Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Святлана Марозава, доктар гістарычных навук, прафесар
ПРА ЛЕАНІДА ЛАЎРЭША
60 гадоў з дня нараджэння
1. Таленавіты даследчык слаўнага гісторыяй Лідскага краю
Пісьменнік, які прэзентуе прафесійную культуру гісторыка
На першыя краязнаўчыя артыкулы Леаніда Лаўрэша натхнілі адкрыцці, зробленыя разам з сябрамі падчас вандровак па роднай Лідчыне ў 2000 г. У вёсцы Ішчална яны знайшлі дзейны сонечны гадзіннік XVIII ст. - ці не адзіны ў Беларусі, у вёсцы Бабры - язычніцкі камень-следавік, навуцы да таго невядомы. Услед прыйшла цікавасць да помнікаў храмабудаўнітва Лідчыны, а разам з імі - і да канфесійнай гісторыі Беларусі і краю. З-пад пяра выйшлі артыкулы пра асобныя прыходы, храмы, капліцы розных канфесій, пра замкі і палацы, маёнткі і сядзібы Лідчыны. Асобныя працы даследчык прысвяціў лідскай чыгунцы і пошце, навучальным установам і прамысловым прадпрыемствам, пахаванням і месцам гістарычных падзей. Ён піша пра войны, паўстанні; звяртаецца да пытанняў эканамічнай
гісторыі; рэканструіруе невядомыя факты гісторыі населеных пунктаў краю. Храналагічны дыяпазон навуковай зацікаўленасці Леаніда Лаўрэша гісторыяй Лідчыны - ад часоў першабытнасці і сярэднявечча да Заходняй Беларусі 1921-1939 гадоў.
Ці ведае яшчэ хто так грунтоўна гісторыю Ліды і Лідчыны, як Леанід Лаўрэш? Напэўна, гэта рытарычнае пытанне. Ён можа не проста распавесці пра кожную вуліцу, наяўны будынак, храм, але і даць уяўленне, як яны змяняліся ў часе. Усё гэта сам даследаваў па крыніцах. Слухаючы яго, нібы перамяшчаешся ў часе і крочыш па эпохах. Ён ведае кожную гістарычную вёску свайго краю.
У полі зроку дапытлівага вандроўніка і даследчыка таксама людзі - звычайныя лідзяне і знакамітыя ўраджэнцы краю. Ён піша пра педагогаў і студэнтаў, вучоных і мысліцеляў, пісьменнікаў і мастакоў, святароў і вернікаў, вайскоўцаў і паўстанцаў, пра манархаў і ўраднікаў, масонаў і камуністаў, яўрэяў, гараджан і сялян. Апублікаваў біяграмы і біяграфічныя даследаванні, прысвечаныя фундатару Маламажэйкаўскай царквы Шымку Мацкавічу, асветніку Францішку Нарвойшу, акадэміку Берлінскай акадэміі Аляксандры Нарбут, манаху-базыльяніну Цэзарыю Каменскаму, вучонаму-астраному Марціну Пачобуту-Адляніцкаму, міністру Беларускай Народнай Рэспублікі, генералу Кіпрыяну Кандратовічу, паэту Антону Гарэцкаму, лідскаму гісторыку XX ст. Міхалу Шымялевічу і інш.
Асаблівую цікавасць лідскі даследчык мае да гісторыі навукі: філасофіі, гісторыі, астраноміі. Ён першым напісаў кнігу пра развіццё астраноміі ў Беларусі - «І зорнае неба над галавой…» (Мінск, 2013. 266 стр.).
Сукупнасцю сваіх прац - а гэта 13 кніг і больш за 330 артыкулаў - Леанід Лаўрэш адкрыў сваім землякам шматлікія невядомыя старонкі мінулага Лідчыны і стварыў грунтоўную і багатую гісторыю свайго краю, паказаўшы яе ўнікальнасць. У 2017 г. Саюз беларускіх пісьменнікаў прызнаў літаратурны, публіцыстычны і перакладчыцкі талент Лаўрэша і прыняў у склад сваіх сябраў.
Працы даследчыка Лідчыны - кнігі і артыкулы - заснаваны на багатым фактычным матэрыяле і грунтуюцца на саліднай крыніцавай базе. Гэта самыя разнастайныя крыніцы, архіўныя і апублікаваныя: помнікі права і актавыя матэрыялы, справаводства і статыстыка, летапісы і хронікі, літаратурныя і публіцыстычныя творы, мемуары і перапіска, перыёдыка. У сваіх краязнаўчых даследаваннях Леанід Лаўрэш зыходзіць з яго вялікасці факта. Шэраг публікацый ён прысвяціў самім крыніцам - рэчавым, вусным, пісьмовым і выяўленчым, у тым ліку каменным магілам, паданням, малюнкам, паштоўкам і фотаздымкам.
Звычайна краязнаўства асацыіруецца з аматарствам. Гэта не пра Лаўрэша. Яго кнігі - гэта навуковае даследаванне, хай сабе і выкладзенае ў папулярнай форме, але напісанае на грунтоўным крыніцазнаўчым і гістарыяграфічным падмурку, што прэзентуе прафесійную культуру гісторыка. І кнігі яго маюць пэўны рэзананс у гістарычнай супольнасці Беларусі.
Не выпадкова кафедра гісторыі Беларусі Гарадзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы не аднойчы запрашала лідскага даследчыка да супрацоўніцтва, і ён удзельнічаў у творчым калектыве, які па заданні Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук працаваў на навуковымі праектамі. Ён - удзельнік шматлікіх навуковых гістарычных канферэнцый і круглых сталоў, дзе выступаў па лідскай тэматыцы. У 2020 г. Леанід Лаўрэш быў узнагароджаны граматай-падзякай ад Інстытута гісторыі «за арганізацыю навукова-пошукавай работы і плённую працу на ніве краязнаўства».
Лідскі асветнік
Калі па пошукавай сістэме мы знаходзім у рэсурсах інтэрнэта патрэбныя нам тэксты па гісторыі Беларусі і Гарадзеншчыны, наўрад ці думаем, што трэба быць удзячнымі людзям, якія іх змясцілі ў сусветным павуцінні. Адзін з іх - Леанід Лаўрэш. Інжынер, які
адзін з першых зразумеў, што будучыня - за электроннымі бібліятэкамі (рэсурсамі), і паставіў лічбавыя тэхналогіі на службу гістарычнай навуцы і краязнаўству. У 1999 г. ён стварыў сайт PAWET, прысвечаны беларускай гісторыі і культуры, і вось ужо 24-ты год мэтанакіравана і сістэматычна напаўняе яго новымі, а таксама і старымі, выяўленымі ім, кнігамі і артыкуламі, картамі і альбомамі, аўдыя- і відэаматэрыяламі. Робіць гэта штотыдзень, па суботах, у вольны ад асноўнай работы час, калі большасць з нас адпачывае.
З часам PAWET стаў найбагацейшым гістарычным парталам. У ім - бібліятэка з раздзеламі «Гісторыя», «Мастацтва», «Філалогія, Гісторыя літаратуры», «Філасофія, роздумы» і іншае. Яны, у сваю чаргу, падзяляюцца на падраздзелы. У каталогу-раздзеле «Гісторыя» выдзяляюцца падраздзела «Гісторыя Беларусі», «Гісторыя навукі» і «Гісторыя Лідскага павета, краязнаўства». А яны, у сваю чаргу, утрымліваюць тэматычныя, храналагічныя і імянныя падраздзелы. І ўсё гэта - лёгкае для пошуку. Сістэма «Пошук» унутры сайта, між іншым, таксама настроена. Ужо яна сведчыць пра багацце тэматычнай электроннай бібліятэкі, якую стварыў Леанід Лаўрэш.
Асобна вылучаюцца багаты збор мемуараў людзей, якія жылі ў розныя эпохі; калекцыя альбомаў, фатаграфій, карцін. У раздзеле «Лідская генеалогія» вы можаце паспрабаваць і нават рэальна знайсці сваіх продкаў з Лідчыны. На сайце - таксама калекцыя карт XVIII-ХХІ ст.
На сайце PAWET вы знойдзеце насычаныя ўнікальнымі матэрыялымі па гісторыі Лідчыны газеты «Zemia Lidska», «Zycie Lidskie», «Лідскае слова», архіў газеты «Наша слова» за 2005-2023 гады. Тут жа - «падшыўка» краязнаўчага, гістарычна-літаратурнага часопіса «Лідскі летапісец» за 2003-2022 гады. Які яшчэ раён Гарадзеншчыны мае свой гістарычны часопіс? Стараннямі пісьменніка і журналіста Станіслава Судніка, які сваё жыццё прысвячае беларускай мове і гісторыі, Лідскі раён мае.
Галоўна старонка сайта PAWET адлюстроўвае найноўшыя, размешчаныя ў папярэдні тыдзень, тэксты - манаграфіі і навукова-папулярныя працы, матэрыялы навуковых канферэнцый, артыкулы, перыядычныя выданні, візуальныя матэрыялы і інш.
Агульны аб'ём інфармацыі на сайце PAWET вымяраецца гігабайтамі. Штодня гэтым унікальным рэсурсам карыстаецца сотні, а то і тысячы чалавек. Калі ў адрасе знойдзенага вамі тэкста будзе прысутнічаць слова «pawet», знайце - за поспехам вашай знаходкі стаіць ужо вядомы вам Леанід Лаўрэш. Створаны ім сайт служыць развіццю беларускай гістарычнай навукі і адукацыі.
Вядомы беларускі гісторык Яўген Анішчанка сваю кнігу па генеалогіі пад назвай «Шляхта Лидского павета» (Мінск, 2013) пачаў такімі словамі: «Шляхце Лідскага павета пашанцавала. Ужо досыць даўно ў Інтэрнэце існуе сайт «Павет», прысвечаны розным бакам гісторыі гэтага края, у тым ліку і пытанням генеалогіі. На ім публікуюцца новыя рэтраспекцыі па гэтым рэгіёне, як увогульным плане, так і па асобным родам» [1].
У пачатку XVI ст. Францішак Скарына з Полацка даў беларусам друкаваную кнігу. На скульптуры ў Лідзе асветнік трымае ў руках разгорнутую кнігу і нібы гаворыць нам, сённяшнім: «Бярыце, чытайце!» Гэтак жа ў пачатку ХХІ ст., у век новых тэхналогій, Леанід Лаўрэш адкрывае перад намі багатую тэматычную кніжную скарбніцу, якую назапашваў дзесяцігоддзямі: «Бярыце, чытайце!» Асветнік - гэта чалавек, які бескарысна нясе людзям веды; прагрэсіўны грамадскі дзеяч, пашыральнік перадавых ідэй і ведаў.
Патрыёт свайго краю
Леанід Лаўрэш - таленавіты даследчык слаўнага гісторыяй горада Ліды і Лідскага краю. А таксама вялікі патрыёт сваёй малой радзімы, якую ўслаўляе, гістарычны прэстыж якой уздымае сваімі кнігамі і артыкуламі. Яны перадаюць дух і атмасферу мінулых эпох, дапамагаюць убачыць прыгажосць і веліч нацыянальнай гісторыі і адчуць яе боль, зразумець, як жылі пакаленні продкаў, якія праблемы турбавалі нашых бацькоў, дзядоў і прадзедаў. Пакаленні лідзян выхоўваюцца на даследаваных Леанідам Лаўрэшам эпізодах мінулага, на іх прыкладах фарміруецца гістарычная памяць землякоў. Для вывучэння ён абірае не толькі малыя эпізоды, але актуальныя гістарычныя сюжэты і вызначальныя моманты айчыннай гісторыі, якімі былі, напрыклад, нацыянальна-вызваленчыя паўстанні ХІХ ст. Сваімі аўтарскімі даследчымі працамі, а таксама ўсім зместам назапашаных, сабраных разам і даступных цікаўным лічбавых рэсурсаў Леанід Лаўрэш прышчэплівае суайчыннікам пачуццё гонару за сваю зямлю і народ. У супольнасці гарадзенскіх гісторыкаў высокі гістарычны рэйтынг Ліды сфарміраваны не толькі старажытным замкам і помнікам Скарыну, але таксама працамі Лаўрэша і яго выступленнямі на навуковых канферэнцыях.
А да таго ж усю сваю даследчыцкую дзейнасць і пісьменніцкую творчасць таленавіты лідзянін ажыццяўляе на беларускай мове, якая з'яўляецца важным элементам нацыянальнай ідэнтычнасці беларусаў і фактарам нацыянальнай бяспекі Беларусі.
Чалавек, які больш за траціну жыцця прысвяціў таму, каб жыхары Лідчыны ведалі гісторыю свайго краю і ёй ганарыліся, які паставіў на службу краязнаўству і гістарычнай навукі каштоўны інфармацыйны рэсурс - электронную бібліятэку, варты нашага прызнання, падзякі і павагі.
2. Тры стагоддзі гісторыі роду Лаўрэшаў [2]
Свой радавод па бацькоўскай лініі пісьменнік і гісторык Леанід Лаўрэш рэканструяваў ў дзесяці пакаленнях. Дбайнае вывучэнне рарытэтных публікацый крынц і архіўных дакументаў з архівасховішчаў Вільні, Гародні дазволілі яму заглянуць аж у першую палову XVIII ст.
Заўважу, што архіў Калантаеўскай царквы (Ваўкавыскага павета), адкуль маці Леаніда Лаўрэша, згарэў падчас Другой сусветнай вайны, і таму зрабіць радавод па маці немагчыма.
Наколькі дакументы дазваляюць заглянуць углыб гісторыі родў, яго прозвішча мела двайное напісанне, нават пад пяром аднаго і таго ж пісара: Лаўрэш (Lawresz) і Лаўрыш (Lawrysz). Так засталося і да гэтага часу: адны нашчадкі - Лаўрэшы, іншыя - Лаўрышы ці нават Лаўрашы.
Храналагічна самы першы з продкаў, імя якога ўдалося ўстанавіць, - гэта Павел Лаўрэш, які нарадзіўся каля 1740 г. Яго сын Рыгор Лаўрэш, 1768 года нараджэння, згадваецца ў рэвізскіх казках прыхаджан лыскаўскай парафіі Ваўкавыскага павета за 1795 г. разам з жонкай Мар'янай і аднагадовым сынам Язэпам [3] (?1794 года нараджэння). Рыгор Лаўрэш меў таксама сыноў Лукаша (нарадзіўся ў 1807 г.), Юрыя (нарадзіўся ў 1809 г.) [4]. Згодна дакументаў 1824-1828 г., сям'я Лаўрэшаў - гэта вернікі Зельзінскай царквы Ваўкавыскага павета. У 1823 г. сям'я Лаўрэшаў - самастойная гаспадарчая адзінка, «дым», мела свой дом. У 1826 г. ужо жыла пры панскім двары. Верагодна, пажар знішчыў уласны дом. Чым займаліся Лаўрэшы Зельзінскія, крыніцы ўмоўчваюць. Па веры яны былі грэка-католікамі.
У 1828 г. у сям'і Язэпа Лаўрэша нарадзіўся сын Дзяніс [5]. У тым жа годзе 29-гадовы Язэп аўдавеў. Але ён ажаніўся яшчэ раз і меў дзяцей ад другога шлюбу.
Згодна з інвентаром 1845 г. Лаўрышы жылі ў фальварку Галоўчыцы Ваўкавыскага павета, які належаў абшарніку Пятру Біспінгу. Язэп (Іосіф) Лаўрэш, які аўдавеў другі раз, тады ўжо меў 52 гады. Разам з ім жылі 19-гадовы сын Дыянісій, 15-гадовы Базыль (Васіль), 9-гадовы сын Іван (Янка) і дочкі Мар'я - 17 гадоў і Юзэфа - 6 гадоў [6].
З рэвізскай казкі 1858 г. даведваемся, што ў Васіля была 25-гадовая жонка Мар'яна.
Як сведчыць «Устаўная грамата маёнтка Галоўчыцы» 1862 г. (уласнасць абшарніка Эдуарда Твардоўскага) [7], пры скасаванні прыгоннага права асабістую волю атрымалі сяляне Язэп (Іосіф) Лаўрыш (Лаврыш - так ў дакуменце) і яго сыны Васіль, Іван і дачка Юзэфа [8]. Жонка Васіля не згадваецца - магчыма, ён аўдавеў. Паводле выкупнога акта № 256 ад 19 жніўня 1864 г. сяляне-гаспадары вёскі Галоўчыцы Лаўрышы атрымалі па адной дзесяціне сядзібнай і адной дзесяціне ворнай зямлі. І павінны былі штогод плаціць за яе 80 капеек выкупнога плацяжу пры кошце зямлі ў 13 рублёў 33,3 капейкі [9].
Указам віленскага генерал-губернатара Мураўёва-вешальніка абабраным сялянам, каб адцягнуць іх ад паўстання, дадалі да ранейшага надзела яшчэ па адной дзесяціне ворыўнай зямлі. Сярод іх быў і Васіль Лаўрыш [10]. Верагодна, гэта было вяртанне зямлі, забранай у 1845 г. па інвентарнай рэформе.
13 траўня 1885 г. дачка Васіля, сялянка вёскі Галоўчыцы Наталля Васільеўна Лаўрэш ва ўзросце 22 гады ўзяла шлюб з Восіпам Міхайлавічам Сяргеевым (таксама меў 22 гады) [11]. Больш пра галіну Васіля, брата прапрадзеда Леаніда Лаўрэша - Івана пакуль нічога невядома.
У верасні 1863 г. маёнтак Галоўчыцы абшарніка Твардоўскага за ўдзел у паўстанні быў перададзены ў дзяржаўную маёмасць. Гарадзенская палата дзяржаўных маёмасцей прымала тады прэтэнзіі сялян да свайго былога пана. Сярод іншых, прэтэнзіі выказаў прапрадзед Леаніда Лаўрэша, адстаўны салдат Іван Лаўрэш. Ён хадайнічаў аб вяртанні 5 чвэрцяў бульбы, якую забраў панскі аканом за тое, што Іван пакінуў службу ў Твардоўскага [12]. Суд прызнаў яго прэтэнзію абгрунтаванай [13].
Іван (Ян) Лаўрэш як мінімум меў двух сыноў - прадзеда Леаніда Лаўрэша - Гаўрыіла і яго брата Фаму, які пазней жыў у вёсцы Ярашэвічы. Фама Іванавіч Лаўрэш (Фома Иванов Лавреш) быў жанаты з Марыяй Грыгор'еўнай Лаўрэш (Мария Григорьевна Лавришева) [14].
27 снежня 1882 г. нарадзіўся і 1 студзеня 1883 г. быў ахрышчаны дзед Леаніда Лаўрэша - Васіль, сын сялян з вёскі Зельзін Гаўрыіла (у сям'і звалі Габрыэль) Іванавіча Лаўрэша і Марыі Мікалаеўны [15]. На помніку дзеда Леаніда Лаўрэша стаіць дата нараджэння 7 студзеня 1882 г. Дзед меў сясцёр Сафію 1886 года нараджэння [16] і Еўпраксію, якая нарадзілася ў 1889 г. [17].
Прадзед Леаніда Лаўрэша - Гаўрыіл аўдавеў, але ажаніўся зноў. Яго другая жонка - Стэфаніда Яўстаф'еўна. Ад гэтага шлюба ў 1893 г. нарадзілася дачка Марыя (памерла «от чирья» ва ўзросце трох гадоў). У 1895 г. нарадзіўся сын Іван (памёр «от чирья» праз месяц пасля нараджэння), у 1896 г. - сын Фёдар.
Гісторыя роду Лаўрышаў, якую Леанід Лаўрэш памятае асабіста, а не толькі па старажытных крыніцах, пачынаецца са згаданых у двух папярэдніх абзацах дзеда Васіля 1882 года нараджэння - сына Гаўрыіла Лаўрэша.
Васіль (1882-1969), дзед Леаніда Лаўрэша, пражыў доўгае жыццё. Ваяваў у руска-японскую вайну 1904-1905 г. Прайшоў пешшу ўсю Манчжурыю. Расказваў, што іх полк вывелі пад кулямёты ў чыстае поле - засталіся толькі тры жаўнеры, у тым ліку і Васіль. Астатнія загінулі ці трапілі ў палон. Дзед успамінаў пра тую вайну: «То крысо шыняля асколкам адарве, то фуражку куляй праб'е - а на самім а ні драпіны».
«Гарматным мясам», якое не берагла армія Расійскай імперыі, Васіль зноў стаў у Першую сусветную вайну. Быў у самым пекле - Усходне-Прускай аперацыі 1914 г., якая скончылася поўным разгромам і ўцёкамі дзвюх расійскіх армій. Леанідаў дзед Васіль зноў выжыў. Ваяваў у Польшчы, Галіцыі. За выратаванне з поля бою афіцэра атрымаў «Георгія».
У спісах страт 64-га Казанскага палка, у якім ён ваяваў, запісана, што шараговец Лаўрыш Васілій Гаўрылавіч прапаў без вестак 09(22).06.1915 г. падчас баёў каля вёсак Чаркасы і Папяляны ў Галіцыі. На шчасце ён зноў выжыў, але трапіў у аўстрыйскі палон. Цікавая аналогія - адзін з герояў рамана Аляксея Талстога «Хождение по мукам» Іван Цялегін служыў у тым жа 64-м Казанскім палку і трапіў у палон недзе там жа, дзе і дзед Леаніда Лаўрэша. Каментуючы яго паланенне, другі герой рамана, Вадзім Рошчын, казаў, што калі чалавек прапаў без вестак пры наступе - гэта значыць смерць, а калі пры адступленні - дык вельмі верагодна, што гэта палон.
Пасля некалькіх месяцаў зняволення Васіля аддалі працаваць аўстрыйскаму фермеру (канец 1915-1918 г.). Але працай на вёсцы беларускага селяніна не спужаеш, У 1918 г., калі, прайграўшы вайну, развалілася Аўстра-Венгерскае імперыя, Васіль Лаўрэш пешшу пайшоў дахаты. Па дарозе купіў у вайскоўцаў каня і вярнуўся ў родную вёску, гатовы да сельскай працы.
У хуткім часе Васіль Лаўрыш ажаніўся з Наталляй Антонаўнай Чайкоўскай, бабуляй Леаніда Лаўрэша, і ў цяжкай працы дажыў да Другой сусветнай вайны. У гэтай вайне не ваяваў з-за ўзросту. Але ў канцы 1944 г. немцы мабілізавалі яго везці сваім канём з абозам нейкія грузы ў Кёнігсберг. Трапіў ва Усходнюю Прусію зімой 1945 г., калі там ужо пачаліся жорсткія баі. Старому жаўнеру зноў пашчасціла вырвацца з пекла, праўда, ўжо без каня, але жывым і здаровым вярнуцца дахаты.
Толькі ў 1960-я г., калі ўжо было за 80 гадоў, дзед Васіль убачыў па-сапраўднаму добрае жыццё. Атрымліваў пенсію недзе ў 12-15 рублёў і ў вольны ад сялянскай працы час сядзеў ля сваёй хаты і, нібы ў цягніку, сачыў, як цячэ жыццё.
Сям'я Васіля Гаўрылавіча.
Сыны:
- Пётр Васільевіч (1921-2004), яго жонка Валянціна (1931-2006) і іх дзеці Мікалай (нарадзіўся ў 1951 г.), Ніна (1954-1986), Ганна (нарадзілася ў 1957 г.), Ліда (нарадзілася ў 1960 г.)
- Лявонцій Васільевіч (1923-2009) (і яго жонка Ніна Аляксандраўна (1929-2016) - бацькі Леаніда Лаўрэша).
Дочкі:
- Надзея Васільеўна Панасевіч (нарадзілася ў 1926 г.) і яе сын Уладзімір.
- Лідзія Васільеўна Хаян (1927-2014) і яе дзеці Васіль (нарадзіўся ў 1956 г.), Алена (нарадзілася ў 1958 г.).
- Алена (Лёля) Васільеўна Кудравец (нарадзілася ў 1934 г.) і яе дзеці Ларыса, Ганна, Васіль. Алена, якую ўсё жыццё звалі Лёляй - наймаладзейшая з дачок Васіля, дзеда Леаніда Лаўрэша, і цётка Леаніда.
Бацька Леаніда - Лявонцій Васільевіч Лаўрэш (1923-2009) родам з заходнебеларускай вёскі Брантоўцы тагачаснага Ваўкавыскага павета. Пасля сямігодкі вучыўся (з 1939 г.) у школе фабрычна-завадскога вучнёўства спачатку ў Ружанах, потым у Беластоку.
Юнак рана зразумеў сваю нацыянальную ідэнтычнасць. Жыў у мясцовасці, дзе быў моцны ўплыў мела Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі, якая нягледзячы на моцны падмурак марксісцка-ленінскай ідэалогіі, у сялянскім асяроддзі была выразна беларускай нацыянальнай арганізацыяй.
У пачатку 1941 г. 17-гадовага хлопца Лявонція Лаўрэша перавялі з Беластока за тысячы кіламетраў ад роднай хаты - у расійскую Уфу. А ў верасні Уфімскі ваенкамат прызваў яго, які яшчэ не дасягнуў 18-гадовага ўзросту, у войска. І адразу адправілі на фронт. Спачатку служыў у Чырвонай Арміі, у 1944 г. быў пераведзены ў Войска Польскае. Прайшоў усю вайну - быў на Смаленскім фронце, потым на 1-м Беларускім фронце.
На першым здымку - Лявонцій Лаўрэш у польскай форме, на другім - у чырвонаармейскай форме. Да 1944 г. аніводнай узнагароды не меў - «заходнікам» не давяралі. Але ў сярэдзіне 1944-1945 г. атрымаў чатыры медалі: «За отвагу», «За освобождение Варшавы», «За взятие Берлина», «За победу над Германией», а таксама ордэн Чырвонай зоркі, які так і не знайшоў героя.
Дэмабілізаваны ў 1947 г., Лявонцій Лаўрэш пачаў працаваць слесарам у ваўкавыскім чыгуначным дэпо. З чыгункай звязаў усё сваё прафесійнае жыццё.
Паралельна з працай вучыўся ў вячэрняй школе - атрымаў сярэднюю адукацыю, потым у Гарадзенскай трохгадовай школе машыністаў - марыў стаць машыністам лакаматыва. Па размеркавані трапіў на працу ў Ліду, у чыгуначнае дэпо. Так род Лаўрэшаў з'явіўся ў слаўным гісторыяй горадзе Ліда. У 1956 г. Лявонцій справіў вяселле з дзяўчынай, якая ў 1963 г. стала мамай Леаніда. Але першым сям'і нарадзіўся яго старэйшы брат Юрый (1957-1996).
У канцы 1960-х - 1970-я г. Лявонцій Лаўрэш вадзіў паравоз серыі «Л» («Элка»). Высокага тону гудок-акорд Лаўрэшаўскага паравоза, адрозны ад усіх іншых цягнікоў, заўсёды гучаў на ўездзе на станцыю Ліда. І ўсхваляваны малы, пачуўшы гучны сігнал татавага паравоза, бег дахаты. Спяшаўся абрадаваць сваіх, што з рэйсу вяртаецца яго тата - самы лепшы, самы разумны, самы справядлівы тата на свеце… Тата, які выгадаваў для Беларусі пісьменніка …
У бацькоў Леаніда Лаўрэша - двое дзяцей: сам Леанід і яго брат Юрый. Наймалодшымі прадстаўнікамі роду Лаўрэшаў да нядаўняга часу былі сын Леаніда Вадзім і пляменнікі Таня і Юра. Але ў 2017 г. нарадзіўся Альгерд, унук Леаніда Лаўрэша, а ў 2022 г. нарадзіўся Стэфан, унучаты пляменнік Леаніда (сын пляменніка). Яны з'яўляюцца дзясятым пакаленнем роду Лаўрэшаў, калі яго адлічваць ад першага вядомага прадстаўніка роду - Паўла Лаўрэша, народжанага каля 1740 г.
Тры стагоддзі гісторыі свайго роду аднавіў пісьменнік!
3. Прафесійныя гісторыкі - пра навуковую вартасць кніг Леаніда Лаўрэша
Святлана Лугаўцова, кандыдат гістарычных навук, дацэнт - пра кнігу «Інстынкт пазнання. Нарысы з гісторыі адукацыі ў горадзе Ліда» (Гродна, 2023)
«Палітыка ў галіне адукацыі той ці іншай дзяржавы з'яўляецца ключавым фактарам, які вызначае яе дынаміку: прагрэсіўны рух або стагнацыю. Разам з тым пытанням развіцця адукацыі ў беларускай гістарыяграфіі традыцый надавалася менш увагі, чым аналізу палітычных і эканамічных праблем. Новая праца Леаніда Лаўрэша «Інстынкт пазнання» у значнай меры закрывае гэтую лакуну. У ёй паслядоўна разглядаецца гісторыя адукацыі ў Лідзе з сярэдзіны XVIII стагоддзя да канца 30-х гадоў ХХ стагоддзя.
Вызначаныя храналагічныя рамкі даследавання супярэчаць гістарыяграфічнай традыцыі, згодна з якой гістарычны наратыў прынята дзяліць на два вялікія этапы: да рэвалюцыйных падзей 1917 года і пасля іх. У кнізе такога падзелу не існуе. Аўтар прапануе іншы падыход. Для яго мінулае існуе як адзіны неразрыўны працэс, у якім паваротным пунктам з'яўляецца 1939 год. Калі паглядзець на іншыя працы Л. Лаўрэша, то становіцца ясна: усё жыццё ён даследуе лідскую спадчыну менавіта пад такім вуглом гледжання. Для аўтара гэта цэльны сусвет, у які ён свайго чытача запрашае. Скарыстаем запрашэнне і адчынім дзверы ў гісторыю лідскай адукацыі.
Кніга пачынаецца з агляду ролі піяраў у развіцці мясцовай адукацыі і горада ў цэлым. Л. Лаўрэш даводзіць, што піяры ўвялі існаванне Ліды ў тагачасны еўрапейскі кантэкст, па сваёй значнасці іх уплыў на развіццё горада можна параўнаць толькі з будаўніцтвам у канцы XIX стагоддзя чыгункі, якая дала значны штуршок развіццю павятовага цэнтра. […]
[…] рэгіянальны аспект набывае асаблівую значнасць у сучаснай айчыннай гістарыяграфіі. Погляд на падзеі мінулага праз прызму лакальнай гісторыі дазваляе выявіць разнастайнасць і спецыфіку гістарычных працэсаў, у тым ліку па пытанні рэалізацыі адукацыйнай палітыкі расійскай улады на тэрыторыі Беларусі. Акрамя таго, рэгіянальны складнік дапамагае зразумець, у якім сацыяльным асяроддзі рэалізоўвалася дзяржаўная адукацыйная палітыка, знаёміць нас з працай канкрэтных дзеячаў народнай асветы, дазваляе ўпісаць дадзеную тэму ў рэчышча найбольш запатрабаваных навуковых напрамкаў: сацыяльную гісторыю, інтэлектуальную гісторыю, гістарычную антрапалогію. […]
Для таго, каб разабрацца ў разнастайнасці гэтых навучальных устаноў трэба ведаць асаблівасці сістэмы адукацыі Другой Рэчы Паспалітай, палітыку кіруючых колаў у адносінах да нацыянальных меншасцяў, фінансавае забеспячэнне ўрадавай палітыкі. Гэта не толькі цікавы, але і складаны шлях, які патрабуе настойлівасці і жадання рухацца далей. Узіраючыся ў нашае мінулае, мы лепш разумеем, што адбываецца ў сучаснасці. Запрашаю разам з аўтарам у гэты шлях выправіцца…»
Аляксандр Краўцэвіч, доктар гістарычных навук - пра кнігу «Шпацыры па старой Лідзе» (Гродна, 2020)
«Кніга «Шпацыры па старой Лідзе» - плён шматгадовай працы лідскага літаратара і краязнаўца Леаніда Лаўрэша, працы архіўнай, гістарыяграфічнай, але таксама і даследчыцка-палявой, менавіта апытання сталых жыхароў горада пра падзеі XX ст.
Строга падыходзячы да справы, тут не зусім пасуе слова «краязнаўства» як да кнігі, так і да яе аўтара, бо яно асацыюецца з аматарствам. Больш дакладным будзе акрэсленне «рэгіянальная гісторыя», бо мы маем выкладзенае ў папулярнай форме навуковае даследаванне.
Кніга Лаўрэша - як вяршыня айсберга, менавіта яго частка, найбольш відочная і даступная для людскога ўспрымання. Па-за полем зроку застаецца «падводная» частка - нашмат большая як па працягласці, так і па аб'ёму праробленай працы.
Каштоўнасць кнігі менавіта ў тым, што яна ўяўляе сабой прадукт гістарычнага даследавання, даведзены да канцавой мэты - масавага чытача. Але яна - не прадукт масавай культуры. Напісаная добрай выразнай мовай у апоры на грунтоўны крыніцазнаўчы і гістарыяграфічны падмурак - кніга прэзентуе культуру прафесійную.
Лічу гэтую працу выдатным дапаможнікам для ўсіх, хто хоць нейкім чынам судакранецца з гісторыяй старажытнага горада Ліда. Для экскурсаводаў, каб мелі да дыспазіцыі большы аб'ём дакладнай гістарычнай інфармацыі і менш запаўнялі час выцечкі ўласнымі фантазіямі. Для гісторыкаў, якія пішуць гісторыю рэгіёна і ўсёй краіны. Урэшце для турыстаў, якія самастойна могуць з кнігай у руках прайсціся па ўсіх апісаных у ёй мясцінах, каб усё спраўдзіць на ўласныя вочы. Прызнаюся, што сам менавіта так і зраблю, неўзабаве пасля выхаду кнігі друкам».
Дарота Міхалюк, ад'юнкт кафедры Усходняй Еўропы, Універсітэт Мікалая Каперніка ў Торуні (Польшча) - пра кнігу «Генерал, які дайшоў да Беларусі. Жыццяпіс Кіпрыяна Кандратовіча» (Гродна, 2018)
«На стагоддзе абвяшчэння Беларускай Народнай Рэспублікі ў рукі чытача патрапляе біяграфія генерала Кіпрыяна Кандратовіча, ветэрана руска-турэцкай, руска-японскай і Першай сусветнай войнаў, які ў 1917 г. далучыўся да беларускага нацыянальнага руху і стаў абаронцам незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі, абвешчанай 25 сакавіка 1918 г. Вяртанне на старонкі гісторыі гэтай постаці адбылося дзякуючы пісьменніку і гісторыку Леаніду Лаўрэшу, які ўжо каля дваццаці гадоў даследуе лёс генерала і публікуе працы пра яго жыццё. Ягонай заслугай з'яўляецца адшуканне магілы генерала, пахаванага каля царквы ў Воранаве.
[…] Праца мае высокую навуковую каштоўнасць, бо падмацавана дакументамі і добра напісана. Аўтар руплiва прааналізаваў вялікую колькасць крыніц: дакументы, прэсу, успаміны і навуковыя працы. Крок за крокам мы даведваемся пра лёс генерала Кандратовіча, які жыў у складаныя часы ўпадку і скону Расійскай Iмперыі ды фармавання новай палітычнай карты Усходняй Еўропы.
[…] Аўтар цікава піша пра прыступкі вайсковай кар'еры Кандратовіча, ілюструючы пры гэтым яе ўспамінамі сучаснікаў. […] Чытача будуць весці па кнізе сведчанні вайскоўцаў пра генерала, якія розняцца ад прыхільных да не вельмі станоўчых. […]
Вельмі жадаю прыцягнуць увагу ўсіх, хто цікавіцца гісторыяй Беларусі пачатку XX ст., да гэтага незвычайна цікавага для аматараў біяграфій, краязнаўцаў і прафесійных гісторыкаў тэкста. Аўтар не толькі з захапленнем праводзіць нас праз жыццё генерала Кіпрыяна Кандратовіча, але таксама дзеліцца з чытачом этапамі сваіх пошукаў і даследаванняў і паказвае, якой надзвычай захапляльнай можа быць праца гісторыка».
Алесь Смалянчук, доктар гістарычных навук - пра кнігу «Шэпт пажоўклых старонак. Лідчына ў люстэрку прэсы. 1900-1939 гг.» (Гродна, 2017)
«Кніга Леаніда Лаўрэша ў пэўным сэнсе ўнікальная. Гэта свайго роду хроніка мінулага Ліды, складзеная карэспандэнтамі шматлікіх газет і часопісаў, у якой адлюстравалася жыццё горада і наваколляў у першае саракагоддзе ХХ ст. […] Рэдакцыя кожнага выдання імкнулася данесці да чытачоў уласнае бачанне сітуацыі, асабліва калі гэта датычыла сацыяльна-палітычных ці нацыянальных і канфесійных падзей. Але менавіта гэтая відавочная суб'ектыўнасць і стварае тую шматколерную карціну мінулага, якая ў найбольшай ступені перадае дух і атмасферу мінулай эпохі і максімальна набліжае нас да яе разумення.
Горад Ліда - слаўны сваёй гісторыяй, якая мае таленавітых даследчыкаў. І Леанід Лаўрэш - адзін з іх. Ягонымі намаганнямі ўжо адноўлены многія важныя старонкі мінулага Ліды і Лідскага краю. Постаць даследчыка прысутная і ў гэтай кнізе. Праўда, яна знаходзіцца на другім плане, і чытач мае магчымасць самастойна ацэньваць тыя падзеі і здарэнні гісторыі Лідчыны, якія адлюстраваліся на старонках шматлікіх газет і часопісаў. Але іх адборам і ўкладаннем займаўся якраз даследчык, і іх прысутнасць у кнізе, безумоўна, з'яўляецца пэўным адлюстраваннем аўтарскіх прыярытэтаў як у разуменні ролі гісторыка, так і ў выбары найбольш актуальных гістарычных сюжэтаў. Дык вось сярод гэтых прыярытэтаў відавочнае імкненне да самастойнасці ў даследаваннях. Яно спалучаецца з жаданнем распавесці пра тое, што можа вызваліць чытача з палону ідэалагічных шаблонаў, сфармаваных яшчэ ў савецкія часы, пераадолець бяспамяцтва, якое на нашай зямлі навязвалася амаль усімі ўладамі ХХ стагоддзя. Даследчык з дапамогай перыядычнага друку раскрывае перад чытачом новыя далягляды мінулага і дапамагае яму ўбачыць прыгажосць і веліч айчыннай беларускай гісторыі, адчуць яе боль, часта схаваны пад накінутымі ідэалогіямі, якія ігнаруюць агульначалавечыя каштоўнасці і самую вялікую з іх - каштоўнасць чалавечага жыцця».
Святлана Марозава, доктар гістарычных навук, прафесар - пра кнігу «Маламажэйкаўская царква: гістарычны нарыс» (Гродна, 2017)
«Фактычна Леанід Лаўрэш даў прыклад і ў пэўнай меры ўзор навуковага мікрагістарычнага даследавання на матэрыяле адной царквы. Як будаўнік цаглінка да цаглінкі кладзе будынак, так і тут даследчык факцік да факту ўзводзіць будынак гісторыі адной з найславуцейшых святынь Беларусі. Гэтыя факты, якія гадамі збіраліся ім з архіўных і апублікаваных крыніц (у тым ліку з архіваў Беларусі, Літвы, Расіі), з літаратуры і вышыхтаваліся ў лагічна-храналагічнай паслядоўнасці, разам з аўтарскай аналітыкай, аргументацыяй, назіраннямі і высновамі далі ўнікальную ў сваім родзе працу.
Старонка за старонкай мы гартаем кнігу гісторыі Маламажэйкаўскай царквы даўжынёю ў 500 год. Мы знаёмімся з падзеямі і людзьмі - уладальнікамі Мажэйкава; «калятарамі» царквы (дабрадзеямі і самадурамі); са шматлікімі прэтэндэнтамі на сам храм і яго маёмасць, рэліквіі, землі; з дзяржаўнымі мужамі і мясцовымі чыноўнікамі, ад якіх залежаў лёс храма. Перад намі праходзіць цэлы шэраг прадстаўнікоў духоўнага саслоўя: ад вышэйшых царкоўных іерархаў да радавых святароў. Дарэчы, Л. Лаўрэш аднавіў імёны ўсіх настаяцеляў храма, пачынаючы з сярэдзіны ХVII ст. Гісторыя Маламажэйкаўскай царквы - гэта не роўнае поле, як на першы погляд можа падацца. На старонках гісторыі храма і на яго сценах, у яго сутарэннях, на могілках, у мясцовых паданнях - раны войн, вандалізм мясцовых Неронаў, ахвяры рэпрэсій. Не аднойчы бушавалі людскія жарсці вакол гэтай святыні.
Таму кніга Л. Лаўрэша - гэта не звыклы нам краязнаўчы нарыс. Чым далей яе чытаеш, тым больш разумееш веліч і трагізм нашай мінуўшчыны (напрыклад, аж да бальшавіцкай расправы з сынамі і ўнукам згаданага Л. Савіцкага). Пасля такіх адкрыццяў, якія зрабіў аўтар кнігі, пра Мураванку можна складаць вершы і пісаць ледзь не дэтэктыўныя раманы».
Аляксандр Радзюк, кандыдат гістарычных навук - пра кнігу «Паўстанчы дух. 1812, 1831, 1863 гады на Лідчыне» (Гродна, 2016)
«Кожны народ мае ў сваёй гісторыі падзеі, якімі ён ганарыцца. На гэтых невялікіх па часе эпізодах мінулага выхоўваюцца новыя пакаленні грамадзян, яны ўключаны ў кантэкст дзяржаўнай ідэалогіі, на іх прыкладах фарміруецца гістарычная памяць народа. Не выклікае сумненняў, што падобнымі вызначальнымі момантамі айчыннай гісторыі ХІХ ст. былі нацыянальна-вызваленчыя паўстанні і, у першую чаргу, паўстанне 1863 г.
У апошнія два дзесяцігоддзі незалежнай гісторыі Беларусі тэматыка падзей 1812, 1831 і 1863 гадоў пачала куды больш актыўна распрацоўвацца нашай гістарычнай навукай. За гэты час былі зроблены спробы іх новай ацэнкі і інтэрпрэтацыі, створаны некалькі абагульняючых прац па дадзенай праблематыцы, выдадзены шэраг зборнікаў па выніках тэматычных канферэнцый. Але нягледзячы на ўвесь паступальны рух наперад у вывучэнні гэтых момантаў нашай гісторыі, тут па-ранейшаму застаецца шмат «белых плямаў». Адным са спосабаў вырашэння тых пытанняў, што паўсталі на шляху вывучэння гэтых падзей, з'яўляецца распрацоўка рэгіянальнай гісторыі. Менавіта падобны падыход дазваляе нібыта праз павелічальнае шкло пабачыць тое, чаго зазвычай не відаць у акадэмічных выданнях і працах прафесійных гісторыкаў. Як вядома, на месцы бывае прасцей разабрацца з нейкай праблемай, убачыць яе спецыфіку, чым з далёкіх кабінетаў.
У дадзенай кнізе прадстаўлены нарысы гісторыі Лідчыны і яе жыхароў у барацьбе за незалежнасць свайго краю, супраць расейскага панавання. Аб'ектам аўтарскага інтарэсу былі абраны падзеі, звязаныя з вайной 1812 г. і паўстаннямі 1831 і 1863 гг. […]
Адным з несумненых дадатных бакоў дадзенага выдання з'яўляецца досыць шырока прадстаўленая галерэя лідзян - удзельнікаў тых падзей. На жаль, некаторыя з тых асоб сёння ў нас несправядліва забытыя. Таму іх прысутнасць на старонках нарысаў, а таксама невялікія біяграмы некаторых з іх выглядаюць вельмі дарэчы.
У сваім бачанні таго, што адбывалася на Лідчыне ў тыя часы, аўтар далёкі ад ідэі манапалізацыі аднаго нейкага пункту гледжання на ўсе тыя падзеі. Адной з галоўных адметнасцяў нарысаў з'яўляецца прысутнасць у іх поглядаў розных бакоў канфлікту. З аднаго боку гэта расейскія афіцэры і цывільныя чыноўнікі царскай адміністрацыі, а з іншага - прадстаўнікі супрацьлеглага лагеру, мясцовыя жыхары. Асабліва каштоўнымі, на нашу думку, з'яўляюцца ўспаміны, у якіх характарызуецца тая абстаноўка, што панавала ў Лідзе напярэдадні выбуху паўстання 1863 г. У іх адлюстраваны не столькі палітычныя, колькі штодзённыя адметнасці тагачаснага жыцця гэтага горада і навакольнага рэгіёна».
Святлана Марозава, доктар гістарычных навук, прафесар - пра кнігу «Грэка-каталіцкая (уніяцкая) Царква на Лідчыне» (Полацк, 2012)
«Нам часта здаецца, што гісторыя робіцца ў сталіцах і буйных палітычных, культурных, рэлігійных цэнтрах. На матэрыяле аднаго кутка Беларусі Леанід Лаўрэш паказвае, як нашыя продкі - ад князёў і царкоўных ерархаў да сялян і шараговых святароў - «круцілі» гэтае кола гісторыі.
Аўтар у сваёй працы на шматлікіх фактах раскрывае царкоўна-рэлігійныя працэсы, якія адбываліся на Лідчыне ў кантэксце аналагічных ўсходнееўрапейскіх працэсаў. Спачатку падаюцца малавядомыя сюжэты і факты аб распаўсюджванні хрысціянства ў краі. Далей паказана выспяванне ідэі царкоўнай уніі ў Вялікім Княстве Літоўскім, стварэнне і дзейнасць у Лідскім павеце ў XVIІ-XVIII ст. уніяцкіх прыходаў і базыльянскіх манастыроў. Потым адлюстраваны падзеі рэфармавання і ліквідацыі ў першай палове ХІХ ст. уніяцкай царквы на Лідчыне. Завяршае працу сюжэт пра аднаўленне ўніяцкіх прыходаў у канцы ХХ ст. і іх сучаснае жыццё. Побач са штодзённасцю і мікрагісторыяй у кнізе прысутнічае і «вялікая» гісторыя: у людскіх дзеях, гістарычных постацях, гісторыка-культурных рэліквіях».
4. Спіс публікацый пра Л. Лаўрэша
1. Марозава Святлана. Пра Леаніда Лаўрэша. 60 гадоў з дня нараджэння // Лідскі Летапісец. 2023. № 1(101). С. 27-43.
1. Марозава С. В. Людзі культуры Гродзеншчыны: Леанід Лаўрэш. - Гродна : ЮрСаПрынт, 2023.
2. Чыгрын Сяргей. Плён працы Леаніда Лаўрэша // Краязнаўчая газета. 2023. 3 сакавіка.
3. Марозава Святлана. Леаніду Лаўрэшу - 60 гадоў // Наша слова.pdf. 2023. 1 сакавіка.
4. Лаўрэш Леанід Лявонцьевіч // Марозаў С. П. Сучасныя беларускія даследчыкі гісторыі Вялікага Княства Літоўскага: біябібліяграфічны даведнік. Гродна-Каўнас: ЮрСаПрынт, 2022. С. 146-147.
5. Что пишут лидские авторы и где их почитать: Леонид Лавреш // Принёманские вести. 2022. 3 марта.
6. Чыгрын С. Леанід Лаўрэш: «Хачу рэалізаваць раней задуманае…» // Czasopis. 2019. № 9. С. 16-18.
7. Шчарбачэвіч Н. Леанід Лаўрэш: «Кожная знаходка - нагода для радасці» // Звязда. 2014. 30 верасня.
8. Чэмер М. Астраномія - навука светапоглядная // Настаўніцкая газета. 2013. 20 мая.
9. Спіс важнейшых публікацый Л. Л. Лаўрэша // Лідскі летапісец. 2013. № 1. С. 24-26.
10. Марозава С. В. Сфера навуковых зацікаўленняў лідскага краязнаўца Леаніда Лаўрэша // Лідскі летапісец. 2013. № 1. С. 23-24.
11. Марозава С. В. Мае адкрыцці Леаніда Лаўрэша // Лідская газета. 2013. 28 лютага.
12. Марозава С. В. Мае адкрыцці Леаніда Лаўрэша // Наша слова. 2013. 27 лютага.
13. Леаніду Лаўрэшу - 50 // Наша слова. 2013. 27 лютага.
14. Лявон Лаўрэш, рэдактар аднаго з найбольш грунтоўных краязнаўчых сайтаў «Pawet» // Наша слова. 2008. 27 лютага.
15. «Павет» Леаніда Лаўрэша // Лідскі летапісец. 2001. № 3. С. 1.
Спіс публікацый Л. Лаўрэша
Кнігі:
1. Лаўрэш Л. Інстынкт пазнання. Нарысы з гісторыі адукацыі ў горадзе Ліда. Гродна: ЮрСаПрынт, 2023. 192 с.
2. Lawresz L. Szept pozolklych stron. Ziemia Lidzka w zwierciadle prasy lat 1922-1939. Warszawa: Wydawnictwo Poligraf, 2021. 338 s.
3. Лаўрэш Л. Шпацыры па старой Лідзе. Гродна: ЮрСаПрынт, 2020. 342 с.
4. Лаўрэш Л. Генерал, які дайшоў да Беларусі. Жыццяпіс Кіпрыяна Кандратовіча. Гродна: ЮрСаПрынт, 2018. 154 с.
5. Лаўрэш Л. Шэпт пажоўклых старонак. Лідчына ў люстэрку прэсы. 1900-1939 гг. Гродна: ТАА «ЮрСаПрынт», 2017. 432 с.
6. Лаўрэш Л. Маламажэйкаўская царква: гістарычны нарыс / пад рэд. С. В. Марозавай. Гродна: ЮрСаПрынт, 2017. 114 с.
7. Лаўрэш Л. Паўстанчы дух. 1812, 1831, 1863 гады на Лідчыне. Гродна: Юрсапрынт, 2016. 244 с.
8. Лаўрэш Л. Вандалін Шукевіч: беларускі археолаг і краязнаўца. Мінск: Харвест, 2014. 63 с. (100 выдатных дзеячаў беларускай культуры).
9. Лаўрэш Л. Ліда ўчора і сёння : гісторыя горада ў выявах. Ліда: Лідская друкарня, 2013. 152 с.
10. Лаўрэш Л. «I зорнае неба над галавой…»: Нарысы з гiсторыi астраномii. Мінск: Лімарыус, 2013. 266 с.
11. Лаўрэш Л. Грэка-каталіцкая (уніяцкая) Царква на Лідчыне; пад рэд. С. В. Марозавай. Полацк: Грэка-каталіцкая парафія Святамучаніка Язафата ў г. Полацку, 2012. 128 с.
12. Лаўрэш Л. Генерал Кіпрыян Кандратовіч (Дзеячы Беларускай Народнай Рэспублiкi). Ліда, 2007. 43 с
13. Лаўрэш Л., Круцікаў У. Лiда на старых малюнках, паштоўках, фотаздымках. Ліда, 2001. 108 с.
Укладальнік кніг:
1. Закуй, закуй, зязюленька, рана… Анталогія беларускіх народных песень / уклад. Л. Лаўрэш. Ліда, 2021. 108 с.
2. АСОБА І ЧАС. Беларускі біяграфічны альманах. Вып. 6 / уклад.: Л. Лаўрэш, А. Фядута. Мінск, 2015. 365 с.
3. Шымялевіч Міхал. Збор твораў; уклад. Л. Лаўрэш. Гродна: ТАА ЮрСаПрынт, 2019. 326 с.
Артыкулы:
2023 год
* Пра лідскія ветраныя млыны // Наша слова.pdf № 10 (62), 7 сакавіка 2023.
* Гісторыя двух, амаль што аднатыпных будынкаў у Лідзе // Наша слова.pdf. 2023. 15 лютага.
* Крэскі да біяграфіі акадэміка Аркадзя Мігдала // Наша слова.pdf № 14 (66), 5 красавіка 2023.
* Падымны рэестр шляхты Лідскага павета, 1728 г. // Лідскі Летапісец. 2022. № 3-4(99-100). С. 43-60.
* Лідскія прывілеі ў архіве Лідскага магістрата, 1785 г. // Лідскі Летапісец. 2022. № 3-4(99-100). С. 42.
* Шымка Мацкавіч, яго нашчадкі і перадумовы будаўніцтва Маламажэйкаўскай царквы // Лідскі Летапісец. 2022. № 3-4(99-100). С. 61-69.
* Помнік па Алаізе Пашкевіч // Наша слова.pdf № 16 (68), 19 красавіка 2023.
* Ражанка // Наша слова.pdf № 24 (76), 14 чэрвеня 2023.
* Знаходка пахавання вялікага князя ВКЛ і караля Аляксандра і вялікіх княгінь і каралеў Лізаветы і Барбары ў 1931 г. // Наша слова.pdf № 28 (80), 12 ліпеня 2023.
* Яшчэ раз пра "Ліду Тэадора Нарбута" // Наша слова.pdf № 30 (82), 25 ліпеня 2023.
* Гісторыя двух, амаль што аднатыпных будынкаў у Лідзе // Лідскі Летапісец. 2023. № 1(101). С. 61-65.
* 260 гадоў бульбе на Лідчыне // Лідскі Летапісец. 2023. № 1(101). С. 21-23.
* Гарадское самакіраванне Ліды ў другой палове XIX ст.// Лідскі Летапісец. 2023. № 1(101). С. 44-52.
2022 год
* Спіс былых сяброў Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў // Нясвіжскія каеты. 2022. № 9. С. 18-23.
* Страчаная цывілізацыя: Маёнтак Вялікае Мажэйкава // Новы Замак. 2022. № 11. С. 206-228.
* Лідскія пісьменніцы XVIII-XIX ст. // Ад лідскіх муроў. 2022. № 10. С. 478-490.
* Гісторыя маёнтка Востраў // Гісторыка-культурная спадчына Лідчыны. Зборнік навуковых артыкулаў. Мінск, 2022. С. 39-45.
* Новае пра генерала Яўгена фон Гротэ дэ Буко // Лідскі Летапісец. 2022. № 1-2. С. 28-29.
* Жалудок і палац Чацвярцінскіх // Лідскі Летапісец. 2022. № 1-2. С. 32-38.
* Лідскія Хрулі герба «Праўдзіч» // Герольд Litherland. 2022. № 23. С. 145-150.
* 260 гадоў беларускай бульбе // Наша слова.pdf. 2022. 9 лістапада.
* Лідскія камуністы ў данясеннях канфідэнта Чорнага (1932-1937) // Homo Historicus 2022. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi. Мінск, 2022. С. 200-218.
* Падымны рэестр шляхты Лідскага павета, 1728 г. // Лідскі Летапісец. 2022. № 3-4. С. 43-60.
* Шымка Мацкавіч, яго нашчадкі і перадумовы будаўніцтва Маламажэйкаўскай царквы // Лідскі Летапісец. 2022. № 3-4. С. 61-69.
* Лідскія прывілеі ў архіве Лідскага магістрата, 1785 г. // Лідскі Летапісец. 2022. № 3-4. С. 42.
2021
* Шчучыншчына // Наша Слова. 2021. 27 студзеня.
* Адукацыя ў Лідзе, 1920-1930-я гады // Маладосць. 2021. № 2. С. 92-109.
* Кароткі ўспамін пра Ларысу Канчэўскую // Наша Слова. 2021. 24 сакавіка.
* Ганна Патоцкая, пісьменніца, мемуарыстка, мастак // Наша Слова. 2021. 14 красавіка.
Ваверка і род Клаўсуцяў на Лідчыне // Лідскі Летапісец. 2021. № 1. С. 18-28.
* Бальтазар Калясінскі, Аніцэт Рэніер і Каятан Дарашкеіч // Лідскі Летапісец. 2021. № 1. С. 37-44.
* Новае пра лепшага лідскага гісторыка XX ст. Міхала Шымялевіча // Лідскі Летапісец. 2021. № 1. С. 15-17.
* Палац у Жалудку // Наша Слова. 2021. 15 ліпеня; 22 ліпеня.
* Дом інжынера Мінейкі ў Дзікушках // Наша Слова. 2021. 12 жніўня.
* Сяклюцкія і маёнтак Стрэліца на Лідчыне // Наша Слова. 2021. 9 верасня; 16 верасня.
* Архівы і зборы маёнткаў Ішчална і Вялікае Мажэйкава // ХVІ Гарадзенскія навуковыя чытанні «Скарбы гарадзенскіх калекцый». Гродна, 2021. С. 46-54.
* Маёнткі Касцянёва і Паперня // Наша Слова. 2021. 30 верасня; 7 кастрычніка; 14 кастрычніка; 21 кастрычніка.
* Фундатар Маламажэйкаўскай царквы Шымка Мацкавіч і яго нашчадкі // Беларусь у кантэксце еўрапейскай гісторыі: асоба, грамадства, дзяржава: зб. навук. арт. / ГрДУ імя Янкі Купалы. Гродна: ГрДУ, 2021. С. 299-305.
* Пошта на Лідчыне // Маладосць. 2021. № 6. С. 97-104.
* Прыход у Мыто // Лідскі Летапісец. 2021. № 2. С. 19-29.
* Урады, ураднікі і старасты лідскія // Лідскі Летапісец. 2021. № 2. С. 30-54.
* Новае пра лідскі фарны касцёл, замак і абразы пэндзля Смуглевіча // Лідскі Летапісец. 2021. № 2. С. 55-58.
* Прыход у Ракавічах // Лідскі Летапісец. 2021. № 3-4. С. 32-41.
* Стары дом паміж сучасным Ліцэем № 1 і Еўраоптам // Лідскі Летапісец. 2021. № 3-4. С. 74.
* Новае пра цэрквы Лідчыны ў другой палове XIX - першай палове XX стст. // Лідскі Летапісец. 2021. № 3-4. С. 42-51.
* Новае пра Тэадора Нарбута і яго сям'ю // Лідскі Летапісец. 2021. № 3-4. С. 52-59.
* Страчаная цывілізацыя. Гістарычныя хронікі: Маёнтак Ішчална // Новы замак. 2021. Вып. 10. С. 179-200.
2020
* Надзеі і расчараванні протаіерэя Антона Сасноўскага // Наша Слова. 2020. 23 снежня; 30 снежня.
* «На жаль, у нас не водзяцца гэтыя звяркі...» Якая армія прынесла ў Беларусь тараканаў? // Наша Гісторыя. 2020. № 5. С. 89-91.
* Браніслаў Друцкі-Падбярэскі. Да 130-тых угодкаў з дня нараджэння // Лідскі Летапісец. 2020. № 1. С. 19-20.
* Паўстанцы і маёнткі // Маладосць. 2020. № 9. С. 94-100.
* Зноў пра святароў і царкву ў Малым Мажэйкаве // Лідскі Летапісец. 2020. №1. С. 21-31.
* Ксёндз Юзаф Бародзіч і яго успаміны, датычныя Ліды // Лідскі Летапісец, 2020. 1. C. 76-80.
* Успаміны ўніятаў-пакутнікаў // АСОБА І ЧАС. Беларускі біяграфічны альманах. Вып. 9. Уклад.: Д. Кандакоў, А. Фядута. Мінск. 2020. С. 246-248.
* Тадэвуш Іваноўскі, яго сям'я і ягоныя ўспаміны // АСОБА І ЧАС. Беларускі біяграфічны альманах. Вып. 9. Уклад.: Д. Кандакоў, А. Фядута. Мінск. 2020. С. 57-59.
* Маршалкі Лідскага павета // Лідскі Летапісец. 2020. № 2. С. 13-19.
* Бердаўка // Лідскі Летапісец. 2020. № 2. С. 20-30.
* Прыход у Лебядзе // Лідскі Летапісец. 2020. № 2. С. 31-45.
* Новае пра лідскі фарны касцёл і замак // Наша Слова. 2020. 3 чэрвеня.
* Лідчына ў XIV стагоддзі // Лідскі Летапісец. 2020. № 3. С. 14-32.
* Ольжава // Лідскі Летапісец. 2020. № 3. С. 33-43.
* Другі Вацлаў Ластоўскі // Лідскі Летапісец. 2020. № 4. С. 20-21.
* Леанард Іваноўскі, тайны дарадца і ганаровы грамадзянін Ліды // Лідскі Летапісец. 2020. № 4. С. 72-79.
* Графіня Сафія Шуазёль-Гуф'е // Лідскі Летапісец. 2020. № 4. С. 18-19.
* Прыходы ў Ганчарах і Дакудаве // Лідскі Летапісец. 2020. № 4. С. 44-71.
* Краязнаўства ў Лідзе // Маладосць. 2020. № 4. С. 76-77.
2019
* Эміграцыя ў Амерыку // Маладосць. 2019. № 1. C. 17-18.
* Адкуль у нас з'явіліся прусакі? // Наша Слова. 2019. 23 студзеня.
* Да 135-тых угодкаў нараджэння Антона Луцкевіча // Наша Слова. 2019. 6 лютага.
* Тэадор Нарбут у падзеях 1812 года // Наша Слова. 2019. 3 красавіка.
* Іван Дрозд - грамадскі дзеяч і навуковец // Лідскі Летапісец. 2019. № 1. C. 23.
* Пра Валеек з Галавічполя і газету «Свабода» // Лідскі Летапісец. 2019. № 1. С. 20-22.
* «Невядомая вайна» XVII ст. на Лідчыне і вакол яе // Лідскі Летапісец. 2019. № 1. C. 24-37.
* Амброзі Кастравіцкі // Наша Слова. 2019. 22 траўня.
* Гісторыя з пахаваннем паўстанцаў аддзела Людвіка Нарбута // Наша Слова. 2019. 29 траўня.
* Бальтазар Калясінскі, лідскі паўстанец і сябар Тараса Шаўчэнкі // Наша Слова. 2019. 12 чэрвеня; 19 чэрвеня.
* Юлія Шышкова з лідскіх Нарбутаў // Маладосць. 2019. № 6. С. 114-122.
* Ваколіца Ліды Вісманты // Наша Слова. 2019. 4 ліпеня.
* Апошні беларускі базыльянін XIX ст. // Наша Слова. 2019. 10 ліпеня.
* Яшчэ раз пра Летаўта // Наша Слова. 2019. 24 ліпеня.
* Алена Іваноўская // Маладосць. 2019. № 8. С. 20-33.
* Зноў пра апошняга беларускага базыльяніна а. Кірыла Летаўта // Наша Слова. 2019. 28 жніўня.
* Грэка-каталіцкі епіскап Галаўня // Наша Слова. 2019. 16 кастрычніка.
* Новае з гісторыі ўніяцкай царквы на Лідчыне: царква ў Дзікушках і прыватнаўласніцкія капліцы ў Вялікім Мажэйкаве і Красулях // Лідскі летапісец. 2019. №2. C. 37-40.
* Прыход у Радзівонішках // Лідскі летапісец. 2019. № 2. C. 41-53.
* Астраномія ў Лукішскай турме // Наша Слова. 2019. 27 лістапада.
* Лідчына да XIV стагоддзя // Лідскі летапісец. 2019. № 3. С. 16-34.
* Касцёл на крыві // Лідскі летапісец. 2019. № 3. С. 8.
* Пра трываласць беларускай рэлігійнай традыцыі // Слонімскі край. 2019. № 10. С. 14-15; № 11. С. 12-14.
* Неаунія ў Дзікушскай царкве Лідскага павета ў 1925 г. // Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Варшава, 2019. № 5. С. 78-90.
* Амброзі Кастравіцкі // Лідскі летапісец. 2019. №3. C. 49-52.
* Лябёдка Іваноўскіх. Дакументальная аповесць // Новы Замак. 2019. № 8. С. 194-212.; 2020. № 9. С. 180-219.
* Пра Фелікса Стацкевіча. Да 140-годдзя з дня нараджэння // Лідскі Летапісец. 2019. 4. С. 11-15.
* Сайту «Павет» - 20 гадоў // Лідскі Летапісец. 2019. 4. С. 7.
* LIDA einst und jetzt // Лідскі Летапісец. 2019. 4. С. 43-61.
* Сабакінцы // Лідскі Летапісец. 2019. 4. С. 22-42.
2018
* Генералы БНР // Наша Слова. 2018. 31 студзеня.
* Дом Юрыя Іваноўскага ў Галавічполі, пабудаваны па праекце архітэктара Лявона Вітан-Дубейкаўскага // Наша Слова. 2018. 2 траўня.
* Трошкі пра Кастуся Езавітава // Наша Слова. 2018. 16 траўня.
* Кастусь Езавітаў і Кіпрыян Кандратовіч: крэскі да біяграфій // Лідскі Летапісец. 2018. № 1. С. 13-15.
* Лідская адукацыя на пачатку ХХ стагоддзя // Маладосць. 2018. № 10. С. 117-125.
* Дыспуты паміж уніятамі і праваслаўнымі ў школьных тэатрах першай паловы XVII ст. // Наша Слова. 2018. 14 лістапада.
* Яшчэ раз пра караля Андоры // Лідскі Летапісец. 2018. № 1. С. 37-50.
* Новае пра лідскую чыгунку // Лідскі Летапісец. 2018. № 2. С. 32-38.
Прыход у Турэйску // Лідскі Летапісец. 2018. № 2. С. 20-28.
* Гісторык у высылцы: да біяграфіі Міхала Шымялевіча // АСОБА І ЧАС. Беларускі біяграфічны альманах. Вып. 8. Уклад.: А. Фядута. Мінск, 2018. C. 136-139.
* Рок плывёт над Лидой (Воспоминания Владимира Крушевского) // АСОБА І ЧАС. Беларускі біяграфічны альманах. Вып. 8. Уклад.: А. Фядута. Мінск, 2018. C. 254-256.
* Фелікс Стацкевіч // Наша Слова. 2018. 22 жніўня; 29 жніўня.
* Лідская чыгунка. Дакументальная аповесць // Маладосць. 2018. № 7. С. 120-139; № 9. С. 116-122.
* Іваноўскія і Валейкі // Наша Слова. 2018. 26 верасня.
* Лідскі дэкан - філамат, ксёндз Дзіянісі Хлявінскі // Лідскі Летапісец. 2018. № 3. С. 7-10.
* Філамат Ануфры Петрашкевіч // Лідскі Летапісец. 2018. № 3. С. 11-16.
* Іншыя лідскія філаматы // Лідскі Летапісец. 2018. № 3. С. 16-17.
* Горад Ліда ў лёсе ксяндза Віктара Шутовіча // Лідскі Летапісец. 2018. № 3. С. 49-51.
* Новае пра Лідскія гарадскія могілкі // Лідскі Летапісец. 2018. № 3. С. 34-41.
* Гротэ дэ Буко ва ўспамінах Станіслава Іваноўскага // Лідскі Летапісец. 2018. № 4. С. 10-12.
* Пахаванне паўстанцаў 1863 г. каля былога фальварка Стрэліца на Лідчыне // Лідскі Летапісец. 2018. № 4. С. 14-15.
* Прыходы ў Голдаве і Бабрах // Лідскі Летапісец. 2018. № 4. С. 22-40.
* Лідская павятовая 5-ці класная вучэльня ва ўспамінах Яўстаха Шалевіча // Лідскі Летапісец. 2018. № 4. С. 54-60.
* Новая інфармацыя пра крыж на магіле паўстанцаў 1863 г. каля Стрэліцы і іншыя народныя мемарыялы 1863 г. на Лідчыне // Наша Слова. 2018. 5 снежня.
2017
* Савецкая, 27, 32, 34. Функцыяналізм // Лідская газета. 2017. 5 студзеня
* Вуліца Савецкая (Віленская, Сувальская) далей на поўнач // Лідская газета. 2017. 18 студзеня.
* Па старонках нашай гісторыі. Вуліца Савецкая каля перакрыжавання з чыгункай // Лідская газета. 2017. 1 сакавіка.
* Славойкі // Наша Слова. 2017. 12 красавіка.
* Лідская Тарбут-школа // Наша Слова. 2017. 10 траўня.
* Калона арханёла Рафаіла ў Жырмунах // Лідскі летапісец. 2017. № 1. C. 38.
* Ліда да 1914 г. // Лідскі летапісец. 2017. № 1. С. 46-70.
* Лідскі замак у 1891-1939 гг. // Лідская газета. 2017. 11 мая.
* Новае з гісторыі лідскай архітэктуры // Наша Слова. 2017. 14 чэрвеня.
* Паліцыя ў Лідзе // Лідская газета. 2017. 28 чэрвеня.
* 400-годдзе базыльянскай кангрэгацыі ў Нагародавічах // Наша Слова. 2017. 12 ліпеня.
* Грэка-каталіцкая парафія ў Нагародавічах // Лідскі Летапісец. 2017. №2. C. 28-39.
* Вузкакалейныя чыгуначныя лініі вакол Ліды // Лідскі Летапісец. 2017. №2. С. 40-45.
* З жыцця вуліцы Школьнай - сучаснай Кірава // Лідская газета. 2017. 19 ліпеня.
* Лідская павятовая вучэльня // Маладосць. 2017. № 7. С. 125-132.
* Выган - раён горада // Лідская газета. 2017. 6 ліпеня.
* Генерал К. А. Кандратовіч ў 1916-1917 гг. // Наша лова. 2017. 3 жніўня.
* Ксёндз Віктар Шутовіч і горад Ліда // Наша Слова. 2017. 30 жніўня.
* Будынак Лідскай пошты - шэдэўр стылю функцыяналізму // Лідская газета. 2017. 6 верасня.
* «Абрусіцелі» і дзяцінства генерала Кіпрыяна Кандратовіча // Наша Слова. 2017. 6 верасня.
* Алена Скінадар з Іваноўскіх // Наша Слова. 2017. 20 верасня.
* Лідскія кінатэатры // Маладосць. 2017. № 11. С. 95-104.
* Генерал Кандратовіч і БНР // Наша Слова. 2017. 11 кастрычніка; 18 кастрычніка.
* Грамадскі дзеяч і навуковец Іван Дрозд // Наша Слова. 2017. 25 кастрычніка.
* Генерал Кіпрыян Кандратовіч у Парыжы // Наша Слова. 2017. 1 лістапада.
* Лідскія друкарні // Лідскі Летапісец. 2017. № 3. С. 14-16.
* Школа № 1 // Лідская газета. 2017. 15 лістапада.
* Браніслаў Друцкі-Падбярэскі // Наша Слова. 2017. 20 снежня.
* Кнігі цэркваў Лідчыны ў XVIII ст. // Лідскі Летапісец. 2017. № 3. С. 17-19.
* Прыход ў Зблянах // Лідскі Летапісец. 2017. № 3. С. 30-48.
* Славойкі на Лідчыне // Лідскі Летапісец. 2017. № 4. С. 39-40.
* Тарбут-школа ў Лідзе // Лідскі Летапісец. 2017. № 4. С. 41-42.
* Прыход у Орлі. // Лідскі Летапісец. 2017. № 4. С. 22-38.
2016
* Загадкі Тарноўскага палаца // Лідская газета. 2016. 13 студзеня.
* Кароль Андоры // Лідская газета. 2016. 20 студзеня.
* Старыя дамы на карце нашага горада // Лідская газета. 2016. 3 лютага.
* Мінская электрастанцыя // Маладосць. 2016. № 1. С. 108-113.
* Яшчэ раз пра генерала фон Гротэ дэ Буко // Наша Слова. 2016. 23 сакавіка.
* Яўрэі Ліды // Маладосць 2016. № 4. С. 141-154.
* Старыя дамы на карце нашага горада. На поўнач ад замка - вучылішча // Лідская газета. 2016. 27 красавіка.
* 700-годдзе Літоўска-Наваградскай мітраполіі // Наша Слова. 2016. 4 траўня.
* Пошта ў стылі канструктывізму // Звязда. 2016. 7 чэрвеня.
* На поўнач ад замка - аўтавакзалы Ліды // Лідская газета. 2016. 15 чэрвеня.
* Падарожжа па старых вуліцах // Лідская газета. 2016. 20 ліпеня.
* Лідская гарадская электроўня, 1916-1939 // Маладосць. 2016. № 7. С. 131-139.
* Кінематограф у Лідзе. Кінатэатр «Эдысан» // Лідская газета. 2016. 3 жніўня.
* Дом Віленская, 19 і далей на поўнач // Лідская газета. 2016. 24 жніўня.
* Цікавы лёс дома №16 па вуліцы Савецкай // Лідская газета. 2016. 14 верасня.
* Прыход у Дзікушках // Лідскі летапісец. 2016. № 1. C. 15-29.
* Насупраць сённяшняй Савецкай, 16 // Лідская газета. 2016. 21 верасня.
* Купецкая гімназія. Якой яна была? // Лідская газета. 2016. 5 лістапада.
* Міхал Шымялевіч. Крэскi да бiяграфii найлепшага гiсторыка горада Лiды // Лідскі летапісец. 2016. № 1. C. 45-58.
* Дом па вуліцы Савецкай, 26 і вакол яго // Лідская газета. 2016. 16 лістапада.
* Лідскі піярскі калегіум // Маладосць. 2016. № 11. С. 120-130.
* Хто і для якіх мэтаў будаваў дом № 23 па вуліцы Савецкай і «дом з калонамі» // Лідская газета. 2016. 30 лістапада.
* 13 траўня 1901 г. нарадзіўся Вітольд Пілецкі // Лідскі Летапісец. 2016. № 2. С. 15-19.
* Лідскія могілкі // Лідскі Летапісец. 2016. № 2. С. 38-60.
* 100 гадоў Лідскай гарадской электрастанцыі // Лідскі Летапісец. 2016. № 4. С. 10-12.
* Парафіяне Лідскай, Дзікушкай, Маламажэйкаўскай і Жыжмянскай грэка-каталіцкіх цэркваў у 1829 г. // Лідскі Летапісец. 2016. № 3. С. 26-40.
* Ян Карловіч // Лідскі Летапісец. 2016. № 3 С. 11-13.
* Лёсы родных Алаізы Пашкевіч // Лідскі Летапісец. 2016. № 3. С. 15-16.
* Прыход ў Жыжме // Лідскі Летапісец. 2016. № 3. С. 20-25.
* Горад Яго Каралеўскай Мосці Ліда ў другой палове XVII і ў XVIІІ стагоддзях // Лідскі Летапісец. 2016. № 4. С. 28-51.
2015
* Лідчына ў 1924-1929 гг. у люстэрку прэсы // Лідскі Летапісец. 2015. № 1. С. 51-67; №2. С. 26-65.
* Прыгоды Сяргея Пясецкага на Лідчыне // Маладосць. 2015. № 2. С. 148-153.
* Лідскія могілкі // Наша Слова. 2015. 13 траўня.
* Людвiк Нарбут // АСОБА І ЧАС. Беларускі біяграфічны альманах. Вып. 6. Уклад.: Л. Лаўрэш, А. Фядута. Мінск, 2015. С. 74-105.
* Унiяцкi святар Адам Плаўскi // АСОБА І ЧАС. Беларускі біяграфічны альманах. Вып. 6. Уклад.: Л. Лаўрэш, А. Фядута. Мінск, 2015. С. 125-132.
* Пра Міхала Шымялевіча: Крэскі да біяграфіі найлепшага гісторыка горада Ліды // АСОБА І ЧАС. Беларускі біяграфічны альманах. Вып. 6. Уклад.: Л. Лаўрэш, А. Фядута. Мінск, 2015. С. 133-165.
* Пра што гавораць помнікі каля Ходараўцаў // Лідская газета. 2015. 24 чэрвеня.
* Больш за 130 гадоў таму праз Ліду прайшоў першы цягнік // Лідская газета 2015. 12 жніўня.
* Па справе першай беларускай школы... // Звязда. 2015. 25 жніўня.
* Пачаткі беларускамоўнай адукацыі на Лідчыне // Наша Слова. 2015. 26 жніўня.
* Штодзённае жыццё павятовага горада Ліда ў 1915-1918 гадах. Паводле віленскай беларускай газеты «Гоман» // Маладосць. 2015. № 8. С. 132-140.
* 110 гадоў таму, выйшла першая кніга па гісторыі нашага горада // Лідскі летапісец. 2015. № 3. C. 12.
* Лідчына ў люстэрку прэсы, 1930-1935 гг. // Лідскі летапісец. 2015. № 3. С. 45-84.
* Будынак вясковай школкі будавалі самі сяляне // Лідская газета. 2015. 2 верасня.
* Лёсы родных Алаізы Пашкевіч // Наша Слова. 2015. 14 кастрычніка.
* Другі Вацлаў Ластоўскі // Наша Слова. 2015. 11 лістапада.
* Народная паэзія Багушэвіча // Звязда. 2015. 22 снежня.
* 100 гадоў першай беларускай школе на Лідчыне // Лідскі Летапісец. 2015. № 4. С. 7-9.
* Распаўсюд вершаў Багушэвіча на Лідчыне пры канцы XIX-га ст. // Лідскі Летапісец. 2015. № 4. С. 20-21.
* Рэнерты ў Лідзе // Лідскі Летапісец 2015. № 4. С. 22.
* Выбiтныя манахi-базiлiяне часоў лiквiдацыi ўнii // Biuletyn Historii Pogranicza. 2015. № 15. С. 65-89.
2014
* Ліда на старых выявах. Вуліцы Крывая і Замкавая // Лідская газета. 2014. 25 студзеня.
* Генерал Яўген фон Гротэ дэ Буко // Лідскі Летапісец. 2014. № 1. C. 59-64.
* Лідчына да 1914 г. у люстэрку прэсы // Лідскі Летапісец. 2014. № 1. C. 30-58.
* Датаванне пабудовы царквы ў Малым Мажэйкаве // Białoruskie Zeszyty Historyczne. № 40. Białystok,, 2013. № 40. С. 226-232.
* Маламажэйкаўскі святар айцец Леў Савіцкі // Маладосць. 2014. №1. С. 120-129.
* Генерал Кандратовіч: два імгненні вечнасці // Наша Слова. 2014. 19 сакавіка.
* Ліда на старых выявах. На Выгане вырасла Вялікая Ліда // Лідская газета. 2014. 12 красавіка.
* Стыль функцыяналізму ў Лідзе да 1939 г. // Наша Слова. 2014. 7 траўня; 14 траўня; 21 траўня.
* Багушэвіч на Лідчыне пры канцы 19-га ст. // Наша Слова. 2014. 4 чэрвеня.
* Першая Сусветная і Ліда // Маладосць. 2014. № 7. С. 92-98.
* Ліда перад паўстаннем 1863 года // Запісы таварыства аматараў беларускай гісторыі імя Вацлава Ластоўскага. Вып. 3. Рыга, 2014. С. 63-85.
* Адукацыя ў Лідзе ў першай палове ХХ стагоддзя // Лідская газета. 2014. 15 ліпеня.
* Водгук ваенных падзей у Лідзе // Лідская газета. 2014. 29 ліпеня.
* Горад на старых выявах. Установы горада // Лідская газета. 2014. 9 верасня.
* Горад на старых выявах. Фарны касцёл // Лідская газета. 2014. 16 верасня.
* 20-ці годдзе аднаўлення дзейнасці грэка-каталіцкай царквы ў Лідзе // Наша Слова. 2014. 24 верасня.
* Ліда ў 1936-1939 гг. // Лідскі Летапісец. 2014. № 2. C. 25-94.
* Прафесар Баброўскі і скасаванне ўніяцкай царквы // Наша Слова. 2014. 9 ліпеня.
* Уладзіслаў Абрамовіч // Наша Слова. 2014. 1 кастрычніка.
* «Народ, які абуджаецца, не патрабуе нянек» // Звязда. 2014. 4 лістапада.
* «Лідская рэвалюцыя» 1936 года // Arche. 2014. № 7-8. С. 318-333.
* Кароль Андоры з-пад Ліды // Маладосць. 2014. № 10. С. 114-125.
* Лiда ад пачатку Першай сусветнай вайны да нямецкай акупацыi // Лідская газета. 2014. 22 лістапада.
* Жыццё дала… чыгунка // Звязда. 2014. 30 снежня.
* Лідчына ў люстэрку прэсы, 1913-1923 // Лідскі Летапісец. 2014. № 3. С. 37-81.
* 20-ці годдзе аднаўлення дзейнасці грэка-каталіцкай царквы ў Лідзе // Лідскі Летапісец. 2014. № 3. С. 9-10.
* Рэдактар - краязнавец. 105 гадоў з дня нараджэння Ўладзіслава Абрамовіча // Лідскі Летапісец. 2014. № 3. С. 22-25.
* Тодар Нарбут - папулярызатар найноўшых дасягненняў прыродазнаўства // Лідскі Летапісец. 2014. № 4. C. 12-13.
* «Лідская рэвалюцыя» 1936 г. у люстэрку прэсы // Лідскі Летапісец. 2014. № 4. С. 47-62.
* Лідскія цэрквы да 1939 г. // Лідскі Летапісец. 2014. №4. С. 63-79.
* Жыццё святара Адама Плаўскага // Актуальныя праблемы гістарычнай навукі і адукацыі: зб. навук. арт. Гродна, 2014. С. 54-64.
2013
* Паўстанне 1863 года на Лідчыне. Перад паўстаннем // Лідскі Летапісец. 2013. № 1. С. 40-58.
* Ліда на старых выявах. Замак у 1915-1918 гг. // Лідская газета. 2013. 5 студзеня; 12 сакавіка.
* Аляксандра Нарбут: жанчына-акадэмік у XVIII стагоддзі // Через гендерное равенство - к участию в общественной и политической жизни общества: материалы ІІ Республиканской научн.-практ. конф. 15 июня 2012 г. / Мозырь, 2012. С. 177-179.
* Каменныя магілы і камяні-следавікі Лідчыны. // Запісы таварыства аматараў беларускай гісторыі імя Вацлава Ластоўскага. Вып. 1. Мінск, 2013. С. 34-41.
* Паўстанне 1863 г. на Лідчыне. Перад паўстаннем // Наша Слова. 2013. 23 студзеня; 30 студзеня; 6 лютага; 13 лютага; 20 лютага.
* Паўстанне 1863 г. на Лідчыне. За нашу і вашу свабоду // Наша Слова. 2013. 13 сакавіка; 20 сакавіка; 27 сакавіка; 3 красавіка; 10 красавіка
* Яўген фон Гротэ дэ Буко - першы кіраўнік беларускага руху ў Лідзе // Наша Слова. 2013. 20 сакавіка
* Гайцюнішкі // Маладосць 2013. № 2. С. 114-118.
* Фарны касцёл у Лідзе: да 690-годдзя заснавання Ліды // Наша вера. 2013. № 4. С. 12-15.
* Пасля паўстання // Паўстанне 1863 г. на Беларусі і Кастусь Каліноўскі. Матэрыялы навукова-практычнай канферэнцыі (Менск, 23 сакавіка 2013 г.). Мінск, 2013. С. 5-12.
* Горад на старых выявах. Замак у 1920-1930 гадах // Лідская газета. 2013. 18 красавіка
* Паўстанне 1863 г. на Лідчыне. Заканчэнне, вынікі і наступствы // Наша Слова. 2013. 12 чэрвеня; 19 чэрвеня.
* Ліда на старых выявах. Рыначная плошча // Лідская газета. 2013. 8 чэрвеня; 5 ліпеня.
* Вайна 1812 г. на Лідчыне // Мірскі замак у кантэксце падзелаў Рэчы Паспалітай і вайны 1812 г. Матэрыялы навукова-практычнай канферэнцыі (г.п. Мір, 16 чэрвеня 2012 г.). Мінск, 2013. С. 127-141.
* Ліда на старых выявах. Вуліца Віленская (зараз - Савецкая) // Лідская газета. 2013 20 ліпеня; 8 жніўня.
* Жыццё павятовага горада Ліда ў 1906-1912 гг.: па матэрыялах віленскіх газет «Kurier Litewski» і «Kurier Wilenski» // Другі Міжнародны Кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы. Т. 2. Kaunas, 2013. С. 95-97.
* Калантаі і Зельзін // Маладосць. 2013. №7. С. 124-131.
* Віктар Басяцкі // Наша Слова. 2013. 21 жніўня.
* Паўстанне 1863 г. на Лідчыне. За нашу і вашу свабоду // Лідскі Летапісец. 2013. № 2. C. 48-73.
* Калонія дзяржаўных дамоў у Лідзе (1920-я - 1930-я гг.) // Лідскі Летапісец. 2013. № 2. C. 74-78.
* Сябар ТБШ Міхал Шымялевіч // Наша Слова. 2013. 18 верасня.
* Ліда на старых выявах. Вуліца Каменская (зараз - Ленінская): якой яна была? // Лідская газета. 2013. 3 кастрычніка; 12 лістапада.
* Царква ў Мураванцы // Лідскі Летапісец. 2013. № 3. С. 75-103.
* Пра галоўнага лідскага боўдзілу XX ст. // Лідскі Летапісец. 2013. № 4. C. 73-74.
* Лідскія касцёлы. Фарны касцёл, касцёл Піяраў, Кармеліцкі касцёл // Лідскі Летапісец. 2013. № 4. C. 36-54.
* Род Путкамераў // АСОБА і ЧАС. Беларускі біяграфічны альманах. Вып. 5. 2013. С. 302-313.
2012
* Размова са старым шляхціцам // Наша Слова. 2012. 18 студзеня; 25 студзеня; 1 лютага; 8 лютага; 15 лютага.
* Праўду ў яміну не закапаеш, або шукайце і знойдзеце // Маладосць. 2012. № 2. С. 96-100.
* Касцёл у Начы // Наша Слова. 2012. 4 красавіка.
* Гісторыя чыгункі на Лідчыне // Лiдскi Летапiсец. 2012. № 1. С. 30-39.
* Размова са старым шляхціцам // Лiдскi Летапiсец. 2012. № 2. С. 51-61.
* Сляды герояў Шэкспіра ў Беларусі і на Лідчыне // Лідская газета. 2012. 10 красавіка
* Гісторыя чыгункі на Лідчыне // Наша Слова. 2012. 10 траўня; 16 траўня.
* Вайна 1812 г. у Літве і на Лідчыне // Наша Слова. 2012. 13 чэрвеня; 20 чэрвеня; 27 чэрвеня; 4 ліпеня 2012.
* Таямнічыя замкі Лідчыны // Маладосць. 2012. № 6. С. 97-100.
* Вітольд Карлавіч Цэраскі // Гістарычны альманах. Т. 17. 2011. С. 101-124.
* Пагадненне 1392 г. у Востраве пад Лідай // Лідская газета. 2012. 11 верасня.
* След старадаўняга палаца ў Дайнаве // Лідская газета. 2012. 6 кастрычніка.
* Гісторыя чыгункі на Лідчыне // Сучасны стан беларускага краязнаўства і валанцёрскі рух. Матэрыялы Рэспубліканская навукова-практычнай канферэнцыі 16 красавіка 2012 г. Мінск, 2012. С. 173-186.
* Ліда на старых выявах // Лідская газета. 2012. 1 лістапада.
* Аляксандра Нарбут: жанчына-акадэмік // Лідская газета. 2012. 13 лістапада
* Вайна 1812 г. у Літве і на Лідчыне // Лiдскi Летапiсец. 2012. № 3. С. 29-48.
* Цэзары Каменскі // Наша Слова. 2012. 14 лістапада; 2012. 21 лістапада.
* Ліда на старых выявах. Замак на пачатку XX ст. // Лідская газета. 2012. 15 снежня.
* Пачатак будаўніцтва гімназіі імя гетмана Караля Хадкевіча ў Лідзе // Лiдскi Летапiсец. 2012. № 4. С. 32-36.
2011
* Антоні Гарэцкі: забыты паэт // Наша Слова. 2011 2 лютага.
* Funkcjonalizm w lidzkiej architekturze // Ziemia Lidzka. 2011. №2.
* Паўстанне 1830-1831 гг. // Наша Слова. 2011. 11 траўня; 18 траўня; 25 траўня; 1 чэрвеня; 8 чэрвеня.
* Селішчы і гарадзішчы гістарычнай Лідчыны // Наша Слова. 2011. 6 ліпеня.
* Архітэктура нацыянальнага рамантызму на Лідчыне // Наша слова. 2011. 14 верасня; 21 верасня.
* «Жыў аднойчы рыцар…», або сляды герояў Шэкспіра ў старажытнай Беларусі // Маладосць. 2011. № 9. C. 121-126.
* След вялікай каметы 1811 г. у сусветнай культуры // Роднае слова. 2011. № 10. С. 88-92.
* Антоні Гарэцкі - забыты паэт // Ад Лідскіх муроў. № 7. 2011. C. 194-200.
* Нагародавічы // Наша Слова. 2011. 7 снежня.
* Аляксандра Нарбут - акадэмiк Берлiнскай акадэмii навук // АСОБА і ЧАС. Беларускі біяграфічны альманах. Выпуск 4. 2011. Мінск. С. 6-16.
* Крыніцы для вывучэння гісторыі калоніі дзяржаўных дамоў у Лідзе (1920-я - 1930-я гг.) // Гістарычная ўрбаністыка: асновы метадалогіі і крыніцазнаўчая база: зб. навук. арт. Гродна, 2011. С. 362-366.
* Дайноўскі і Радуньскі замкі гістарычнай Лідчыны. Нататкі краязнаўцы // Румлёўскія старонкі: Помнікі гісторыі, прыроды і культуры паміж турыстычнай прывабнасцю і навуковай цікавасцю: матэрыялы IV адкрытай рэгіян. навук.-практ. канф. па праблемах рэгіяналістыкі і краязнаўства «Румлёўскія чытанні» (Гродна, 18 лют. 2011 г.). Гродна, 2011. C. 39-45.
* Паўстанне 1830-1831 гг. Да 180-х угодкаў // Лідскі летапісец. 2011. № 4. С. 18-28.
2010
* Лідская Дайнова // Наша Слова. 2010. 2 чэрвеня.
* Ксёндз Дзіянісій Хлявінскі, філамат // Навагрудчына ў гістарычна-культурнай спадчыне Еўропы (да 600-годдзя Грунвальдскай бітвы). 2010. С. 172-175.
* Радуньскі замак // Наша Слова. 2010. 23 чэрвеня.
* Каменныя магілы Лідчыны // Наша Слова. 2010. 15 ліпеня.
* Камяні-следавікі Лідчыны // Наша Слова. 2010. 1 верасня; 8 верасня.
* Капліца на Лідскім чыгуначным вакзале // Наша Слова. 2010. 13 кастрычніка.
* Генерал Кіпрыян Кандратовіч: крэскі да жыцця // Асоба і час. Беларускі біяграфічны альманах. Вып. 2. 2010. С. 81-105.
* Літоўскія прыгоды шэксьпіраўскіх пэрсанажаў // ARCHE. 2010. № 10. С. 145-156.
* Прамысловасць горада Ліда ў 1920-30-я гг. // Працэсы ўрбанізацыі ў Беларусі ў ХІХ - пачатку ХХІ ст.: зб. навук. арт. Гродна, 2010. C. 181-188.
2009
* Марцін Пачобут-Адляніцкі // Наша Слова. 2009. 4 сакавіка; 11 сакавіка.
* Занатоўкі да біяграфіі міністра БНР генерала Кандратовіча // Наша Слова. 2009. 1 красавіка.
* Скасаванне уніі на Лідчыне // Царква. 2009. №1.
* Генерал Кіпрыян Кандратовіч. 150 гадоў з дня нараджэння // Лiдскi Летапiсец. 2009. № 1-2. С. 24-27.
Ян Снядэцкі // Наша Слова. 2009. 20 траўня; 2009. 27 траўня; 3 чэрвеня.
* Вітольд Карлавіч Цэраскі. Да 160-тых угодкаў з дня нараджэння // Наша Слова. 2009. 22 ліпеня; 29 ліпеня; 5 жніўня; 12 жніўня; 19 жніўня.
* Ціхаў Гаўрыіл Андрыянавіч // Наша Слова. 2009. 25 лістапада; 2 снежня; 9 снежня; 16 снежня; 23 снежня.
* Гараджанін эпохі Асветніцтва (Францішак Нарвойш) // Гістарыяграфія і крыніцы па гісторыі гарадоў і працэсаў урбанізацыі ў Беларусі. Зборнік навуковых артыкулаў. Гродна, 2009. C. 208-214.
* Ліквідацыя грэка-каталіцкай царквы на Лідчыне // Хрысціянства у гістарычным лёсе беларускага народа. Ч. 1. Гродна: ГрДУ, 2009. C. 333-339.
* Царква ў Дзікушках на Лідчыне // Хрысціянства у гістарычным лёсе беларускага народа. Ч. 2. Гродна : ГрДУ, 2009. C. 311-316.
* Ян Снядэцкі (1756-1830) - навуковец і асветнік гістарычнай Літвы // Гістарычны альманах. Т. 15. 2009. С. 75-88.
* Аляксандра Нарбут з Ліды - акадэмік Берлінcкай акадэміі навук // 3-я Нефёдаўскія чытанні. Беларускае мастацтва: гісторыя і сучаснасць. ВКЛ у гісторыі Беларусі. Т. ІІІ. Мінск. 2009. С. 120-124.
* Месца заключэння Востраўскага пагаднення 1392 г. // Ліда і Лідчына: да 685-годдзе заснавання горада: матэрыялы рэспубліканскай навукова-практычнай канферэнцыі (Ліда, 3 кастрычніка 2008 г.). Ліда, 2009. С. 44-48.
2008
* Персанажы Шэкспіра - ў Літве. Граф Дэрбі // Наша Слова. 2008. 30 ліпеня; 6 жніўня.
* Персанажы Шэкспіра - ў Літве. Генры Персі Хотспур // Наша Слова. 2008. 27 жніўня.
* Персанажы Шэкспіра - ў Літве. Джон Бафорт // Наша Слова. 2008. 15 кастрычніка.
* У пошуках знакамітага Вострава //Лідская газета. 2008. 11 лістапада.
* Месца заключэння Востраўскага пагаднення 1392 г. Пачатак // Наша слова. 2007. 2 траўня.
* Месца заключэння Востраўскага пагаднення 1392 г. Заканчэнне // Наша слова. 2007. 13 чэрвеня.
* Крэскі да біяграфіі генерала К. Кандратовіча // Наша слова. 2007. 10 кастрычніка.
* Астранамічная абсерваторыя ў Гародні // Наша Слова. 2008. 16 студзеня.
* Астраномія ў Віленскім універсітэце // Наша Слова. 2008. 27 лютага.
* Аляксандра Нарбутоўна, лідзянка - акадэмік Берлінскай акадэміі // Наша Слова. 2008. 9 красавіка
* Месца заключэння Востраўскага пагаднення 1392 г. // Гістарычны альманах. 2007. Т. 13. С. 109-118.
2000 - 2007
* Miejsce zawarcia ugody ostrowskiej 1392 r. // Ziemia Lidzka. 2007. № 2.
* Каталіцкае Cвята Божага нараджэння ў Лідзе // Наша слова. 2006. 27 снежня.
* Генерал Кіпрыян Кандратовіч // Лідскі летапісец. 2005. № 4. С. 12-26.
* Паданні вёскі Бабры // Наша Слова. 2005. 17 жніўня.
* Гісторыя парафіі ў Ішчалне. 490 гадоў Ішчалнянскай парафіі // Наша Слова. 2005. 15 чэрвеня.
* Гайцюнішкі // Наша Слова. 2005. 19 кастрычніка.
* Генерал Кіпрыян Кандратовіч на службе БНР // Наша Слова. 2004. 17 сакавіка.
* Грэка-каталіцкая (уніяцкая) царква у Лідзе і Лідскім павеце // Наша слова. 2003. 26 лістапада.
* Міністр БНР, генерал Кіпрыян (Цыпрыян) Кандратовіч // Наша слова. 2002. 10 сакавіка; 17 сакавіка.
* Генерал Кіпрыян Кандратовіч // Спадчына. 2002. № 1. С. 161-166.
* Лiдзяне ХХ стагоддзя // Лідскі летапісец. 2002. № 2. С. 9-11.
* Lidzianie XX wieku // Ziemia Lidzka. 2001. № 1.
* Kościół greko-katolicki w Lidzie i Ziemi Lidzkiej // Ziemia Lidzka. 2001. № 1.
* Мажэйкаўскія сядзібна-паркавыя комплексы // Спадчына. 2001. № 1-2. С. 206-212.
* Архітэктура Лідчыны. Готыка // Лiдскi Летапiсец. 2000. № 3. С. 32-34.
* Камень-следавік ў в. Бабры // Лiдскi Летапiсец. 2000. № 1. С. 24.
* Сонечны гадзіньнік у в. Ішчална // Cпадчына. 2000. № 2. С. 139-141.
* Сонечны гадзіньнік у вёсцы Ішчална // Лiдскi Летапiсец. 1999. № 4. С. 21.
[1] Анищенко Е. К. Шляхта Лидского повета. Минск, 2013. С. 4.
[2] Падрыхтавана на аснове матэрыялаў, прадстаўленых Л. Л. Лаўрэшам.
[3] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Ф. 24. Воп. 7. Спр. 327. Рэвізскія сказкі прыхажан Лыскаўскай парафіі Ваўкавыскага павета за 1795 год. Арк. 78, 81.
[4] Дзяржаўны гістарычны архіў Літвы. Ф. 634. Воп. 1. Спр. 23. Інвентар вернікаў парафіяльных цэркваў Ваўкавыскага дэканата, 1823 г. Зельзінская царква, 16 студзеня 1824 г. Арк. 101 адв.
[5] Там жа. Ф. 634. Воп. 1. Спр. 12. Арк. 30.
[6] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Ф. 96. Справа аб інвентары маёнтка Галоўчыц, які належыць памешчыку Ваўкавыскага павета Пятру Біспінгу. Пачата 18 ліпеня 1845 - скончана 22 кастрычніка 1850 года.
[7] Там жа. Ф. 10. Воп. 2.
[8] Там жа. Арк. 26 адв.
[9] Там жа. Арк. 61, 64-65 адв.
[10] Там жа. Арк. 11.
[11] Там жа. Ф. 1681. Воп. 3. Спр. 3. Арк. 30 адв. - 31.
[12] Там жа. Ф. 31. Воп. 3. Спр. 384. Арк. 10-11.
[13] Там жа. Арк. 11 адв.
[14] Там жа. Ф. 1681. Воп. 3. Спр. 1. Метрычная кніга Зэльзінскай царквы аб нараджэнні, шлюбе і смерці за 1880-1883 гады. Арк. 13 адв. - 14.
[15] Там жа. Ф. 1681. Воп. 3. Спр. 1. Арк. 138 адв. - 139.
[16] Там жа. Ф. 1681. Воп. 3. Спр. 3. Арк. 59 адв. - 60.
[17] Там жа. Ф. 1681. Воп. 3. Спр. 3. Арк. 229 адв. - 230.