Komitet Historii Nauki i Techniki Polskiej Akademii Nauk

SZ "Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lidzkiej"

Warszawa-Lida

2006

Spis treści

Słowo wstępne

Życie i botaniczna pasja Elizy Orzeszkowej

Dokumentacja wiedzy etnograficznej poprzez tworzenie zielnika

Zainteresowania etnograficzne w świetle tendencji naukowych XIX wieku

Konsultanci wspomagający opracowanie naukowe nazewnictwa botanicznego

Zielnik Elizy Orzeszkowej przechowywany w zbiorach Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu

Rośliny chronione zachowane w zielniku

Ziołolecznictwo ludowe Grodzieńszczyzny w świetle współczesnej wiedzy

Zakończenie

Bibliografia

Słowo wstępne

Książka, którą oddajemy do rąk Czytelników, różni się od wszystkich dotychczasowych - opublikowanych w serii Wybitni Polacy na Ziemi Lidzkiej. Opowiadaliśmy bowiem dotąd o LUDZIACH - kresowych bohaterach nie tylko szabli, lecz przede wszystkim twórczej myśli naukowej i pedagogicznej, którymi Ziemia Lidzka może się szczycić.

W tej pozycji książkowej, w centrum zainteresowania znalazły się nadniemeńskie ROŚLINY - tak niepowtarzalne w swej urodzie jak rzeka NIEMEN, nad którym rosną, ale również UŻYTECZNE. Walory lecznicze tych różnorodnych ziół znały i wykorzystywały od lat tamtejsze zielarki. Poznała je - przy ich życzliwej pomocy - Eliza ORZESZKOWA, znakomita XIX-wieczna pisarka, autorka powieści takich, jak Nad Niemnem, Dziurdziowie, czy Cham - sądzę, że dobrze znanych naszym CZYTELNIKOM z Ziemi Lidzkiej. Właśnie Eliza Orzeszkowa, zafascynowana urokiem kwiatów i ziół nadniemeńskich, nie tylko pisała o nich ze szczególnym upodobaniem, lecz zaczęła tworzyć również modne w jej czasach ZIELNIKI - ozdobne albumy z zasuszonymi kwiatami, które - odpowiednio oprawione - rozsyłała w darze swym przyjaciołom.

W miarę zapoznawania się z bogactwem flory nadniemeńskiej pisarka postanowiła opracować zielnik oparty na podstawach naukowych. Przy zbieraniu roślin korzystała z pomocy wiejskich zielarek, między innymi Hanulki WYSOCKIEJ i Luci; przy opracowywaniu zielnika korzystała z kolei z pomocy uczonych konsultantów, tj. Jana KARŁOWICZA, Edmunda JANKOWSKIEGO oraz Jerzego ALEKSANDROWICZA. Korespondowała z nimi, uzyskując odpowiedzi na wiele pytań. Dodajmy, że pisarka nie znała łaciny. W jej "uczonym" zielniku każda roślina miała trzy nazwy: ludową, w tzw. języku "prostym", łacińskim i polskim. Ten autentyczny zielnik "uczony", ofiarowany przez Elizę Orzeszkową Poznańskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk (są na to dowody), a uważany za zaginiony w czasie II wojny światowej, odnalazł się w 1966 roku i powrócił do zbiorów poznańskich. Opracowała go p. Anna Maria KIELAK, z wykształcenia botanik i farmaceutka. Pokazała ona na licznych przykładach, że dawne ludowe ziołolecznictwo znajduje zastosowanie w naszej współczesnej farmacji, która coraz bardziej ceni lecznicze walory ziół.

Autorka wyjaśnia ponadto ostatecznie przyczyny wielu nieporozumień powstałych wokół mnożących się odnajdywanych zielników Elizy Orzeszkowej, na przykład warszawskim, wrocławskim, grodzieńskim czy podlondyńskim. Są to zielniki-albumy, artystyczne kompozycje z suszonych kwiatów, starannie oprawiane (najczęściej w Grodnie), nie mające jednak ambicji naukowego opracowania znajdujących się w nich roślin.

Za pracę o zielniku roślin nadniemeńskich Elizy Orzeszkowej p. Anna Maria KIELAK otrzymała stopień magistra farmacji w Akademii Medycznej w Poznaniu.

Oddajemy do rąk Czytelników znacznie skróconą i spopularyzowaną wersję tej interesującej rozprawy.

Pani mgr KIELAK pracuje obecnie w jednej z najstarszych w Poznaniu aptek Pod Złotym Lwem (pierwsze wzmianki z 1564 roku), znajdującej się na Starym Mieście. Jeśli ktoś z mieszkańców Ziemi Lidzkiej zawędruje kiedyś do Poznania, Autorka książki opowie MU chętnie o walorach leczniczych nadniemeńskich roślin, dzieląc się z nim wiedzą i doświadczeniem.

Prof. dr hab. Irena Stasiewicz-Jasiukowa

Redaktor Naukowy Serii

Życie i botaniczna pasja Elizy Orzeszkowej

W drugiej połowie XIX w. w literaturze polskiej, podobnie jak w europejskiej, do głosu doszły dwa nurty: realizm i naturalizm. Oba zaznaczyły się wyraźnie w twórczości pisarskiej Elizy Orzeszkowej. Jej nowele i powieści przesycone były zainteresowaniem obyczajowością ludu, jak i dobrą znajomością nadniemeńskiej przyrody. Opisy swe tworzyła w oparciu o dużą wiedzę botaniczną.

Eliza z Pawłowskich Orzeszkowa przyszła na świat 6 czerwca 1841 roku w rodzinnym majątku Milkowszczyzna koło Grodna. Ojciec Benedykt Pawłowski, wolterianin, członek czynny i "mówca" grodzieńskiej loży masońskiej "Przyjaciele Ludzkości", był zamożnym ziemianinem o wykształceniu prawniczym. Posiadał szerokie zainteresowania intelektualne, zebrał w swym domu bogatą galerię obrazów oraz obszerną bibliotekę liczącą kilka tysięcy tomów. Niestety zmarł w 1843 r., gdy E. Orzeszkowa miała zaledwie dwa lata. Matka Franciszka z Kamieńskich, w 1849 roku, w sześć lat po śmierci męża ponownie wyszła za mąż, a wychowaniem małej Elizy zajęła się babka, Elżbieta Kamieńska. W 1851 roku, po śmierci jedynej siostry Klementyny, babka umieściła E. Orzeszkową na pensji Sakramentek w Warszawie, gdzie przebywała do 1857 r. . Tu poznała i zaprzyjaźniła się z Marią Wasiłowską, późniejszą Konopnicką.

Po skończeniu pensji w 1858, została rychło wydana za mąż za Piotra Orzeszkę, krewnego jej ojczyma. Zamieszkała w Ludwinowie koło Kobrynia na Polesiu, gdzie utworzyła, wraz z młodszym bratem męża Florentym Orzeszko, szkółkę dla dwadzieściorga dzieci wiejskich. Brała żywy udział w dyskusjach komitetów ziemiańskich, powołanych przez władze rosyjskie w celu zaplanowania reform społeczno-ekonomicznych na wsi. Społecznikowskie skłonności były jednym z powodów niezgody z mężem. Małżeństwo nie było udane, w 1862 roku opuściła męża i wyjechała do Warszawy.

Na okres powstania styczniowego powróciła do Ludwinowa, by prowadzić działalność pomocniczą na rzecz powstańców, m.in. zorganizowała we dworze szpital polowy. W okresie między 25 V, a 23 VI 1863 r. gościła w Ludwinowie Romualda Traugutta, którego następnie w drugiej połowie lipca odwiozła we własnej karecie do granic Królestwa. Z tego powodu Piotr Orzeszko został aresztowany jesienią 1863 r., a w marcu 1865 zesłany do guberni permskiej. Po powstaniu E.Orzeszkowa musiała sprzedać Ludwinów i powróciła do rodzinnej Milkowszczyzny, gdzie podobnie jak w Ludwinowie, otworzyła szkółkę dla wiejskich dzieci. Od tego momentu datowane są jej pierwsze zachowane utwory literackie.

Pierwszym opublikowanym opowiadaniem był Obrazek z lat głodowych, który ukazał się w 1866 w Tygodniku Ilustrowanym. Życzliwa ocena redakcji zachęciła debiutantkę do pracy, czego efektem były kolejne opowiadania i artykuły ukazujące się w prasie warszawskiej, a także publikowane co roku obszerne powieści oraz zbiory nowel. W tym samym czasie powrócił z zesłania z Permu Piotr Orzeszko. E. Orzeszkowa, nie mogąc znaleźć porozumienia z mężem, wszczęła proces o unieważnienie małżeństwa, które uzyskała w 1869 r. . W tym też okresie obdarzyła miłością młodego lekarza Zygmunta Święcickiego z Petersburga, związek ten nie zakończył się jednak małżeństwem, ponieważ Z. Święcicki nie chciał porzucić intratnej posady w Petersburgu i przenieść się do kraju.

Za namową Stanisława Nahorskiego, doradcy prawnego i przyjaciela, w 1870 r. sprzedała, przysparzającą kłopotów, bo stojącą w obliczu ruiny, Milkowszczyznę i przeniosła się na stałe do Grodna. Z S. Nahorskim po dwudziestu latach przyjaźni, po śmierci jego żony, zawarła związek małżeński (1894).

W swoich utworach Eliza Orzeszkowa poruszała najważniejsze problemy współczesności, problemy emancypacji kobiet, m.in. w rozprawie Kilka słów o kobietach (1870) oraz w Marcie (1873), sprawę żydów, równości społecznej.

W 1875 - 1876 wygłosiła kilka odczytów w Warszawie ( m.in. O wpływie nauki na rozwój miłosierdzia, O niedolach dziecięcych).

W 1879 wspólnie z Wincentym Chełmińskim założyła w Wilnie spółkę księgarsko-wydawniczą "E. Orzeszkowa i S-ka". Kierownictwem księgarni zajął się Wacław Makowski. W księgarni nie wolno było sprzedawać książek w języku jidysz i wypożyczać książek polskich. Pragnąc ominąć zakaz E. Orzeszkowa stworzyła tajną wypożyczalnię. Pierwszą pozycją wydaną przez spółkę było studium społeczne E. Orzeszkowej Patriotyzm i kosmopolityzm (1880). Niestety w 1882 r. księgarnia i spółka zostały rozwiązane przez carski Departament Policji, a Orzeszkowa odtąd pozostawała przez pięć lat pod nadzorem policyjnym.

Kolejne utwory autorki ukazały się dzięki przychylności warszawskiego wydawcy Salomona Lewentala . W okresie 1884-1889 wydrykowano 47 tomów zbiorowych wydań jej pism.

W 1885, podczas wielkiego pożaru w Grodnie, uległo zniszczeniu również mieszkanie E.Orzeszkowej wraz z jej notatkami, rękopisami powieści i ze znaczną kolekcją literatury z cennymi autografami niektórych autorów. W celu pomocy pogorzelcom rozpoczęła działalność charytatywną nawołując władze i przyjaciół do wsparcia finansowego. W tym celu ofiarowała na aukcję wykonaną przez siebie kompozycję roślinną z suszonych kwiatów. Była to pierwsza udokumentowana kompozycja roślinna wykonana przez pisarkę.

Jej dwie najlepsze powieści Nad Niemnem i Cham powstały w latach 1886 - 1888. Powieść Nad Niemnem stanowiła doskonałe spektrum ziemiaństwa polskiego, wraz z jego obyczajowością, ukazane na tle przepięknie i wiernie opisanej przyrody nadniemeńskiej. Przygotowując się do napisania owej powieści odbyła E. Orzeszkowa liczne rozmowy ze szlachtą, ludem, o czym pisze w liście do Leopolda Méyeta ( 11VIII 1886, Miniewicze)

"… i nadniemeńskiej natury, którą chcę w jak najszerszych ramach przedstawić…

Dla tej powieści odbyłam w towarzystwie zagrodowych szlachciców i szlachcianek formalne studia botaniki miejscowej tudzież pieśni, bajek, zagadek, podań tutejszego polskiego ludu".

Obserwacje ludoznawcze zaowocowały cyklem artykułów poświęconych ludowi okolic Grodna, jego zwyczajom, wierzeniom, lecznictwie, zatytułowanym Ludzie i kwiaty nad Niemnem i opublikowanym w czasopiśmie etnograficznym Wisła w latach 1888 - 1891. Studium składało się z czterech części, które ukazały się kolejno w tomach II, IV i V owego czasopisma. W artykule pierwszym E. Orzeszkowa przedstawiła stosunek chłopów do otaczającej przyrody, opisała zioła stosowane przez nich z uwzględnieniem nazw zwyczajowych. W artykule drugim i następnych , dzięki pomocy Antoniego Ślósarskiego, uzupełniła nazwy ziół o nazewnictwo naukowe. W sposób ciekawy opisała obyczaje ludu nadniemeńskiego, jego wierzenia, oraz przysłowia stanowiące obraz mądrości ludowej, a będące często wynikiem wnikliwej obserwacji otaczającego świata. "… Zajęłam się zeszłego roku botaniką ludową, tj. wynajdywaniem nazw nadawanych przez lud tutejszy roślinom oraz znaczeń, podań, itp. do nich przywiązanych… "(fragment z listu E. Orzeszkowej do Edmunda Jankowskiego 22III 1888).

"…lud nasz zna każdą najdrobniejszą roślinkę, nazywa każdą, często malowniczo i dosadnie, szuka i zna własności każdej… " (fragment listu E. Orzeszkowej do Jana Karłowicza 9 X 1887) .

Z czasem jej badania ludoznawcze stawały się coraz bardziej pełne i "dociekliwe". W liście do J Aleksandrowicza z 1891 r. zauważała:

"… Jednym z ważniejszych punktów umysłowości ludowej wydał mi się stosunek jej do natury, z którą zostaje ona w ciągłym i bezpośrednim stosunku. Byłam ciekawa o ile i w jaki sposób chłopi widzą i spostrzegają na przykład świat roślinny i przekonałam się wkrótce, że przypatrują się mu bardzo bacznie, czynią nad nim bardzo bystre spostrzeżenia, wyprowadzają z niego użytki różnostronne, jako to: lecznicze, gospodarskie i czarownicze, użytki, które w części pewnej podyktowanymi są przez nieoświeconą fantazję, pierwotną skłonność do symbolizmu i zabobonu, ale też w części opierają się na trafnym rozpoznaniu głównych powierzchownych cech rośliny, jako też jej działania na organizm człowieka i zwierzęcia. Pierwszym wybitnym faktem tego rzędu jest to że chłopi rozróżniają i nazywają wszystkie bez wyjątku rośliny. Tylko dowiedzenie się o tych nazwach łatwym nie jest, gdyż tak jak i w sferach oświeconych ogół ludu posiada wiedzę o nich tylko częściową i niedokładną, szeroka zaś i dokładna pozostaje w posiadaniu specjalistów i specjalistek, czyli wiejskich tzw. znachorów i znachorek, częściej tych ostatnich, które daleko liczniejszymi są od pierwszych. Trzeba więc przede wszystkim dla zbadania przedmiotu tego znajomości i stosunków ze znachorkami. Pod przewodnictwem tedy znachorek zebrałam na przestrzeni mil 5~7-miu około trzystu roślin, mających ludową nazwę i jakiekolwiek w życiu ludowym zastosowanie. Nazwy bywają najczęściej albo bardzo malownicze i poetyczne; albo określające użytek czyniony z rośliny. Z kategorii pierwszej wymienię tylko: podarek kukułki- konwalia; owieczki - wełnianka wąskolistna; łezki - krzyżownica pospolita; kukułki łezki-stroiczka szafirowa; jaśnica- złota rózga; iskierki-starzec Jakubek etc., etc. Z drugiej kategorii: dzieżnik - rumian farbierski, do czyszczenia odzieży używany; grupa roślin leczniczych nazywa się: poruszeniki; grupa czarowniczych: uroczniki (urok), każdy jednak zarówno z poruszeników, jak uroczników posiada jeszcze swoją osobną nazwę. Zioła przeciw klęskom burz używane nazywają się: hramotnik (hrmoty, grzmoty), bliskawica etc. (pierwszym jest koniczyna leśna, drugim srebrnik srebrzysty). Rosiczka, ponieważ zagarnia owady, nazywa się: zahartuszka (służy też do zagarniania serc ludzkich), storczyk szerokolistny - to ruczka (rączka), bo ma korzeń pięć palców ludzkich naśladujący. Gwiazdnica trawiasta dla swojej długości używaną jest do moczenia kos dziewczęcych, aby były długie i nazywa się: kośnik (od kasa, kosa, warkocz) " (4 VI 1891).

W swoich artykułach E. Orzeszkowa wyjaśniła powszechność, a zarazem konieczność korzystania przez lud z medycyny ludowej, z pomocy znachorek, znachorów, gdyż dostęp do lekarzy był znacznie ograniczony. Mieszkali oni w miastach, należało za poradę zapłacić gotówką, a i koszty lekarstw nabywanych w aptekach były dla ludności wiejskiej często zbyt wysokie. Znachorkom mogli zapłacić darami natury, słoniną, owocami, mąką, jajami, kawałkiem płótna.

Twórczość literacka i publicystyczna E. Orzeszkowej nie miała wprawdzie cech prac naukowych, ale zawierała elementy antropologii, etnografii, florystyki i zielarstwa ... .

Zainteresowania etnograficzne pisarki wynikały z motywów patriotycznych skłaniających ją do "dokumentowania" w powieściach bogactwa przyrody nadniemeńskiej. Znawca literatury E. Orzeszkowej, profesor Uniwersytetu Warszawskiego Bolesław Hryniewiecki w opracowaniu Przyroda w twórczości Elizy Orzeszkowej - dodaje, iż nawiązywały również do dawnych tradycji rozwiązanego w 1832 r. Uniwersytetu Wileńskiego. W bibliotece pozostawionej przez ojca pisarki, Benedykta Pawłowskiego, a później uzupełnianej przez E. Orzeszkową, mogły znajdować się podręczniki F. Schoedlera, K. Darwina, "Zmyślność i moralność roślin" J. H. Taylora, a także dzieła ks. K. Kluka , ks. S.B. Jundziłła oraz J. Strumiłły "Ogrody północne".

Eliza Orzeszkowa działała również na rzecz ubogich organizując loterie, ofiarowując własną pomoc lub nakłaniając ku jej niesieniu znajomych, prowadziła "nielegalnie" wykłady z literatury i kultury polskiej dla młodych dziewcząt, przeważnie mieszkających w jej domu. Przyczyniała się do ufundowania zagranicznych stypendiów dla zdolnej młodzieży. Prowadziła kasę ubogich Grodzieńskiego Towarzystwa Dobroczynności.

W 1902 r. była współorganizatorką jubileuszu, Marii Konopnickiej, pisarki, swej koleżanki z pensji Sakramentek i współpracowniczki księgarni, dla której za uzyskane fundusze zakupiono dom z ogrodem w Żarnowcu.

W 1904 r. E. Orzeszkowa była nominowana do Nagrody Nobla, którą przyznano jednak Henrykowi Sienkiewiczowi.

Współpracowała z licznymi wydawnictwami jak: Kurier Litewski, Przegląd Powszechny, Wisła. Należała do Koła literacko-artystycznego we Lwowie oraz Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich w Warszawie. W tym okresie utrzymywała kontakt z Towarzystwem Przyjaciół Nauk w Poznaniu.

W 1906 r. w Wilnie z inicjatywy Elizy Orzeszkowej, Władysława Zamorskiego, Józefa Montwiłła, Alfonsa Parczewskiego i Stanisława Kościałkowskiego powołano Towarzystwo Przyjaciół Nauk.

Była związana działalnością grodzieńskiego towarzystwa kulturalno-oświatowego "Muza", w ramach jego działalności organizowała wieczorki literackie, na których wygłaszała prelekcje oraz reżyserowała prezentacje twórczości młodych poetów i twórców literatury.

Pragnąc utrwalić rodzimą roślinność, móc ją poznawać bliżej oraz upowszechnić jej znajomość, utworzyła w Grodnie wzorcowy ogród, o czym dowiadujemy się z listu do Zygmunta Fortunata Miłkowskiego.

"… Myślałam zająć się ogrodnictwem i mając w Wilnie księgarnię, w Grodnie założyć wzorcowy ogród; znam się na tym trochę, bo kiedyś u siebie na wsi miałam piękne ogrody i bardzo się nimi zajmowałam…"(1879).

Ulubionym zajęciem pisarki, wynikłym z zainteresowań florystycznych, było botanizowanie. "…Pokochałam te kwiaty i od nauki z nimi przeszłam do zabawy. W wolnych chwilach wyrabiam sobie z nich różne drobne cacka: albumy, zakładki do książek itp…"(1889), tak pisze E. Orzeszkowa w liście do swego przyjaciela L. Méyeta. Sprawiało niebywałą jej przyjemność zbieranie roślin i z wysuszonych tworzenie kompozycji dekoracyjnych w formie obrazów, albumów, przyozdabiała nimi papier listowy, zakładki do książek. Ozdoby te ofiarowywała swoim przyjaciołom, jak np. Czesławowi Nausbaumowi, które obecnie znajdują się w Archiwum E. Orzeszkowej w PAN w Warszawie.

W preparowaniu roślin wykazywała E.Orzeszkowa wielką wprawę i umiejętność. Posiadała dużą wiedzę na temat suszenia różnych rodzajów roślin, w zależności od fazy wegetacyjnej, w jakiej się akurat znajdowały, czy to kwitnienia, czy owocowania. Z tego też względu, jako znawczynię tej profesji, poproszono ją o pomoc w wybraniu roślin z ziemi litewskiej, które miały zdobić wieniec pogrzebowy Adama Mickiewicza. Osobą, z którą w tej kwestii korespondowała, była Zofia Mokrzecka.

Swoimi zainteresowaniami pragnęła E.Orzeszkowa zarazić również inne kobiety z jej środowiska, chciała je zachęcić do poszukiwań nowych ciekawych roślin mających znaczenie dla lecznictwa:

"… Myślę także o napisaniu odezwy do pań wiejskich na Litwie, aby w różnych stronach kraju zgromadzały wiadomości o botanice i medycynie ludowej i mnie przesyłały je do odpowiedniego obrobienia…" (1888).

Zmarła 18 maja 1910 roku w Grodnie i tam spoczęła. W testamencie zapisała bibliotekę i dary z okazji jubileuszu Wileńskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk, którego była współzałożycielką i pierwszym członkiem honorowym.

Józef Kotarbiński przemawiając nad jej grobem nazwał E. Orzeszkową " żywą mądrością i czującym sercem epoki". Z perspektywy niniejszej pracy można ją nazwać także jedną z pierwszych polskich etnofarmaceutek i nieprofesjonalną przyrodoznawczynią.

Dokumentacja wiedzy etnograficznej poprzez tworzenie zielnika

Oprócz artykułów ludoznawczych, pięknych utworów literackich, na kartach których pragnęła jak najwierniej utrwalić piękno przyrody ojczystej, ukazać realia rzeczywistości wiejskiej, tradycji, wiedzy ludowej , zaczęła E. Orzeszkowa tworzyć zielnik, który miał się stać dokumentem owego dziedzictwa.

"… zajmowałam się bardzo żywo i gorliwie światem roślin, botanizowaniem, ze specjalnym celem poznawania stosunku ludu naszego do otaczającej go natury. Zbierałam rośliny, dopytywałam się wieśniaków (szlachty zagrodowej i chłopów) , jak je nazywają, do czego używają, jakie do nich wiążą podania etc. …, poznałam pewną wiejską lekarkę, nie czarownicę wcale, ale lekarkę, … nauczyła mnie mnóstwa rzeczy bardzo ciekawych…. Zebrałam sobie tym sposobem zielnik z dwustu kilkudziesięciu okazów złożony, z odpowiednim szeregiem nazw ludowych i różnych, szczególniej leczniczych, znaczeń. Zajmowało mnie to i pochłaniało ogromnie" , pisze w liście z 1887 r. do przyjaciela, Jana Karłowicza, redaktora naczelnego czasopisma "Wisła".

Jej zainteresowania botaniczne z zakresu medycyny ludowej, ziołolecznictwa, rozwinęły się do tego stopnia, iż w 1892 roku zdecydowała się utworzyć pełnowartościowy zielnik oddający pełnię wiedzy ludowej na temat medycyny, ziołoznawstwa, jak sama pisze w liście do Stanisława Krzemińskiego:

"… Marzę o zrobieniu na rok przyszły dla jakiego etnograficznego zbioru wzorowego zielnika z flory tutejszej, z dwoma punktami widzenia wykonanego: botanicznym i ludoznawczym, czyli stosunek ludu do roślinnego państwa określającym … "(1891).

Jak podaje za Bolesław Hryniewiecki, pisarka stworzyła zielnik zawierający 460 roślin, spośród których 260 gatunków opisała w swoich publikacjach. Nieco dalej dodaje, że zielnik ten zaginął. Tak też było w okresie od 1939 do 1966 r., kiedy Jerzy Wojciech Szulczewski ( z Puszczykowa koło Poznania) przekazał zielnik w darze Poznańskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk w Poznaniu. I tam znajduje się do dnia dzisiejszego. Poznański zielnik zawiera 280 roślin, z których każda jest osobno poprzyklejana do kart i opatrzona nazwą ludową, łacińską i polską.

Do naszych czasów zachowało się jeszcze kilka innych zielników E. Orzeszkowej, choć tak nazywane, są właściwie artystycznymi albumami botanicznymi, kompozycjami, kolażami wykorzystującymi surowce roślinne. Jeden z nich znajduje się pod Londynem. Pisze o nim w swej książce Krystyna Kolińska. Na ślad zielnika, w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia, natrafiła Jadwiga Rdułtowska. Odnalazła go pod Londynem, w muzeum klasztoru polskich zakonników - ojców marianów.

Z listu inż. Henryka Lipieńskiego (1997), honorowego kustosza muzeum ojców marianów w Oxon pod Londynem, do Jana Majewskiego dowiadujemy się, iż : "… Zielnik jest kompletny (bez jakichkolwiek braków), oprawiony w zielone sukno i zawiera 33 karty z grubego kartonu. Tło każdej karty jest estetycznie dobrane kolorem dla każdego kwiatu, zioła czy liścia. Oprawa zielnika jest zupełnie gładka i nie ma żadnego opisu, czy tytułu. Dedykacja na odwrocie okładki brzmi: "Lucysi i Józefowi Kotarbińskim- Eliza Orzeszkowa." Nazwisko Kotarbińskich było znane w Londynie i zielnik prawdopodobnie został kiedyś przekazany przez członka rodziny, niestety nie znamy żadnego kontaktu z potomkami tej rodziny". Zbiór ten zawiera piękne barwne kompozycje zielne utworzone z zasuszonych kwiatów, ziół, liści. Nie ma jednak, oprócz dedykacji, żadnych napisów. Tym samym nie jest zielnikiem, lecz kompozycją kwietną w formie albumu.

Kolejny zielnik - album znajduje się obecnie w zbiorach wrocławskiego Ossolineum. Jak się dowiadujemy zielnik ten w 1890 r. Eliza Orzeszkowa ofiarowała komitetowi pomocy dla ofiar powodzi, dla głodujących galicyjskich włościan. Na przeprowadzonej w celach charytatywnych aukcji, został zakupiony na rzecz miasta Lwowa za sumę 362 zł. Na albumie znajduje się napis:

"Idźcie kochane nadniemeńskie kwiatki, nad Pełtwię i proście tam ludzi możnych o kawałeczek chleba dla biednych i głodnych." 1890; Grodno. Eliza Orzeszkowa.

Na pierwszej stronie albumu autorka napisała:

"Dla siebie to robiłam; dziękuję tym, przez których tę moją robotę poświęcić mogę moim cierpiącym rodakom".

Dalsze losy są nieznane, aż do 1960 r., kiedy to "został odnaleziony w prywatnych zbiorach we Lwowie i wykupiony ze składek " Grona Osób", a następnie oddany do depozytu prof. Gabriela Sokolnickiego ( mieszkającego we Lwowie - Brzuchowicach). W liście z 17 maja 1965 r. prof. Sokolnickiego do dyrektora Ossolineum, Józefa Szczepańca, przedstawiona jest dokładna charakterystyka albumu i sugestie, odnośnie ułatwienia formalnego przewiezienia go do Polski.

Notatka z inwentarza Biblioteki Ossolineum ma następującą treść: Oprawny w zielony aksamit. Z dwóch mosiężnych klamer w całości górna. Zielnik zawierający nadniemeńskie rośliny dekoracyjne naklejone. Na pierwszej karcie apel do mieszkańców Lwowa o pomoc dla biednych. Wanda Wojtkiewicz - Rok podaje, iż: " na kartonowych kartach oklejonych kolorowym materiałem tworzącym tło, fiolet, zieleń, brąz, beż, granat - naklejone artystyczne kompozycje kwiatów. Zawsze łączono kilka gatunków roślin, czasem z wykorzystaniem liści drzew i krzewów… Trzeba przyznać, że zielnik zrobiony jest pięknie i starannie ".

Podobne dwa tomy kompozycji zielnych znajdują się w Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie. Tworzą je zasuszone kwiaty i pozostałe części roślin, artystycznie ułożone w formie obrazów.

Tom I posiada dedykację: Stanisławowi Nahorskiemu - Eliza Orzeszkowa, zaś tom II jest dedykowany: Pani Helenie Pawlikowskiej.

Tom I składa się z 36 kart ponumerowanych, a tom II ma 40 kart nienumerowanych. Każda karta ma podkładkę z materiału często jedwabnego, różnokolorowego: czerwonego, granatowego, fioletowego, zieleni w różnych odcieniach itp. Na kartach, z dużym smakiem i poczuciem estetyki umieszczone są zasuszone kompozycje kwiatowo-roślinne.

W Grodnie, w mieście Elizy Orzeszkowej, zachowało się do naszych czasów kilka obrazów - kompozycji florystycznych. Muzeum Historyczno - Archeologiczne posiada album z roślinami wykonanymi przez pisarkę. Zbiór zawiera 25 kart cienkiej tektury obramowane paskiem koloru złotego. Na każdej karcie znajduje się kompozycja roślinna. Ponadto Apteka-Muzeum w Grodnie w 1997 r. otrzymała w darze osiem podobnych, luźnych kart. W Muzeum pamięci Elizy Orzeszkowej, w domu pisarki w Grodnie, zachował się "zielny" obraz, ostatnio rozdzielony na trzy odrębne kompozycje.

Zainteresowania etnograficzne w świetle tendencji naukowych XIX w.

Zainteresowania ludoznawcze Elizy Orzeszkowej były charakterystyczne dla owego czasu. Początek zainteresowań etnograficznych na ziemiach polskich przypada na koniec XVIII wieku, a ich rozwój obejmuje XIX wiek. Za prekursora w Polsce uważany był Hugo Kołłątaj, a najprężniej działającym polskim centrum rozwoju botaniki uważany był do 1840 r. ośrodek wileński - Uniwersytet wraz ze współpracującym z nim Liceum Krzemienieckim, a po ich zamknięciu, Akademia Medyko-Chirurgiczna w Wilnie.

Badania etnograficzne obejmowały zbieranie podań, przysłów, pieśni, opisów ubiorów, chat, urządzeń domu. Czołowe miejsce w Europie, wśród czasopism etnograficznych, zajmowały polskie pisma "Wisła" i "Lud". Wśród artykułów pojawiały się ankiety, kwestionariusze zachęcające do prowadzenia badań etnograficznych oraz opracowania wyników nadesłanych odpowiedzi. Przykładem może być ankieta Bronisława Grabowskiego opublikowana w 1889 r. w "Wiśle" pod tytułem " Kwestionariusz dla zbierających zwyczaje i pojęcia prawne ludu po wsiach i miasteczkach"; czy kwestionariusz z 1890 roku nadesłany przez pismo "Zdrowie" nawołujący do zbierania informacji o lecznictwie ludowym:

"Udaję się do wszystkich, mających możliwość zapoznania się ze sposobami, środkami leczenia ludowego, aby raczyli łaskawie zająć się zbieraniem tych traw i ziół, które używają się w miejscowej medycynie ludowej. Leczeniem trudnią się owczarze, znachory, baby, a nawet panie, od nich też należy dowiadywać się, co się tyczy danej sprawy. Każdą roślinkę przylepiać na ćwiartce papieru, pisząc u góry nazwę ludową rośliny, jeśli takowa jest znaną, a jeśli nie, to określenie jej naukowe zrobi specjalista. Obok napisać chorobę, przeciw której używa się, dalej wyjaśnić, jak się używa, jakie części rośliny używają się".

Spośród innych artykułów należy nadmienić pracę dra Józefa Pełczyńskiego "Kilka słów w kwestii lecznictwa ludowego w Polsce" ("Wisła" t.4, 1890), oraz artykuł Mariana Udzieli "Medycyna i przesądy lecznicze ludu polskiego. Przyczynek do etnografii polskiej." (zeszyt specjalny "Biblioteki Wisły").

W czasie współczesnym E.Orzeszkowej, profesor botaniki Uniwersytetu Krakowskiego Józef Rostafiński zachęcał do zbierania nazw ludowych w różnych okolicach kraju i przesyłanie ich do niego. Jak pisał J.Aleksandrowicz w liście do E.Orzeszkowej: " Wątpię jednak, czy dużo mu ich dotąd dostarczono. Dobrze więc czynisz, Szanowna Pani, podejmując tę pożyteczną pracę. Posłuży ona za przykład dla innych".

Przedstawione publikacje stanowiły cenne wskazówki i pomoc w przeprowadzaniu "badań" przez E.Orzeszkową, a zarazem jej opracowania były uzupełnieniem oraz ważnym źródłem wiedzy etnograficznej dotyczącej okolic Grodna.

Konsultanci wspomagający opracowanie naukowe nazewnictwa botanicznego

Przypisanie prawidłowych nazw zebranym roślinom stwarzało pewne trudności osobie hobbystycznie zajmującej się tą profesją, dlatego E.Orzeszkowa prosiła o pomoc specjalistów w tej dziedzinie.

Wielokrotnie korzystała z konsultacji Jana Karłowicza (1836-1903), etnografa, językoznawcy, redaktora naczelnego czasopisma "Wisła" i wieloletniego przyjaciela.

Był on z wykształcenia historykiem. Ukończył Uniwersytet w Monachium i Paryżu. Jego zainteresowania skupiały się wokół tematyki etnograficznej i językoznawczej.

W celu ujednolicenia badań ludoznawczych w 1871 r. wydał podręcznik "dla zbierających rzeczy ludowe", a po nim podobne opracowania na łamach "Wisły" i "Pamiętnika tatrzańskiego" opublikowali Roman Zawiliński, Izydor Kopernicki. Eliza Orzeszkowa ściśle współpracując z czasopismem "Wisła", zapewne zetknęła się z tymi publikacjami.

Przyjaźń Elizy Orzeszkowej z J. Karłowiczem zaowocowała wspomnianą wcześniej serią "Ludzie i kwiaty nad Niemnem".

E. Orzeszkowa świadoma braków, które w istotny sposób mogły wpłynąć na wartość naukową artykułów i zielników nadesłanych do "Wisły", zwróciła się z prośbą do J. Karłowicza o weryfikację oraz uzupełnienie nazewnictwa łacińskiego i polskiego przez nią podanego :

"Przesyłka zawiera trzy rzeczy: rękopis w kopercie, zielnik i razem z zielnikiem egzemplarz jacicy…. Roślin w zielniku jest 84; to wszystko, co tego lata zebrać mogłam, ale oryginalność niektórych nazw i wiadomości o czynionych z rzeczy tych użytkach wynagradzają nieco szczupłość liczby. Białoruskie nazwania wypisane są w rękopisie z takimi odstępami, aby przy nich polskie i łacińskie umieścić było można. Nieźmiernie wdzięczna będę Szanownemu Panu, jeśli u kogo z botaników te ostatnie dla zbiorku mego zdobędzie"(1888).

W odpowiedzi na prośbę J.Karłowicza owej weryfikacji dokonał Antoni Ślósarski ( 1843 - 1897), przyrodnik, specjalista z zakresu zoologii i anatomii porównawczej, współredaktor "Wszechświata" oraz współinicjator i członek Komitetu Kasy im. Mianowskiego.

W początkowym okresie zainteresowań botanicznych pisarki w dużym stopniu pomógł jej w przypisaniu prawidłowych nazw roślinom umieszczanym w zielniku Witold Wróblewski (1839-1927), pedagog, geograf w latach 1901-1918 pełniący funkcję dyrektora prywatnej szkoły realnej w Warszawie.

Jak pisze sama autorka w liście do J. Karłowicza:

"…Wypracowałabym do niego szkic przynajmniej botaniki i medycyny ludowej stron tutejszych. Mam dotąd w zielniku swoim dwieście kilka roślin, co jest bardzo mało w porównaniu z tym, co zebrać można. Ludowe nazwy tych roślin są wszystkie, ale łacińskie, które panu Witoldowi Wróblewskiemu zawdzięczam, nie wszystkie, a zdaje mi się, że bez tych tamte nie będą miały zrozumiałego znaczenia. Przy tym lecznicze i gospodarskie znaczenie tych roślin jeszcze także nie w pełni jest mi znanym, a wiadomości, które w tym roku posiadłam od jednych, trzeba będzie na rok przyszły sprawdzić u innych, bo przekonałam się już, że są i warianty tych samych mniemań i nawet nazw, i - co ważniejsza - improwizowane na prędce odpowiedzi, którym ufać nie można….." 2 XI 1887, Grodno.

Eliza Orzeszkowa prowadziła również ożywioną koresponduję z Edmundem Jankowskim (1849-1938), któremu również zawdzięczała pomoc w oznaczaniu niektórych roślin:

"… Zajęłam się zeszłego lata botaniką ludową, tj. wynajdywaniem nazw nadawanych przez lud tutejszy roślinom oraz znaczeń, podań, itp. do nich przywiązywanych. Mam jedną wielką trudność: bardzo a bardzo nieuczoną będąc, nie umiem do mnóstwa roślin przyłączyć nazw ich polskich i łacińskich, bez których znowu nazwy ludowe, po większej części rusińskie, żadnego dla nauki nie będą miały znaczenia…"(1888) .

Mógł on służyć E. Orzeszkowej fachową wiedzą. W 1871 r. ukończył Uniwersytet Wileński ze stopniem kandydata nauk przyrodniczych. Po odbyciu dwuletnich praktyk w Ogrodzie Botanicznym w Warszawie, pod bacznym, ale i serdecznym okiem prof. Jerzego Aleksandrowicza i uzyskaniu dyplomu ogrodnika w 1873r., wyjechał z kraju, by kontynuować studia w Čcole d'Arboriculture de la Ville de Paris. Uczelnię tą ukończył z I nagrodą miasta Paryża w 1874 r. W tym też roku powrócił do Warszawy i został mianowany inspektorem Ogrodu Pomologicznego, a od 1879 do 1886 r. pierwszej szkoły ogrodniczej w Warszawie.

E. Jankowski wykładał botanikę oraz ogrodnictwo w różnych szkołach prywatnych, a także pełnił funkcję profesora ogrodnictwa w Szkole Głównej Ogrodnictwa oraz po jej włączeniu do Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego ( w latach 1921-1929).

W 1879 r. założył pierwsze w Polsce pismo o tematyce ogrodniczej "Ogrodnik polski", a od 1901r. redagował, wraz z synem Stefanem, czasopismo rolniczo - ogrodnicze "Gospodarz".

E. Jankowski był jednym z założycieli Towarzystwa Ogrodniczego Warszawskiego, którego w okresie 1906-1919 pozostawał prezesem. Od 1925r. pełnił funkcję prezesa Związku Polskich Zrzeszeń Ogrodniczych.

Był autorem licznych prac z zakresu ogrodnictwa, jak "Sad przy chacie" (1883), "Ogrodnictwo przemysłowe" (1891), "Dla ogrodników" (1930). Jednak całokształt swej wiedzy przekazał w " Dziełach ogrodnictwa w Polsce" (1923) oraz w " Dziełach ogrodnictwa powszechnego" (1938).

Przez krótki okres E. Orzeszkowa wymieniała krótkotrwałą korespondencję z Jerzym Aleksandrowiczem (1819 - 1894), do naszych czasów zachowały się zaledwie dwa listy pisarki i profesora.

J. Aleksandrowicz nie tylko pomógł w oznaczeniu fachowego nazewnictwa, ale także załączył cenne wskazówki co do sposobu zbierania roślin, eksponowania ich na kartach zielnikowych. Wyraził szczery podziw dla dokładności, z jaką zostały zasuszone rośliny, przesłane mu do oceny przez pisarkę. J. Aleksandrowicz zauroczony sprawą, obiecał autorce dozgonną pomoc (1891).

J. Aleksandrowicz zasłynął jako zasłużony badacz flory europejskiej i twórca pierwszej szkoły ogrodniczej w Warszawie. W 1839 r. J.Aleksandrowicz ukończył gimnazjum w Sejmach i jako stypendysta rządowy kontynuował naukę w Petersburgu, w ramach sekcji przyrodniczej wydziału fizyczno- matematycznego Uniwersytetu Petersburskiego. Specjalizował się głównie w botanice. Uzyskawszy w 1843 r. dyplom kandydata nauk przyrodniczych, rozpoczął pracę nauczycielską w Szkole Głównej w Warszawie (do 1860 r.). Już rok później prowadził wykłady z anatomii człowieka w Szkole Sztuk Pięknych, a od 1850r. kierował naukową stroną Ogrodu Botanicznego, którego później został dyrektorem. Prowadził prężną działalność naukową, popularyzatorską, w znacznym stopniu wpłynął na rozwój polskiej florystyki. Spośród jego uczniów wywodzą się znani botanicy jak Edmund Jankowski, J. Rostafiński i farmaceuta, botanik Ferdynand Karo.

W 1855 r. został mianowany egzaminatorem w Warszawskiej Radzie Lekarskiej i profesorem w Szkole Farmaceutycznej.

Był również wykładowcą botaniki, zoologii, anatomii porównawczej, mineralogii na Akademii Medyko - Chirurgicznej w Warszawie (od 1857 r. tj. od czasu jej powstania), profesorem botaniki i mineralogii Szkoły Realnej (od 1860 r.), jak i na późniejszym Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim.

Z jego inicjatywy, w 1864 r., utworzono w Warszawie Ogród Pomologiczny, którego został dyrektorem, a przy którym utworzył pierwszą w Polsce Szkołę Ogrodniczą. Kierownictwo nią powierzył swojemu uczniowi E. Jankowskiemu.

J. Aleksandrowicz wywarł duży wpływ na rozwój botaniki farmaceutycznej, przyczynił się do powstania Towarzystwa Ogrodniczego (1884 r.), które skupiało wokół siebie wielu aptekarzy. Był współtwórcą Towarzystwa i Muzeum Pszczelarskiego. Należał do pionierów polskiego jedwabnictwa. Jego działalność społeczna była również związana z Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Współpracował z "Encyklopedią rolniczą", "Wielką Encyklopedią Ilustrowaną", Wszechświatem" i " Pamiętnikiem Fizjograficznym".

Często, podczas botanicznych wycieczek, towarzyszył E.Orzeszkowej Henryk Nusbaum (1849 -1937), wybitny lekarz, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, znawca botaniki farmaceutycznej. Pisarka wybierała się z nim w teren, by " … botanizować, podania i inne ludowe rzeczy zbierać…".

Cenna dla rozwoju wiedzy botanicznej była również przyjaźń Elizy Orzeszkowej z Klemensem Kruszewskim (1858-1945) z wykształcenia inżynierem leśnikiem, absolwentem Instytutu Puławskiego, wybitnym fachowcem w zakresie swej specjalności. Pełnił on funkcję zastępcy zarządzającego Puszczą Białowieską, dokąd wraz z żoną, Kazimierą z Ostrołęckich, siostrą zaprzyjaźnionej z Orzeszkową nauczycielki, Jadwigi, kilkakrotnie zapraszali pisarkę do swojego domu w Białowieży.

Tak pisze E. Orzeszkowa o czasie spędzonym w towarzystwie K. Kruszewskiego: "…Mało pamiętam w życiu chwil tak zajmujących, jak dwie odbyte z p. Kruszewskim wycieczki botaniczne. Były to długie i poglądowe lekcje, z których korzystać mogłam dzięki uprzednie mu amatorstwu botanicznemu…" 2 VIII 1898.

Zielnik Elizy Orzeszkowej przechowywany w zbiorach PTPN

Rozwijające się zainteresowania ludoznawcze, zielarskie Elizy Orzeszkowej doprowadziły do utworzenia pięknego zielnika, bogatego w roślinność znaną i stosowaną przez lud nadniemeński. Pisarka, doceniając ogromną wiedzę wiejskich lekarek, pragnęła zachować od zapomnienia choć część tej wiedzy. Z wielką starannością zbierała nazwy ludowe roślin, ziół i wraz z okazami umieszczała w swym zbiorze. Będąc świadoma rangi zbioru dbała o uzupełnienie nazw ludowych w nazewnictwo fachowe, polskie i łacińskie. Zielnik ten własnoręcznie wykonany, podpisany i uporządkowany przez Elizę Orzeszkową, znajduje się obecnie w zbiorach specjalnych Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu.

Zawiera 281 roślin na 78 stronach, każda przyklejona osobno i w większości podpisana nazwą ludową, łacińską i polską.

W zielniku nie występują żadne określenia czasu, w którym pisarka zrywała, bądź umieszczała rośliny w albumie. Okres w jakim powstał zielnik można z dużym prawdopodobieństwem określić na podstawie analizy listów Elizy Orzeszkowej. Pierwsze wzmianki odnośnie tworzenia zielnika pochodzą z 1887 roku z listu do J. Karłowicza. Ostatnie informacje, dotyczące wycieczek botanicznych, pochodzą z listu do Leopolda Méyeta z 1898 roku.

Zielnik ten został po śmierci autorki przekazany w darze Muzeum Historii Naturalnej (z czasem nazywanego Muzeum Przyrodniczym) Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu (dalej PTPN). Do zielnika dołączony jest odcinek przekazu pocztowego, datowany z Grodna 8 lutego 1911 r. Zapis nadawcy: Grodno Sadowa sobstwiennyj dom. Grodno Sadowa Marie Obrembska(Obrębska). Na odwrocie pieczątka: K(őniglich) Pr(eussisches) Hauptzollamt Posen No 4.

Opracowaniem kolekcji zajmował się aptekarz, Karol Maliski, który w dniu 7 marca 1911 r. zademonstrował go członkom Wydziału Nauk Przyrodniczych. Zielnik ten został ponownie wyeksponowany w grudniu 1995 r. podczas uroczystej sesji naukowej upamiętniającej czterdziestolecie działalności Komisji Farmaceutycznej Wydziału IV PTPN. Należy nadmienić, iż w "Rocznikach TPN Poznańskiego z 1909" Poznań 1911 (s. 233) nie opublikowano charakterystyki zielnika E. Orzeszkowej, chociaż został opracowany przez K. Maliskiego.

W październiku 1939 r. Niemcy przenieśli całość zbiorów przyrodniczych towarzystwa i rozlokowali je w nowych miejscach lub zniszczyli. Wanda Wyrwicka w "Kronice Stołecznego Miasta Poznania" z 1946 r. wśród strat wojennych zbiorów PTPN wymienia, m.in. zielnik Orzeszkowej. Na szczęście zaginięcie to nie było ostateczne. W styczniu 1966 r. Jerzy Wojciech Szulczewski ( z Puszczykowa koło Poznania) przekazał ów zielnik za pośrednictwem doc. Heleny Szafran dla PTPN. I tam znajduje się do dnia dzisiejszego. Jaki był los zielnika od 1939 do 1966 roku na razie nie wiadomo. Ważne że dzięki roztropności, szacunku dla dzieła, został ocalony.

Do dnia dzisiejszego analizowany zielnik znajduje się w zbiorach archiwalnych Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Zbiór jest dobrze zachowany, oprawiony w sztywną oprawę, pokrytą granatowym płótnem. Na oprawie i na grzbiecie nie widnieją żadne napisy. Album najprawdopodobniej został zrobiony, specjalnie na zamówienie E. Orzeszkowej, u znajomego introligatora Antoniego Kramkowskiego z Grodna, u którego pisarka zamawiała swoje albumy, o czym wspomina w liście do Zofii Mokrzeckiej (1890r.) .

Zielnik zawiera 120 ponumerowanych ołówkiem stron, przy czym 23 ostatnie strony nie są zapisane. Na pierwszej stronie tytułowej znajduje się kompozycja kwiatowa, w skład której wchodzą kwiaty okolic Grodna, takie jak kaczeńce, ostróżki, niezapominajki.

W górnej części widnieje własnoręczny napis: Zielnik Elizy Orzeszkowej.

W prawym dolnym rogu autorka wymieniła nazwy miejscowości, z okolic których pochodzą zbiory roślin: Z pól, łąk i lasów, nadniemeńskich miejscowości: Miniewicze, Poniżany, Hledowicze, Koszów, Ponemuń, Horny, Kołpaki.

Rośliny zostały przyklejone do kart bezpośrednio lub za pomocą cienkich papierowych pasków. Na każdej stronie znajduje się po 3-5 roślin, podpisanych nazwą łacińską, polską i ludową. Większość roślin nie zawiera korzeni, jedynie fragmenty pędów, łodygi z kwiatami i dołączonymi liśćmi. Na pierwszych stronicach rośliny przyklejane są prawdopodobnie wg kolejności zbierania, bez uwzględnienia systematyki.

W drugiej części zielnika rośliny zachowane są w całości, wraz z korzeniami, liśćmi osadzonymi na pędach. Zebrane są na kartach w grupy tematyczne jak np. paprocie, paruszeniki, rośliny środowisk wilgotnych lub różne gatunki należące do tego samego rodzaju. W układzie tym uwidacznia się wpływ doradztwa Jerzego Aleksandrowicza.

Każdej roślinie umieszczonej w zielniku autorka przypisała kolejny numer. Numery te wraz z nazwą ludową, łacińską polską oraz numerem strony zebrała na stronach 98-109 i opatrzyła tytułem: Spis roślin znajdujących się w Zielniku.

Spis dokonany jest w porządku alfabetycznym według nazw ludowych.

Rośliny chronione zachowane w zielniku

W zielniku zachowały się rośliny będące obecnie pod prawną ochroną. Świadczy to o zasięgu ich występowania również na Grodzieńszczyźnie. Często były to rośliny wykorzystywane przez lud jak np. widłaki w chorobach kobiecych, czy rosiczka w czarach. Korzystając z " Ochrony gatunkowej roślin w Polsce" Władysława Szafera z 1947 r. wyodrębniono ze zbioru Orzeszkowej następujące rośliny chronione:

1. Drosera rotundifolia- Rosiczka okrągłolistna- Zachartuszka nr. 105

2. Epipactis palustris - Kruszczyk błotny - Uraźnik 2 nr 90

3. Gymnadenia cucullata - Kukuczka kapturkowata - Pustoćwiet nr 237

4. Iris sibirica - Kosaciec syberyjski - Zajaczyj ajer nr 134

5. Lycopodium clavatum - Widłak goździsty - Dziereza listowaja 2.nr 254

6. Lycopodium selago - Widłak wroniec - Waranie nr 255

7. Platanthera bifolia - podkolan biały - Kruczki nr 236

8. Pulsatilla pratensis - Sasanka łąkowa - Zajaczyj son nr 133

Zielnik Elizy Orzeszkowej stanowi skarbnicę nazewnictwa ludowego. Zwraca swą uwagę duża znajomość roślin przez lud wiejski z okolic, z których pochodzą rośliny zachowane przez pisarkę. Mimo pewnych niedociągłości w nazewnictwie fachowym, zielnik ten jest ciekawym dokumentem etnograficznym, etnofarmaceutycznym, jak i florystycznym. Informuje nas o bogactwie flory nadniemeńskiej, często unikatowej, obecnie chronionej.

Ziołolecznictwo ludowe Grodzieńszczyzny w świetle współczesnej wiedzy

Większość z roślin zawartych w zielniku E. Orzeszkowa opisała w swym studium "Ludzie i kwiaty nad Niemnem", przedstawiając ich zastosowanie w lecznictwie ludowym, związane z nimi podania, przysłowia i wierzenia. Opracowanie to ma istotne znaczenie dla współczesnych badań etnofarmaceutycznych, pozwala nam dokładniej przyjrzeć się roślinom zachowanym w zielniku pisarki.

Na podstawie publikacji Elizy Orzeszkowej, które ukazały się w "Wiśle", dokonałam analizy wykorzystania leczniczego znajdujących się w zielniku roślin stosowanych przez znachorki, lud, konfrontując je z dostępną obecnie wiedzą farmakognostyczną. Rośliny podzieliłam na grupy tematyczne wynikające z zastosowania wymienionych ziół.

Tabela 1. Rośliny stosowane w celu zniesienia bólu*

Źródło: opracowanie własne na podstawie publikacji: Ewa Kamińska: Ziołoznawstwo i ziołolecznictwo w publikacjach etnograficznych Elizy Orzeszkowej.[w:]Historia leków naturalnych. pod red. Barbary Kuźnickiej. t.I, Warszawa 1986 s.25-90.

Ból należał do jednych z częściej leczonych objawów chorób. Jak widzimy uciekano się nawet do tak silnie działającego ziela jak tojad, mimo iż niewłaściwie zastosowany mógł doprowadzić nawet do zgonu. Jego przeciwbólowe działanie, porażające układ nerwowy, można uzasadnić obecnością alkaloidów. Obecnie rzadko stosuje się nalewkę Tinctura Aconiti natomiast warto nadmienić, iż jest to jeden z częściej stosowanych leków homeopatycznych, stosowany w celu zniesienia wysokiej gorączki, w nerwobólach, reumatyzmie, dusznicy bolesnej.

W chorobach reumatycznych, zewnętrznie, w formie okładów i kąpieli, stosowano bylicę pospolitą. Obecne w niej substancje czynne, wykazują działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwskurczowe. Zastosowana wewnętrznie mogła znosić ból rozluźniając mięśnie, np. przewodu pokarmowego, macicy.

Alkaloidy obecne w bieluniu, porażając nerwy powodują silne rozluźnienie mięśni gładkich, znosząc ich skurcze. Jego szybkie działanie było przez zielarki często wykorzystywane w celu efektownego zniesienia bólu, co dodatkowo wpływało na wzrost prestiżu wiejskiej lekarki.

Uzasadnione jest stosowanie w przypadku "bólów pod piersiami" kozłka lekarskiego, wykazującego stosunkowo silne działanie uspakajające, porównywalne z lekami chemicznymi.

Tabela 2. Rośliny stosowane w chorobach skóry i oczu*

Brak świadomości, często niedostateczna higiena, powodowały stosunkowo często pojawiające się problemy skórne. W leczeniu kołtuna stosowano dąbrówkę włosistą jak i żywokost lekarski . Obecne w zielu dąbrówki substancje czynne, wykazują działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne. Żywokost lekarski był stosowany już w starożytności, m.in. przez Galena jako okłady na rany, siniaki i złamania. Święta Hildegarda nadała mu nazwę "consolida" wywodzącą się z języka łacińskiego, a oznaczającą środek wzmacniający. Zalecała go jako lek w złamaniach kości. Wyciąg z żywokostu pobudza regenerację i odbudowę tkanek. Dodatkowo działa wspomagająco śluz, będący doskonałym środkiem powlekającym, co uzasadniało stosowanie go w celu regeneracji przewodu pokarmowego w stanach zapalnych. Obecność w korzeniu żywokostu pewnych ilości alkaloidów, uszkadzających wątrobę, ograniczyła jego stosowanie wewnętrzne. Ma on jednak swoje ważne miejsce w homeopatii, gdzie stosowany jest, z powodzeniem, w urazach kości i okostnej.

Uzasadnione jest stosowanie w leczeniu " narośli, wrzodów" bluszczyka kurdybanka. Zawarte w nim garbniki i olejki działają przeciwzapalnie. Obecnie zalecany jest również w stanach zapalnych skóry, w trądziku, owrzodzeniach i oparzeniach , zwłaszcza w postaci odwarów. "Oparzeliny, przez pot sprawione" , można uznać, iż słusznie były leczone za pomocą trędownika pospolitego. Wyciąg z niego działa przeciwobrzękowo i przeciwalergicznie. Reakcje na pot w postaci wysypki, są reakcją uczuleniową, całkiem zasadne jest wiec stosowanie tego ziela.

Kurzyślad polny jest obecnie wykorzystywany w homeopatii do leczenia wyprysku, bardzo swędzącego, umiejscowionego głównie w obrębie dłoni.

Tabela 3. Rośliny stosowane w chorobach przewodu pokarmowego*

Dość trudno uzasadnić celowość stosowania wyżej wymienionych roślin w leczeniu bólów żołądka, czy żółtaczce. Wszystkie wymienione rośliny nie są obecnie stosowane w terapii. Działanie lecznicze posłonka może wynikać z jego właściwości przeciwzapalnych. Storczyki zawierają pewne ilości śluzów, które zastosowane mogły pokrywać i chronić błonę śluzową przewodu pokarmowego. Obecnie, ze względu na ochronę gatunkową, nie są stosowane.

Głównym składnikiem czynnym nasion babki piaskowej jest również śluz, który pęczniejąc, pobudza pracę jelit oraz działa łagodnie przeczyszczająco. Dodatkowo chroni błonę śluzową przed substancjami drażniącymi i umożliwia jej odbudowę. Istotne znaczenie w terapii mogło mieć również działanie przeciwzapalne, przeciwskurczowe i regenerujące wątrobę, charakterystyczne dla babki.

Nie znalazłam dowodów, potwierdzających dużą aktywność leczniczą marota szerokolistnego, na jaką wskazywała E. Orzeszkowa w swoich opracowaniach. Owszem, przypomina wyglądem kminek zwyczajny, o czym świadczy jego nazwa ludowa polnyj kmien i może to było powodem, iż był używany w schorzenia przewodu pokarmowego.

Śluz uzyskany z nasion babki piaskowej i storczyka stosowano również w chorobach kobiecych. Wynikało to z wspomnianego uprzednio jego działania przeciwzapalnego i przeciwbakteryjnego.

Tabela 4. Rośliny zalecane w chorobach kobiecych*

Do roślin wykorzystywanych w leczeniu schorzeń kobiecych należały opisane wyżej babka piaskowa i storczyki .

Wpływ nasion marchwi zwyczajnej na bezpłodność jest raczej pośredni. Obecne w nich związki flawonoidowe, działają przeciwskórczowo oraz znacznie i długotrwale wspomagają krążenie, co mogło wpływać korzystnie na ogólną kondycję leczonej, uspokoić, "rozluźnić", poprawić pracę serca. Dodatkowo działają olejki lotne oraz olej poprawiając funkcjonowanie przewodu pokarmowego, znosząc wzdęcia i zaparcia. Jak wiemy, dobry ogólny stan pacjenta, jego dobre samopoczucie ma istotne znaczenie w leczeniu bezpłodności, wywołanej często stresem, napięciem. Jak się okazuje, również, w pewnym sensie uzasadnione mogło być podawanie kobiecie leczonej na bezpłodność ziela przetacznika leśnego, który wspomaga syntezę hormonów płciowych. W lecznictwie ludowym, była cenionym środkiem przy zmęczeniu i osłabieniu wiosennym, poprawiała przemianę materii, zapobiegała kolkom, wzdęciom, regulowała trawienie i w ten sposób, podobnie jak marchew, podnosił kondycję zdrowotną chorej.

Tabela 5. Rośliny stosowane w gorączce i schorzeniach górnych dróg oddechowych*

Rośliny z rodzaju Ajuga zawierają substancje, wykazujące działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne. W czasach Elizy Orzeszkowej wykorzystywano rozgotowane liście w formie okładów głowy w celu obniżenia temperatury. Obecnie prowadzone są prace badawcze nad zastosowaniem tych roślin w leczeniu artretyzmu.

Medycyna współczesna zainteresowała się ponownie ciemiężnikiem białokwiatowym.

Stosowana powszechnie przez lud nadniemeński w końcu XIX w. roślina, zawiera alkaloid wykazujący działanie przeciwnowotworowe. Potwierdzenie jego działania daje nam homeopatia. Ciemiężnik białokwiatowy (Vincetoxicum) jest jednym z ważniejszych składników leku homeopatycznego pod nazwą Engystol Heel, w którym odpowiedzialny jest za pobudzenie odporności, poprzez działanie na układ krwionośny i układ nerwowy, zalecany np. w gorączkowych chorobach wirusowych (grypie, odrze itp.).

Kocanka piaskowa była przeważnie stosowana przez lud polski w leczeniu artretyzmu i reumatyzmu. Podane przez E.Orzeszkową zastosowanie mogło wynikać z wyglądu rośliny, kojarzonego z "wysuszonym", osłabionym suchotnikiem. Zastosowana, rozkurczając mięśnie oddechowe mogła zmniejszać napady kaszlu. Zawarte w zielu olejki działają przeciwbakteryjnie. Obecnie kocanka stosowana jest w celu zwiększenia wydzielania żółci, zmniejsza napięcie pęcherzyka żółciowego i przewodów żółciowych oraz dodatkowo w leczeniu zmian skóry spowodowanych złą przemianą materii.

Fiołek stosowany jest w lecznictwie od XVI w. Był cenionym środkiem przeciw schorzeniom skóry. Wzmaga on wydzielanie moczu, przez co przyczynia się do odtruwania organizmu. Dodatkowo zawarte w nim flawonoidy uszczelniają naczynia krwionośne, których nadmierna przepuszczalność warunkuje liczne schorzenia skórne (jak np. egzemy). Obecnie fiołek, głównie ze względu na zawartość pochodnych kwasu salicylowego jest również cennym surowcem wykrztuśnym, napotnym, przeciwgorączkowym.

Ziele koniczyny było stosowane w medycynie ludowej w chorobach przeziębieniowych, jak i w również w chorobach kobiecych. Zastosowanie w chorobach kobiecych wynika z zawartości w roślinie substancji pobudzających produkcję hormonów płciowych.

Tabela 6. Rośliny "czarowne" i działające ogólnie*

Szerokie zastosowanie kopytnika wynika z obecności w nim olejków, garbników, kwasów organicznych, soli mineralnych, potasu, krzemionki. Poprawiają funkcjonowanie układu oddechowego, pokarmowego oraz zwiększają wydzielanie potu. Dodatkowo mają działanie moczopędne i przeciwbakteryjne. Wywar z ziela kopytnika stosowany w większych dawkach powoduje odruch wymiotny oraz działa rakotwórczo. Już w średniowieczu wykorzystywano ziele kopytnika przeciw różnym chorobom, a jego opisy można znaleźć w herbarzach Macieja z Urzędowa (1595 r.) i Szymona Syreniusza (1613 r.). Obecnie ze względu na pewną toksyczność, stosowany jest rzadko wyłącznie w schorzeniach dróg oddechowych.

Wiesiołek dwuletni był przez lud nadniemeński stosowany w stanach osłabienia, jako środek wzmacniający. Wpływa korzystnie na funkcjonowanie układu krwionośnego, zmniejsza lepkość krwi, a więc pośrednio poprawia krążenie mózgowe i sercowe, zmniejsza stężenie czynników zapalnych oraz poprawia stan śluzówki przewodu pokarmowego, powodując wzrost wydzielania śluzu i odbudowę komórek.

Poruszenniki była to grupa ziół, stosowanych w chorobach kobiecych. Należał do nich pięciornik kurze ziele. Dzięki obecności garbników leczy zmiany zapalne skóry, zewnętrznych narządów płciowych, hemoroidy. Dodatkowo podnosi odporność i zmniejsza stany uczuleniowe.

Z wierzeniami w czary wiąże się zastosowanie rosiczki, mieczyka i barwinka. Chłopi, obserwując zdolność łapania owadów poprzez rosiczkę, wnioskowali, iż dając do wypicia wywar z korzeni tego ziela ukochanej osobie, w "podobny" sposób ją zniewolą . Liście mieczyka przypominają swym wyglądem miecz, a więc jego stosowanie chroniło niczym miecz od uroków.

Bardzo duża ilość wierzeń wiązała się z barwinkiem. Jest on rośliną zimozieloną, a wiec zawsze dostępną. Pomagał skutecznie oraz bezpiecznie usunąć kołtun, który, jak uważano, był siedliskiem choroby, tzw. kołtuna wewnętrznego, odpowiedzialnego za wszelkie schorzenia. Rola barwinka polegała na osłabieniu człowieka, by łatwiej z niego wydobyć zło, a jego gorzki smak dodatkowo pomagał "obrzydzić" pobyt kołtuna w organizmie chorego. Mało obfite kwitnienie sugerowało bezpłodność, stosowano go więc jako środek antykoncepcyjny. Ma to pewne uzasadnienie naukowe, gdyż u gatunków pokrewnych, odkryto substancje hamujące podziały komórkowe, co obecnie znalazło zastosowanie w leczeniu nowotworów.

Zakończenie

Analizowany zielnik jest dokumentem obrazującym zebraną przez Elizę Orzeszkową wiedzę etnobotaniczną z zakresu medycyny ludowej ludu nadniemeńskiego. O autentyczności zielnika świadczy własnoręczny podpis pisarki oraz odcinek przekazu pocztowego będącego dowodem nadania zielnika z Grodna do Poznania z 8 lutego 1911 roku. Zielnik tworzony był w końcu XIX wieku, kiedy dostęp do medycyny naukowej był w znacznym stopniu ograniczony. Lud wiejski musiał sam sobie radzić z chorobami, schorzeniami, urazami, trudnościami natury fizjologicznej jak np. porodami. Pomoc ofiarowywały zielarki, baby posiadające dużą znajomość roślin leczniczych, i te rośliny w większości znalazły się w badanym zielniku. Nazwy ludowe wklejonych okazów zawdzięczała pisarka głównie dwóm wiejskim lekarkom Luci i Hanulce Wysockiej, z którymi spędziła wielogodzinne pogawędki na temat lecznictwa, zielarstwa. Zdarzało się, że różne gatunki roślin były podobnie nazywane, co wynikało z ich podobieństwa zewnętrznego lub ta sama roślina była różnie wykorzystywana i nazywana przez inne osoby, zamieszkujące sąsiednie wioski, o czym dowiadujemy się z cyklu artykułów E. Orzeszkowej Ludzie i kwiaty nad Niemnem wydanych w czasopiśmie etnograficznym "Wisła". Artykuły te pozwoliły dokładniej przyjrzeć się zachowanym w zielniku roślinom i zapoznać się z wiedzą leczniczą o nich, jaka była w posiadaniu ludu okolic Grodna. Wiele spośród nazw ludowych zawiera w sobie wskazówkę wykorzystania leczniczego, znaczenia magicznego jak i jest obrazem dużej spostrzegawczości i zainteresowania ludu światem roślinnym przejawiające się w nadawaniu roślinom nazw wynikających z wyglądu, zachowania, czasu kwitnienia, zbioru, czy podobieństwa do innych organizmów lub rzeczy.

Zielnik nie jest jedynym, jaki powstał w owym czasie na ziemiach polskich. Przedstawiciele intensywnie rozwijającego się w owym czasie ruchu etnograficznego zachęcali do tworzenia tego rodzaju zbiorów. Jednak Eliza Orzeszkowa była jedną z czołowych przedstawicielek, które w sposób bardzo czynny włączyły się w tego rodzaju działalność, o czym świadczy szacunek i podziw, z jakim wypowiadali się o niej znakomici znawcy tematu J. Aleksandrowicz, czy później B. Hryniewiecki.

Szkoda, iż autorka nie umieszczała w zielniku roślin w całości, tj. całych pędów z korzeniami oraz nie podawała dokładnych miejsc zbioru. Zwiększyłoby to znacznie wartość poznawczą i naukową zielnika. Ale, jak sama pisarka podkreślała kilkakrotnie w swoich listach, wartość nadrzędną miało dla niej zachowanie ludowych nazw roślin oraz ich znaczenie w życiu ludu wiejskiego. Ten duży nacisk na nazewnictwo ludowe spowodował, iż nazwy łacińskie i polskie posiadają pewne błędy. Jednak należy docenić duże starania E. Orzeszkowej w pozyskaniu prawidłowego nazewnictwa fachowego, które zasięgała u specjalistów z dziedziny botaniki, biologii, medycyny jak np. A. Ślósarski czy wspomniany już J. Aleksandrowicz i inni. Należało by tu przypomnieć, iż pisarka była w tej kwestii jedynie amatorką, hobbystycznie zajmującą się badaniami etnobotanicznymi, które jednak posiadały pewne znamiona profesjonalizmu.

Zielnik zawiera 280 roślin zebranych z okolic Grodna, ukazuje bogactwo florystyczne tamtejszych okolic. Spośród zachowanych roślin osiem należy do gatunków chronionych, rzadko spotykanych w środowisku. Pozwoliło to, jak podaje B. Hryniewiecki, na rozszerzenie mapy zasięgu niektórych roślin.

Zachowane rośliny, ich nazwy ludowe wskazujące na zastosowanie są istotnym źródłem informacji etnofarmaceutycznej. Analiza, oparta na literaturze z zakresu farmakognozji, substancji czynnych zawartych w gatunkach roślin zachowanych w zielniku niejednokrotnie potwierdziła zasadność wykorzystania ich w leczeniu schorzeń, na które były stosowane.

Wykorzystanie części ziół wynikało z wierzeń w magiczną moc, którą przypisywano roślinom. Obrazuje to nam silną łączność jaka była między światem wierzeń a światem roślinnym u ówczesnej ludności wiejskiej.

Trudno jest nam obecnie stwierdzić, czy jest to cały zielnik, jaki stworzyła Eliza Orzeszkowa. W swoich listach kilkakrotnie wspomina, że ma w zielniku około dwustu roślin, co by potwierdzało nasze przypuszczenia. B. Hryniewiecki sugerował jednak, iż utworzony przez E.Orzeszkową zielnik zawierał 460 roślin. Poza tą wzmianką nigdzie w literaturze nie występuje informacja na temat rozmiaru zielnika utworzonego przez pisarkę.

Zielnik ten widnieje w literaturze jako zaginiony. Mimo, iż w zbiorach PTPN przebywa od 1966 r. nikt do tej pory nie opracował go, ani nie wspomniał o jego istnieniu w publikacjach biograficznych dotyczących pisarki. Jest to jedyny zielnik Elizy Orzeszkowej, czyli zbiór roślin osobno umieszczonych na kartach, opatrzonych nazwami łacińskimi, polskimi i ludowymi, który zachował się do naszych czasów. Pozostałe zielniki, znajdujące się w zbiorach warszawskim, wrocławskim, podlondyńskim są artystycznymi albumami, kompozycjami zasuszonych roślin, roślinnymi obrazami. Nie posiadają natomiast cech zielnika, więc takimi nie powinny być nazywane.

Poznański zielnik jest przykładem bogactwa nazewnictwa ludowego ziół, stosowanego przez lud, obrazującym szeroką wiedzę zielarską ówczesnego społeczeństwa okolic Grodna. Wiele ze stosowanych roślin ma charakter indywidualny, nieznany i nie stosowany w innych rejonach. Ciekawe jest to, iż obecna wiedza farmakognostyczna pozwala nam w niejednym przypadku potwierdzić słuszność zdobytej empirycznie wiedzy ludu wiejskiego.

Teraz, kiedy obserwuje się nawrót do medycyny naturalnej i coraz większe zainteresowanie ziołami, zielnik Elizy Orzeszkowej może stanowić w pewnym stopniu źródło wiedzy leczniczej i służyć wskazówką w planowaniu wytypowania roślin do przyszłych badań.

Daty z życia Elizy Orzeszkowej

1841 - 6 czerwca przyszła na świat w rodzinnym majątku Milkowszczyzna koło Grodna, jako córka Benedykta Pawłowskiego i Franciszki z Kamieńskich;

1843 - zmarł ojciec pisarki;

1851- zmarła jedyna siostra E. Orzeszkowej, Klementyna, a Eliza rozpoczyna naukę na pensji Sakramentek w Warszawie;

1857 - skończyła pensję;

1858 - została wydana za mąż za Piotra Orzeszkę, zamieszkała w Ludwinowie koło Kobrynia na Polesiu;

1862 - opuściła męża i wyjechała do Warszawy;

1863 - na okres powstania styczniowego powróciła do Ludwinowa;

1863 - w okresie między 25 V, a 23 VI r. gościła w Ludwinowie Romualda Traugutta;

za co jesienią Piotr Orzeszko został aresztowany i w 1865 zesłany do guberni permskiej;

E.Orzeszkowa musiała sprzedać Ludwinów i powróciła do rodzinnej Milkowszczyzny;

- opublikowała pierwsze opowiadanie Obrazek z lat głodowych;

- w tym samym czasie powrócił z zesłania z Permu Piotr Orzeszko;

1869 - E. Orzeszkowa uzyskała unieważnienie małżeństwa;

1870 - sprzedała Milkowszczyznę i przeniosła się na stałe do Grodna.

1870-1873- publikuje kolejne utwory - Kilka słów o kobietach,Martę;

1879 - wspólnie z Wincentym Chełmińskim założyła w Wilnie spółkę księgarsko-wydawniczą "E. Orzeszkowa i S-ka";

1882 - księgarnia i spółka zostały rozwiązane, a E. Orzeszkowa pozostawała przez pięć kolejnych lat pod nadzorem policyjnym;

1884-1889 - wydrukowano 47 tomów zbiorowych wydań jej pism;

1886 - 1888 - powstały dwie najlepsze jej powieści Nad Niemnem i Cham;

1888 - 1891 - opublikowała cykl artykułów, o tematyce ludoznawczej, zatytułowanych Ludzie i kwiaty nad Niemnem w czasopiśmie etnograficznym Wisła;

1887 - rozpoczęła tworzenie zielnika, florystyczne obrazy, ozdobniki, zakładki;

1894 - zawarła związek małżeński z wieloletnim przyjacielem Stanisławem. Nahorskim;

1896 - zmarł S. Nahorski;

1904 - była nominowana do Nagrody Nobla, którą przyznano jednak Henrykowi Sienkiewiczowi;

1906 - w Wilnie z inicjatywy Elizy Orzeszkowej, Władysława Zamorskiego, Józefa Montwiłła, Alfonsa Parczewskiego i Stanisława Kościałkowskiego powołano Towarzystwo Przyjaciół Nauk.

1910 - zmarła 18 maja w Grodnie i tam spoczęła.

Bibliografia

Zbiory specjalne Biblioteki PTPN w Poznaniu. Zielnik Elizy Orzeszkowej.

Eliza Orzeszkowa: Listy zebrane. Do druku przygotował i komentarzem opatrzył Edmund Jankowski, t. I-IX, Wrocław 1954-1981.

Eliza Orzeszkowa: Dnie. Opracowała Iwona Wiśniewska, Warszawa 2001.

Eliza Orzeszkowa: Ludzie i kwiaty nad Niemnem. "Wisła" pod red. Jana Karłowicza, t.II, 1889 s.5-12, 695-702, t. IV 1890 s. 1-3, t.V 1891 s. 236- 240.

Grażyna Borkowska: Wiek XIX: Lekarki i pacjentki, amatorki i profesjonalistki.[w:] Pod patronatem Hygiei, udział kobiet w rozwoju nauk przyrodniczych. Pod red. Iwony Arabas Warszawa 2000 s. 100.

Halina Gacowa: Eliza Orzeszkowa. [w:] Nowy Korbut. Wrocław 1999. s. 15.

Ewa Kamińska: Ziołoznawstwo i ziołolecznictwo w publikacjach etnograficznych Elizy Orzeszkowej.[w:] Historia leków naturalnych. Pod red. Barbary Kuźnickiej. t.I, Warszawa 1986 s.25-90.

Ludwika Wajda - Adamczykowa : Nazwy roślin leczniczych,[w:] Historia leków naturalnych, pod red. Barbary Kuźnickiej, t.II, Warszawa 1989 s.70.

ANEKS

Spis roślin zawartych w zielniku, podany przez Elizę Orzeszkową i uporządkowany wg nazw łacińskich.

(*** - brak danych w zielniku)