Пецярбурга, Барнаула, Яраслаўля і інш. Увага даследчыкаў была сфакусавана на вывучэнні дэмаграфічных паказчыкаў розных рэгіёнаў Расійскай імперыі ў гістарычнай рэтраспектыве. Абапіраючыся на так званыя масавыя крыніцы (метрычныя кнігі, рэвізскія казкі, споведныя ведамасці і інш.), навукоўцы разглядалі пытанні нараджальнасці, шлюбнасці, смяротнасці і працэсы міграцыі.

Прыемна адзначыць, што практычна адначасова аналагічныя даследаванні былі распачаты ў Беларусі Вячаславам Насевічам. Аўтар выкарыстаў напрацоўкі вядучых спецыялістаў гістарычнай дэмаграфіі С. Хока, Л. Анры, Дж. Хайнала, П. Ласлета [1]. Падчас аналізу дэмаграфічных паводзін насельніцтва Насевіч паспяхова спалучыў прымяненне колькасных метадаў апрацоўкі інфармацыі і апісальнай статыстыкі. Вынікі гэтай вялізарнай працы падведзены ў кнізе "Традыцыйная беларуская вёска ў еўрапейскай перспектыве" [2]. Манаграфія ўяўляе сабой комплекснае мікрагістарычнае даследаванне, якое адлюстроўвае ўзаемасувязь гісторыі рэгіёна і яго дэмаграфічных характарыстык.

Аб'ектам вывучэння В. Насевіча стала тэрыторыя Кораньшчыны, якая ўяўляла сабой адзіны ўладальніцкі комплекс. Маёнтак Корань Менскай губерні з'яўляўся часткай каталіцкай парафіі. Паселішчча Корань было вядома з XIV стагоддзя. Даследчык прасачыў гісторыю народанасельніцтва гэтага рэгіёна з XIV па сярэдзіну XX ст. Адносна перыяду другой паловы XVIII - першай паловы ХIХ ст. В. Насевіч абапіраўся ў першую чаргу на наступныя крыніцы: інвентары, метрычныя кнігі, рэвізскія казкі і рэвізіі насельніцтва Расійскай імперыі. Да гэтага часу гэта адзінае манаграфічнае даследаванне пытанняў гістарычнай дэмаграфіі ў беларускай гістарыяграфіі.

Для параўнальнага аналізу гістарычна-дэмаграфічнага партрэта лідскай шляхты вялікае значэнне маюць вынікі грунтоўнага артыкула Сяргея Токця. Артыкул прысвечаны дэмаграфічным параметрам і аналізу структуры хатніх гаспадарак маёнтка Скідзель Гарадзенскага павета Гарадзенскай губерні [3]. У якасці аб'екта даследавання аўтар вылучыў чатыры сацыяльныя групы: сяляне маёнтка Скідзель (1740 чал.), сяляне мястэчка Скідзель (259 чал.), мяшчане-яўрэі мястэчка (1014 чал.), аднадворцы Індурскай грамады (906 чал.) по дадзеных на 1858 г. Аднадворцы Індурскай грамады пражывалі ў 32 населеных пунктах, якія былі раскіданыя па тэрыторыі Гарадзенскага павета [4]. Гэтая сацыяльная група была сфарміравана расійскімі ўладамі ў выніку рэалізацыі ўказа 19 кастрычніка 1831 г. "Аб разборы шляхты ў Заходніх губернях і аб упарадкаванні такога роду людзей" [5]. У яе склад увайшлі прадстаўнікі шляхты, якія не здолелі пацвердзіць сваё дваранскае паходжанне. Паказчыкі, характэрныя для гэтай групы, найболей цікавыя нам у якасці магчымага аб'екта для параўнання.

У дадзеным артыкуле на падставе павятовага спісу 1835 г. у першую чаргу разглядаюцца наступныя дэмаграфічныя параметры шляхты Лідскага павета: полаўзроставы склад, шлюбныя стасункі, тыпы сямейных гаспадарак.

"Ведамасць алфавітная аб дваранах Лідскага павета Віленскай губерні і іншых губерняў, зацверджаных у дваранстве ў Гарадзенскім і іншых дваранскіх дэпутацкіх сходах 1835 г." (1963 чал. абодвух палоў) [6] была складзена на падставе пасямейных спісаў дваран. На працягу якога перыяду яны збіраліся, аўтару артыкула невядома. Прысутнасць у спісе вядомых гістарычных асобаў дазваляе ўдакладніць іх узрост. На гэтым шляху сустракаюцца непрыемныя, але добра знаёмыя даследчыкам, якія працуюць з расійскай дакументацыяй ХІХ ст., сюрпрызы. Так, калі ўзрост графа Ваўжынца Путкамера ў спісе (40 гадоў) адпавядае даце яго нараджэння [7], то Тэадору Нарбуту згодна са спісам было 42 гады. На самой справе, ён нарадзіўся 28 кастрычніка (8 лістапада) 1784 г. [8], г.зн. у 1835 г. яму было не менш за 49 гадоў. Можна выказаць здагадку, што для складання агульнага спісу дваран павета не заўсёды выкарыстоўваліся абноўленыя пасямейныя дадзеныя. Відавочна, павятовы маршалак, у абавязкі якога ўваходзіла падпісваць падобныя дакументы, не падвяргаў іх праверцы, што змяншае дакладнасць высноў, пабудаваных на іх падставе.

Удакладнім, што статыстычны ўлік у Расійскай імперыі развіваўся паступова і ў 30-я гг. ХІХ ст. быў далёкі ад дасканаласці. Асабліва гэта характэрна для ўліку дваран, як асоб непадатковага саслоўя. У большасці выпадкаў шляхціцы самі складалі патрэбныя спісы. Акрамя таго яны масава ўхіляліся ад уліку, каб пазбегнуць палітыкі "разбору", а таксама неаднаразовых спроб перасялення шляхты былога Вялікага Княства Літоўскага ў аддаленыя расійскія губерні.

Пасля задушэння паўстання 1830-1831 гг. урадавая палітыка "разбору шляхты" ў Расійскай імперыі была значна актывізавана. У адпаведнасці з указамі ад 19 кастрычніка 1831 г. [9] і 11 лістапада 1832 г. [10] дваранскім дэпутацкім сходам забаранялася выдаваць пацвярджэнні дваранства без зацвярджэння Герольдыяй Сената.Тым не менш, у спісе 1835 г. не больш за 4% дваран Лідскага павета былі зацверджаны Герольдыяй.

На жаль, "ведамасць алфавітная" 1835 г. не паказвае веравызнанне дваран.

Можна меркаваць (не заўсёды ясна пазначана ў спісе), што не менш за дзевяць чалавек у павеце мелі вышэйшую адукацыю. Дакладна сцвярджаць гэта можна ў дачыненні да скарбніка павета Юзафа Ельца, прафесара Віленскага ўніверсітэта Юзафа Юндзіла, інжынера-паручніка Казіміра Юндзіла, графа Ваўжынца Путкамера, гісторыка Тэадора Нарбута.

Адзначым высокі ўзровень самапрэзентацыі лідскай шляхты. Калі акінуць вокам спіс 1835 г., то ствараецца ўражанне, што практычна кожны шляхціц у павеце меў ва ўласнасці населены сялянамі маёнтак ці нават некалькі маёнткаў. На самай справе, большасць прадстаўнікоў саслоўя валодалі вельмі сціплымі долямі-ўчасткамі ў шляхецкіх ваколіцах. Беларускі даследчык Я. Анішчанка звярнуў увагу, што пераходы шляхты з маёнтка ў маёнтак у пошуках лепшых умоў для арэнды зямлі, перадача свайго маёнтка ў арэнду "за чынш" на час службы ў буйнога землеўладальніка прыводзілі да складанага перапляцення землеўладання розных асоб унутры аднаго паселішча, дзе ў шляхціцаў гістарычна фармаваліся асобныя радавыя долі, ці часткі [11].

Вельмі важным з'яўляецца пералік у спісе лідскай шляхты 1835 г. усіх жанчын і дзяўчынак, што дазваляе выкарыстоўваць яго ў якасці крыніцы для дэмаграфічных даследаванняў. На падставе вышэйназванага спіса аўтарам была складзена наступная табліца (Табліца 1.).

Табліца 1. Полаўзроставы склад шляхты Лідскагапавета (1835 г.)

Узроставаягрупа (гады жыцця)	Колькасць (чал.)			Доля ваўзроставайгрупе (%)			Суадносіны колькасці жанчын і колькасці мужчын (%)
	Мужчын	Жанчын	Асоб абодвух полаў	Мужчын	Жанчын	Асоб Абодвух полаў
Да 1 года	6	3	9	0,6	0,3	0,5	50
1-4	108	122	230	10,3	13,4	11,7	113
5-9	101	112	213	9,6	12,3	10,9	111
10-14	127	106	233	12	11,6	11,9	83,5
15-19	94	102	196	9	11,2	10	108,5
20-29	164	151	315	15,6	16,5	16	92
30-39	154	139	293	14,6	15,2	14,9	90,3
40-49	130	85	215	12,4	9,3	11	65,4
50-59	86	53	139	8,2	5,8	7	61,6
60-69	48	27	75	4,6	3	3,8	56,3
70-79	25	9	34	2,4	1	1,7	36
80-	7	4	11	0,7	0,4	0,6	57,1
Усяго	1050	913	1963	100	100	100	87

У прадстаўленых дадзеных звярнем ўвагу на памяншэнне колькасці мужчын (на 27%) і яшчэ больш значнае - жанчын (на 38%) ва ўзросце 40-49 гадоў у параўнанні з папярэдняй узроставай групай.

Звернем таксама ўвагу на суадносіны палоў у розных узроставых групах. Ва ўзросце 10-14 гадоў дзяўчынак на 26% менш чым хлопчыкаў. Пачынаючы з 20-гадовага ўзросту, дыспрапорцыя ўзрастае на карысць хлопчыкаў, што назіраецца далей ва ўсіх узроставых групах і дасягае свайго піку да ўзросту 70-79 гадоў. Неабходна ўлічваць, што рэальная дыспрапорцыя была меншай за ўказаную ў спісе. Хлопчыкі, запісаныя ў складзе сем'яў сваіх бацькоў, часта вучыліся ў навучальных установах далёка ад дому.

У старэйшых узроставых групах многія мужчыны таксама не пражывалі ў павеце. Цэнтрамі прыцягнення для тых, хто знаходзіўся на дзяржаўнай службе, былі Гародня і Вільня. Ваеннаслужачыя неслі службу ў воінскіх частках на прасторах Расійскай імперыі. Шляхціцы, якія займалі пасады эканомаў, упраўляючых, канцылярыстаў у прыватных асоб, жылі ў самых розных канцах былога Вялікага Княства Літоўскага. Нягледзячы на вышэйзгаданыя заўвагі, гендэрны дысбаланс, адзначаны ў табл. 1, супярэчыць уяўленням пра суадносіны палоў, якія ўсталяваліся ў сучасным грамадстве.

Паспрабуем параўнаць дадзеныя табл.1 з матэрыяламі, апублікаванымі Сяргеем Токцем. Згодна з вынікамі яго даследавання, сярод аднадворцаў хлопчыкі складалі большасць: ва ўзросце 1-4 гадоў іх на 37 % больш за дзяўчынак, ва ўзросце 15-19 гадоў дзяўчынак менш нават на 42 %, 50-59 гадоў - на 3 %, 60-69 гадоў - на 50%, 70-79 гадоў - на 71%. Сярод сялян хлопчыкі ў большасці апынуліся толькі ва ўзросце да 10 гадоў і ў групе 50-59 гадоў. У апошняй групе іх больш на 14%. У астатніх узроставых групах пераважалі дзяўчынкі і жанчыны [12]. Такім чынам, па спісах сялян і аднадворцаў маёнтка Скідзель за 1858 г. таксама прасочваецца гендэрны дысбаланс на карысць асоб жаночага полу. Выяўлены феномен патрабуе далейшага вывучэння і тлумачэння даследчыкамі.

Паводле звестак С. Токця, значнае зніжэнне колькасці сельскага насельніцтва вёсак маёнтка Скідзель характэрна, пачынаючы з ўзроставай групы 40-49 гадоў. Колькасць сялян у параўнанні з узроставай групай 30-39 гадоў зніжаецца на 33% [13]. Што да аднадворцаў Індурскай грамады, то ў названай узроставай групе колькасць мужчын узрастае на 10 %, затое ва ўзроставай групе 50-59 гадоў падае адразу на 45%. Колькасць жанчын памяншаецца ва ўзросце 40-49 гадоў на 39% [14].

Зноў звернемся да зместу табл. 1. Сярод лідскай шляхты ў 30-я гг. XIX ст. своеасаблівы крытычны момант, калі рэзка зніжаецца колькасць насельніцтва, надыходзіць ва ўзроставай групе 40-49 гадоў, г. зн. у тым жа інтэрвале, што ў сялян і аднадворцаў маёнтка Скідзель. Такім чынам нельга сцвярджаць, што шляхта мела больш высокую працягласць жыцця ў параўнанні з падатным насельніцтвам.

У табл. 2 прыцягвае ўвагу значная колькасць халастых мужчын і незамужніх жанчын у розных узроставых групах. Сярод мужчын ва ўзросце 20-29 гадоў 80,5% былі халастымі, сярод жанчын гэтай узроставай групы 39,7% не выйшлі замуж. Нават ва ўзроставай групе ад 30 да 39 гадоў халастыя мужчыны складалі 46,8%, незамужнія жанчыны - 15,1%. Высокі працэнт халастых мужчын захоўваўся і ў старэйшых узроставых групах.

Названая тэндэнцыя характэрна і для аднадворцаў Індурскай грамады Гарадзенскага павета ў 1858 г. Па падліках С. Токця, ва ўзросце 20-29 гадоў халастымі заставаліся 75,9% мужчын і 59% жанчын былі не замужам, ва ўзросце 30-39 гадоў халастыя мужчыны складалі 28,3%, жанчыны - 14% [15]. Толькі ва ўзроставых групах старэйшых за 40 гадоў удзельная вага халастых і незамужніх аднадворцаў была значна ніжэйшай, чым у шляхціцаў Лідскага павета.

Табліца 2. Шлюбная структура шляхты Лідскагапавета (1835 г.)

Узроставаягрупа (гадоў)	Мужчыны				Жанчыны
	Усяго (чал.)	Шлюбны стан			Усяго (чал.)	Шлюбны стан
		халастыя	жанатыя	удаўцы		незамужнія	замужнія	удовы
15-19	94	94	-	-	102	91	11	-
20-24	83	71	12	-	71	42	29	-
25-29	81	61	18	2	80	18	60	2
30-39	154	72	73	9	139	21	110	8
40-49	130	41	81	8	85	11	59	15
50-59	86	19	59	8	53	7	26	20
60-69	48	8	29	11	27	4	8	15
70-79	25	3	11	11	9	2	2	5
80-89	7	-	4	3	4	1	-	3
Усяго	708	369	287	52	570	197	305	68

Аналізуючы спіс лідскай шляхты за 1835 г., можна вылучыць наступныя тэндэнцыі: для забяспечаных дваран характэрны больш позні тэрмін уступлення ў шлюб, а таксама адно-два дзіця ў сям'і. Раннія шлюбы характэрныя для шляхціцаў, якія непасрэдна займаліся сельскагаспадарчай працай. Згодна з пазначаным спісам самыя раннія па ўзросце шлюбы былі заключаны ў сям'і дваран Міхайлоўскіх і Шалевічаў. Жонцы Адольфа Міхайлоўскага (32 гады) Антаніне было 17 гадоў, пры гэтым іх сыну Мечыславу ўжо споўнілася два гады. Шалевічу Тамашу было 23 гады, а ягонай жонцы - 15. Роднаму брату Тамаша Іосіфу было 22 гады, яго жонцы - 14 гадоў.

Мужчыны-ўдаўцы часта бралі другі шлюб. Значна радзей аналагічная з'ява назіралася сярод удоў. У Лідскім павеце пятнаццаць мужчын ажаніліся другі раз, прычым адзін з іх стаў удаўцом двойчы. Для другіх шлюбаў характэрна больш значная розніца ва ўзросце паміж мужам і жонкай, а таксама значная розніца ва ўзросце дзяцей ад першага і другога шлюбаў.

Напрыклад, другой жонцы Юзафа Ельца (59 гадоў) Марыяне было 40 гадоў. Старэйшаму сыну Юзафа ад першага шлюбу Яўстахію споўнілася 26 гадоў, малодшай дачцэ ад другога шлюбу - 2 гады. Другой жонцы Юзафа Вайсяты (40 гадоў) Антаніне было 23 гады, сыну ад першага шлюбу Аляксандру - 17 гадоў, сыну ад другога шлюбу Тадэвушу - 3 гады. Другой жонцы Лявона Шульца (62 гады) было 25 гадоў. Жыццё бывае вельмі разнастайнае і дапускае выключэнні ў кожным правіле. Так, другая жонка Антона Талочкі (40 гадоў) была яго равесніцай. Звярну таксама ўвагу на вельмі шаноўны ўзрост "маладых" бацькоў. Напрыклад, малодшай дачцэ Мацвея Малеўскага (80 гадоў) Юстыне было 3 гады, а малодшай дачцэ Юрыя Наркевіча (80 гадоў) Ганне - 5 гадоў.

Як правіла, у сем'ях лідскай шляхты муж быў старэйшы за жонку. Сярод усіх шлюбных пар было выяўлена толькі дванаццаць, у якіх жанчына была старэйшай за мужчыну. Найбольшая розніца ва ўзросце зафіксавана ў сям'і Антона і Лізаветы Францкевічаў: ім было 29 і 54 гадоў адпаведна. Прычым у спісе пазначана, што ў 1835 г. муж і жонка пражывалі асобна: Антон - у маёнтку Лябёдка (66 прыгонных сялян м. п.), Лізавета - у маёнтку Стары Двор (7 прыгонных м. п.). У дакуменце нічога не сказана пра месца пражывання іх дзяцей: дачок Леакадзіі (11 гадоў) і Стэфаніі (8 гадоў), сыноў Каспера (7 гадоў) і Януша (5 гадоў). Тут цікавы сам факт фіксацыі ў дакуменце раздзельнага пражывання членаў сям'і. У вядомых мне спісах шляхты ўсходнебеларускіх губерняў: Віцебскай і Магілёўскай, падобны феномен у першай палове ХІХ ст. не сустракаецца [16]. Затое ў спісе лідскіх дваран за 1835 г. сустракаецца яшчэ адна шлюбная пара, якая знаходзілася "ў расстанні". Гэта сям'я надворнага радцы Ксаверыя Рылы і яго жонкі Амеліі (з Ромэраў). Месца пражывання дачок Альбярціны (18 гадоў), Стэфаніі (8 гадоў) і сына Канстанціна (7 гадоў) у спісе не пазначана.

Аўтар таксама зрабіла спробу вызначыць узрост уступлення ў шлюб лідскай шляхты. Арыенцірам стаў просты прынцып розніцы паміж узростам мужа і жонкі і ўзростам іх старэйшага дзіцяці плюс адзін год. Такім чынам сярэдні ўзрост уступлення ў шлюб для мужчын склаў 31 год, для жанчын - 22 гады. Безумоўна, гэты паказчык з'яўляецца прыблізным і патрабуе ўдакладнення па іншых крыніцах.

Яшчэ ў 1960-х гг. брытанскі даследчык Джон Хайнал (JohnHajnal; у рускай транскрыпцыі сустракаецца таксама варыянт Хаджнал) прадэманстраваў перспектыўнасць параўнальнага вывучэння структуры сям'і ў розных рэгіёнах свету. На фоне спрэчак аб тым, якія фактары забяспечылі канкурэнтаздольнасць Захаду ў параўнанні з іншымі, значна больш старажытнымі цывілізацыямі ў Новы час, ён указаў фактар, які паддаваўся колькаснаму вымярэнню: спецыфічны спосаб шлюбных паводзін, за якім стаяла глыбокая розніца ў культурных і паводніцкіх стэрэатыпах.

Параўноўваючы дэмаграфічную статыстыку розных еўрапейскіх краін за перыяд з другой паловы XVIII да пачатку ХХ ст., Дж. Хайнал паказаў, што гэтыя краіны распадаюцца на дзве вялікія групы, раздзяляльную лінію паміж якімі ён правёў у напрамку ад Санкт-Пецярбурга да Трыеста. Даследчык вызначыў спецыфічны для Захаду спосаб арганізацыі двора-гаспадаркі: яна базіравалася на простай (нуклеарнай) сям'і, якая складаецца з бацькоў і іх дзяцей [17].

П. Ласлет (P. Laslett) працягнуў названыя даследаванні і вызначыў асноўныя параметры, характэрныя для структуры сям'і ва Усходняй Еўропе: высокая ўдзельная вага сваякоў, якія жывуць сумесна (шматпакаленныя і шматсямейныя гаспадаркі); вельмі нізкая прапорцыя адзіночак; нізкая ўдзельная вага простых і пашыраных сем'яў.

Развіваючы ідэі Дж. Хайнала, П. Ласлет і Ю. Хэмел (E. Hammel) прапанавалі наступную класіфікацыю сямейных формаў [18]:

1. Гаспадарка адзінокага чалавека (single);

2. Гаспадарка, чальцы якой маглі быць сваякамі, але не ўтваралі шлюбных пар (no family);

3. Гаспадарка на аснове адной шлюбнай пары з дзецьмі, так званая простая ці нуклеарная сям'я (simple family);

4. Пашыраная (extended) гаспадарка, у якой апроч шлюбнай пары прысутнічаюць іншыя сваякі (халастыя ці ўдовыя);

5. Шматсямейная (multiple family) гаспадарка ці складаная сям'я, у якой суіснуюць некалькі шлюбных пар.

Прытрымліваючыся дадзенай класіфікацыі, аўтар артыкула разгледзела размеркаванне сямейных формаў у асяроддзі лідскай шляхты.

Табл. 3 ахоплівае 488 самастойныя хатнія гаспадаркі, усяго ў разгледжаным спісе дваран Лідскага павета налічваецца 1963 чал. Такім чынам, у сярэднім сям'я складалася з 4 чалавек. Для параўнання выкарыстаем дадзеныя беларускіх даследчыкаў. У манаграфіі В. Насевіча прааналізавана 109 двароў дробнай шляхты ўніяцкага і каталіцкага веравызнання за 1834 г., якія пражывалі на тэрыторыі наступных парафій: Уздзенскага касцёла і Слабада-Пырашэўскай царквы Менскай губерні. Сярэдні склад сям'і па дадзенай выбарцы склаў 4,3 чалавекі [19]. Аналагічны паказчык па Індурскай грамадзе за 1858 г. таксама склаў 4,3 чалавекі [20].

Па падліках В. Насевіча, сярод дробнай шляхты Мінскай губерні ў 1834 г. нуклеарныя сем'і складалі 50,5%, адначасова значна болей на Міншчыне ў адрозненні ад Лідскага павета быў працэнт складаных шматсямейных гаспадарак (34,9 %), затое практычна адсутнічалі бабылі (0,5 %). Сярод хатніх гаспадарак Індурскай грамады аднадворцаў у сярэдзіне XIX ст. гаспадаркі адзінокіх людзей складалі 14,7%, гаспадаркі без утварэння шлюбнай пары - 7,6%, нуклеарныя сем'і - 39,8%, пашыраныя - 22,3% і складаныя сем'і - 15,6% [21].

Што тычыцца лідскай шляхты, то ў змесце табл. 3 прыцягвае ўвагу вельмі высокі працэнт адзіночак. На жаль, далёка не заўсёды можна вызначыць, ці ўтваралі адзінокія людзі асобныя хатнія гаспадаркі. На гэтую праблему звярнулі ўвагу яшчэ М. Мітэраўэр і А. Каган [22]. У спісе шляхты Лідскага павета сустракаюцца дарослыя сыны, якія займалі канцылярскія пасады ў павятовым і губернскім горадзе і жылі асобна ад бацькоў. Але мы не ведаем, ці вялі яны самастойную гаспадарку. З іншага боку, да групы несямейных гаспадарак аўтарам была аднесена, напрыклад, сям'я Грабіцкіх, што мела ва ўласнасці маёнтак (24 прыгонныя м.п.): Ян - 56 гадоў, Антон - 49 гадоў, Вікторыя - 55 гадоў, Францішка - 54 гады і Караліна - 53 гады. У спісе не пазначана, што пералічаныя браты і сёстры пражывалі разам. У цэлым, ва ўсіх спрэчных выпадках аўтар рабіла выбар на карысць сумеснага, а не паасобнага пражывання. Такім чынам, дадзеныя табл. 3 можна ўдакладняць у бок павелічэння колькасці адзіночных гаспадарак і простых сем'яў за кошт астатніх трох тыпаў хатніх гаспадарак, а не наадварот.

У спісе дваран Лідскага павета за 1835 г. першым у складзе сям'і заўсёды названы старэйшы па ўзросце мужчына (і толькі ў выпадках, калі такога ў сям'і не было, удава), што не дазваляе вызначыць: хто рэальна ўзначальваў гаспадарку ў шматпакаленных сем'ях? Даволі часта старэйшым у сям'і быў чалавек старэчага ўзросту, таму можна меркаваць, што рэальным кіраваннем гаспадаркі займаліся прадстаўнікі маладзейшага пакалення. Ускосным сведчаннем гэтай здагадкі з'яўляецца і дастаткова вялікая колькасць удаўцоў (52 чал.), што адлюстравана ў табл. 2.

Табліца 3. Сямейныя гаспадаркі шляхты Лідскага павета (1835 г.)

Тыпы сямейных гаспадарак	Адно пакаленне	Два пакаленні	Тры пакаленні	Усяго гаспадарак	Разам, %
1. Гаспадарка адзінокага чалавека	139	-	-	139	28,5
2. Несямейная гаспадарка (без шлюбнай пары)	16	-	-	16	3,3
3. Простая (нуклеарная) сям'я	21	195	-	216	44,2
4. Пашыраная сям'я	14	43	5	62	12,7
5. Складаная сям'я	2	25	28	55	11,3
Усяго	192	263	33	488	100

У свой час М. Мітэраўэр і А. Каган выказалі наступнае меркаванне: высокі працэнт удаўцоў сярод кіраўнікоў сялянскіх сем'яў у дамавых гаспадарках Расіі з'яўляецца сведчаннем таго, што функцыі рэальнага кіраўніка сям'і бралі на сябе іншыя дарослыя чальцы групы. У аўстрыйскіх дворагаспадарках у сувязі з жорсткім эканамічна абумоўленым падзелам сялянскай працы, а таксама задачамі сям'і ў справе выхоўвання маладога пакалення абедзве цэнтральныя пазіцыі ў ёй (гаспадара і гаспадыні) павінны былі быць стала занятыя. Складаныя сем'і ў аўстрыйскіх дворагаспадарках сустракаліся рэдка, адсюль вынікала неабходнасць паўторнага шлюбу. Калі жонка гаспадара памірала, ён у найкарацейшы тэрмін павінен быў уступіць у новы шлюб. Калі ж ён быў для гэтага ўжо занадта стары, то перадаваў сядзібу свайму спадкаемцу. Тое ж самае тычылася аўдавелых сялянак. Страціўшы мужа, гаспадыня аказвалася перад выбарам: альбо ўступіць у новы шлюб, альбо перадаць сядзібу нашчадку. У складаных мультыфакальных супольнасцях Расіі сітуацыя была цалкам іншая. У выпадку смерці галавы сям'і ці яго жонкі ўзяць на сябе гэтую ролю маглі дарослыя чальцы групы. Таму вострай неабходнасці ў паўторным шлюбе, як у аўстрыйскіх сем'ях, у Расіі не існавала. Так, М. Мітэраўэр і А. Каган выявілі высокі працэнт удаўцоў сярод кіраўнікоў сем'яў у даследаваных імі крыніцах па Яраслаўскім павеце [23].

Прыкладам пашыранай сям'і можа служыць сям'я Бжазоўскіх. Разам пражывалі Бжазоўскі Вікенцій 53 гадоў, сям'я яго брата Франца 51 года (жонка Аляксандра 28 гадоў, дочкі Тэафілія 6 гадоў і Карнелія 1 года, сыны Франц 3 гадоў і Баляслаў 1 года), а таксама пляменніцы братоў Бжазоўскіх Анэля 60 гадоў і Людвіка 50. У спісе пазначана, што сям'я валодае спадчынным непадзельным маёнткам Гурнофель (58 прыгонных сялян), "дзе і жывуць".

Прыкладам складанай трохпакаленнай сям'я з'яўляецца сям'я Вісьмантаў, якая ўключала Ігнація - (сына Пятра) Вісьманта 75 гадоў, яго жонку Мар'яну 74 гадоў, сям'ю іх сына Антона 43 гадоў (жонка Зузанна 40 гадоў, сын Юзефа 4 гадоў, дачкі Вераніка 12 гадоў, Караліны ? гадоў і Адальфіны 1 года), а таксама роднага брата Ігната Вісьманта - Іосіфа 63 гадоў і яго жонку Ганну 57 гадоў (дзяцей у іх не было). Сям'я мела ва ўласнасці 3 прыгонных сялян і пражывала ў ваколіцы.

Такім чынам, аналіз дэмаграфічных параметраў і структуры сямейных гаспадарак па спісе шляхты Лідскага павета 1835 г. дазваляе зрабіць наступныя высновы:

1) ва ўсіх узроставых групах, пачынаючы з 20-гадоў, назіраецца дысбаланс у суадносінах палоў на карысць мужчын;

2) колькасць мужчын і жанчын значна памяншаецца, пачынаючы з узроставай групы 40-49 гадоў;

3) шляхта Лідскага павета характарызуецца вельмі высокай удзельнай вагой халастых мужчын і незамужніх жанчын у сваім складзе ва ўсіх узроставых групах;

4) сярод мужчын ва ўзросце 20-29 гадоў 80,5% былі халастымі, сярод жанчын аналагічнай узроставай групы 39,7% не выйшлі замуж. Нават ва ўзроставай групе ад 30 да 39 гадоў халастыя мужчыны складалі 46,8%, незамужнія жанчыны - 15,1%;

5) у структуры сямейных гаспадарак самым распаўсюджаным тыпам была простая нуклеарная сям'я (44,2 %), якая складалася з двух пакаленняў шляхціцаў;

6) колькасць гаспадарак адзіночак (28,5%) перавышала агульную колькасць пашыраных (12,7%), складаных (11,3%) сем'яў і гаспадарак без утварэння шлюбнай пары (3,3%).

Святлана Лугаўцова, кандыдат гістарычных навук, дацэнт

---

[1] Учебник по исторической демографии (2-е изд., Париж, 1970) / Перевод с фр. С. Хока, И. Антоновой, Ю. Егоровой. Айова: Изд-во Айовского ун-та, 1995. 182 с.; Анри Л., Блюм А. Методика анализа в исторической демографии. М.: РГТУ, 1997. 207 с.; Хок Стивен Л. Крепостное право и социальный контроль в России : Петровское, село Тамбовской губернии : перевод с английского; [пер. Ю. В. Чайникова]. Москва : Прогресс-Академия, 1993. 191 с.

[2] Носевич В. Традиционная белорусская деревня в европейской перспективе. Минск: "Технология", 2004. 350 с.

[3] Токць С., Дэмаграфічныя параметры і структура хатніх гаспадарак маёнтка Скідзель паводле рэвізскага перапісу 1858 года // Беларускі гістарычны часопіс. 2014. № 10 (183). С. 4-12.

[4] Там жа, с. 8.

[5] Полное собрание законов Росийской импери. Собрание второе: В 55 т. Спб., 1830-1884. Т. 6, № 4869

[6] Lietuvos valstybаs istorijos archyvas (LVIA). Ф. 391, воп. 9, спр. 129, арк. 1-86.

[7] Ваўжынец Станiслаў Ян нарадзiўся 14 жнiўня 1794 г. (гл. Лаўрэш Л. Род Путкамераў // Асоба і час. Беларускі біяграфічны альманах. Вып. 5. 2013. С. 302-313.).

[8] Бломберг М. Тэадор Матэвуш Нарбут (Остык-Нарбут) з лідскай зямлі: гісторык Літвы, інжынер і даследчык старажытнасці, а таксама бацька герояў-паўстанцаў Варшава. Ліда, 2011. 71 с.

[9] Полное собрание законов Российской империи. Собрание второе. Т. 6. Ч. 2, № 4869.

[10] Там жа, т. 7, № 5746.

[11] Анищенко Е.К. Шляхта Лидского повета. Минск, 2013. С. 8.

[12] Токць С., Дэмаграфічныя параметры і структура хатніх гаспадарак маентка Скідзель паводле рэвізскага перапісу 1858 года. С. 5, табл. 1.

[13] Там жа.

[14] Там жа, с. 7, табл. 7.

[15] Токць С.Дэмаграфічныя параметры і структура хатніх гаспадарак маентка Скідзель. С. 9.

[16] НГАБ. Ф. 2066, воп.1, спр. 13, арк. 1-241; воп. 1, спр. 14, л. 1-469.

[17] Хаджнал Дж., Европейский тип брачности в перспективе // Брачность, рождаемость, семья за три века. Сб. статей. Под ред. А. Г. ВишневскогоиИ. С. Кона. Москва, 1979. С. 14-70.

[18] Hammel E., Laslett P., Comparing household structure over time and between cultures // Comparative Studies in Society and History. 16 (1974). P. 73-109.

[19] Носевич В., Традиционная белорусская деревня в европейской перспективе. С. 167.

[20] Токць С., Дэмаграфічныя параметры і структура хатніх гаспадарак маентка Скідзель. С. 8.

[21] Там жа, с. 9.

[22] Миттерауэр М., Каган А. Структура семьи в России и в Центральной Европе: сравнительный анализ // Семья, дом и узы родства в истории. Отв. редактор О.Е. Кошелева. СПб., 2004. С. 34-80.

[23] Миттерауэр М., Каган А. Структура семьи в России и в Центральной Европе: сравнительный анализ // Семья, дом и узы родства в истории. Отв. редактор О.Е. Кошелева. СПб., 2004. С. 53-54.

 

Top