Папярэдняя старонка: Адукацыя, культура

Аўтар: Куркоўскі Яраслаў,
Дадана: 26-11-2020,
Крыніца: Лідскі Летапісец. 2018. № 3(83); Лідскі Летапісец. 2018. № 4(84).

Гісторыя піярскіх калегій у Воранаве (Веранове) і Лідзе - добры прыклад цяжкіх лёсаў малых рэлігійных і асветных асяродкаў, адкрытых на абшары беднай Літоўскай піярскай правінцыі.

Падаецца, што ў літоўскіх варунках поспех фундацыі залежаў у значна большай ступені, чым у Кароне ад заангажаванасці, матэрыяльнага статусу і значэння роду, які падтрымліваў піяраў. У выпадку Воранава, Ліды, як раней таксама і Шчучына ролю фундатараў і дабрачынцаў адыгралі Сцыпіёны дэ Кампа, якія сталі тым самым на Літве пратэктарамі ордэна на ўзроўні, параўнальным з Любамірскімі ў Кароне. Варта дадаць, што апека Сцыпіёнаў не абмежавалася толькі перыядам заснавання. Так, напрыклад, да канца існавання калегіюма ў Шчучыне знаходзім сляды зычлівасці таго роду для тамтэйшых піяраў: напрыклад, пра здароўе вучняў клапаціўся надворны лекар "Я. в. стараставай Сцыпіёнавай", у 1821 годзе адзін з канвіктараў утрымліваўся за сродкі Сцыпіёнаў [1]. Сцыпіёны на грунце сваёй "устаўной бытнасці" сачылі таксама за адпаведным узроўнем навучання ў шчучынскай школе. Прадстаўнікі гэтага роду італьянскага паходжання, якія аселі ў Рэчы Паспалітай у часы каралевы Боны, не абмяжоўлі сваю пратэкцыю толькі піярскімі цэнтрамі праз іх фундаванымі, ці размешчанымі ва ўласных землях. Так, напрыклад, у 1742 годзе Тарэса з Глябіцкіх Сцыпіён, кашталянава Смаленская, вельмі заангажавалася на баку віленскіх піяраў у іхняй спрэчцы з Віленскай Акадэміяй за выключнае права на навучанне - адзін з выракаў (пяты) асэсарскага суда ў той справе прыгаварыў яе нават да выгнання і пазбаўленне гонару з нагоды падбухторвання піяраў да супраціву [2]. Трэба дапоўніць, што ў нейкай ступені тая віленская справа была звязана таксама з лёсам воранаўскай фундацыі. Падаецца, што гэта якраз у выніку паспяховых дзеянняў езуітаў, скіраваных супраць адкрыцця новых школ у Вільні і ў непасрэдным суседстве з ёю, паўплывала на рашэнне, і Сцыпіёны перавялі піяраў з Воранава ў Ліду. Факт пераносу, існаваўшага ўжо звыш 20 гадоў піярскага кляштара ёсць прычынай, што гісторыі абодвух гэтых цэнтраў мелі выключны характар і складаюць сёння цікавую тэму для сучаснага даследчыка.

Нажаль, да нашага часу дайшло адносна няшмат пісьмовых крыніц, якія датычылі піярскіх калегій у Воранаве і Лідзе. Нельга, канешне, выключыць, што нейкія істотныя матэрыялы хаваюць яшчэ літоўскія архівы і бібліятэкі. Трэба, аднак, сказаць, што ўжо ў ХІХ стагоддзі захаванасць кляштарнага архіва была дрэнная. Як вядома, ордэнскія прадпісанні абавязвалі піяраў для вядзення ў паасобных калегіях розных кніг. Для даследчыка гісторыі калегій асаблівую вартасць звычайна мае гісторыя Дому, дзе мы знайходзім не толькі шматлікія факты з кляштарнага жыцця, але таксама і правінцыі, ордэна і, нават, краёвыя палітычныя здарэнні, якія запісваў законнік (манах), прызначаны рэктарам Дома. Такой "Гісторыі" Лідскага асяродка няма, была згубленая ўжо, зрэшты, у І палове ХІХ ст. Апошні перад ліквідацыяй кляштара лідскі рэктар Ёзафат Вайшвіла ўспамінаў пра гэта наступнае: "Быў нават зверху прызначаны гісторык, абавязкам якога было пісаць "Гісторыю Дома", але я такой не знайшоў: можа нехта пазычыў для скарыстання з яе; і пераходзячы з рук у рукі недзе ўгразла і не вярнулася туды, адкуль выйшла" [3]. У воранаўскі перыяд "Гісторыю Дома" пісалі 7 манахаў, у лідскі перыяд - 23 [4]. Былі гэта, як правіла, настаўнікі старэйшых класаў, якія выконвалі таксама адпаведныя фінансавыя функцыі ў кляштары (г. зв. rationalista, depositarius або expensor). Сярод іхняга кола знайходзім шмат ранейшых ці пазнейшых рэктараў ці віца-рэктараў калегіюма, як напрыклад, Гіпаліта Жагліцкага, Антонія Астроўскага, Аляксандра Волмера, Ваўрынца Адамовіча, Дыянізія Гурыновіча [5]. Ужо гэты пералік прозвішчаў людзей вельмі важных, як вядома, у справах калегій у Воранаве і Лідзе сведчыць пра тое, што функцыя гісторыка Дому ўспрымалася з усёй павагай, і яна складала адну з прыступак кар'еры ў рамках паасобных піярскіх асяродкаў. Характэрным з'яўляецца таксама, што на пачатку ХІХ ст., разам з аслабленнем дысцыпліны ўнутры Лідскага калегіюма, матэрыяльнымі цяжкасцямі і клопатамі, звязанымі з раскватараваннем войскаў у кляштарных будынках знікла функцыя гісторыка Дому. Апошнім, запісаным у пераліку "асобаў згуртавання", манахам, які выконваў тыя функцыі ёсць Аўгустын Вярсоцкі, які пісаў гісторыю Дому ў 1803/04 школьным годзе. Таму нічога дзіўнага, што ў такіх умовах кніга, якая праўдападобна не вялася з таго часу, загінула, і ў 1835 г. Вайшвіла не мог яе ўжо знайсці.

Асабліва мала дакументаў датычыць воранаўскага перыяду. Існаванне піярскага асяродка ў Воранаве было забыта ўжо ў першай палове ХІХ ст. Калі названы раней рэктар Вайшвіла ўспамінаў у 1840 годзе пра воранаўскіх піяраў "слыннаму ў тамтэйшых ваколіцах суседу графу Ваўрынцу Путкамеру", той нязмерна здзівіўся. Адзіны след бытнасці піяраў у тым мястэчку ўяўляў у той час алтар Св. Юзафа Каласантага ў воранаўскім касцёле НПМ Ласкавай [6]. Сярод багатай дакументацыі дзейнасці школы, спіс якой завярае рапарт з 1804 г. (кніга для запісу вучняў, пратаколы генеральных візітацый, кніга ўказанняў візітатараў, рапартаў у Галоўную школу, кніга месячных рапартаў ад дырэктараў, кніга экзаменацыйных запісаў, штодзённы вопіс спецыяльных здарэнняў і выпадкаў, гісторыя дамовых абрадаў [7] да нашых часоў датрывала адзіная тая апошняя. Захоўваная на сёння ў Архіве піяраў правінцыі Польскай у Кракаве (Col. Lid. 1) з пэўнасцю тая самая з экзэмплярам, пра які перад ІІ Сусветнай вайной Міхал Шымялевіч успамінаў: "Выпадкова была ўратавана ад знішчэння ў часе вайны захоўваная ў архіве гарадской школы арыгінальная кніга ўхвал рады за 1788-1816 з загалоўкам "Гісторыя ўнутраных спраў" [8]. Што цікава, пра кнігу тую можам падаць яшчэ адну інфармацыю, а менавіта можам высвятліць, пры якіх акалічнасцях пачалі яе весці. Ота Ян Эрдман, пасланнік Камісіі нацыянальнай адукацыі, візітуючы ў 1788 г. Ліду, указаў мясцовым піярам недахопы ў школьнай дакументацыі, і, як прыклад, якраз адрэвізаваная папярэднім візітатарам кніга "ўнутраных спраў" [9]. Адразу пасля таго ўспаміну заведзена кніга: візітацыя мела месца 14 траўня, а першы запіс у кнізе стаіць пад датай 17 чэрвеня.

Непазбежныя страты сярод кляштарных архіваў маглі паўстаць падчас шматлікіх - у канцы ХVІІІ і пачатковым дзесяцігоддзі ХІХ ст. - праходаў вайсковых аддзелаў, якія неаднакратна размяшчаліся ў піярскіх будынках. Істотную ролю адыграў таксама пажар у 1845 г., пра які Вайшвіла ўспамінае, што амаль нічога з калегіюма не здалелі ўратаваць, а два манахі, якія з ім жылі ледзве выбраліся жывымі [10]. Нельга аднак прамаўчаць пра балаган, які панаваў у архіве яшчэ перад пажарам, а таксама пра нестараннасць у вядзенні дакументацыі. Так, напрыклад, вядома, што ў лідскай Liber suffragiorum у часы Вайшвілы апошні запіс датычыў рэктара Себасцяна Дамброўскага (+ 1819) [11], далей той кнігі не вялі. Нягледзячы на намаганні, не ўдалося апошняму рэктару знайсці ў архіве хоць якіх слядоў кіравання (як і некралогу) рэктара Юзафа Скаўронскага (1682-1768, рэктар у Веранове ў 1745-47) ці рэктара Казіміра Яблонскага (1723-1782, рэктар у Лідзе ў 1767-1768) [12]. Кніга ўнутраных спраў утрымоўвае таксама шматлікія белыя плямы. Часам такія белыя плямы ўзнікалі ў выніку дзейнасці свайго роду цэнзуры, як, напрыклад, у выпадку кнігі "спецыяльных здарэнняў", якая мела вырваныя лісты, якія датычаць падзей 1794 года [13]. Звычайна ў кляштарных архівах асаблівым клопатам атачалі дакументы фінансавыя, уласнасцевыя, а таксама акты судовыя, патрэбныя для бягучых працэсавых дзейнасцяў у справах маёмасці, якіх кляштарам ніколі не бракавала. І ў той перыяд багацце лідскага архіва мусіла быць недастатковым, паколькі Вайшвіла не патрафіў высветліць, адкуль узяліся фундушы на найвялікшую гандлёвую здзелку лідскіх піяраў, г. зн. на пакупку маёнтка Пастаўшчына. Выказваў здагадку толькі на падставе агульнай інфармацыі, якая паходзіла з 1795 года (здзелка мела месца ў 1778 г.) і дадзеных з табеля ў кнізе фундушовых імшаў [14]. Для апісання драўлянага касцёліка ў Лідзе, збудаванага пры вуліцы Віленскай у першыя гады побыту піяраў, апошні рэктар калегіюма меў у распараджэнні толькі інвентарную кнігу дзевятнаццатага стагоддзя, якую нават не патрафіў дакладна датаваць [15]. Стан кляштарнага архіва ў перыяд непасрэдна перад пажарам паказвае спіс, змешчаны ў дакуменце, які падсумоўвае другі перыяд рэктарату Вайшвілы, складзеным кожны раз адыходзячым рэктарам для патрэб капітулы, якая выбірала новага рэктара і перадавала яму кляштар. Так званая Rezygnacja ад ліпеня 1841 года вычарпальна сведчыць пра занядбанне ў вядзенні і захоўванні абавязковай кляштарнай дакументацыі. Так побач з дакументамі фундушовымі мелі ў той час толькі кнігу прыходаў і выдаткаў, распачатую ў 1799 г., Liber suffragiorum ці Liber capitulorum, распачатую ў 1749 г, персанальную ведамасць, так зв. Familia Domus ад 1756 г., кніга візітацыі правінцыялаў ад 1738 г., згаданая ўжо кніга асаблівых здарэнняў ад 1792 г. [16], чэлядзі ад 1794 г., дапамогі віленскага кляштара ад 1799 г., ведамасць ахвяраванняў на школу ад 1830 г., кніга запісаў указаў і кніга лістоў прыходных і выходных ад 1835 г., інвентар перадачы таксама ад 1835 г., Rezygnacja папярэдніх рэктараў таксама паходзілі ледзве з перыяду апошняга 30-годдзя: з 1813, 1814, 1817, 1829, 1832 і 1835 г. Не лепей прадстаўляецца дакументацыя, якая датычыцца бібліятэкі. Маюцца ў распараджэнні 3 спісы яе зместу (з 1799, 1827 і 1835 г.), а таксама кніга рэверсаў пазычаных кніжак, якая вялася ад 1799 г. [17]

Пасярод фінансавых дакументаў Лідскага кляштара да нашых часоў датрывала толькі кніга, якая ўтрымоўвае квітанцыі на ўзятую правізію ад фундушовых сум з гадоў 1737-1835 (Arch. Pol. Prow. Pij. w Krakowie, sygn Col. Lid. 102), а значыць абдымае перыяд воранаўскі і лідскі, што падкрэслівае вычарпальна супольнасць гісторыі абодвух асяродкаў.

У той сітуацыі істотнай крыніцай, і пры тым - дадамо - ёсць, са значнай ступенню верагоднасці, захоўваная ў Бібліятэцы Асалінскіх, а таксама ў копіі ў піярскім кракаўскім архіве рукапісная спроба адкрыцця гісторыі Дому піяраў колькі разоў ужо згадванага Ёзафата Вайшвілы. Таму варта прысвяціць асобе аўтара і рукапісу некалькі слоў тлумачэнняў. Апошні лідскі рэктар нарадзіўся ў Суспішках у Ружанскім павеце ў 1800 г. [18] Адукацыю, распачатую ў родным доме, прадоўжыў найперш у кармелітаў у Кражах (ад траўня 1815 г.), а потым у піярскім асяродку ў Расіенах (у 1817 годзе адразу здаў экзамен у трэці клас). У апошні год навукі атрымаў першую ўзнагароду за поспехі ў навуцы. Сярод настаўнікаў, якіх ён захаваў ва ўдзячнай памяці, называў м. ін. Антонія Машынскага, Паўла Вянжоўскага (Ванжоўскага), Каласантага Барташэвіча, Нарэя (Нарэюша) Станкевіча, Мацея Брадовіча, Панталеёна Семяновіча [19]. У 1821 г. (15.VІІІ) уступіў у ордэн Піяраў, навіцыят адбыў у Любяшове, дзе ім апекаваўся м. ін. Тадэвуш Малюкевіч [20]. У 1823 г. атрымаў капланскае пасвячэнне. Выкладчыцкую працу распачаў у Шчучыне, як настаўнік матэматыкі (прыбыў туды 15.ІХ.1823 г.) У 1824/25 школьным годзе акрамя матэматыкі выкладаў таксама "пачаткі" рускай мовы, а ў наступным - маральную навуку. У 1825/26 школьным годзе выконваў ужо функцыі прэфекта школы ў Шчучыне [21]. Ордэнскія ўлады накіравалі яго на вучобу ў Віленскі ўніверсітэт, дзе ён на філасофска-матэматычным факультэце атрымаў ступень кандыдата. У наступным вывучаў у Любяшове (ад 1828 г. матэматыку ў навіцыяце) і ў Дубровіцы (ад 1829 г. - матэматыку). У 1831 годзе стаў Дубровіцкім рэктарам, аднак ужо ў студзені 1832 г. маёмасць дубровіцкіх піяраў была забрана ў скарб дзяржавы. Вайшвіла перабраўся ў Любяшоў, дзе займаўся кнігазборам. Пазней знайходзіўся пры двары Эдварда Ваньковіча (да канца красавіка 1834 г.) як хатні настаўнік і капелан. Там ён напісаў свае чатыры творы пра методыку навучання асноў арыфметыкі і чытання. Далей працаваў у Вількаміры. Нарэшце ў 1835 годзе быў уганараваны годнасцю Лідскага рэктара (прыбыў туды 21 сакавіка 1835 г.) [22]. На гэтай пасадзе ён заставаўся ажно да 1846 г. ці да моманту ліквідацыі кляштара. Пакідаючы Ліду, здаў дэкану ў цэласці ацалелыя "фундушовыя паперы, калегійны архіў і шнуровыя кнігі асобаў супольнасці" і падаўся ў Карэцкае Міжрэчча. Калі і той піярскі асяродак падпаў пад касацыю, пасяліўся пры капліцы ў Пятроўцы. Праўдападобна, што там і памёр у 1872 г. Усё жыццё ён цікавіўся літаратурай, пісаў вершы, займаўся таксама гісторыяй ордэна. Адной з яго апрацовак ёсць якраз гісторыя Воранаўскага і Лідскага Дому, злучаная з уласнымі ўспамінамі з 11 гадоў, праведзеных у Лідзе. Рукапіс той закончаны быў у Пятроўцы 12 верасня 1858 года. Падаецца аднак, што калі не большая частка тэксту, то прынамсі дакументальныя выпіскі з лідскіх архіваў былі падрыхтаваны значна раней у гады рэктарату [23]. Рукапіс Вайшвілы ўтрымоўвае звыш 150 старонак копій і арыгінальных дакументаў, якія датычылі гісторыі воранаўскіх і лідскіх піяраў [24]. Як можна зарыентавацца са складу таго дадатку і зместу самога рукапісу для Вайшвілы асноўнай крыніцай для апісання папярэдніх дзесяцігоддзяў былі перш за ўсё згаданыя ўжо жыціі ў Liber suffragiorum, кніга персанальнага падбору кадраў Дому (Familia Domus) [25], а таксама маёмасныя дакументы кляштара, як і выпіскі з кніг гродскіх. Вайшвіла патрафіў адважыцца на крытычныя адносіны да ордэнскіх крыніц, не вагаўся пры тым паказаць нявыгадныя факты з мінулага лідскіх піяраў. Сведчыць пра тое, напрыклад, негатыўнае апісанне дзейнасці рэктара Раймунда Ржашоўскага (Жашоўскага, 1750-1820, рэктар у Лідзе ў 1806-1808), якое ўступае ў супярэчнасць са зместам некралогу ў Liber suffragiorum, дзе паказаны ў "найяснейшым святле заслугі яго перад супольнасцю... прамаўчаў [...] недалеглае кіраўніцтва ў Лідзе, трымаючыся напэўна прынцыпу: "Пра памерлых альбо добра альбо нічога" [26]. Не трэба, аднак, забываць, што пры найлепшых нават жаданнях аўтара захаванасць кляштарнага архіва не дазваляе паглядзець з больш шырокай перспектывы на гісторыю калегіі, параўнаўча ацаніць значэнне таго асяродка, узровень навучання ў школе. Сімптаматычнае апісанне візітацыі Адама Ежы Чартарыйскага (6 чэрвеня 1817 г.), якая - па ўяўленні Вайшвілы - аказалася незвычайна ўдалай. Тым часам, як сведчыць ліст князя да А.Н. Галіцына ад 13 чэрвеня 1817 г., вынікі візітацыі не былі захапляльнымі. Чартарыйскі пісаў: "Наведаныя мной школы [у т.л. Ліда, Берасце, Слонім] знаходзяцца ў зносным стане, але ў большасці іх заганай ёсць памылковы метад навучання. Надаецца ў іх увага хутчэй на развіццё памяці вучняў, чым здольнасці разумення". Візітатар прызнаў, зрэшты, што гэта характарыстычная загана асветы ва ўсёй правінцыі [27]. На заканчэнне тых заўваг трэба ўспомніць пра гісторыю рукапісу Вайшвілы. У 1881 годзе доктар медыцыны з Камянца Антоні І. Роле, прыбываючы на з'езд у Кракаў, прывёз з сабой 3 рукапісы Вайшвілы. Найабшырнейшы з іх датычыў якраз Ліды. Піяр Тадэвуш Храмецкі (пазнейшы заслужаны шматгадовы кракаўскі рэктар [28]), які жыў у Кракаве, зрабіў копію таго тэксту (з пэўнымі скаротамі). Арыгінал трапіў у зборы Бібліятэкі Асалінскіх, а версія Храмецкага аказалася ў Лідзе [29], і пазней пасля ІІ Сусветнай вайны - у архіве Польскай правінцыі піяраў у Кракаве [30].

Падобны "калькавальны" характар маюць таксама матэрыялы Людвіка Хмая, незвычайна прыдатныя для даследчыка гісторыі піярскіх калегіюмаў на Літве. Выбаркі, якія датычацца Ліды, адносяцца да ХІХ стагоддзя і паходзяць з пратаколаў візітацыі лідскай школы, якія праводзіліся па даручэнні ўладаў Віленскага ўніверсітэта [31].

Надзвычай сціпла падаецца агляд літаратуры навуковай тэматыкі. Побач з некалькімі згадкамі ў публікацыях на тэму школьніцтва на Літве ў ХVIII і ХІХ ст. можна толькі ўказаць на цыкл артыкулаў папулярызатарскага характару, у т.л. на "Гісторыю лідскіх піяраў", змешчаную ў часопісе "Ziemia Lidzka". Аўтарам тых некалькіх кароткіх тэкстаў быў перадваенны "летапісец", аматар і знаўца рэгіёна - Міхал Шымялевіч [32].

Воранаўскі (Вераноўскі) перыяд

Калі адзіны сын кашталяна смаленскага і старасты барцянскага, Яна Сцыпіёна дэ Кампа - Юзаф, стараста лідскі і мукароўскі - ажаніўся з Вярэнай Фірлей з Дубровіцы (1730), маладая пара атрымала мястэчка Балотнае. У гісторыі гэтага мала вядомага мястэчка падзея тая аказалася значнай. Ад імя маладой панны атрымала яно новую назву Вераноў (Веранова), а неўзабаве - 1 жніўня 1735 г. - Ян Сцыпіён дэ Кампа разам з жонкай Тарэсай з Юзафовічаў-Глябіцкіх і маладажонамі падпісалі кантракт у справе пасялення піяраў. Фундатары ахвяравалі ордэну пляц, які знайходзіўся пры вераноўскім рынку пад касцёл і школу, а таксама 50 тыс. зл на ўтрыманне 12 манахаў, запісаныя наступным чынам:

1. 10 тыс. на фальварку Лапацішкі з вёскай Вільканцы (Вількунцы, Веканцы [33]).

2. 5 тыс на вёсцы Асава Беліковічаўская Самуэля Бялікевіча.

3. 10 тыс., размешчаныя на ражанскім кагале.

4. 20 тыс. застаўным правам на Мерачу.

5. 5 тыс. у самога фундатара.

Да тых сум Сцыпіёны ў сілу тастаманту, памерлага ў 1734 г. іхняга двараніна Войцеха Стацэвіча далучылі ў сваю чаргу 22 тыс. зл, размешчаных на Радзівонішках.

Як звычайна ў такіх выпадках, з фундацыйнымі сумамі звязаны былі шматлікія абавязкі: у інтарэсах фундатара і жонкі піяры мелі адпраўляць імшы ў панядзелкі, за бацькоў фундатара (Казіміра і Зофію) - у серады, за Юзафа і яго жонку Тарэсу - у пятніцу, за душу Войцехе Стацэвіча - у аўторак, а ў суботу - святыя імшы за "душы, якія ратунку не маюць". Піярская вярхушка ў асобах асістэнта правінцыі Анзэльма Бахенскага (Францішка, Анзэльма ад св. Францішка, 1686 - 1753) і віца-правінцыяла Людвіка Блажэўскага прыняла гэтыя ўмовы. Неўзабаве пасля гэтага (17 кастрычніка таго ж года) і правінцыял Амброзы Вусовіч (Вансовіч) зацвердзіў фундацыю. У 1736 г. у Веранова прыбылі два піяры з заданнем давядзення запісу да скутку. Былі гэта Ян Багуцкі (Тамаш, Ян ад св. Тамаша, 1688 - 1756 [34]), які меў выконваць функцыі начальніка, і Тэадор Баркоўскі (Тэадор ад св. Адрыяна, 1685 - 1750), як скарбнік, адміністратар парафіі і настаўнік, прынялі яны парафію і адразу адкрылі школу. Ужо ў 1737/8 школьным годзе побач з пачатковым класам (інфіма [35], граматыка) Тэадора Баркоўскага, з'явіліся так зв. вышэйшыя класы (паэзія, рыторыка), у якіх вучыў Канстанты Чарнецкі. У наступным годзе - 1738/9 - у кожным класе вучыў асобны настаўнік (Хрыстафор Шымак - рыторыка, Марцалін Дамбоўскі - паэзія, Зыгмунт Апольскі - граматыка, клерык Ваўрынец Чахялевіч - пачатковае навучанне). У першыя гады школа функцыявала ў часовых умовах, а піяры жылі на плябаніі. Аднак ужо 15.VIII.1737 г. Багуцкі атрымаў 10 тыс. зл з фундушовай сумы ад Яна Сцыпіёна дэ Кампа і мог распачаць падрыхтоўку да пабудовы новай сядзібы [36]. Існы ў Веранове парафіяльны касцёл мусіў быць у дрэнным стане, паколькі вырашылі спраектаваць новы. Будынкі, відавочна драўляныя, таксама і будынкі гаспадарчыя паўставалі пад пільным наглядам Багуцкага. Закончылі іх цалкам падчас шасцігадовага кіраўніцтва першага начальніка вераноўскіх піяраў (1737-1742). Вераноўскія піяры ўдзячныя яму таксама за ўпарадкаванне фальварка Лапацішкі. Дзякуючы энергічнаму кіраўніцтву Багуцкага ў вераноўскім цэнтры ў 1741 і 1742 г. маглі жыць і працаваць ужо 8 піяраў, а неўзабаве нават 11. Паступовае павелічэнне персанальнага складу цэнтра ў Веранове ў 1736 - 1744 гадах адлюстроўвае табліца:

Гады	Колькасць манахаў	Колькасць настаўнікаў
1736/37 1737/38 1738/39 1739/40 1740/41 1741/42 1742/43 1743/44 1744/45	2 6 7 7 6 8 8 11 10	1 2 3 2 2 2 2 3 3

Трэба аднак дадаць, што вераноўскія піяры трымалі апеку над геранёнскай рэзідэнцыяй, і людзі, якія там знайходзіліся, фармальна належалі да таго ж Дому, што павялічвала асабовы лік. Звычайна ў Геранёнах [37] (Гэранонах, Геранонах) знаходзіліся два манахі (часам 1, у 1766/67 і 1769/70 - 3, а ў 1767/68 даходзіла аж да 4), занятых, пачаўшы ад 1730 года ў парафіяльнай школе [38]. У склад кляштара ў Веранове залічылі іх ад 1737/38 школьнага года. Як падае Ян Курчэўскі, парафіяльная школа функцыявала ў гэтай мясцовасці ў 1730-40 [39] гадах. Аднак, з пэўнасцю можна сказаць, што піярская рэзідэнцыя ў Геранёнах пратрывала значна даўжэй: апошнія два місіянеры пазначаныя ў лідскіх архівах (Ян Яцыніч і Пётр Снілко) працавалі ў Геранёнах у 1771/72 [40] школьным годзе.

Найбольшую пагрозу для вераноўскай фундацыі ўяўляла спрэчка езуітаў з піярамі за Віленскі калегіюм, якая цягнулася ад 1723 года. 28.ІІІ.1738 г. езуіты атрымалі з рук Аўгуста ІІІ дэкрэт de iure privativo Віленскай Акадэміі адносна школьніцтва на Літве, які стварыў пагрозу існаванню не толькі школы ў Вільні, але таксама пляцоўкам у Геранёнах і ў Веранове [41]. Тым часам у 1942 г. ужо з тытулам рэктара (а не суперыёра) у Веранове з'явіўся часовы віленскі віца-рэктар Гіпаліт Жагліцкі (Станіслаў, Гіпаліт ад св. Станіслава Косткі, 1691-1755) [42]. Нягледзячы на слабое здароўе, разам са сваім намеснікам Марцалінам Дамбоўскім (іменаваным "старшынём фабрыкі касцёла") прыступіў да найцяжэйшага і найкаштоўнейшага задання, якое заканчвала перыяд заснавання кожнай новай фундацыі: пабудовы касцёла. З гэтай мэтай з фундушу Ста-цэвіча ўзята 2 тыс. зл [43]. Не было гэта лёгкім, паколькі запіс Сцыпіёнаў, зроблены ад імя Войцеха Стацэвіча, выклікаў працэс са спадчыннікамі. У рэшцерэшт ордэн выгандляваў фундушовую суму ад выканаўцы тастаманту Антонія Стацэвіча ўзамен на яшчэ адну штотыднёвую імшу і абяцанне ўтрымання аднаго вучня з дому Стацэвічаў. У выніку пагаднення вераноўскія піяры атрымалі застаўным правам мястэчка Шчучын (у якім ад 1718 года існаваў піярскі калегіюм [44]), не прынялі яго, аднак, ва ўладанне, толькі карысталіся арэндным працэнтам, які на працягу многіх гадоў быў асновай піярскага цэнтра ў Веранове. Як сведчаць запісы ў кнізе квітанцый камісійных платаў ад фундатараў атрымоўвалі яго штогод 10 чэрвеня, пачаўшы ад 1744 г. Вайшвіла сцвярджае, што спачатку ўзровень працэнта дасягаў 7% штогод (ці 1400 зл), потым 6%, а ў канцы ўзгаднілі 5% [45]. Відавочна, у 1745 і 1746 г. апрацэнтаванне сумы дасягала 7%. Акрамя таго піяры, пачаўшы ад 1736 г., атрымоўвалі 8% ад сумы, размешчанай на ражанскім кагале. Для пазнейшага перыяду цяжка ўстанавіць дакладнае апрацэнтаванне сум, паколькі ўзнікалі сур'ёзныя затрымкі ў плацяжах, потым рэгулявалі аднаразавую выплату. Так, напр., у 1753 г. аднаразава калегіюм атрымаў затрыманыя 2609 зл., а ў 1757 г. - 2620 зл [46]. Даходы ў пачатковы вераноўскі перыяд можна ў сярэднім ацэньваць каля 2500 зл, што было сумай, якая адпавядала даходам менш заможных калегіюмаў польскай правінцыі [47]. Больш дакладныя дадзеныя фінансавага балансу калегіюма маем адносна 1742 і 1753 г. [48] У 1742 г. даход 200 рымскіх эскуда (эскуда = амаль 9 зл) быў цалкам прызначаны на пабудову сядзібы, у 1753 годзе даход дасягнуў 370 рымскіх эскуда, а выдаткі - 320. Даход у 1753 г. складалі наступныя элементы: з фундушовых сум атрымана 75,7% даходу, з імшы - 10,8%, з парафіі - 2,7%, ад канвіктараў - 1,3%, даходы "аднаразавыя" - 9,5%. Сярод выдаткаў найбольшыя пазіцыі складалі харчаванне і адзенне манахаў, на што прызначалася аж палова агульных коштаў. Для параўнання дадамо, што на бібліятэку выдаткавана ў той час ледзве 3% паступленняў. Бюджэт Вераноўскага калегіюма на 1742 год таксама на фоне зусім незаможнай Літоўскай правінцыі належыць ацаніць як вельмі сціплы. У тым жа самым годзе калегіюм у Вільні меў даход у пяць разоў большы, у Любяшове - у 3,5 разы, у Дубровіцы - больш чым у 1,5 раза. Нават шчучынскія піяры мелі квоту на палову большую. У 1753 г. пазіцыя Веранова ў адносінах да больш заможных калегіюмаў Літоўскай правінцыі значна паправілася. Даход у Любяшове быў ужо толькі ў 2 разы вышэйшы, у Вільні - у 1,8 раза вышэйшы, у Дубровіцы - амаль ідэнтычны, а ў Шчучыне нават трохі ніжэйшы. Пацвярджае гэтую пазіцыю, абапёртую на на прыкладзе іншых піярскіх цэнтраў, што калегіюмы вельмі паволі - на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў ад моманту фундацыі дасягалі дастатковы узровень маёмаснай стабілізацыі. У калегіюмах найстарэйшых і найзаможнейшых, што зразумела, жыло і працавала найбольш манахаў: у 1742 г. у Любяшове знайходзім каля 40 манахаў, у Шчучыне - 30, у Вільні - 15, у Дубровіцы - 12 (прыгадаем, што ў Веранове - 8). Выдзяляюцца толькі дадзеныя, датычныя Панявежа. Пры мінімальным даходзе (160 эскуда) у 1742 г. знайходзілася там аж 16 піяраў. Праз 11 гадоў сустракаем у Веранове ўжо 14 манахаў і на погляд персанальнага складу калегіюма гэта не адстаяла ўжо так значна ад галоўных піярскіх цэнтраў правінцыі: Любяшоў - 30 піяраў, Вільня - 24, Дубровіца - 16, Шчучын - 15. Такое значнае павелічэнне асабовага складу Вераноўскага калегіюма звязвалася не толькі з паляпшэннем матэрыяльнай сітуацыі, але таксама са зменамі функцый цэнтра ў рамках нядаўна стаўшай самастойнай (1736) Літоўскай правінцыі.

У 1745 г. Жагліцкага замяніў на пасадзе рэктара Гардзіян Войцах Скаўронскі (Юзаф, Гардзіян Войцах ад св. Юзафа, 1690-1768) [49]. Жагліцкі застаўся аднак у Веранове і заняўся арганізацыяй выкладчыцкіх курсаў. У тым жа самым годзе адкрылі факультэт маральнай філасофіі (тэалогіі), на якім Жагліцкі выкладаў на працягу двух наступных гадоў [50]. У цэнтр у Веранове пачалі прыбываць маладыя піяры. У 1745/46, 1746/47, 1747/48 школьных гадах вучылася тут па 4 манахі, у 1748/49 - 5, у 1749/50 - 2, у 1750/51 - 3. Курс маральнай тэалогіі быў - у адрозненне ад распаўсюджаных у Літоўскай правінцыі звычаяў - быць можа двухгадовы, паколькі знайходзім прозвішчы Антонія Астроўскага і Стэфана Гусеўскага (Гансеўскага), якія паўтараюцца. Замяняў для менш здольнай моладзі (пасля аднаго года) далейшыя курсы шпекулятыўнай тэалогіі, разгружаючы такім чынам курсы ў іншых цэнтрах [51]. Вайшвіла падае, што каля 1745 г. у Любяшове ў навіцыяце вучылася 14 піяраў, у Дубровіцы "на літаратурным факультэце" - 8, у Шчучыне на факультэце філасофіі, гараграфіі і касцельнай гісторыі - 5, у Вільні на тэалогіі - 3, а ў Панявежы на філасофіі - 3 [52]. Гэтыя дадзеныя сведчаць пра значную расцярушанасць настаўніцкіх курсаў літоўскіх піяраў і аб дастасаванні да новых праграмных патрабаванняў, якія дазволілі піярскім тэалагічным вучэльням аказацца на чале тагачасных дыяцэзіяльных і акадэмічных семінарый [53].

У 1751/52 школьным годзе перавучылі вераноўскіх выкладчыкаў на курс шпекулятыўнай тэалогіі, які вялі два настаўнікі: дагматычнай тэалогіі (Віктарын Квяткевіч) і аскетычнай тэалогіі (Інакенці Ман). На працягу двух наступных гадоў выкладчыцкія кадры былі прадстаўлены наступным чынам: Леан Галавінскі - тэалогія дагматычная, Інакенці Ман - тэалогія аскетычная. Можна дадумваць, што праграма навучання была двухгадовая, хоць гэта не дакладна, бо сярод 5 слухачоў ў 1752/53 годзе знайходзім толькі 2 з папярэдняга, а сярод 3 з апошняга года функцыянавання выкладчыцкіх курсаў 1753/54 не паўтараецца ні адно прозвішча (быць можа, адбыўся новы набор). На вераноўскіх выкладчыцкіх курсах у 1745 - 1754 гг. вучыўся разам 31 малады піяр (у тым 11 вучылі шпекулятыўную тэалогію [54]. Гэты невядомы сёння эпізод з гісторыі вераноўскага калегіюма дазволіў яму за кароткі, што праўда, перыяд у 9 школьных гадоў (а асабліва падчас апошніх 3) стаць важным цэнтрам у сістэме падрыхтоўкі піяраў Літоўскай правінцыі. Няцяжка сярод вучняў назваць прозвішчы некалькіх пазней значных для культуры і асветы эпохі постацяў: Міхала Францкевіча, Банавентуры Ярманскага ці Мацея Тукалы [55]. Ролю калегіюма на шкале Літоўскай правінцыі ў перыяд функцыянавання вераноўскіх выкладчыцкіх курсаў падкрэслівае колькасць манахаў і настаўнікаў у перыяд 1745 - 1754 гг.

Гады	Колькасць манахаў	Колькасць настаўнікаў
1745/46 1746/47 1747/48 1748/49 1749/50 1750/51 1751/52 1752/53 1753/54	12 12 14 16 12 15 16 15 12	3 3 3 4 2 [56] 3 4 4 4

Не зусім ясна, ці на час дзейнасці выкладчыцкіх курсаў закрывалі публічную школу, што было б згодна з даручэннем Правінцыйнай капітулы (яшчэ агульнай Польскай правінцыі) ад 1731 г., каб арганізоўваць курсы толькі ў калегіях, якія не вядуць публічных школ. Ішлося пра тое, каб не адцягваць студэнтаў ад навукі праз пасыланне на замены ў класы. Акрамя таго закрыццё публічнай школы магло быць звязана з працягваўшайся далей спрэчкай за права на навучанне. Аднак пералік "асоб вераноўскага згрупавання" падае пастаянныя для таго перыяду прозвішчы настаўнікаў ніжэйшых класаў і для гадоў 1747-1750 і 1752-1754 выкладчыкаў паэзіі і рыторыкі, а таксама і прэфектаў [57]. Не высветлена таксама інфармацыя пра выкладчыка філасофіі Юзафа Рацэвіча [58], які ў той перыяд меў прыбыць у Веранова. Такую інфармацыю падае Ян Даніэль Яноцкі ў сваім персанальным аглядзе асветніцкіх пляцовак Рэчы Паспалітай пад назв. "Nachricht von dem itzigen Zustande der Akademien und Callegien in Polen" (1755 г.) [59] Тым часам не знайходзім такога прозвішча ў рукапісе Бібліятэкі Асалінскіх пад нумарам 3667/ІІІ. Яшчэ больш, асабовы склад вераноўскага калегіюма, змешчаны ў справе Яноцкага, не дае дапасаваць яго ні да аднаго з гадоў у перыяд 1736-1760. У гроне вераноўскіх рэктараў не знайходзім Яна Хрызастома Страшэвіча (1713-1773), а Адам Талочка і Клеменс Галавінскі, што праўда, знайходзіліся адначасова ў Веранове падчас 1751/52 школьнага года, але Клеменс быў рэктарам, а Адам не выкладаў рыторыкі, а слухаў тэалогію. Настаўнікам рыторыкі ў той час быў Павел Шырма. Гэтыя разыходжанні грунтоўныя і не паддаюцца вытлумачэнню простым спосабам. Ці ж бы старанна збіраная інфармацыя эрудытам (падтрыманым пратэкцыяй і кантактамі братоў Залускіх), які перапісваўся з многімі заўзятарамі навукі ў Рэчы Паспалітай, і бібліятэкара, нядаўна адчыненай для публікі слаўнай кніжніцы, магла быць аж так недакладнай [60].

У 1748 г. рэктарам выбралі Леана Людвіка Галавінскага (Людвік ад св. Шымона, 1707-1759). Як ужо згадвалася, пасля заканчэння кадэнцыі ў 1751 г. замяніў яго брат Клеменс (Міхал, Клеменс ад св. Міхала, 1708-1755), які выкладаў на вераноўскіх выкладчыцкіх курсах у 1748/49 годзе святую тэалогію, а ў 1750/51 выконваў функцыі консула Дому, депазітарыя і асістэнта Літоўскай правінцыі. Яноўскі падае, што Галавінскі ў маладосці пазнаёміўшыся ў піярскіх школах з перыпатэтыцкай філасофіяй, стаў яе гарачым прыхільнікам і выкладаў яе ў Дубровіцы і Шчучыне. У сталым веку зацікавіўся новымі плынямі і стаў першым сярод піяраў Літоўскай правінцыі прапаведнікам філасофіі recentiorum. Галавінскі ў 1755 г. меў зробленыя ім выняткі на польскай мове з філасофскіх прац Хрысціяна Вольфа [61]. У часы кіраўніцтва Галавінскіх калегіюм развіў навучанне выкладчыкаў і значна паправіў свой маёмасны стан: валодалі нават пэўнымі фінансавымі лішкамі, паколькі вераноўскія піяры былі ў стане пазычыць Міхалу Нарбуту 10 тыс. зл пад 7%. Дадамо, што сам Клеменс Галавінскі з уласнай кішэні павялічыў фундуш калегіюма на 1000 зл [62].

У 1754 г. закрылі тэалагічны курс "з прычыны, што ўся моладзь, якая вучылася да таго. раскідана па розных дамах, сабрана ў больш заможныя калегіюмы для лепшага акзання навуковай дапамогі і для заахвочвання адных навучэнцаў прыкладам другіх" [63]. Незадоўга пасля гэтага распачаліся старанні па пераносе калегіюма ў Ліду. Бо ўжо 12 студзеня 1756 г. унук фундатара і выхаванец Мацея Догеля [64], Ігнацы Сцыпіён дэ Кампа падпісаў фармальны акт пераносу. Біскуп Міхал Зянковіч зацвердзіў гэты акт 9 сакавіка таго ж года, а 2 жніўня зроблены адпаведны запіс у кнігі Галоўнага трыбунала Вялікага Княства Літоўскага. Вайшвіла меркаваў пра ўдзел у гэтым прадпрыемстве Мацея Догеля, які паходзіў з ваколіц Ліды [65], а таксама заслужанага і дасведчанага арганізатара Яна Багуцкага, якога ў 1756 г. зноў выбралі на рэктара, маючы несумненна на ўвазе набліжаўшыся пераезд [66]. У дакуменце змена месца побыту піяраў абгрунтоўваецца лепшым размяшчэннем Ліды. Ліда (горад з большай, чым Веранова колькасцю насельніцтва [67]) ляжала на амаль аднолькавай адлегласці ад двух іншых важных школьных цэнтраў: Вільні і Шчучына. Падаецца ж, аднак, што ва ўсёй гэтай справе адыгралі ролю таксама іншыя істотныя прычыны. Спрэчка з езуітамі, якая дайшла нават да папы, была канчаткова развязана 8.ІХ.1753 г. пагадненнем паміж Янам Юрагай, рэктарам Віленскай акадэміі і піярскім правізарам Касперам Траскоўскім, выгандлеваным за пасярэдніцтвам Радзівілаў (пасля пахавання княгіні Францішкі Уршулі Радзівіл, жонкі віленскага ваяводы). Варашылі, што ў Вільні заміж публічнай школы застанецца толькі шляхецкі канвікт на не больш, чым 24 канвіктараў і 6 бедных вучняў [68]. Што праўда, тэкст пагаднення не ўспамінае нічога пра Веранова, але нельга выключаць, што былі нейкія іншыя пастановы [69]. У кожным разе збег часоў важных падзей прымушае задумацца (верасень 1753 г. - пагадненне, 1954 г. - закрыццё выкладчыцкіх курсаў і акт пераносу - студзень 1756 г., адкрыццё публічнай школы ў Лідзе ў 1956/57 школьным годзе).

Апошнім вераноўскім рэктарам быў выбраны Ёахім Радамыскі (Ёахім ад св. Юзафа, 1698-1771, рэктар і суперыёр у 1757-1768 гадах), які пасля канчатковага пераносу школы і калегіюма карыстаўся тытулам суперыёра вераноўскай рэзідэнцыі (ад 1760). Дапамагаў яму спачатку Кароль Седлікоўскі, які аднак неўзабаве памёр (Фларыян, Кароль ад св. Фларыяна, 1713-1759, поым Уладзіслаў Швяйкоўскі, Ваўрынец Чахялевіч, "frater opierarius" Антоні Лукашэвіч і г.д. Школа ў Веранове дзейнічала найменей да 1758 г., а, быць можа, нават да 1760 г., калі памёр настаўнік Якуб Фекяле (Фекятэ, Якуб ад св. Яна Хрысціцеля, 1699-1760), які ў 1757/58 школьным годзе выкладаў чытанне. Гэта ўказвае на тое, што пасля пераносу школы ў Ліду пляцоўка ў Веранове ў апошнія гады свайго існавання выконвала напэўна ролю парафіяльнай школы [70]. Піяры жылі ў Веранове найменш да 1774/75 г. [71] Апошнім, занатаваным у лідскіх архівах, прозвішчам піяра, які працаваў у Вераноўскай парафіі быў Лукаш Радзікевіч.

Трэба пры тым дадаць, што пераезд у Ліду не быў цалкам вольны ад капметэнтных спрэчак. На ўтрыманне некалькіх вераноўскіх піяраў пакінулі толькі суму, абапёртую на Мерачу. Паводле палажэння Веранова і Ліда мелі складаць разам адзін Дом [72]. Ужо ад 1757/58 школьнага года можна назіраць пэўнае раздваенне, якое палягала на дубляванні функцый (напр. Дамінік Грабоўскі ў Лідзе і Аляксандр Хлявінскі ў Веранове былі адначасова гісторыкамі Дому, архівістамі і распарадчыкамі выдаткаў). У 1759 г. канфлікт набыў вострыя формы: лідскі суперыёр Антоні Астроўскі і 3 манахі, якія знайходзіліся ў гэтым цэнтры, не былі фармальна запрошаны на паседжанне лакальнай капітулы ў Веранове, якая адбылася 19 ліпеня. гэтае здарэнне выклікала шэраг палемічных выказванняў і пратэстаў. Разгараўся таксама канфлікт сярод вераноўскіх манахаў, бо з рашэннем рэктара Радамыскага не згаджаўся м. ін. вераноўскі віца-рэктар Цэзары Вышамірскі, а таксама Інакенці Бянеўскі [73]. Гэтая справа прыспешыла атрымання самастойнасці лідскім цэнтрам, які ў 1759 г. стаў паўнапраўным калегіюмам, які кіраваўся рэктарам. Стаў ім часовы начальнік лідскіх піяраў Антоні Астроўскі (Юзаф, Антоні ад св. Юзафа, 1720-1778, рэктар у Лідзе 1756-1763). Быць можа, уласна з тымі падзеямі звязана загадкавая заўвага Вайшвілы: "Толькі раз, як сцвярджае паданне, была перарвана цішыня [панаваўшая ў Веранове] і то з-за прыбышаў, сварка выбухла падчас вераноўскай нарады ці капітулы, на якой сабраныя айцы пасварыліся або не маглі ці не хацелі паразумецца, аднолькава ўдзельнічаць у выбарах" [74]. З 1761/62 школьнага года вераноўскіх піяраў трактавалі як манахаў, аддэлегаваных у Геранёны, трымаючы ўсіх разам у рамках персанальнага складу лідскага Дома.

Вераноўскія рэктары і суперыёры:

1. Ян Багуцкі (1688 - 1756), 1737 - 1742.

2. Гіпаліт Жагліцкі (1691 - 1755), 1742 - 1745.

3. Гардзіян Войцех Скаўронскі (1690 - 1768), 1745 - 1748.

4. Леан Людвік Галавінскі (1707 - 1759), 1748 - 1751.

5. Клеменс Галавінскі (1708 - 1755), 1751 - 1755.

6. Ян Багуцкі (1788 - 1756), 1755 - 1756.

7. Нікадэм Казікоўскі (1705 - 1783), 1756 - 1757.

8. Ёахім Радамыскі (1698 - 1771), 1757 - 1760, потым суперыёр вераноўскай рэзідэнцыі, 1760 - 1768.

Прэфекты вераноўскай школы:

1740/41 - Алексы Аўсяны;

1741/42-1742/43 - Эразм Іздэбскі;

1743/44 - Генрык Шачынскі;

1744/45-1745/46 - Геранім Мадзалеўскі;

1746/47-1747/48 - Яцак Залескі;

1751/52 - Віктарын Квяткевіч;

1754/55-1755/56 - Антоні Астроўскі.

Лідскі перыяд

На патрэбы лідскіх піяраў фундатар Ігнацы Сцыпіён ахвяраваў пляц, куплены ў 1749 г. ад Людвікі Гадэбскай. У фундацыйным дакуменце ён абавязаўся давесці да размежавання Лапацішак і заканчэння такім чынам цягнуўшайся ўжо доўгі час межавой спрэчкі. Падчас канікулаў у 1756 годзе ў Ліду прыбылі воранаўскі прэфект Юзаф Астроўскі, як супрыёр лідскі, а таксама Юзаф Кутжынскі (Кэнтжынскі), віленскі кафедральны прапаведнік, прызначаны прэфектам школы. З прыбыццем піяраў звязаны анекдот пра павешанне звона на карчме - што меўся зрабіць бургамістр горада - і такім чынам карчма сталася школьным домам [75]. Вайшвіла намагаўся ў гарадскім архіве знайсці пацвярджэнне для той легенды, якую прызнаваў за праўдападобную, бо падазраваў, што гэта кармеліты намагаліся перашкодзіць аседласці ордэна духоўных школаў у Лідзе, высмейваючы піярскую адукацыю ў вачах акалічных абывацеляў. Ён меў у руках "лісты (...), якія знайходзіліся ў архіве Лідскай плябані", з якіх вынікала, што кармеліты ездзілі па той справе нават у Апостальскую Сталіцу [76]. Паколькі піяры адносна позна адкрывалі свае пляцоўкі ў Рэчы Паспалітай (а асабліва ў Літве), натыкаліся яны часта на моцны супраціў ордэнаў ужо дзейных, перадусім езуітаў [77], але як сведчыць прыклад Ліды - таксама, напрыклад, кармелітаў. Аднак нельга спрэчкам піярска-езуіцкім надаваць асаблівую ўвагу і бачыць у іх нешта большае, чым барацьбу з канкурэнтамі за "рынак асветы", можа толькі больш гэта кідаецца ў вочы ў ХVIII ст. з погляду на пазіцыі і значэнне езуітаў, а таксама славу Станіслава Канарскага і яго рэформ.

У тых умовах не здзіўляе, што піярская школа ў Лідзе была адкрыта адразу па прыездзе першых манахаў. Акрамя згаданага Юзафа Кутжынскага, вучыў у ёй прыбылы з Дубровіцы Юзаф Выславух. "Вучні з Веранова перабраліся сюды ў большасці, калі не ўсе (...)" [78]. Было іх каля 50 [79]. Адразу паўсталі "вышэйшыя класы". Бліскавічна таксама пабудавалі дом для размяшчэння 12 піяраў, абрыс фундаментаў якога быў відзён яшчэ ў часы Вайшвілы, і касцёлік з 3 алтарамі пад празваннем Юзафа Каласантага, "пасунуты да вуліцы Віленскай і галавой да яе павернуты" [80]. Нарэшце 25 кастрычніка 1762 г. лідскія піяры атрымалі пацвярджэнне фундушу і ўласнасці лідскіх пляцаў з рук караля Аўгуста ІІІ [81].

У часы рэктарату Войцеха Камароўскага (Войцех ад св. Себасцяна, 1723-1767, начальнік у Лідзе, 1763-1767) і Казіміра Яблонскага (Валенты, Казімір ад св. Валентага, 1723-1782, рэктар 1767-1768) прыбылі два важныя новыя ўклады: Ян Кярбэцкі (Кербадзь) тастамантам сваім у 1762 г. запісаў 7 тыс. злотых, пазычаных дзедзічам Крупы Нарбутам (з абавязкам, каб 3 разы да году 2 піяры прыязджалі ў касцёл у Крупах), а ў 1766 г. адвакат Гаўрылкевіч пераказаў 2 тыс. зл. на Лацку Пісароўскім і 400 зл., "каб з працэнту ад той сумы ўтрымоўвалася лямпа, пастаянна гарэўшая перад Найсвяцейшым Сакрамантам" [82].

У 1768 г. у Лідзе распачаўся амаль 25 гадовы перыяд рэктарства Аляксандра Вольмера (Матэвуш, Аляксандр ад Звяставання Н.П.М. 1732-1802, рэктар у Лідзе, 1768-1793). Пасля заканчэння рэктарату Вольмер застаўся ў калегіюме аж да смерці. Пры прагляданні гісторый піярскіх калегій у Рэчы Паспалітай паўстае ўражанне, што пасля рэформаў Канарскага, у ІІ палове ХVIII ст. адмовіліся ад пастаяннай ратацыі на пасаду рэктара, а шматгадовыя рэктары, моцна звязаныя са сваімі калегіямі, часта ўкладвалі ў іх разбудову ўласныя сродкі і заставаліся на пастаяннае жыхарства ў іх да канца жыцця. Так было, напрыклад, у выпадку Радама. Антоні Канарскі, нават, калі выконваў на працягу 15 гадоў функцыі асістэнта правінцыі, не разарваў кантакту з Радамскім асяродкам, і можна сказаць, што ўласна ўвесь акрэс ад 1739 г. аж да смерці ў 1778 г. правёў у Радаме [83].

Рэктарат Вольмера - гэта перыяд інтэнсіўных будаўнічых работ і ўпарадкавання маёмасна-праўнага статусу калегіюма. Па-першае Вольмер "адмыслова аздобіў домік унутры і знадворку" [84]. Паколькі пляц, запісаны Ігнацыем Сцыпіёнам, аказаўся недастатковым, атрыманы за 2000 імшаў суседні пляц лідскага суддзі Юзафа Бажымоўскага [85]. Акрамя таго ўладальнікі Веранова - Александровічы - згадзіліся на замену вераноўскага пляца на грунт, размешчаны ў Лідзе пры вул. Віленскай. Паводле міжваенных назваў вуліц піярская сядзіба займала нумары 62-72 пры вул Сувальскага палка [86]. На так пашыранай тэрыторыі паўстаў фальварачак, які задавальняў бягучыя патрэбы піярскай кухні.

Акрамя таго, карыстаючыся з соймавага дазволу для літоўскіх піяраў на пакупку "прылеглай вёскі" да сумы 60 тыс. зл. [87], у 1778 г. набыў ад Умястоўскіх за 27 тыс. зл. фальварак Пастаўшчыну. Маёнтак той, размешчаны недалёка ад Ліды, тут жа за Лідзейкаю па левым баку дарогі на Дворышча, ахопліваў вёску Раслякі з 6 хатамі, млын, а таксама звыш 15 валок пясчанага і камяністага грунту [88]. У тым жа годзе пачаліся будаўнічыя работы на мураваным гмаху калегіюма. "Домік той меў пакояў для ксяндзоў або келій 12, кухню, пякарню, трапезную з залкай над імі, застаўся недакончаным" [89]. Як "даносіла мясцовае паданне" ў значнай частцы будоўля мела адбывацца за кошт Вольмера, але ў лідскіх актах (напрыклад у візітацыі 1798 г.) Вайшвіла не знайшоў якога-небудзь пацверджання для гэтага тэзісу [90]. Таму будоўля магла ісці (зрэшты вельмі паволі) толькі ў надзеі на новыя дараванні. Сярод ахвярадаўцаў у той перыяд назваць можна Ганну з Юдыцкіх Агінскую, Францішка і Людвіку Гадэбскіх, Ежага Адамовіча, які ў 1789 г. ахвяраваў на касцельныя муры 20 тыс. [91], Вінцэнта Сяклуцкага, а нейкая Пракаповіч аддала за дажыванне і варыва з піярскага агароду драўляны дом на піярскім пляцы.

Важны тастамантавы запіс учынілі ў 1781 г. на карысць лідскіх піяраў Тамаш і Бенедыкт Мігдалы. Пераказалі яны 12 тыс. зл. (пры тым 11 тыс. застаўным правам на Нешыкоўшчыне, перанесеным потым на Вялікую Перапечыцу) за 10 імшаў штомесячна (пры тым 5 спяваных) і ўтрыманне аднаго вучня з сям'і Мігдалаў або з найбліжэйшых іх кроўных. Умовы тыя скрупулёзна выконваліся, паколькі ў 1795 г. піяры стараліся ў Рыме пра змяншэнне колькасці імшаў. Так вось акрамя фундушовага вучня з сям'і Стацэвічаў з'явіліся вучні з сям'і Мігдалаў, і такі стан рэчаў пратрываў да канца існавання школы. Калі бракавала кандыдатаў, якія выконвалі ўмовы, вымаганыя фундатарамі, выбіралі некага з беднай шляхты [92]. Здаралася, канешне, што нейкі з бакоў не выконваў ўмовы дамовы. Так, напрыклад, 19 кастрычніка 1809 года "фундушовыя" вучні яшчэ не прыбылі ў школу [93], у 1810 годзе не хапала аднаго з фундушовых вучняў цэлы год, а другога "зусім жабрацкае (было) ўтрыманне" [94]. У 1819 г. Вінцэнт Мігдала ўцёк са школы і пайшоў да ўланаў. Дадамо, што неўзабаве потым (29.ІІІ.1820 г.) памёр [95]. Далей, Марцін Стацэвіч выехаў 30 чэрвеня 1820 года ў родную гаспадарку і не прыбыў на новы школьны год. На працягу ўсяго асенняга семестра 1820 г. сям'я не прысылала новага кандыдата [96]. 12 студзеня 1821 г. школьныя ўлады цераз ліставанне дамагаліся высвятлення, чаму ад 1 верасня 1920 г. не прынялі ніякага фундушовага вучня ўзамен. Школьнае кіраўніцтва адказвала, што якраз на такіх умовах прынялі Пятра Кміту і Юзафа Санкоўскага [97].

Дзякуючы паляпшэнню фінансавай сітуацыі, Лідскі калегіюм пачаў праводзіць характэрныя для кляштараў у даўняй Рэчы Паспалітай паслугі крэдытна-манетарныя. 6 жніўня 1773 года выдзелена пазычка велічынёй 15 тыс. зл. польнаму гетману Аляксандру Сапегу (з забеспячэннем на Бярэчыне).

14 лютага 1782 г. быў заселены будынак нованга калегіюма. Гмах быў трохпавярховы, з двума крыламі, якія сутыкаліся пад простым вуглом. Будынак заставаўся неатынкованы да часоў Вайшвілы [98]. Нажаль, падчас засялення здарыўся трагічны выпадак: 2 піяры ўчадзелі (былы лідскі рэктар Казімір Яблонскі і Сауэль Галавінскі) [99]. Паразу прынесла Вольмеру спроба аднаўлення (у спадзяванні выніковага развязання) спрэчкі з балотніцкай шляхтай за мяжу Лапацішак. У сілу выраку ад 1789 г. акрамя лясоў, ужо забраных, лідскія піяры страцілі частку ворнай зямлі з якраз паспелым збожжам. Дзякуючы звароту да кампраміснага суда ўдалося пазбегнуць толькі выплаты 5 тыс. зл. судовых выдаткаў. Справа Лапацішак далучылася такім чынам да спісу незакончаных межавых працэсаў. Няўдачны вырак - на думку Вайшвілы - вынікаў з клопатаў пра соймікавыя галасы. Трэба пры тым дадаць, што кляштары былі ўцягнутыя ў доўгатрывалыя і заблытаныя працэсы, бо часам ахвяравалі ім невяртальныя сумы, разлічваючы на аператыўнасць духоўных людзей або на пакору даўжнікоў пасля напаміну з амбона [100].

Баланс кіравання Вольмера быў, нягледзячы на ўсё, станоўчы. Маёмасны стан калегіюма быў падвоены, капітал вырас амаль да 50 тыс. злотых, значна павялічыўся арэал кіраваных палёў [101]. Напэўна, у той час быў збудаваны таксама школьны домік на самым рагу піярскага пляцу, які амаль прытыкаўся канцом да вуліцы Віленскай, а бокам - да пляцу нейкай Маеўскай. Трэба дадаць, што мураваныя піярскія будынкі ў Лідзе выдзяляліся на фоне амаль цалкам драўлянай забудовы горада. У 1817 г. у горадзе былі 292 будынкі драўляныя і толькі 4 мураваныя [102]. Нічога дзіўнага, што піярскія дамы служылі для розных публічных мэтаў, як, напрыклад, у будынку калегіюма адседжвалі турэмнае пакаранне. Вядома, што ў 1792 г. у гэтым месцы адбываў пакаранне Ігнацы Кастравіцкі [103].

Пазітыўнага балансу рэктарату Вольмера не можа зменшыць страта мерацкай сумы, якая адбылася не па яго віне. Марнатраўны Віленскі рэктар Антоні Мікуцкі (Антоні ад Звяставання Н.П.М., 1787-1796) [104], у рамках старання за Віленскае біскупства, даваў раскошныя абеды, на якіх "збіралася (...) уся вялікасць, уся вучонасць сталіцы Літвы" (нават "знайшліся паміж бяседнікамі такія, якія тыя вучоныя забавы ставілі нават вышэй за літаратурныя чацвярговыя абеды Станіслава Аўгуста і знайходзілі іх лепшымі, багацейшымі ў вобласці дасціпнасці, багатшымі ў праяўленні і творчасці генія" [105]). Мікуцкі паціху забраў і выдаткаваў суму на Мерачы (20 тыс.) і, нягледзячы на тое, што вярхушка піярская казала іх аддаць, не было аднак з чаго. Дадаткова накінуў Лідскаму калегіюму доўг у 2 тыс. зл., узяты ў Бядрыцкага з абяцаннем хуткай аплаты, каб выратаваць віленскую пляцоўку. Заключэнне Антонія Машынскага, што гэта Догель перадаў віленскім піярам тую суму [106], не адпавядае - на думку Вайшвілы - праўдзе, а прысваенне яе не мела ніякіх праўных падстаў [107].

З перыяду перад паўстаннем Нацыянальнай адукацыйнай камісіі няма лішне шмат інфармацыі пра функцыянаванне школы ў Лідзе. Рэалізоўвалася тут у той час праграма 4-х класнай піярскай школы, якая вынікала з ордэнскай канстытуцыі і закончвалася ў класе, які называўся рыторыкай. У 1771 годзе з'явілася маральная навука, а ў 1772 г. як асобны прадмет - арыфметыка і геаметрыя. Гэта сляды рэалізацыі палажэнняў генеральнай капітулы ў Рыме з 1748 г. аб адкрыцці спецыяльнага класа матэматыкі і рэформаў Канарскага, адпаведнікам якіх на Літве быў твор Юзафа Цяпінскага "Methodus docendi pro Scholis Piis Provinciae Lithuanae (Вільня, 1762) [108]. Акрамя спецыфічнага (1756/57) першага школьнага года і 1795/96 навучаннем заўсёды займаліся тры настаўнікі. Згодна з распаўсюджаным звычаем педагагічная кадра падлягала штогадовым статутным зменам. У разгляданы перыяд аж 7 разоў змянялася цалкам, 5 разоў заставаўся 1 настаўнік і толькі 4 разы - два. Толькі раз у школьным годзе 1780/81 здарылася, што ўсе настаўнікі засталіся з папярэдняга года. Сярод настаўніцкага калектыву найбольш дасведчаны выкладчык рыторыкі быў звычайна прэфектам школы [109]. Не прымянялася ў Лідзе напэўна да палажэнняў НАК ад 1785 г., каб прэфект не быў абцяжараны дыдактычнай працай. Толькі ў 1787-1794 гадах у кляштарных актах называлі іх віца-прэфектамі і такім чынам мабыць абміналася распараджэнне адукацыйных уладаў.

Прэфекты Лідскай школы ў 1756 - 1797 гг.

1756/57 - Юзаф Кутрынскі (Кэнтшынскі);

1757/58 - Дамінік Грабоўскі;

1758/59 - Антоні Астроўскі;

1759/60 - 1760/61 - Юзаф Гернер;

1761/62 - 1768/69 - Аляксандр Вольмер;

1769/70 - Ян Парэцкі (Пажэцкі);

1770/71 - Міхал Кутрынскі (Кэнтшынскі);

1771/72 - Антоні Мікуцкі;

1772/73 - 1773/74 - Міхал Туркоўскі;

1774/75 - 1775/76 - Яцак Красоўскі;

1776/77 - 1777/78 - Дыянізі Гурыновіч;

1778/79 - Бярнард Памарнацкі;

1779/80 - 1780/81 - Ксаверы Янкоўскі;

1781/82 - 1782/83 - Дыянізі Гурыновіч [110];

1783/84 - Андрэй Свіршчэўскі;

1785/86 - 1789/90 - Павел Выгоўскі;

1790/91 - Бярнард Парубскі (Парэмбскі);

1791/92 - 1792/93 - Ваўрынец Адамовіч;

1793/94 - 1795/96 - Адрыян Шалевіч;

1796/97 - Амброжы Сангайла.

Не цяжка заўважыць, што прафектура ўяўляла важны этап перад заняццем рэктарату Дому. Незадоўга перад заняццем функцый рэктара ў Веранове прэфектамі былі Аляксандр Вольмер, Адрыян Шалевіч, Павел Выгоўскі. Безумоўна, гэта аблягчала начальнікам арыентацыю ў справах і патрэбах школы [111]. Не заўсёды, аднак, доўгі стаж на пасадзе прэфекта схіляў пазнейшага рэктара да асаблівага клопату пра школу. Так, напрыклад, як рэктар А. Вольмер зусім не цікавіўся навучаннем. У 1782 годзе Пірамовіч так характарызаваў яго ў сваім рапарце: "(...) чалавек добры, павольны, не шмат удаецца да школы і дазору над выкладчыкамі, у тым усім як і ў кіраўніцтве дому папушчае на віца-рэктара свайго" (Дыянізія Гурыновіча) [112]. З перыяду кіраўніцтва Вольмера паходзяць дзве інфармацыі, якія пацвярджаюць існаванне школьнага тэатра. Вось Мікуцкі ў 1771 г. апублікаваў у Вільні ў піярскай друкарні "Няшчасце клапатлівых заўжды і незадаволеных асоб, якія прычыны ўсяго ўласнага няшчасця прыпісваюць часу або сапсутаму паводле іхняй думкі свету, сцэнічным чынам у гонар імені Вяльможных іхмосцяў паноў Нарбутаў, харунжых Лідскага павета выражаная ў Лідскіх школах Школ Пабожных у 1771 годзе". У творы тым, змест якога змяшчаецца на 22 ненумараваных лістах (фармату 80), аўтар высмейвае незадаволеных, якія наракаюць на сапсаванасць тагачаснага свету [113]. 4 ліпеня ў лідскім тэатры пастаўлена іншая п'еса таго ж аўтара "Трагедыя пра змову Катыліны", прысвечаная Юзафу Пацу [114].

На гады рэктарату Вольмера прыпала правядзенне адукацыйнай рэформы НАК.

Лідская школа была падзелена паводле 3-х класавага ўкладу з 3 выкладчыкамі з не вельмі разбудаванай адукацыйнай праграмай. Так, напрыклад, не вучылі ў Лідзе ні аднаго з прапанаваных Камісіяй прыродазнаўчых прадметаў [115]. Рыгор Пірановіч, які візітаваў школу ў 1782 г., не захапіўся ўзроўнем навучання і стараннасцю ў выкананні ўказанняў НАК. Вінаваціў у тым згаданага ўжо прэфекта Гурыновіча, які зрабіў немагчымым увядзенне прынцыпаў вывучэння прадметаў, змушаючы педагогаў да працы паводле даўнейшых ордэнскіх звычаяў, калі кожны настаўнік вучыў толькі свой клас, надта абвінавачваў прэфекта за кепскія адносіны да настаўнікаў малодшых класаў (Дамініка Серафіновіча і Юзафа Меера) і пра "продаж падручнікаў па цане вышэйшай за прадпісаную" [116]. Сярод прычын недасканалага стану Лідскай школы візітатар назваў паўсюдны сярод літоўскіх піяраў недахоп матэрыяльных сродкаў: "Не даюць настаўнікам больш, як 60 злотых на ўсю вопратку на год. Пры тым ў Лідзе яны маюць мізэрны харч (...)" [117]. Візітатар занатаваў таксама факт існавання пансіянату "для некалькіх дзяцей", дадаў, аднак, з'едліва, што "таго канфлікту ўся сутнасць ёсць у тым, што ядуць і спяць у кляштары, што малады магістр, які сам навучыўся ў навіцыяце трохі французшчыне, дае ім пачаткі той мовы". У наступным годзе наступілі змены ў кіраўніцтве школы: прэфектам стаў Андрэй Свіршчэўскі (быць можа ў надзвычайным парадку). Што праўда, А. Свіршчэўскі (Ян, Андрэй ад св. Ганны, 1743-1815), як вынікае з ацэнкі Станіслава Баніфацыя Юндзіла, як настаўнік не меў "ніякіх талентаў і патрэбнай для таго растаропнасці", аднак Давід Пілхоўскі, які візітаваў школу, убачыў значныя папраўкі ў адносінах праграмы і кравання школай да прадпісанняў НАК [118]. Візітатар ацаніў таксама дасягненні рэктара Вольмера. Асобны школьны будынак быў "лепшы за жыллё выкладчыкаў", а гмах калегіюма знайходзіўся якраз у стадыі будаўніцтва. Пазітыўна ацанілі працу Лідскай адукацыйнай пляцоўкі чарговыя візітатары НАК: у 1786 г. Францішак Бянькоўскі, у 1787 г. Давід Пільхоўскі [119]. Ян Эрдман, пасланец Камісіі ў 1788 г. убачыў пэўныя недахопы. Першая заўвага датычыла згаданых ужо недахопаў у школьнай дакуметацыі [120]. Акрамя таго Эрдман скрытыкаваў надмерную перагрузку працы прэфекта Паўла Выгоўскага, які - акрамя абавязкаў начальніка школы - вёў кнігі, выкладаў прыгожае маўленне і замяшчаў рэктара Вольмера ў час яго адсутнасці [121]. Негатыўна ацаніў таксама вынікі вывучэння матэматыкі. З актаў той візітацыі даведваемся таксама пра памер раздачы падручнікаў сярод бедных вучняў: на працягу 5 гадоў ахвяравана 50 экзэмпляраў [122]. Сярод пакінутых візітатарскіх указанняў знайходзім пастулат, які ў той час вельмі часта з'яўляўся, строгага выконвання даўжыні двухмесячных канікулаў. Зацягванне тэрміну вяртання ў школу і ранейшыя выезды вучняў складалі істотную агульную праблему [123]. Шмат мейсца прысвяціў гэтай праблеме ў сваіх пісьмовых рапартах візітатар у 1789 г., канонік смаленскі Якуб Якса. Прапаноўваў ён увядзенне забароны прымаць такіх вучняў да хоць якіх нацыянальных школ і "затрыманне заслужанага заахвочвання". У адносінах да Лідскай школы ўпаміналася пра "дакладных тых вучняў рэестр" [124].

Дата	Колькасць вучняў
31.V.1782	клас І - 33, клас ІІ - 25, клас ІІІ - ? [125]
VI - VII.1783	99 (73 [126])
14.V.1784	75 [127]
6.VI.1785	60 [128]
18, 19.VII.1876	86
10.V.1787	62 [129]
13.VII.1789	60 (50 [130])
4.VI.1792	52

Першыя параўнальна і ў меру дакладныя дадзеныя, якія датычаць колькасць вучняў Лідскай школы, паходзяць з пачатку 80-х гадоў ХVIII ст. Трэба сцвердзіць, што ў апошнія дзесяцігоддзі існавання І рэчы Паспалітай у Лідскай школе вучылася найбольш моладзі (у 1783-1792 гадах сярэдне каля 70 вучняў).

Гады рэктарату Вольмера складалі таксама найлепшы перыяд у гісторыі Лідскага калегіюма з погляду на персанальны склад. Сведчыць пра тое табліца, упарадкаваная для 1756-1832 гадоў, з вылічанай сярэдняй для кожнага лідскага пяцігоддзя. Табліца тая заканчваецца разам з упадкам лістападаўскага паўстання, бо ліквідацыя многіх піярскіх школаў пасля ўпадку лістападаўскага паўстання прывяла да значнага росту колькасці манахаў у кляштарах, якія яшчэ іс навалі.

Ужо на прыкладзе сярэдняй колькасці асабовага складу відаць выразны крызіс, які наступіў у гісторыі Лідскага калегіюма незадоўга да саступлення Вольмера з рэктарату. Той новы цяжкі перыяд вызначаны быў пераходамі войскаў, займаннем піярскіх будынкаў, нішчэннем маёмасці калегіюма. Ужо 14 чэрвеня 1792 года расіяне ўвашлі ў горад. У той час пад аховай расейскіх штыкоў была завязана Лідская канфедэрацыя, якая для патрэб расейскага войска праводзіла секвестры і кантрыбуцыі. У 1794 г. вакол Ліды ішлі баі, а ў 1795 г. у горадзе зноў з'явілася расейская адміністрацыя.

У палітычнай замяці тых часоў бралі ўдзел таксама і піяры. Настаўнік матэматыкі (1788/89), а пазней права і прыгожага маўлення ў Лідскай школе (1791-1793), Ваўжынец Адамовіч 19 сакавіка 1795 г. у казанні "ачарняў улады" і ўмешваўся ў палітычныя справы [131]. Ужо 1 красавіка таго ж года Рапнін распарадзіўся, каб духоўныя ўлады рыгарыстычна сачылі за зместам казанняў і падаў да публічнага ведама выпадак Адамовіча і назваў суровыя кары, якія яго за гэта спаткалі (удаленне з калегіюма ў Лідзе і ўвязненне). Неўзабаве потым (11 ліпеня) генерал-губернатар Літвы кляйміў нязгодныя са статутам учынкі піяраў (як прыклад падаў зноў Адамовіча), загадаў, каб без згоды вярхоў не пакідалі яны кляштароў. Літоўскія піяры, якія знаходзіліся па-за сваімі кляштарамі, мелі абавязак сабрацца ў Шчучыне, а ніхто без згоды духоўных уладаў не павінен даваць ім прытулку [132].

У тыя цяжкія гады паступова пагаршаўся маёмасны стан лідскіх піяраў. Новы рэктар Фларыян Крушэўскі (Казімір, Фларыян ад св. Казіміра, 1729-1812, рэктар у 1793-1795), дакупіў за 25 рублёў срэбрам часткі пляцаў лідскіх мяшчан, якія прытыкаліся да стаўка Пастаўшчына, і паставіў млын. Аднак ужо ў 1795 г. з'явіўся доўг у памеры 6 тыс. зл.

Чарговыя рэктары - Адрыян Шалевіч (Адрыян ад Нараджэння НПМ, 1758-1809, рэктар у 1795-1796), Павел Выгоўскі (Выкоўскі, Павел ад св. Ёзафата, 1747-1818, рэктар у 1796-1797) і Філіп Нарэй Банарскі (Матэвуш, Філіп Нарэй ад св. Францішка, 1750-1825, рэктар у 1797-1800) - часта змяняліся, а доўг тым часам пастаянна рос [133]. Апошні з названых вышэй рэктараў быў зняты віленскім біскупам за тое, што даў дазвол на праваслаўную імшу ў піярскім касцёле, праведзеную палкавым папом. Іншай важнай для лідскіх піяраў падзеяй таго перыяду быў візіт цара. Праязджаўшы цераз Ліду падчас аб'езду Літвы Павел І затрымаўся ў калегіюме 15 траўня 1797 года. Разам з вялікімі князямі - Аляксандрам і Канстанцінам - займаў тры пакоі на верхнім паверсе. Ахвяраваў на будаўніцтва касцёла 5 тыс. рублёў, а ўдзячныя піяры размясцілі над дзвярыма пакоя, у якім ён начаваў памятную табліцу з надпісам залатымі літарамі [134]. Паколькі цар на білеціку, уручаным піярам, не акрэсліў ці ішлося пра рублі срэбрам, падскарбі не хацеў выплаціць суму без 100 рублёў хабару. Не згадзіліся на тыя ўмовы. Аднак перш, чым удалося знайсці пацверджанне абяцанкі, Павел І памёр, а піяры мусілі задаволіцца асігнацыямі, якія былі вартыя ледзве 1/4 спадзяванай сумы. Дадамо, што побыт цара не быў першым візітам важных асобаў у Лідзе. У 1793 годзе затрымліваліся тут аўстрыйскія эрцгерцагі па дарозе з Вены ў Пецярбург.

У 1799 г. рэктарам у сілу патэнту Віленскага біскупа стаў Себасцян Дамброўскі (Себасцян ад св. Вінцэнта Фарэрыя, 1756-1819, рэктар у 1799-1805). Новы рэктар аддаў доўг калегіюма і прыступіў да будаўніцтва касцёла, карыстаючыся з дарунка цара, ахвяры лідскага плябана Антонія Эйсманта і 5 тыс. злотых з сум фундушовых. На працягу 6-гадовага кіравання ён давёў будоўлю "аж да гзымсаў", аднак на працяг забракла фундушу. Дамброўскі не патрафіў скарыстаць, надарыўшайся аказіі для чарговай ахвяры на карысць святыні. У траўні 1802 года адведаў Ліду цар Аляксандр І і жыў "у зальцы над трапезнай" [135].

Пасля Дамброўскага выбралі праўніка Раймунда Жашоўскага (Антоні, Раймунд ад св. Схаластыкі, 1750-1820, рэктар у 1805-1808). Паколькі адзінай крыніцай прытоку фінансавых сродкаў для пабудовы касцёла маглі быць - талкова даведзеныя да канца - даўнія справы па Лапацішках і суме мярэцкай, Жашоўскі распачаў таксама працэс пра фундацыйную суму ў 10 тыс. зл., абапёртую на ружанскім кагале, бо "ад яе не плацілася нават трэцяга працэнту" [136]. Рэктар, цалкам заняты судовымі справамі, занядбаў дагляд лідскай гаспадаркі, даручыўшы вядзенне яе сваім плямяннікам Некрашам. Гэтыя "ўсё да астатку расцягнулі, прывялі калегіюм да найжурботнейшага стану, да такой беднасці, што хлеба нават не хапала для ксяндзоў". Жашоўскі заміж спадзяваных грашовых прытокаў "залез глыбока ў даўгі, плацячы аднымі картачкамі. Ніколі наш домік - дадаваў Вайшвіла - не быў такі бедны, як пры тым безуладдзі. У прыслоўе нават увайшло: "Ліда - бяда!" Калі каму вярхі хацелі пагразіць, жартавалі, што пастанавілі паслаць у Ліду. Моладзь непаслухмяную страшылі Лідай, як дзяцей жабраком або ксендзам: гаварылі, калі капітула хацела каго-небудзь пакараць, выбіралі яго лідскім рэктарам" [137]. У гэтай сітуацыі правінцыял прыспешыў змены на пасадзе рэктара. У 1808 прыняў тыя функцыі тагачасны віца-рэктар Юзаф Сангайла, які правёў інвентарызацыю і намагаўся аднавіць страчаныя запасы, цяглавую жывёлу, брычкі, абсталяванне фальваркаў. Працягнуў тыя старанні наступны пасля Сангайлы рэктар Антоні Юхновіч (Юхневіч, Антоні ад св. Юзафа Каласантага, 1761-1813, рэктар у 1808-1812) [138], аднак па прычыне здароўя не закончыў кадэнцыі. Тым часам муры касцёла пачалі разбурацца, а рыштаванні разабралі на апал.

Чарговы лідскі рэктар Францішак Дашкевіч (Францішак ад св. Юзафа, 1766-1813, рэктар у 1812-1813 гг.) памёр 13 кастрычніка 1813 г. падчас выканання абавязкаў. Пасля яго смерці ў час Божага Нараджэння як часовы начальнік прыбыў у Ліду Дамінік Серафіновіч (Дамінік Пётр, Дамінік ад Ачышчэння НПМ, 1763-1848, начальнік у 1813-1814 гг.). Выконваў тыя функцыі толькі да першых дзён ліпеня 1814 г., бо капітула выбрала лідскім рэктарам Феліцыяна Пашкевіча (Феліцыян ад св. Антонія, 1769-1818, рэктар 1814-1817), "магістра і выкладчыка Дубровіцкіх курсаў", знаўцу ўсеагульнай гісторыі, французскай і лацінскай літаратуры. Яму калегіюм удзячны за вяртанне парадку ў фальварках, папраўку матэрыяльнага стану, пад'ём узроўню школы [139]. Дзякуючы выраку суда ў Наваградку, які пастанавіў выплату ў 12 частках ружанскай сумы, лідскія піяры маглі выдзеліць у 1817 годзе пазычку Ксаверыю Друцкаму-Любецкаму ў памеры 4 тыс. зл., забяспечаную ўсёй яго маёмасцю.

Утым жа, аднак, часе калегіюм быў, на жаль, уцягнуты ў чарговую судовую справу: Тукалы занялі 18 валок піярскага лесу (справа не была рассуджана да ліквідацыі калегіюма), а прызначаны пасля смерці Пашкевіча часовы віца-рэктар Віктар Ежыковіч (Іжыковіч, Ежыкевіч, Віктар ад св. Аляксандра, 1781-1841, начальнік у 1819-1820 гг. нявінную сутычку за памежны слупок з мешчанінам Рэлікоўскім ператварыў ў паважны, шматгадовы працэс пра мяжу аседласці, гвалт і разбой. Пасля 20 гадоў удалося справу давесці да згоды (піяры заміж прысуджаных Рэлікоўскаму 14 тыс. зл. заплацілі толькі 500). Вайшвіла ставіць у віну таксама Ежыхоўскаму "лішнюю руплівасць пра дакладнасць і карнасць закона", якая настроіла настаўніка граматыкі Тадэвуша Унутоўскага "на калецтва, якое не ўдалося вылечыць. Такія амбіцыі і паступіўшыя скаргі мусілі быць нагодай, што не быў выбраны рэктарам", - дадае аўтар [140]. Замест яго капітула ў 1820 г. абдарыла той фукцыяй Юзафа Каласантага Санкоўскага (Антоні, Юзаф Каласанты ад св. Антонія, 1778-1834, рэктар у 1820-1829 гг., які сваё доўгае кіраўніцтва ў Лідзе ўвянчаў заканчэннем будаўніцтва піярскага касцёла. Касцёл асвечаны быў 4 ліпеня 1825 г., а "шматлікі збор абывацеляў і чыноўнікаў надаваў бляск той урачыстасці" [141]. Наступны пасля Санкоўскага рэктар, лідзянін, аматар і знаўца прыродазнаўчых навук, кандыдат філасофіі Віленскага ўніверсітэта Антоні Паеўскі (Антоні ад св. Юзафа, нарачонага НПМ, 1793-1850, рэктар у 1829-1832 гг.) кіраваў калегіюмам у цяжкі перыяд Лістападаўскага паўстання і рэпрэсій пасля яго паразы. Нягледзячы на гэта ён пачаў будаўніцтва новага школьнага дома на месцы старога гмаха, які рухнуў. Умеў таксама знайсці час на прыродазнаўчыя вылазкі "для адкрыцця новых скарбаў расліннага каралеўства" і падчас адной з іх у Оўруцкім павеце знайшоў дзікарослы зімавіт (зімоўнік, бясчаснік) асенні (colchicum autumnale) [142]. Перадапошні перад касацыяй лідскі рэктар, матэматык Фердынанд Шымборскі (Клеменс, Фердынанд ад св. Клеменса, 1796-1855, рэктар у 1832-1835 гг.) пасля ліквідацыі кляштара прыняў абсталяванне іхняга касцёла (амбон, алтар, званы). Калі 2 верасня 1834 года ўлады закрылі піярскую школу, Шамборскі падпісаў не вельмі карысны кантракт на арэнду незакончанага яшчэ школьнага будынка. Тут жа перад чарговай капітулай сварка з лідскім пробашчам выклікала яго дачаснае адкліканне з пасады.

Як ужо згадвалася, у 1835 г. піярскія вярхі на пасаду лідскага рэктара прызначылі Ёзафата Вайшвілу (Ёзафата ад Унебаўступлення НПМ). Першыя гады свайго 11-гадовага побыту ў Лідзе рэктар прысвяціў генеральнаму рамонту касцёла (1836-1837) [143], старанням пра заканчэнне судовых працэсаў і парадкаванню кляштарнай гаспадаркі. У 1841 г. кляштар меў у распараджэнні суму ў 12960 рублёў срэбрам. З працэнтаў у тым жа годзе (запісы на Шчучыне і Дзярэчыне) у касу калегіюма паступіла 618 рублёў срэбрам [144]. Дзякуючы высілкам Вайшвілы занядбаная датуль кляштарная бібліятэка, якая складалася таксама з кнігазбораў калегій у Веранове і Сніпішках была павялічана "так, што амаль падвоілася колькасць кніг" [145]. Перад пажарам налічвала яна амаль 2 тыс. кніжак. Да Лідскага калегіюма належала ў той час - часта толькі фармальна - значная колькасць манахаў. Ужо ў 1832 г. са зліквідаванага кляштара ў Шчучыне ў Ліду прыбылі Вінцэнт Горскі і Юзаф Станіслаўскі. Яны заняліся выкладчыцкай працай, ведучы ў Лідскай піярскай школе ў апошні год яе існавання агульную гісторыю і геаграфію, а таксама расейскую мову і "хрысціянскія навукі" [146]. У 1833/34 гадах у Лідзе знайходзілася 15 манахаў, у 1834/35 - 14, у 1835/36 - 10, у 1836/37 - 10, у 1837/38 - 13, у 1838/39 - 14, у 1839/40 - 12, у 1840/1841 - 12, 1841/42 - 15. У апошнія гады Лідскага калегіюма перад касацыяй жылі ў Лідзе на стала: рэктар Ю. Вайшвіла і старыя ўжо Тадэвуш Малукевіч і Каласанты Барташэвіч. Да асабовага складу Дому фармальна належалі таксама ксяндзы, якія працавалі ў розных парафіяльных касцёлах : Юзаф Сангайла, Антоні Казлякоўскі, Ян Багатыровіч, Мікалай Бальцэвіч, Антоні Ясінскі, Тамаш Семяновіч, Антоні Закрэўскі, Фердынанд Шымборскі, Юзаф Станіслаўскі і клерык Каласанты Кабылянскі.

Нягледзячы на пачатковыя поспехі Вайшвілы, ужо ад пачатку саракавых гадоў ХІХ ст. распачаўся працэс ліквідацыі калегіюма. У канцы сакавіка 1842 г. забралі ў дзяржаўны скарб зямельную маёмасць лідскіх піяраў. Даходы піяраў скараціліся да 25 рублёў срэбрам штогадова. Пажар Ліды аблегчыў дзейнасць расійскіх уладаў. У нядзелю 23 жніўня 1842 г. лопнула ў выніку перагрэву печ у яўрэйскай лазні. Яўрэі, не хочучы плаціць штрафу, самі пачалі тушыць агонь. Каталіцкая люднасць, сабраная на набажэнстве ў піярскім касцёле і фары, углядалася, "склаўшы рукі, як будзе гарэць яўрэйская лазня". Агонь, аднак, хутка дасягнуў дахаў суседніх дамоў, а потым "узарваўся гарэлачны лёх". Адразу пажар бліскавічна распаўсюдзіўся на ўвесь горад, нішчачы піярскія будынкі, а таксама 80 домаўладанняў яўрэйскіх і 40 хрысціянскіх [147]. Нягледзячы на ўзмоцненыя старанні Вайшвілы пра дазвол адбудовы калегіюма і касцёла, прыхільнасць біскупа Яна Цывінскага і жыхароў Ліды, расійскія ўлады не далі згоды. Піярскія пляцы ў Лідзе "ўзятыя пад дзяржаўную апеку", а ў красавіку 1843 г. вырашана аддаць муры касцёла і кляштара пад царкву і школу. 14 траўня 1845 г. калегіюм піяраў у Лідзе быў канчаткова закрыты. 15 студзеня 1846 г. Вайшвіла пакінуў Ліду і перабраўся ў Міжрэчча Карэцкага [148].

Варта на заканчэнне прысвяціць трохі месца дзейнасці Лідскай школы ў ХІХ ст. Умовы дзейнасці той асветнай пляцоўкі былі ў азначаны перыяд няпростыя. Ужо ў кастрычніку 1799 г. занялі школьны будынак пад цэркву. У той час падчас "унутраных нарадаў" паўстаў нават праект, "ці не лепей было б зрабіць адмену ўрокаў па паўтыдня", на што згадзіліся "бачачы ў тым ашчаджэнне часу" [149]. Побыт расейскага войска працягваўся. 22 снежня 1803 г. гвалтоўным спосабам быў заняты дом, прызначаны для летняй адукацыі. Піяры адразу накіравалі скаргу лідскаму гараднічаму, а 26 снежня паслалі рапарт пра тое здарэнне ўладам Віленскага ўніверсітэта [150]. Паведамілі ва ўніверсітэт таксама пра пажар (28/29 чэрвеня), які паглынуў 5 дамоў, у тым ліку вучнёўскія пакоі. У наступным школьным годзе драўляны дом, "у якім даўней давалі ўрокі, што пагражаў абвалам, (быў) пакінуты, а ўрокі ў кляштарных мурах даём" [151]. У красавіку 1806 г. у "другім" школьным доме і бліжэйшых фальварачных пабудовах, дзе жылі вучні, размясцілі вайсковы лазарэт. Бацькі павінны былі забраць вучняў да хатаў, тым больш, што - як скардзіўся 16 красавіка 1806 г. прэфект Якуб Захарэвіч - "гарачка" з лазарэта пачала паражаць моладзь [152]. 9 ліпеня таго ж года рэктар Раймунд Жашоўскі ў лісце да Юзафа Корвіна Касакоўскага скардзіўся, што лазарэт надалей функцыянуе [153]. Дадаткова ў кляштары адкрылі часовую царкву для патрэб войска.

Падобная сітуацыя паўтарылася ў наступным школьным годзе: ад красавіка да апошніх дзён ліпеня манахі вымушаны былі гасціць у прыватных дамах, а школа была закрытая [154]. Далей 24 снежня 1807 г. расейцы спрабавалі прымусіць піяраў размясціць у калегіюме кватэру камандзіра коннага палка [155]. На тым аднак не скончыліся перыпетыі лідскіх піяраў. 26 сакавіка 1808 г. войска заняло фальварак , размешчаны недалёка ад кляштара, прызначыўшы яго сядзібай для збройнікаў і слесараў. У тым жа годзе адукацыя адбывалася надалей "у кляштары, часцёва ў адной хаце, часцёва ў настаўніцкім жыллі" [156]. У наступным годзе нельга было весці нагляд за вучнямі па пакоях, бо войска іх зліквідавала, займаючы ўсе вольныя кватэры ў горадзе. Настаўнікі ўжо раней - на спецыяльнай хатняй сесіі - згадзіліся паўтараць урокі з вучнямі ва ўласных жытлах [157]. Інфармацыя, датаваная 25-6 траўня 1810 г., сведчыць пра тое, што школьны будынак быў цалкам зруйнаваны, "а класы раскіданы па пакоях настаўніцкіх". Так жа 11 красавіка 1814 г. генеральны візітатар І. Хадані сцвярджаў, што школа не мае асобнага будынка, бо "ў выніку вайсковага пастою на працягу двух гадоў" яго знішчылі, а ўрокі адбываюцца ў памяшканнях настаўнікаў [158]. Нарэшце 9 лістапада 1817 года была занята трапезная пад палкавую царкву, дзе ў той час праводзілася найбольш школьных заняткаў [159]. Школьны гмах пачалі будаваць толькі ў часы рэктара Антонія Паеўскага, ужо перад выбухам Лістападаўскага паўстання. Гмах той не быў закончаны да закрыцця піярскай школы.

Нічога дзіўнага, што ў такіх акалічнасцях сціпла выглядаў збод дыдактычных дапаможнікаў. У Лідзе асобна ніколі не ўзнікала школьная бібліятэка. У невялікі перыяд выкарыстоўвалі існую бібліятэку кляштарную. На пераломе стагоддзяў яна налічвала каля 800 тамоў. Перад кастрычнікам 1803 г. бібліятэка гэтая была ўзбагачана кнігазборам з Сніпішак. 28 сакавіка 1803 г. яе камплектнасць ацэньвалася ў звыш 1000 т. У 1803 г. камплектнасць кнігазбору па абласцях ведаў ўяўлялася наступным чынам: творы філасофскія 123, творы "мовазнаўцаў" - 96, кніжкі гістарычныя і геаграфічныя - 91, творы матэматычныя - 19, "маральныя" - 355, "дыялектычныя" - 35. Праз доўгі час, аднак, бібліятэка заставалася ў выключным бязладдзі. У траўні 1810 г. кнігазбор надалей знаходзіўся ў фатальным стане. З 1811 года маем чарговы агляд твораў кляштарнай бібліятэкі: твораў тэалагічных было на той час 319, філасофскіх і праўных - 90, рытарычных, а таксама "паэтаў і аратараў" - 80, гістарычных і геаграфічных - 76 [160]. 14 траўня 1814 г. бібліятэчныя зборы налічвалі не цэлую 1000 кніжак. Далей з 1818 г. паходзіць інфармацыя, што за 10 гадоў кнігазбор не павялічыўся зусім. Візітатары наракалі пры тым, што настаўнікі, якія скардзіліся на недахоп кніжак для навукі, нават не спрабавалі іх шукаць у кляштарнай бібліятэцы. Беспарадак, які панаваў у лідскай бібліятэцы не дазваляў пры тым візітатарам з'арыентавацца, у якой меры ордэнскі кнігазбор мог бы быць карысным у дыдактычнай працы [161]. Як ужо згадвалася, бібліятэчныя зборы былі ўпарадкаваныя і значна павялічаны ўжо пасля закрыцця школы ў часы рэктарату Вайшвілы. Бібліятэка была знішчана падчас пажару ў жніўні 1842 г.

У такім жа кепскім стане ў першыя два дзесяцігоддзі ХІХ ст. знайходзіліся іншыя навуковыя дапаможнікі. 9 кастрычніка 1803 г. у школе меліся наступныя прылады: машына электрычная, машына пнеўматычная, гальванометр, барометр, тэрмометр, геаметрычны прыбор, латунная дыёптрыя, голка магнітная, ватэрпас латунны. У 1809 годзе ў фізічны кабінет закупілі новую пнеўматычную машыну і "шкло" (праўдападобна лабараторнае). У параўнанне праз многа гадоў паўтараецца інфармацыя пра два сапсутыя глобусы, што, канешне, не выдае добрага сведчання пра школку.

Праграмныя ўстаноўкі для павятовай школы ставілі перад лідскай пляцоўкай высокія патрабаванні. Праграма на 1802/3 школьны год уяўляе сабой наступнае [162]:

І клас - граматыка польскай мовы, арыфметыка, пачатковая геаграфія, маральная навука (усе з падручнікаў НАК), рэлігія (з Беларміна) і пачаткі перакладу з лацінскай і французскай мовы;

ІІ клас - граматыка элементарная (з Капчынскага), арыфметыка, геаграфія, маральная навука (з падручніка НАК), натуральная гісторыя (перш за ўсё з Буфона), гісторыя агульная для "першагодак" - грэцкая, для "другагодак" - рымская (з падручнікаў НАК), арыфметыка і геаметрыя (з падручнікаў НАК), пера-клад з лаціны і французскай;

ІІІ клас - красамоўства (з Галанскага), пераклад Цыцарона, гісторыя мастацтваў, гісторыя, маральная навука, алгебра, батаніка (з кніжак НАК). Учылі ў той час лаціну і французскую, урокі трывалі 4 гадзіны штодзённа (ад 8 да 10 і ад 14 да 16 без аўторкаў і чацвяргоў), экзамены адбываліся штомесяц (апрача першых 3 месяцаў навукі).

У наступным школьным годзе 1803/04 склад прадметаў быў у асноўным падобны. У адносінах да рапарту з папярэдняга года ў ІІІ класе дадаткоа з'явілася фізіка "розных аўтараў" і трыганаметрыя. Пачалі таксама вучыць расійскую мову, уведзеную цераз статут Віленскага ўніверсітэта 18 траўня 1803 г. Аднак толькі ў снежні 1803 г. на паседжанні школьнай рады пастанавілі, каб "е. п. Санкоўскі (...) пачаў даваць рэгулярныя ўрокі". У красавіку 1804 г. расійскую мову выкладаў платны настаўнік Юзаф Янкоўскі [163].

Праграма ў 1808/09 г. для асобных прадметаў седчыць, што нейкія рэвалюцыйныя змены не наступілі [164]:

геаграфія - у І класе, "першыя ўяўленні той навукі пра агульнае і дэтальнае пра Еўропу і дзяржавы, якія яе складаюць"; у ІІ класе Азія, Афрыка, Амерыка;

маральная навука - у І і ІІ класе;

матэматыка - у І і ІІ класе дзеянні з лічбамі - простымі, складанымі і дробамі; у ІІІ класе - навука пра квадраты і кубы лічбаў, а таксама "прапорцыі і прагрэсіі", пачаткі геаметрыі; у ІV класе - трыганаметрыя, тапаграфічныя чарцяжы, у летнія месяцы - землямерная практыка;

лацінская граматыка - у ІІІ класе на другі год - ліставадзіцельства і паэзія з Галанскага; у ІV класе - красамоўства;

гісторыя - у ІІІ класе - грэцкая, у ІV класе - рымская;

прыроднае права (са Страйноўскага) - у ІІІ класе і ў ІV класе - палітычнае права (са Страйноўскага);

фізіка - у ІІІ класе - агульныя ўласцівасці целаў, у ІV класе - асаблівыя ўласцівасці целаў;

агародніцтва, заалогія і земляробства - у ІІІ класе;

батаніка - у ІV класе (з Юндзіла).

Падобна выглядала праграма ў 1813/14 школьным годзе [165]. Ад 1803 года Лідская школа насіла назву павятовай. Арганізацыя яе, нягледзячы на знешнія змены, засталася па сваёй сутнасці досыць доўга нязменнай. Ад часоў НАК у школе існавалі 3 двухгадовыя класы. Пачынаючы з 1804 і 1808 уводзіліся побач з пачатковым класам 2 класы аднагадовыя і 2 вышэйшыя класы двухгадовыя. У суме гэта былі аднак зноў 6 гадоў навучання. Разам з нарастаўшым крызісам у калегіюме школа таксама пачала падупадаць. У школьным годзе 1813/14 у Лідскай школе былі толькі 3 класы, прычым, апошні быў двухгадовы. Падобны склад занатаваны ў школьным годзе 1815/16, 1817/18 і 1819/20. У той апошні год у ІV класе (ці другім годзе ІІІ класа) быў ледзве 1 вучань [166]. У 1820/21 г. Лідская школа страціла назву павятовай і пераўтварылі яе ў парафіяльную з двума класамі. Цяжкасці з размяшчэннем, палітычныя падзеі і маёмасныя клопаты лідскіх піяраў ужо ад першых гадоў ХІХ ст. істотным чынам уплывалі на сістэматычнае паніжэнне ўзроўню навучання. Пачаткова падавалася, што крызіс будзе хутка пераадолены. 11 чэрвеня 1803 г. візітатар Богуш, вывучаючы непарадкі ў кнігах і школе, заўважыў таксама энергічныя высілкі школьных уладаў у справе папраўкі ўзроўню адукацыі. Асаблівую пахвалу заслужыў - на думку візітатара - Ендрэй Канюшэўскі, які прышчапіў лідскім вучням "густ батанікі", прывучаючы іх у вольныя хвіліны "да збірання па палях і лугах раслін, якія растуць у тутэйшых ваколіцах, класіфікацыя іх паводле Лінея (!)", падрыхтоўкі гербарыяў, вывучэння назваў раслін. У наступным годзе адзначаны быў зноў Канюшэўскі, тым разам за выкладанне матэматыкі. Іншыя прадметы, асабліва "пачатковыя навукі" былі выкладаныя ў Лідскай школе на нездавальняльным узроўні. Ужо, аднак, у 1806 г. (10 ліпеня) візітатар Юзаф Корвін Касакоўскі сфармуляваў больш сур'ёзныя прэтэнзіі ў адрас кіраўнікоў школы: угледзеў непарадкі ў дакументах, заўважыў нелегальнае адлічэнне 10 вучняў без падання прычыны, прад'явіў прэтэнзію прэфекту ў "прытрымліванні чужых граматык", насуперак прадпісанням і занядбанне І класа [167]. Адведаўшы школу 22 сакавіка 1808 г., Гіацынт Крусінскі атрымаў "прыкрыя пачуцці". Тры настаўнікі, у тым ліку часовы намеснік у І класе (хутчэй студэнт, чым настаўнік), не былі ў стане забяспечыць адпаведны ўзровень навучання, тым больш, што настаўнік ІІ класа (клерык Адам Юшкевіч), "якому абрыдла манаскае жыццё, у выкладанні навук папусціўся, і што да звычаяў падае сабой найгоршы прыклад, думаючы, што старэйшыя хутчэй яго з кляштара звольняць" [168]. Вынікі, акрамя курса матэматыкі, былі - на думку візітатара - вельмі мізэрныя: "Нягледзячы на тое, што з усіх навук ледзве першыя асновы выкладзены былі, і нават з іх вучні мала чым карысталіся", навука фізікі не магла дасягнуць добрага ўзроўню праз адсутнасць адпаведных дапаможнікў, а чарчэння наогул "не давалі". Чарговы візіт Крусінскага (19.Х.1809 г.) прынёс таксама негатыўныя ацэнкі. Школа "ўтрымоўвалася ў жабрацкім стане" [169], надалей таксама трывалі клопаты з настаўніцкімі кадрамі Казімір Заткевіч, прызначаны для выкладання граматыкі ў 2 ніжэйшых класах і французскай мовы, не хацеў выконваць свае абавязкі (выкладаў у Лідскай школе ад 1801 г.). У выніку такой пазіцыі настаўніка ў гэтым школьным годзе не вучылі ніякай замежнай мовы. У траўні (25-26) 1810 г. адведаў школу Юзаф Корвін Касакоўскі. На яго думку вучні ў паасобных класах не выконвалі праграмных патрабаванняў. Ледзве 7 адпавядалі І класу, а сярод тых, хто вучыўся ў ІІ класе, ніхто не павінен быў атрымаць пераводу ў наступны клас [170]. 3 лютага 1811 г. Г. Крусінскі паўторна даносіў уладам універсітэта, што стан школ у Слоніме і Лідзе ёсць выключна "жабрацкі". Тры лідскія настаўнікі былі цалкам непадрыхтаваныя да сваіх абавязкаў, звыш таго не вучылі ў той школе ні адной замежнай мовы [171]. Візітатар Хадані (11 красавіка 1814 г.) ацэньваў, што Лідская школа можа толькі "рыхтаваць" вучняў да гімназіі або добрай павятовай школы [172]. Школа пасылала рапарты ўладам універсітэта нерэгулярна, і часта былі яны няпоўныя. У 1817 г. дырэктар (прэфект) не мог падаць лісты настаўнікаў, бо 17 кастрычніка "яшчэ ўсе не прыйшлі" [173]. Вельмі кепскую адзнаку школе паставіў у 1818 г. Г. Крусінскі [174]. Навучанне пачалося толькі ў снежні, не выкладалі ніякіх замежных моваў, а між тым - дададаваў візітатар - згодна з распараджэннем ад 1810 г. "школа, у якой не выкладаецца мова, прынамсі расійская, мае быць прызнана за неіснаваўшую" [175]. З вывучэннем моваў у Лідскай школе, канешне, пастаянна былі клопаты, пра што сведчаць запісы ў "Кнігу хатніх нарадаў". Зразумела, чаму ўлады школы зацягвалі ўвядзенне расійскай мовы [176]. 17 красавіка 1808 года школьная рада сваёй пастановай адклала тую справу на наступны год. Толькі ад 1811/12 г. у школе сістэматычна вучылі гэтую мову. Выкладчыкам на працягу многіх гадоў быў Дыянізы Трасэмберг [177]. Раней - як ужо згадвалася - вывучэнне расійскай мовы было несістэматычнае і часта на нізкім узроўні, напрыклад у 1805/06 школьным годзе займаўся гэтым адзін з вучняў, т.зв. дырэктар (рэпетытар) Ян Білдзікевіч. Часам таксама мовы вучылі платныя настаўнікі: напрыклад. у школьным годзе 1803/04 французскую і расійскую мовы выкладаў Юзаф Янкоўскі [178]. Не абазначае гэта аднак, што замежныя мовы знайходзіліся ў дастатковым аб'ёме ў праграме навучання. Школа неаднакратна мела клопаты са знаходжаннем педагога [179]. Спарадычна толькі вучылі ў Лідзе нямецкую мову, часта бракавала кампетэнтнага настаўніка для французскай мовы [180].

У 1820 годзе праз адсутнасць адпаведных настаўнікаў і рэзкага зніжэння колькасці вучняў Лідская школа была заменена на парафіяльную [181]. Універсітэцкія ўлады хацелі, каб правінцыял перанёс фундуш у Шчучын. Стан ліквідацыі не трываў аднак лішне доўга. Школа хутка вярнула ранг і аднавіла педагагічныя кадры [182]. Відаць гэта на падставе табліцы лічэбнасці педагаічных кадраў для 1800-1833 гадоў (пры параўнанні звестак трэба аднак памятаць пра існаванне платных свецкіх настаўнікаў (моваў), якіх табліца не ахоплівае) [183].

Гады Колькаць

настаўнікаў-манахаў

1800/01 1

1801/02 - 1805/06 3

1806/07 4

1807/08 3

1808/09 - 1811/12 4

1812/13 - 1816/17 3

1817/18 4 (у канцы года - 3)

1818/19 3 (у тым ліку начальнік Дому)

1820/21 2

1821/22 - 1823/24 3

1824/25 - 1826/27 4

1827/28 5

1828/29 - 1830/31 6

1831/32 5

1832/33 6

Не зусім адразу відаць узроставая тэндэнцыя на прыкладзе складання лічбы вучняў, якія хадзілі ў лідскую школу ў 1798 - 1833 гг. Прадстаўленне дакладных звестак на тую тэму абцяжарвае запіс візітатарамі выключна колькасці вучняў прысутных у дзень візітацыі.

Не без уплыву на выразнае паніжэнне колькасці вучняў у 1800-1817 гадах былі значныя дэмаграфічныя страты напалеонаўскага перыяду. У 1817 г. Ліда налічвала ледзве 770 жыхароў [184]. У сваю чаргу раптоўны рост колькасці вучняў у 1833 г. быў вынікам закрыцця школы ў Шчучыне. Разам з вучнямі прыбылі ў Ліду згаданыя ўжо шчучынскія настаўнікі. Аднак ужо ў 1833 г. куратар Карташэўскі пастанавіў замяніць піяраў у Лідзе і дамініканцаў у Нясвіжы расійскімі настаўнікамі ў рамках метадычнай акцыі закрыцця ордэнскіх школ пасля Лістападаўскага паўстання (1831-1832 гг.) [185]. Школьны год 1832/33 аказаўся апошнім у гісторыі піярскай школы ў Лідзе. 2.ІХ.1834 г. школу канчаткова закрылі. Яе адраджэнне ў форме Гандлёвай школы наступіла толькі ў міжваенным дваццацігоддзі.

На заканчэнне варта дадаць трохі інфармацыі, якая характарызуе вучнёўскую моладзь у Лідзе ў першыя тры дзесяцігоддзі ХІХ ст. Пра сацыяльны склад супольнасці лідскіх вучняў мы не маем лішне шмат інфармацыі. У школьным годзе 1803/04 пераважалі маладыя шляхціцы, хоць не бракавала сыноў мяшчан: 9.Х.1803 г. у І класе налічвалася 20 шляхціцаў і 4 мяшчан, у ІІ класе - 12 шляхціцаў і 1 мешчанін, у ІІІ класе - 8 шляхціцаў. Сярод вучняў здараліся іншаверцы [186]. У асобных класах вучыліся хлопцы ў вельмі розным узросце. Так, напрыклад, у 1802/03 г. у І класе - ва ўзросце ад 8 да 16 гадоў, у ІІ класе - ад 12 да 18 гадоў, у ІІІ класе - ад 19 да 24 гадоў; у 1808/09 г. у І класе - ад 7 да 15 гадоў, у ІІ класе - ад 10 да 15 гадоў, у ІІІ класе - ад 11 да 20 гадоў, у ІV класе 2 вучні ва ўзросце 15 і 18 гадоў.

Нялёгкія лёсы школы пацвярджае пералік яе начальнікаў у 1797-1833 гадах. У асабліва неспрыяльныя гады для лідскіх піяраў (як напрыклад у 1800/01 г.) не называюць наогул школьнага кіраўніка, характэрныя таксама ў амавёным перыядзе частыя змены на той пасадзе (напрыклад, гады 1802-1807) або спалучэнне пасадаў начальніка кляштара і школы [187].

1797/98 -1799/00 - Гжэгаш Янкевіч;

1800/01 - няма;

1801/02 - Гжэгаш Янкевіч;

1802/03 - Ваўрынец Адамовіч;

1803/04 - Аўгустын Вярсоцкі;

1804/05 - Тамаш Францоўскі;

1805/06 - Якуб Захарэвіч;

1806/07 - 1807/08 - Раймунд Жашоўскі (і рэктар);

1808/09 - 1811/12 - Антоні Юхновіч (і рэктар);

1812/13 - 1814/15 - Ігнацы Пажалевіч;

1815/16 - 1819/20 - няма;

1820/21 - 1822/23 - Ігнацы Пажалевіч;

1823/24 - Дзмітр Тамашэвіч;

1824/25 - няма;

1825/26 - 1828/29 - Каласанты Адамовіч (называны таксама віца-прэфектам);

1829/30 - Караль Ліпінскі;

1830/31 - Антоні Паеўскі (і рэктар);

1831/32 - Фердынанд Шумборскі;

1832/33 - Банавентура Пяткевіч.

Дадатак № 1

Успаміны Дома лідскіх піяраў. Напісаў кс. Вайшвіла, апошні рэктар лідскіх піяраў, рукапіс б. Асалінскіх 3667/ІІІ (mf BN nr 8804) [188]

У ніжэй пададзеным фрагменце аўтар апісвае арганізацыю школы і навучання ў звычайным піярскім асяродку Літоўскай правінцыі:

"Дом школы быў драўляны, як і ўсе тутэйшыя пабудовы, і дастатковы па памерах, каб прыняць усіх вучняў. Адзіныя ўваходныя дзверы былі павернуты да калегіюма [189], каб прэфект і настаўнікі праз свае вокны маглі бачыць усіх тых, хто выходзіць і ўваходзіць. Праз тыя дзверы школы вучні ўваходзілі ў вялікія сені, якія зваліся калідорам і які займаў усю даўжыню школы. Такое памяшканне было патрэбна, бо тут збіралася ўся школа і месцічы падчас публічных выступаў, тут агалашаліся распараджэнні, датычныя вучняў, пасля штогадовых экзаменаў, перад ад'ездам вучняў дахаты, тут нават ставіліся тэатральныя пастаноўкі. З калідора меліся ўваходы ў класы, якіх было два - у адным і другім канцы дома, падзеленыя сярэдняй сцяной. У класах стаялі простыя лавы, а насупраць уваходных дзвярэй мелася драўляная кафедра настаўніка. Толькі ў адным класе над кафедрай вісеў абраз Найсвяцейшай Панны Ласкавай - ён быў адзінай аздобай школы.

Дамкі ў горадзе, якія здымалі вучні, былі зручныя, аднаасобныя, стаялі ўдалечыні ад мітусні і непрыстойных месцаў, якія маглі стаць перашкодай у навуках; у гэтых дамах больш не было дазволена жыць нікому акрамя гаспадароў, а наведаць іх маглі толькі бацькі ці сваякі вучняў, іншыя - толькі, калі мелі ў гэтым пільную патрэбу. Школьнае кіраўніцтва назірала, каб у пакоях падтрымлівалася чысціня і парадак; каб не было нічога, што магло нанесці шкоду здароўю або пагражаць добрым норавам.

У кожным доме былі прызначаныя прэфектам, так званыя дырэктары - старэйшыя дома і настаўнік - бліжэйшы дазорца, пад наглядам і вартай якога знаходзіліся ўсе тутэйшыя вучні. Дырэктар сам быў вучнем вышэйшага класа; права кіраўніцтва малодшымі ён атрымліваў праз поспехі ў навуках і добрыя паводзіны. Яму належала берагчы вучняў, як зрэнку вока; трымаць іх у межах правіл, спіс якіх, зацверджаны прэфектам, заўсёды знаходзіўся перад вачыма, бо вісеў на сцяне ў пакоі вучня. Таксама старэйшы тлумачыў і паўтараў з малодшымі новыя лекцыі, навучаў і выхоўваў іх у дабрыні, бараніў ад ўсяго дрэннага і хібнага, прывіваў прынцыпы рэлігіі і маралі, старшынстваваў у хатніх набажэнствах, суправаджаў малодшых у касцёл і школу і на адваротным шляху, адказваў за ўсе іх правіны. Кіраўнік школы старанна назіраў за тым, каб усё дакладна і строга выконвалася, часта наведваў вучняў і сачыў, каб усё было добра.

Без пісьмовага дазволу ніводнаму вучню не дазвалялася выходзіць з дома, дзе ён жыў нават для сустрэчы з іншымі вучнямі, жыўшымі ў самых блізкіх дамах; у выпадку супольнай прагулкі вучняў за горад патрэбны быў дазвол прэфекта, тады з вучнямі ішоў сам прэфект ці хтосьці з настаўнікаў.

Расклад часу на працягу дня вісеў у жытле кожнага з вучняў на сцяне, расклад наступны:

6-00, раніца. Пад'ём, малітва, паўтор навук, сняданак.

7-00. Імша, пасля яе адразу ў клас.

8-00 - 10-00. Заняткі. Пасля заняткаў вяртанне дахаты, падрыхтоўка да заняткаў.

12-00. Абед, пасля абеду кароткі адпачынак і паўтор урокаў.

2-00 - 4-00. Заняткі. Пасля заняткаў вяртанне дахаты і паўтор урокаў. Падвячорак, падрыхтоўка да заняткаў.

7-00. Вячэра, пасля вячэры кароткі адпачынак, падрыхтоўка да заняткаў.

9-00. Пасля малітвы - адпачынак.

Аўторкамі і чацвяргамі, у другой палове дня, заняткаў у школе не было. Замест гэтага вучні паўтаралі навукі ў сябе на кватэры, займаліся пісьмом, рыхтавалі практыкаванні, разам гулялі на школьным двары і пры тым заўсёды знаходзіліся пад наглядам прэфекта, настаўнікаў і дырэктараў.

З першым званком, за палову гадзіны на пачатку заняткаў, у свае класы прыходзілі ўсе вучні, каб здаць аўдытарам тое, што было зададзена раней. Аўдытары, разам з выбранымі імі сябрамі выслухоўвалі адказы вучняў і запісвалі ў так званую "эрату", якую аўдытар павінен мець і ўпісваць туды ўласнай рукой лепшага вучня, так званага імператара. Меліся і аўдытары аўдытараў, якія ў сваю чаргу выслухвалі гэтых абраных. Усе ўзроўні набываліся вучнямі добрай працай і поспехамі ў навуках.

Тых, хто адказваў добра, ў "эраце" пазначалі "si", што значыла "зух" ці "умее", тых, хто дэманстраваў дрэнныя веды, пазначалі літарамі "nb", г.з. "non bene" - "нядобра". Тых, хто не мог пераказаць матэрыял ці нават не чытаў яго, пазначалі "nr" - non recitavit, што значыла - "не падрыхтаваўся". Тых, хто нічога не вывучыў, пазначалі літарамі "ns" - nescit, "не ведае". Тых жа, хто наогул не прыйшоў ці спазніўся, пазначалі "0". Такім чынам адным поглядам на "эрату" было бачна старанне або нядбайнасць дзяцей.

Настаўнік, прыйшоўшы ў клас, кленчыў на найніжэйшую прыступку перад кафедрай і пачынаў малітву: "Veni Sancte Spiritus!" [190] якую потым прамаўлялі вучні: "Repie tuorum corda fidelium, et tui amoris ignem in eis accende". Потым настаўнік: "Emitte Spiritum tuum et creabuntur". Вучні: "Et renovabis faciem terrae". Настаўнік: "Oremus. Deus, qui corda fidelium Sancti Spiritus illustratione docuisti. Da nobis in eodem Spiritu recta sapere, et de eius semper consolatione gaudere. Per Dominum nostrum Iesum Christum Filium tuum, qui tecum vi vit et regnat in unitate eiusdem Spiritus Sancti Deus per omnia saecula saeculorum". Вучні: "Амен". Потым ўсе разам "Sub tuum praesidium confugimus sancta Dei Genetrix! Nostras deprecationes ne despicias in necessitatibus, sed a periculis cunctis libera nos semper, Virgo gloriosa et benedicta" [191].

Пасля гэтай малітвы настаўнік займаў месца на кафедры і праглядаў "эраты", пільных вучняў заахвочваў добрым словам, а дрэнных па-бацькоўску павучаў і ўжываў сродкі, якія схілялі да выпраўлення. Настаўнікі ў класах не аб'мяжоўваліся выкладаннем сваіх прадметаў і тлумачэннем іх, але моцна імкнуліся ўшляхетніць сэрца, натхніць да сапраўднай пабожнасці, любові, рэлігіі і цноты, каб выхаваць жывых членаў Касцёла і гонар грамадства. Праца гэта была няспынная, забірала ўвесь час, які нельга марнаваць у справе выхавання. Ведалі, як рабіць гэта пры выкладанні асобных навук, рабілі гэта нават у гадзіны забаў і адпачынку, выхоўвалі пры кожнай справе, карыстаючыся ёй на дабро вучням. Словам, старанна і безупынна ператваралі дзетак у добрых анёлкаў. Такія былі намеры, такая мэта, такі дух, такое прызначэнне пабожных школ пры ордане Св. Юзафа Каласантага.

Першынство ў класе можна было атрымаць толькі праз школьныя заслугі, гэта значыць, за добрыя паводзіны і добрыя поспехі ў навуках. Нічога іншага не ўлічвалася. Сірата, які жыў з жабрацтва і апранаўся ў зашмальцаваны капот, куртачку ці бякешу, альбо шарачковы шляхціц, калі добра вучыліся і паводзілі сябе, займалі першае месца ў класе, а бліскучы і выпешчаны паніч - апошняе, калі ён не быў годны больш вышэйшага праз сваю маральнасць і поступ у навуках.

Імператар і аўдытары мяняліся штомесяц, каб ніхто не быў па-за гэтай добрай сістэмай. Кожны мог заняць кантралюючую пасаду і той, які сёння кантраляваў, заўтра сам быў кантраляваны. Таму пагроза страціць сваю ступень была пільным стымулам да вучэння, да пастаяннай асцярожнасці, каб не сапсаваць меркаванне пра сябе. Сярод вучняў нават былі такія, якія жадалі сапхнуць вучняў з вышэйшым узроўнем, каб адпомсціць. З часам яны так захапляліся спаборніцтвам, што значна паляпшалі свае вынікі.

У класе і касцёле панавала ціша, вучні паводзілі сабе спакойна і сціпла, і самы малы праступак адмысловы цэнзар заносіў у сшытак і перадаваўся прэфекту ці настаўніку. Таму парушальніка не абмінала кара, адпаведная правапарушэнню, і такім чынам падтрымлівалася строгая дысцыпліна і прыстойны парадак.

Лекцыя пачыналася і заканчвалася з малітвай. Калі школьны званок адзначаў канец заняткаў, настаўнік выходзіў з-за кафедры, кленчыў там, дзе рабіў гэта перад пачаткам лекцыі, і казаў: "Tu autem Domine miserere nobis", вучні адказвалі: "Deo gratias". Потым настаўнік: "Oremus. Animus tibi gratias Omnipotens Deus pro universis beneficiis tuis. Qui vivis et rеgnas cum Deo Patre in Unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia saecula saeculorom". Вучні: "Amen". Настаўнік: "Benedicamus Domino". Вучні: "Deo gratias". Настаўнік: "Et fidelium animae per misericordiam Dei requiescant in pace". Вучні: "Amen". Усе разам: "Sub tuum praesidium..." [192]. Пасля чаго вучні парамі выходзілі са школы разам з настаўнікам, які праводзіўшы іх, вяртаўся дадому.

Апісаў толькі пачатак і канец урока але і падчас урока рабіліся набажэнствы і малітвы, гэта паказвае, што ў гэтых школах усё пачыналася, рабілася і заканчвалася ў імя Бога і для яго святой хвалы.

Катэхізатар працаваў, каб моцна прывіць рэлігійныя законы, схіліць да таго, каб вучні іх палюбілі і да смерці жылі згодна з гэтымі дабраславёнымі законамі Хрыста і яго Касцёла. Такім чынам, праз нябесную навуку рабіліся намаганні, каб вучні былі жыхарамі нябёсаў і таму выраслі самымі высакароднымі і карыснымі членамі грамадскасці - менавіта такімі станавіліся добрыя вучні і вызнаўцы Хрыста.

Было 4 класы, кожны клас меў толькі аднаго настаўніка, назвы браліся ад выкладанага прадмету. І так: пачатковы, ці 1 клас называўся "Infima" [193], 2-гі - "Gramatyka", 3-ці - "Poezja", 4-ты - "Retoryka". Ва ўсіх класах выкладанне было на лаціне, толькі тлумачэнні рабіліся на роднай мове, для чаго сэнс навук перакладаўся з лаціны, у старэйшых класах вучні ўжо пісалі на лаціне складаныя тэксты. Для таго і маліліся на лаціне - старэйшыя ўжо разумелі, а малодшыя вучылі мову.

Былі нават уведзены ўзоры вусных лацінскіх размоў у хаце і школе, узоры называліся "Quid est dictum?" [194]. Яны вымагалі паўтарэння таго, што прамаўлялася, гэта добра стымулявала ўвагу вучняў і прыносіла свой плён.

Экзамены адбываліся пры канцы кожнага месяца, іх ўзначальваў рэктар, на экзаменах вызначаўся прагрэс вучняў у навуках. Штогадовы ж экзамен рабіўся ў прысутнасці грамадства перад ад'ездам на летні адпачынак.

Усе вучні штодзённа слухалі святую імшу, стоячы на каленях, уставалі толькі на Евангелле, а ў нядзелі і па святах слухалі дзве імшы, казанні і катэхізмы. У касцёл уваходзілі парамі, кожны стаяў на сваім месцы, укленчваў у гонар Збаўцы падчас Найсвяцейшых сакрамантаў, а потым уставаў. Ніжэйшыя класы стаялі бліжэй да ўвахода, а вышэйшыя далей. Усе сціпла чакалі выхад каплана і імшу. Перад імшой прэфект ці настаўнік - старшы ў касцёле, пачынаў: "Tantum ergo Sacramentum" [195]. Пры гэтым усе вучні падалі на калені і скланяліся перад Найвышэйшым Сакрамантам і прамаўлялі гэты гімн. Потым старэйшы казаў: "Panem de coelo praestitisti eis" [196]. Вучні: "Omne delectamentum in se habentem" [197]. Старэйшы: "Oremus. Deus, qui nobis sub sacramento mirabili passionis tuae memoriam reliquisti ..." [198]. Вучні: "Amen". Потым слухалі святую імшу, кожны, пабожна молячыся па кніжцы. Пасля імшы старшы казаў: "Tu autem Domine miserere nobis" [199], - і заканчваў набажэнства той самай малітвай разам з вучнямі, як і пасля заняткаў у школе. Пасля малітвы вучні ўставалі і парамі выходзілі з касцёла прама ў класы, першымі ішлі пачатковыя класы, за імі старэйшыя. Споведзі былі штомесяц, а перад Вялікаднем некалькі дзён адбываліся рэкалекцыі.

Пры школе мелася касцельнае брацтва Найсвяцейшай Панны Ласкавай вядомае пад назвай садалістаў [200]; усе вучні лічылі для сябе гонарам быць імі. Абавязкам было адпраўляць малое набажэнства Н. Панны (Officium parvum) і выконваць міласэрныя ўчынкі, практыкавацца ў пабожнасці. Паміж сабой выбіралі прэфекта, віца-прэфекта і тых, хто апекаваўся хворымі. Прэфект падчас урачыстасці Н.П. Ласкавай у касцёле, са святочна ўбранай малой кафедры казаў на памяць прамову, якую звычайна пісаў ці правіў настаўнік рыторыкі, і пасля няшпараў [201] запрашаў на святочны сход вучняў і знакамітых садалістаў. Бацькі лічылі за гонар, калі гэта быў іх сын.

Садалісты ў нядзелю і на свята спявалі ў касцёле пра Н. Панну, у вольны час - і ў школе, асобна старэйшы клас і асобна малодшы. Гэтыя два адзелы, ці, дакладней, два набажэнствы, мелі розныя назвы: першы называўся "большая малітоўня" (oratorium maius), а другі - "меншая малітоўня" (oratorium minus). Настаўнік, які ўзначальваў першую, называўся "старшынём большай малітоўні" (Praeses oratorii maioris), а другі - "старшыня меншай малітоўні" (Praeses oratorii minoris). Кожны з іх выдаваў і падпісваў патэнты садалістаў.

Увесну, калі станавілася цёпла, у кожную сераду ажно да вакацый, пасля паўднёвай лекцыі ўсе садалісты ў касцёле, укленчыўшы перад алтаром Н.П. Ласкавай, спявалі літаніі да яе, а пры канцы "Sub tuum praesidium confugimu ..." [202] і

"Deus aeterne! Unus aeterne!

Indignas nostras preces non sperne!" [203]

Я пералічыў толькі выхаванне і навучанне школьнай моладзі, а таксама набажэнствы з духоўным выхаваннем, добра знаёмыя вучням піяраў, якія яшчэ жывуць. Іх жывое сведчанне не падлягае сумневу, і кожны можа голасна пацвердзіць, што ўсё вышэйнапісанае - праўда.

Дадатак № 1 пераклаў і пракаментаваў Леанід Лаўрэш.

Дадатак № 2

Персанальны склад грамады [204]

Веранова

1736/37

1. Ян Багуцкі - начальнік;

2. Тодар Баркоўскі - адміністратар парафіі, настаўнік.

1737/38

1. Ян Багуцкі - начальнік;

2. Багуслаў Заблоцкі - місіянер у Талочыне;

3. Канстанты Чарнецкі - вышэйшыя класы, дэпазітар;

4. Зыгмунт Азямблоўскі - місіянер у Геранёнах;

5. Войцех Скаўронскі - місіянер у Геранёнах;

6. Тодар Баркоўскі - пачатковы клас.

1738/39

1. Ян Багуцкі - начальнік;

2. Багуслаў Заблоцкі - місіянер у Талочыне;

3. Канстанты Чарнецкі - місіянер у Геранёнах;

4. Марцалін Дубоўскі (Дамбоўскі) - паэзія, рахункавод;

5. Хрыстафор Шымак - рыторыка, дэпазітар;

6. Зыгмунт Апольскі - граматыка;

7. кл. Ваўрынец Чагялевіч (Чахялевіч) - пачатковы клас.

1739/40

1. Ян Багуцкі - начальнік;

2. Юлій Юзаф Галавач (Гловач);

3. Канстанты Чарнецкі - місіянер у Геранёнах;

4. Хрыстафор Шымак - вышэйшыя класы;

5. Тодар Чарневіч;

6. Зыгмунт Апольскі - місіянер у Геранёнах;

7. кл. Стэфан Ваўрынскі - пачатковы клас.

1740/41

1. Ян Багуцкі - начальнік;

2. Кірыл Вяльгош - віца-старшыня, рахункавод, архівіст;

3. Алексы Аўсяны - прэфект, вышэйшыя класы, дэпазітар

4. Канстанты Чарнецкі - місіянер у Геранёнах;

5. Якуб Фэкеле - місіянер у Геранёнах;

6. Тодар Чарневіч - ніжэйшыя класы.

1741/42

1. Ян Багуцкі - начальнік;

2. Генрых Шачынскі - віца-начальнік, дарадца Дома, дэпазітар;

3. Канстанты Чарнецкі - місіянер у Геранёнах;

4. Якуб Фэкеле - місіянер у Геранёнах;

5. Кароль Седлікоўскі;

6. Эразм Іздэбскі - прэфект, паэзія, рыторыка, гісторык Дома;

7. кл. Якуб Фішар - граматыка, ніжэйшыя класы;

8. бр. Матэвуш Макаўчык.

1742/43

1. Гіпаліт Жагліцкі - рэктар;

2. Марцалін Дубоўскі (Дамбоўскі) - віца-рэктар, дарадца Дома, старшыня будаўніцтва касцёла;

3. Якуб Фэкеле - місіянер у Геранёнах;

4. Леапольд Лігенжынскі - місіянер у Геранёнах;

5. Кароль Седлікоўскі - гісторык Дома, рахункавод;

6. Эразм Іздэбскі - прэфект, паэзія, рыторыка;

7. кл. Ануфры Вайлкоўскі - пачатковае навучанне;

8. бр. Матэвуш Макаўчык.

1743/44

1. Гіпаліт Жагліцкі - рэктар;

2. Генрык Шачынскі - віца-рэктар, дарадца Дома, прэфект;

3. Якуб Фэкеле - місіянер у Геранёнах;

4. Каспер Трашчкоўскі (Тшашчкоўскі);

5. Геранім Мадзялеўскі - дарадца Дома, дэпазітар;

6. Інакенты Банеўскі - паэзія, рыторыка, рахункавод;

7. Ануфры Вайлкоўскі - граматыка;

8. Цыпрыян Станкевіч - місіянер у Геранёнах;

9. кл. Дамінік Анцэвіч - пачатковае навучанне;

10. бр. Матэвуш Макаўчык;

11. бр. Ян Канты Францэвіч.

1744/45

1. Гіпаліт Жагліцкі - рэктар;

2. Генрык Шачынскі - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі;

3. Якуб Фэкеле - місіянер у Геранёнах, дарадца Дома;

4. Хрызолаг Ляневіч, місіянер у Геранёнах;

5. Геранім Мадзялеўскі - прэфект, рахункавод, архівіст;

6. Алексы Палашэўскі - паэзія, рыторыка, гісторык Дома, дэпазітар;

7. кл. Стэфан Ваўжынскі - граматыка;

8. кл. Стэфан Гансеўскі - пачатковы клас;

9. бр. Антоні Лукашэвіч;

10. бр. Рафал Каменскі.

1745/46

1. Гардыян Войцех Скаўронскі - рэктар;

2. Гіпаліт Жагліцкі - віца-рэктар, дарадца Дома, прафесар маральнай тэалогіі, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Францішак Павельскі - місіянер у Геранёнах;

4. Хрызолаг Ляневіч - місіянер у Геранёнах;

5. Геранім Мадзялеўскі - дарадца Дома, прэфект, рахункавод, паэзія, рыторыка;

6. Міхал Шалюта - ніжэйшыя класы;

7. Ігнацы Сабанскі - дэпазітар, гісторык Дома, вучань маральнай тэалогіі;

8. кл. Людвік Заборскі - вучань маральнай тэалогіі;

9. кл. Стэфан Гансеўскі - вучань маральнай тэалогіі;

10. кл. Ян Вогель - вучань маральнай тэалогіі;

11. бр. Антоні Лукашэвіч;

12. бр. Рафал Каменскі.

1746/47

1. Гардыян Войцех Скаўронскі - рэктар;

2. Гіпаліт Жагліцкі - віца-рэктар, дарадца Дома, прафесар маральнай тэалогіі, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Францішак Павельскі - місіянер у Геранёнах, дарадца Дома;

4. Эўстахі Мічунскі - рахункавод;

5. Яцак Залескі - прэфект, вышэйшыя класы, гісторык Дома;

6. Антоні Астроўскі - вучань маральнай тэалогіі;

7. кл. Ксаверы Гэйкінг - вучань маральнай тэалогіі;

8. кл. Дамінік Анцэвіч - вучань маральнай тэалогіі;

9. кл. Стэфан Гансеўскі - вучань маральнай тэалогіі;

10. кл. Уладзіслаў Швяйкоўскі - вучань маральнай тэалогіі;

11. бр. Антоні Лукашэвіч;

12. бр. Рафал Каменскі.

1747/48

1. Гардыян Войцех Скаўронскі - рэктар;

2. Гіпаліт Жагліцкі - віца-рэктар, дарадца Дома, гісторык Дома, архівіст;

3. Мікалай Брадоўскі - дарадца Дома, дэпазітар;

4. Яцак Залескі - прэфект, вышэйшыя класы;

5. Францішак Павельскі - місіянер у Геранёнах;

6. Кірыл Вяльгош - місіянер у Геранёнах;

7. Зыгмунт Азямблоўскі;

8. Эўстацы Куроўскі - прафесар маральнай тэалогіі, рахункавод;

9. Ануфры Вайкоўскі - вучань маральнай тэалогіі;

10. Антоні Астроўскі - вучань маральнай тэалогіі;

11. кл. Аўгустын Петрусевіч - вучань маральнай тэалогіі;

12. кл. Антоні Кломфас - вучань маральнай тэалогіі;

13. кл. Ян Вогель - ніжэйшыя класы;

14. бр. Ян Канты Францэвіч.

1748/49

1. Леан Людвік Галавінскі - рэктар;

2. Клеменс Галавінскі - асістэнт правінцыі, прафесар святой тэалогіі, дарадца Дома, дэпазітар;

3. Гіпаліт Прыбылецкі (Пшыбылецкі) - дарадца правінцыі, віца-рэктар, архівіст;

4. Францішак Павельскі - місіянер у Геранёнах;

5. Канстанты Празафовіч - прафесар дагматычнай тэалогіі, дарадца Дома;

6. Стэфан Ваўжынскі - вышэйшыя класы;

7. Антоні Куяловіч - місіянер у Геранёнах;

8. Якуб Фэкеле;

9. Казімір Крашэўскі - вучань тэалогіі;

10. кл. Мацей Тукала - вучань тэалогіі;

11. кл. Міхал Кутрынскі (Кентжынскі) - вучань тэалогіі;

12. кл. Банавентура Ярманскі - вучань тэалогіі;

13. кл. Павел Шырма - вучань тэалогіі;

14. кл. Антоні Кломфас - ніжэйшыя класы;

15. бр. Себасцян Шалеўскі;

16. бр. Рафал у Мерачы.

1749/50

1. Леан Людвік Галавінскі - рэктар;

2. Віктарын Квяткевіч - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Мікалай Брадоўскі - адміністратар парафіі;

4. Францішак Павельскі - місіянер у Геранёнах;

5. Стэфан Гансеўскі - місіянер у Геранёнах;

6. Якуб Фішар - вышэйшыя класы;

7. Якуб Фэкеле;

8. Інакенты Бянеўскі;

9. кл. Уладзіслаў Швяйкоўскі - ніжэйшыя класы;

10. кл. Вацлаў Навіцкі - вучань маральнай тэалогіі;

11. кл. Матэвуш Градэцкі - вучань маральнай тэалогіі;

12. бр. Матэвуш Макаўчык.

1750/51

1. Леан Людвік Галавінскі - рэктар;

2. Клеменс Галавінскі - асістэнт правінцыі, дарадца Дома, дэпазітар;

3. Мікалай Брадоўскі - адміністратар парафіі;

4. Францішак Павельскі - місіянер у Геранёнах;

5. Стэфан Гансеўскі - місіянер у Геранёнах;

6. Бенедыкт Шубарт - прафесар маральнай тэалогіі, дарадца Дома, рахункавод, прэфект;

7. Севярын Кутрынскі (Кентрынскі) - вышэйшыя класы;

8. Банавентура Ярманскі - настаўнік княжны Радзівіл, дачкі крайчага ВКЛ;

9. Інакенты Бянеўскі - тэолаг князя Радзівіла;

10. кл. Феліцыян Хлявінскі - ніжэйшыя класы;

11. кл. Уладзіслаў Швяйкоўскі - вучань маральнай тэалогіі [205];

12. кл. Ігнацы Гадлеўскі - вучань маральнай тэалогіі;

13. кл. Кароль Яркула - вучань маральнай тэалогіі;

14. бр. Антоні Лукашэвіч;

15. бр. Матэвуш Макаўчык.

1751/52

1. Клеменс Галавінскі - рэктар;

2. Леан Галавінскі - асістэнт правінцыі, віца-рэктар, дарадца Дома, архівіст;

3. Віктарын Квяткевіч - прафесар дагматычнай тэалогіі, сакратар Дома, рахункавод;

4. Інакенты Ман - прафесар аскетычнай тэалогіі, прэфект дарадца Дома, дэпазітар;

5. Антоні Куяловіч - місіянер у Геранёнах;

6. Войцах Камароўскі - вучань тэалогіі, адказны за выдаткі;

7. Дамінік Грабоўскі, вучань тэалогіі;

8. Адам Талочка - вучань тэалогіі;

9. Банавентура Ярманскі - настаўнік сына князя Радзівіла;

10. Павел Шырма - рыторыка;

11. Якуб Фэкеле;

12. Інакенты Бянеўскі;

13. кл. Гервазы Аскерка - ніжэйшыя класы;

14. кл. Тадэвуш Лянг - вучань тэалогіі;

15. кл. Геранім Гарабурда - вучань тэалогіі;

16. бр. Павел Цадроўскі.

1752/53

1. Клеменс Галавінскі - рэктар;

2. Леан Галавінскі - асістэнт правінцыі, прафесар тэалогіі, архівіст, адказны за выдаткі;

3. Інакенты Ман - прафесар аскетычнай тэалогіі, прэфект дарадца Дома, дэпазітар;

4. Ануфры Вайлкоўскі - ніжэйшыя класы, адміністратар парафіі;

5. Антоні Астроўскі - паэзія, рыторыка, рахункавод, гісторык Дома;

6. Віктарын Квяткевіч - місіянер у Геранёнах;

7. Стэфан Гансеўскі - місіянер у Геранёнах;

8. Банавентура Ярманскі - настаўнік сына князя Радзівіла, крайчага ВКЛ;

9. Якуб Фэкеле;

10. Андрэй Гумкоўскі - вучань тэалогіі;

11. кл. Людвік Любанскі - вучань тэалогіі;

12. кл. Тадэвуш Лянг - вучань тэалогіі;

13. кл. Баніфацы Урублеўскі - вучань тэалогіі;

14. кл. Геранім Гарабурда - вучань тэалогіі;

15. бр. Павел Цадроўскі.

1753/54

1. Клеменс Галавінскі - рэктар;

2. Леан Галавінскі - асістэнт правінцыі, прафесар тэалогіі, архівіст, адказны за выдаткі;

3. Віктарын Квяткевіч - місіянер у Геранёнах;

4. Стэфан Гансеўскі - місіянер у Геранёнах;

5. Інакенты Ман - прафесар аскетычнай тэалогіі, прэфект дарадца Дома, дэпазітар;

6. Антоні Астроўскі - паэзія, рыторыка, рахункавод, гісторык Дома;

7. Банавентура Ярманскі - настаўнік сына князя Радзівіла, крайчага ВКЛ;

8. Рафал Файлгабер - вучань тэалогіі;

9. Якуб Фэкеле;

10. кл. Гервазы Аскерка - вучань тэалогіі;

11. кл. Міхал Францкевіч - вучань тэалогіі;

12. кл. Францішак Хлябоўскі - ніжэйшыя класы.

1754/55

1. Клеменс Галавінскі - рэктар;

2. Аўрэлій Аўгустын Грышкевіч - віца-рэктар, дарадца Дома, архівіст, дэпазітар;

3. Віктарын Квяткевіч - місіянер у Геранёнах;

4. Стэфан Гансеўскі - місіянер у Геранёнах;

5. Эўстахі Куроўскі - рахункавод;

6. Антоні Астроўскі - паэзія, рыторыка, прэфект;

7. Стэфан Ваўжынскі - ніжэйшыя класы;

8. Банавентура Ярманскі - настаўнік сына князя Радзівіла, крайчага ВКЛ;

9. Якуб Фэкеле;

1755/56

1. Ян Багуцкі - начальнік;

2. Аўрэлій Аўгустын Грышкевіч - віца-рэктар, дарадца Дома, архівіст, дэпазітар;

3. Віктарын Квяткевіч - місіянер у Геранёнах;

4. Стэфан Ваўжынскі - місіянер у Геранёнах;

6. Антоні Астроўскі - паэзія, рыторыка, прэфект, дарадца Дома, гісторык Дома;

7. Матэвуш Градэцкі - ніжэйшыя класы;

8. Якуб Фэкеле;

9. бр. Марцін Аніхімоўскі.

1756/57

1. Нікадэм Казікоўскі - начальнік;

2. Аўрэлій Аўгустын Грышкевіч - капелан жмудскага біскупа;

3. Якуб Фішар;

4. Міхал Шалюта;

5. Стэфан Ваўжынскі - місіянер у Геранёнах;

6. Францішак Асман - місіянер у Геранёнах;

8. Якуб Фэкеле - настаўнік класа;

9. бр. Марцін Аніхімоўскі.

1757/58

1. Ёахім Радамыскі - рэктар;

2. Аляксандр Хлявінскі - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст, гісторык Дома;

3. Гіпаліт Прыбылецкі (Пшыбылецкі) - місіянер у Геранёнах;

4. Інакенты Бянеўскі - рахункавод, дэпазітар;

5. Стэфан Ваўжынскі - місіянер у Геранёнах;

6. Францішак Асман - місіянер у Геранёнах;

8. Якуб Фэкеле - настаўнік чытання;

9. бр. Антоні Лукашэвіч.

1758/59

1. Ёахім Радамыскі - рэктар;

2. Караль Седлікоўскі - віца-рэктар, адказны за выдаткі;

3. Гіпаліт Пшыбылецкі - рахункавод;

4. Цэзары Вышамірскі - дэпазітар;

5. Алексы Аўсяны - місіянер у Геранёнах;

6. Матэвуш Градэцкі - місіянер у Геранёнах;

7. Інакенты Бянеўскі;

8. Якуб Фэкеле;

9. бр. Антоні Лукашэвіч.

1758/59

1. Ёахім Радамыскі - рэктар;

2. Цэзары Вышамірскі - віца-рэктар, адказны за выдаткі, дарадца Дома;

3. Гіпаліт Прыбылецкі (Пшыбылецкі) - дарадца Дома;

4. Алексы Аўсяны - місіянер у Геранёнах;

5. Інакенты Бянеўскі - місіянер у Геранёнах;

6. Матэвуш Градзецкі - адміністратар парафіі;

7. Якуб Фэкеле;

8. бр. Антоні Лукашэвіч.

Ліда

1756/57

1. Антоні Астроўскі - начальнік;

2. Юзаф Кутрынскі (Кентжынскі) - дарадца Дома, прэфект, паэзія, рыторыка, архівіст, рахункавод;

3. Юзаф Віславух - настаўнік меншай і большай граматыкі, адказны за выдаткі, гісторык Дома.

1757/58

1. Антоні Астроўскі - начальнік;

2. Дамінік Грабоўскі - прэфект, гісторык Дома, архівіст, адказны за выдаткі;

3. Мікалай Тупальскі - паэзія, рыторыка;

4. Юзаф Гермер - граматыка;

5. Фларыян Крушэўскі - пачатковае навучанне.

1758/59

1. Антоні Астроўскі - начальнік, прэфект;

2. Людвік Любанскі - паэзія, рыторыка, гісторык Дома, адказны за выдаткі, рахункавод;

3. Юзаф Гермер - граматыка;

4. кл. Феліцыян Мартыноўскі - пачатковае навучанне, дэпазітар;

5. бр. Бенедыкт Петрашкевіч.

1759/60

1. Антоні Астроўскі - начальнік;

2. Юзаф Гермер - прэфект, дарадца Дома, адказны за выдаткі;

3. Пётр Вярхоўскі - паэзія, рыторыка, гісторык Дома;

4. Матэвуш Прайтар - граматыка, дэпазітар;

5. кл. Якуб Петрусевіч - пачатковае навучанне;

6. бр. Бенедыкт Петрашкевіч.

1760/61

1. Антоні Астроўскі - рэктар;

2. Юзаф Гермер - прэфект, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Мікалай Тупальскі - прэфект, паэзія, рыторыка, гісторык Дома, рахункавод;

4. Стэфан Ваўжынскі - місіянер у Геранёнах;

5. Інакенты Бянеўскі - місіянер у Геранёнах;

6. Ёахім Радамыскі - начальнік у Веранове;

7. Гіпаліт Прыбылецкі (Пшыбылецкі) - у Веранове;

8. Матэвуш Градэцкі - у Веранове;

9. бр. Антоні Лукашэвіч - у Веранове;

10. кл. Антоні Ўнутоўскі (Унентоўскі) - граматыка, дэпазітар;

11. кл. Барталамей Міхалевіч - пачатковае навучанне;

12. бр. Бенедыкт Петрашкевіч.

1761/62

1. Антоні Астроўскі - рэктар;

2. Ёахім Радамыскі - начальнік у Веранове;

3. Міхал Шалюта - віца-рэктар, архівіст, адказны за выдаткі, дарадца Дома;

4. Ваўрынец Чагялевіч (Чахялевіч) - у Веранове;

5. Аляксандр Вольмер - прэфект , паэзія, рыторыка, гісторык Дома, адказны за выдаткі;

6. Марцін Знандар - граматыка, рахункавод;

7. Юстын Мільжэўскі - місіянер у Геранёнах;

8. Ануфры Вайлкоўскі - місіянер у Геранёнах;

9. кл. Дыянізы Гурыновіч - пачатковае навучанне;

10. бр. Антоні Лукашэвіч;

11. бр. Бенедыкт Петрашкевіч.

1762/63

1. Антоні Астроўскі - рэктар;

2. Ёахім Радамыскі - начальнік у Веранове;

3. Міхал Шалюта - віца-рэктар, архівіст, адказны за выдаткі, дарадца Дома;

4. Ваўрынец Чагялевіч (Чахялевіч) - у Веранове;

5. Аляксандр Вольмер - прэфект, паэзія, рыторыка, гісторык Дома, дэпазітар;

6. Стэфан Ваўрынскі - рахункавод;

7. Марцін Знандар - граматыка;

8. Уладзіслаў Швяйкоўскі - у Веранове;

9. Ануфры Вайлкоўскі - місіянер у Геранёнах;

10. кл. Міхал Жагждро (Загздро) - пачатковае навучанне;

11. бр. Антоні Лукашэвіч;

12. бр. Бенедыкт Петрашкевіч.

1763/64

1. Войцех Камароўскі - рэктар;

2. Ёахім Радамыскі - начальнік у Веранове;

3. Людвік Любанскі - віца-рэктар, дарадца Дома, архівіст, адказны за выдаткі;

4. Нікадэм Казікоўскі;

5. Ваўрынец Чагялевіч (Чахялевіч) - місіянер у Геранёнах;

6. Стэфан Ваўрынскі - рахункавод;

7. Уладзіслаў Швяйкоўскі - у Веранове;

8. Аляксандр Вольмер - прэфект , паэзія, рыторыка, гісторык Дома, дэпазітар;

9. Марцін Знандар - пракуратар Дома;

11. кл. Міхал Жагждро (Загздро) - граматыка;

12. кл. Вінцэнты Хадасевіч - пачатковае навучанне;

13. бр. Антоні Лукашэвіч - у Веранове.

1764/65

1. Войцех Камароўскі - рэктар;

2. Ёахім Радамыскі - начальнік у Веранове;

3. Людвік Любанскі - віца-рэктар, дарадца Дома, архівіст, адказны за выдаткі;

4. Нікадэм Казікоўскі;

5. Ваўрынец Чагялевіч (Чахялевіч) - місіянер у Геранёнах;

6. Стэфан Ваўрынскі - рахункавод;

7. Уладзіслаў Швяйкоўскі - у Веранове;

8. Аляксандр Вольмер - прэфект, паэзія, рыторыка, гісторык Дома, дэпазітар;

9. Ян Вогель - місіянер у Геранёнах;

10. Марцін Знандар;

11. кл. Леан Кулеша - граматыка;

12. кл. Вінцэнты Хадасевіч - пачатковае навучанне;

13. бр. Антоні Лукашэвіч - у Веранове.

1765/66

1. Войцех Камароўскі - рэктар;

2. Ёахім Радамыскі - начальнік у Веранове;

3. Людвік Любанскі - віца-рэктар, дарадца Дома, архівіст, рахункавод;

4. Нікадэм Казікоўскі;

5. Ануфры Вайлкоўскі;

6. Ваўрынец Чагялевіч (Чахялевіч) - місіянер у Геранёнах;

7. Ян Вогель - місіянер у Геранёнах;

8. Уладзіслаў Швяйкоўскі - у Веранове;

9. Аляксандр Вольмер - прэфект, гісторык Дома, адказны за выдаткі;

10. Леан Кулеша - паэзія, рыторыка, гісторык Дома, дэпазітар;

11. кл. Вінцэнты Хадасевіч - пачатковае навучанне;

12. кл. Марц'ян Станевіч - граматыка;

13. бр. Антоні Лукашэвіч - у Веранове.

1766/67

1. Войцех Камароўскі - рэктар;

2. Ёахім Радамыскі - начальнік у Веранове;

3. Аляксандр Вольмер - віца-рэктар, адказны за выдаткі, прэфект, архівіст, дарадца Дома;

4. Ваўрынец Чагялевіч (Чахялевіч) - місіянер у Геранёнах

5. Ануфры Вайлкоўскі - місіянер у Геранёнах;

6. Уладзіслаў Швяйкоўскі - у Веранове;

7. Ян Вогель - місіянер у Геранёнах;

8. Лукаш Радзікевіч - рахункавод;

9. Баніфацы Урублеўскі - дарадца Дома, пракуратар Дома;

10. Ян Яцуніч - паэзія, рыторыка, дэпазітар, гісторык Дома;

11. кл. Дыянізы Гурыновіч - пачатковае навучанне;

12. кл. Леан Шалюта - граматыка.

1767/68

1. Казімір Яблонскі - рэктар;

2. Ёахім Радамыскі - начальнік у Веранове;

3. Аляксандр Вольмер - віца-рэктар, адказны за выдаткі, прэфект, архівіст, дарадца Дома;

4. Нікадэм Казікоўскі - рахункавод, дарадца Дома;

5. Ваўрынец Чагялевіч (Чахялевіч) - місіянер у Геранёнах

6. Ануфры Вайлкоўскі - місіянер у Геранёнах;

7. Уладзіслаў Швяйкоўскі - рахункавод школьнай касы;

8. Ян Вогель - місіянер у Геранёнах;

9. Лукаш Радзікевіч - місіянер у Геранёнах;

10. Андрэй Свіршчэўскі - паэзія, рыторыка, дэпазітар Дома і школы;

11. кл. Леан Шалюта - граматыка.

12. кл. Міхал Харкевіч - пачатковае навучанне.

1768/69

1. Казімір Яблонскі - рэктар;

2. Аляксандр Вольмер - віца-рэктар, адказны за выдаткі, прэфект, архівіст, дарадца Дома;

3. Нікадэм Казікоўскі - рахункавод Дома, дарадца Дома;

4. Уладзіслаў Швяйкоўскі - школьны рахункавод;

5. Ян Вогель - місіянер у Геранёнах;

6. Даніэль Тарашкевіч - місіянер у Геранёнах;

7. Лукаш Радзікевіч - у Веранове;

8. Марцін Бжазіцкікі - паэзія, рыторыка, дэпазітар, гісторык Дома;

9. Пётр Снітко - пачатковае навучанне;

10. кл. Мікалай Корф - граматыка.

1769/70

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Ян Вогель - віца-рэктар, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Нікадэм Казікоўскі - рахункавод, дарадца Дома;

4. Уладзіслаў Швяйкоўскі;

5. Міхал Кутрынскі (Кентжынскі) - дэпазітар Дома;

6. Лукаш Радзікевіч - місіянер у Геранёнах;

7. Даніэль Тарашкевіч - місіянер у Геранёнах;

8. Ян Пажэрскі - прэфект, паэзія, рыторыка, гісторык Дома;

9. Дыянізы Гурыновіч - граматыка, дэпазітар школы;

10. Пётр Снітко - місіянер у Геранёнах;

11. кл. Багуслаў Кулеша - пачатковае навучанне;

12. бр. Антоні Лукашэвіч.

1770/71

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Ян Вогель - віца-рэктар, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Нікадэм Казікоўскі - рахункавод, дарадца Дома;

4. Уладзіслаў Швяйкоўскі;

5. Міхал Кутрынскі (Кентжынскі) - дэпазітар Дома;

6. Лукаш Радзікевіч - у Веранове;

7. Хрыстафор Белазор - місіянер у Геранёнах;

8. Дыянізы Гурыновіч - граматыка;

9. Пётр Снілко - місіянер у Геранёнах;

10. кл. Антоні Мікуцкі - красамоўства;

11. кл. Багуслаў Кулеша - пачатковае навучанне;

12. бр. Антоні Лукашэвіч.

1771/72

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Ян Вогель - віца-рэктар, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Лукаш Радзікевіч - у Веранове;

4. Уладзіслаў Швяйкоўскі;

5. Ян Яцыніч - місіянер у Геранёнах;

6. Хрыстафор Белазор - дэпазітар;

7. Пётр Снілко - місіянер у Геранёнах;

8. Антоні Мікуцкі - прэфект, паэзія, рыторыка, рахункавод, гісторык Дома;

9. Францішак Янкоўскі - граматыка;

10. кл. Ян Французевіч - пачатковае навучанне;

11. бр. Антоні Лукашэвіч.

1772/73

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Міхал Туркоўскі - віца-рэктар, дарадца Дома, прэфект, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Уладзіслаў Швяйкоўскі;

4. Лукаш Радзікевіч - у Веранове;

5. Хрыстафор Белазор - дэпазітар;

6. Андрэй Свіршчэўскі - паэзія, рыторыка, выкладанне ў нядзельныя дні маральнай навукі, гісторык Дома;

7. Францішак Янкоўскі - граматыка, рахункавод;

8. кл. Ян Французевіч - пачатковае навучанне, "у прадугледжаныя гадзіны арыфметыку і геаметрыю даваць будзе" [206];

9. бр. Антоні Лукашэвіч.

1773/74

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Міхал Туркоўскі - віца-рэктар, дарадца Дома, прэфект, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Уладзіслаў Швяйкоўскі;

4. Ян Вогель - у Веранове;

5. Міхал Кутрынскі (Кентжынскі) - дарадца Дома;

6. Хрыстафор Белазор - дэпазітар;

7. Міхал Харкевіч - паэзія, рыторыка, выкладанне ў нядзельныя дні маральнай навукі, гісторык Дома;

8. Францішак Янкоўскі - граматыка;

9. Раймунд Жашоўскі - пачатковае навучанне, "у прадугледжаныя гадзіны" арыфметыка і геаметрыя.

1774/75

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Хрыстафор Белазор - віца-рэктар, дарадца Дома, архівіст;

3. Уладзіслаў Швяйкоўскі;

4. Міхал Кутрынскі (Кентжынскі) - дарадца Дома;

5. Лукаш Радзікевіч - місіянер у Веранове;

6. Яцак Касоўскі - прэфект, паэзія, рыторыка, дэпазітар, гісторык Дома, выкладанне маральнай навукі ў нядзелю;

7. Даніэль Тарашкевіч - граматыка, адказны за выдаткі;

8. Раймунд Жашоўскі - пачатковае навучанне, "у прадугледжаныя гадзіны" арыфметыка і геаметрыя.

1775/76

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Казімір Яблонскі - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Уладзіслаў Швяйкоўскі;

4. Міхал Кутрынскі (Кентжынскі) - дарадца Дома;

5. Лукаш Радзікевіч;

6. Даніэль Тарашкевіч - граматыка, дэпазітар;

7. Яцак Касоўскі - прэфект, паэзія, рыторыка, рахункавод, гісторык Дома, выкладчык маральнай навукі;

8. Раймунд Жашоўскі - пачатковае навучанне, "у прадугледжаныя гадзіны" геаметрыя;

9. бр. Стэфан Кружэўскі (Кранжэўскі).

1776/77

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Казімір Яблонскі - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Уладзіслаў Швяйкоўскі;

4. Тадэвуш Дунін - дэпазітар;

5. Дыянізы Гурыновіч - прэфект, паэзія, рыторыка, рахункавод, гісторык Дома, выкладчык маральнай навукі;

6. Тамаш Францоўскі - "у прадугледжаныя гадзіны" граматыка, геаметрыя;

7. кл. Ігнацы Янкоўскі, пачатковае навучанне;

8. бр. Стэфан Кружэўскі (Кранжэўскі).

1777/78

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Казімір Яблонскі - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Уладзіслаў Швяйкоўскі;

4. Тадэвуш Дунін - дэпазітар;

5. Дыянізы Гурыновіч - прэфект, паэзія, рыторыка, рахункавод, гісторык Дома, выкладчык маральнай навукі;

6. Тамаш Францоўскі - "у прадугледжаныя гадзіны" граматыка, геаметрыя;

7. кл. Ігнацы Янкоўскі, пачатковае навучанне;

8. бр. Стэфан Кружэўскі (Кранжэўскі).

1778/79

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Казімір Яблонскі - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Уладзіслаў Швяйкоўскі;

4. Тадэвуш Дунін - дэпазітар;

5. Бярнард Памярнацкі - прэфект, паэзія, рыторыка, дарадца Дома, выкладчык маральнай навукі, гісторык Дома;

6. Тамаш Францоўскі - "у прадугледжаныя гадзіны" граматыка, геаметрыя;

7. кл. Людвік Францасон, пачатковае навучанне;

8. бр. Стэфан Кружэўскі (Кранжэўскі).

1779/80

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Казімір Яблонскі - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Тадэвуш Дунін - дарадца Дома, рахункавод;

4. Ёахім Храптовіч;

5. Дыянізы Гурыновіч;

6. Ксаверы Янкоўскі - прэфект, паэзія, рыторыка, выкладчык маральнай навукі, гісторык Дома, дэпазітар;

7. Тамаш Францоўскі - граматыка, геаметрыя;

8. кл. Тамаш Пул'яноўскі, пачатковае навучанне;

9. бр. Мацей Кёніг.

1780/81

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Казімір Яблонскі - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Ёахім Храптовіч;

4. Тадэвуш Дунін - дарадца Дома, рахункавод;

5. Ксаверы Янкоўскі - прэфект, паэзія, рыторыка, выкладчык маральнай навукі, гісторык Дома, дэпазітар Дома;

6. Тамаш Францоўскі - граматыка, геаметрыя;

7. кл. Тамаш Пул'яноўскі, пачатковае навучанне;

8. бр. Мацей Кёніг.

1781/82

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Дыянізы Гурыновіч - віца-рэктар, прэфект, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Казімір Яблонскі - дарадца Дома;

4. Ёахім Храптовіч;

5. Тадэвуш Дунін - дэпазітар;

6. Язафат Мірскі - паэзія, рыторыка, выкладчык маральнай навукі, гісторык Дома, дэпазітар Дома;

7. Юзаф Меер - граматыка, геаметрыя;

8. кл. Дамінік Серафіновіч - пачатковае навучанне;

9. бр. Мацей Кёніг.

1782/83

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Дыянізы Гурыновіч - віца-рэктар, прэфект, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст [207];

3. Казімір Яблонскі - дарадца Дома;

4. Ёахім Храптовіч;

5. Тадэвуш Дунін - рахункавод;

6. Язафат Мірскі - паэзія, рыторыка, выкладчык маральнай навукі, гісторык Дома, дэпазітар Дома;

7. кл. Аўгустын Вярсоцкі - ІІ клас;

8. кл. Гжэгаш Янкевіч - І клас;

9. бр. Мацей Кёніг.

1783/84

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Дыянізы Гурыновіч - віца-рэктар, прэфект, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Баніфацы Урублеўскі - у Моўчадзі;

4. Ёахім Храптовіч;

5. Тадэвуш Дунін - дарадца Дома, рахункавод;

6. Андрэй Свіршчэўскі;

7. Павел Выгоўскі - прэфект, ІІІ клас, дэпазітар;

8. кл. Каласанты Статкевіч - ІІ клас і матэматыка;

9. кл. Ваўрынец Адамовіч - І клас;

10. бр. Пётр Эловіч;

11. бр. Мацей Кёніг.

1784/85

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Хрызастом Лямэх (Лямэш) - віца-рэктар, прэфект, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Баніфацы Урублеўскі - у Моўчадзі;

4. Тадэвуш Дунін - дарадца Дома, рахункавод;

5. Ёахім Храптовіч;

6. Павел Выгоўскі - прэфект, ІІІ клас, дэпазітар, гісторык Дома;

7. Кароль Горват - ІІ клас;

8. кл. Ваўрынец Адамовіч - І клас;

9. бр. Мацей Кёніг.

1785/86

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Яцак Красоўскі - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Баніфацы Урублеўскі - у Моўчадзі;

4. Антоні Унутоўскі (Ўнантоўскі);

5. Геранім Шаставіцкі;

6. Павел Выгоўскі - прэфект, ІІІ клас, дарадца Дома, рахункавод, гісторык Дома;

7. Кароль Горват - ІІ клас;

8. Станіслаў Аўсяны - дэпазітар;

9. кл. Антоні Любоцкі - І клас [208];

10. бр. Мацей Кёніг.

1786/87

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Яцак Красоўскі - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Баніфацы Урублеўскі - у Моўчадзі;

4. Ксаверы Елец;

5. Геранім Шаставіцкі;

6. Павел Выгоўскі - прэфект, ІІІ клас, дарадца Дома, рахункавод, гісторык Дома;

7. Кароль Горват - ІІ клас, дэпазітар;

8. кл. Каятан Дзержаноўскі - І клас;

10. бр. Мацей Кёніг.

1787/88

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Яцак Красоўскі - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Баніфацы Урублеўскі - у Моўчадзі;

4. Аўгустын Жылевіч - тэолаг графа Баржымоўскага;

5. Павел Выгоўскі - віца-прэфект, ІІІ клас, рахункавод, гісторык Дома;

6. Кароль Горват - дэпазітар;

7. Казімір Талібскі - ІІ клас;

8. кл. Антоні Юхновіч - І клас;

9. бр. Мацей Кёніг.

1788/89

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Бартламей Міхалевіч - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Баніфацы Урублеўскі - у Моўчадзі;

4. Аўгустын Жылевіч - настаўнік у Баржымоўскіх;

5. Павел Выгоўскі - віца-прэфект, ІІІ клас, рахункавод, гісторык Дома;

6. Кароль Горват - дэпазітар;

7. кл. Ваўрынец Адамовіч - ІІ клас;

8. кл. Рамуальд Ажаскоўскі - І клас;

9. бр. Мацей Кёніг.

1789/90

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Бартламей Міхалевіч - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Баніфацы Урублеўскі - у Моўчадзі;

4. Аўгустын Жылевіч - настаўнік у Баржымоўскіх;

5. Павел Выгоўскі - віца-прэфект, ІІІ клас, дэпазітар;

6. Кароль Горват - рахункавод;

7. кл. Ваўрынец Адамовіч - ІІ клас;

8. кл. Рамуальд Ажаскоўскі - І клас;

9. бр. Мацей Кёніг.

1790/91

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Бартламей Міхалевіч - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Кароль Горват - рахункавод;

4. Адрыян Шалевіч - настаўнік у Нарбутаў;

5. Тамаш Пул'яноўскі;

6. Бярнард Парубскі (Парэмбскі) - віца-прэфект, ІІІ клас, дарадца Дома, гісторык Дома;

7. Банавентура Казаноўскі - ІІ клас;

8. кл. Антоні Чахніцкі - І клас;

9. бр. Мацей Кёніг.

1791/92

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Бартламей Міхалевіч - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Кароль Горват - рахункавод;

4. Адрыян Шалевіч - настаўнік у Нарбутаў;

5. Тамаш Пул'яноўскі;

6. Ваўрынец Адамовіч - віца-прэфект, ІІІ клас, дарадца Дома, гісторык Дома;

7. кл. Леапольд Сцыпіа - ІІ клас;

8. кл. Пій Янкевіч - І клас.

1792/93

1. Аляксандр Вольмер - рэктар;

2. Бартламей Міхалевіч - віца-рэктар, дарадца Дома, адказны за выдаткі, архівіст;

3. Кароль Горват - рахункавод;

4. Адрыян Шалевіч - настаўнік у Нарбутаў;

5. Тамаш Пул'яноўскі;

6. Ваўрынец Адамовіч - віца-прэфект, ІІІ клас, дарадца Дома, гісторык Дома;

7. кл. Казімір Янцэвіч - ІІ клас;

8. кл. Пій Янкевіч - І клас;

9. бр. Ежы Бядунскі.

1793/94

1. Фларыян Крушэўскі - рэктар;

2. Аляксандр Вольмер - дарадца Дома;

3. Ксаверы Янкоўскі - рахункавод;

4. Кароль Горват - дэпазітар;

5. Адрыян Шалевіч - віца-прэфект, адказны за выдаткі;

6. кл. Казімір Жукоўскі - ІІІ клас, гісторык Дома;

7. кл. Казімір Янцэвіч - ІІ клас;

8. кл. Пій Янкевіч - І клас.

1794/95

1. Фларыян Крушэўскі - рэктар;

2. Аляксандр Вольмер - дарадца Дома;

3. Ксаверы Янкоўскі - рахункавод;

4. Кароль Горват - дэпазітар;

5. Адрыян Шалевіч - віца-прэфект, адказны за выдаткі, дарадца Дома;

6. Ваўрынец Адамовіч - ІІІ клас, гісторык Дома;

7. кл. Казімір Янцэвіч - ІІ клас;

8. кл. Юзаф Івашкевіч - І клас;

9. бр. Ежы Бядунскі.

1795/96

1. Адрыян Шалевіч - віца-рэктар, начальнік, прэфект, адказны за выдаткі, архівіст;

2. Аляксандр Вольмер - дарадца Дома, дэпазітар;

3. Ксаверы Янкоўскі - рахункавод;

4. Кароль Горват;

5. кл. Ігнацы Прыалгоўскі - І клас;

6. кл. Францішак Гадлеўскі - ІІ і ІІІ клас, гісторык Дома.

1796/97

1. Павел Выгоўскі - начальнік;

2. Аляксандр Вольмер - дарадца Дома, адказны за выдаткі;

3. Аўгустын Жылевіч - дарадца Дома, архівіст;

4. Ксаверы Янкоўскі - дэпазітар, гісторык Дома;

5. Амброжы Сангайла - прэфект, ІІІ клас;

6. кл. Андрэй Канюшэўскі - ІІ клас, рахункавод;

7. кл. Анёл Доўгірд - І клас.

1797/98

1. Філіп Нярэй Банарскі - рэктар;

2. Аляксандр Вольмер - дарадца Дома, адказны за выдаткі;

3. Аўгустын Жылевіч - дарадца Дома, архівіст;

4. Гжэгаш Янкевіч - прэфект, дэпазітар;

5. кл. Казімір Жукоўскі - ІІІ клас, рахункавод, гісторык Дома;

6. кл. Андрэй Канюшэўскі - ІІ клас;

7. кл. Леапольд Сцыпіён - І клас.

1798/99

1. Філіп Нярэй Банарскі - рэктар;

2. Аляксандр Вольмер - дарадца Дома, адказны за выдаткі;

3. Аўгустын Жылевіч - дарадца Дома, архівіст;

4. Гжэгаш Янкевіч - прэфект, дэпазітар;

5. кл. Казімір Жукоўскі - ІІІ клас, рахункавод, гісторык Дома;

6. кл. Андрэй Канюшэўскі - ІІ клас;

7. кл. Леапольд Сцыпіён - І клас.

1799/00

1. Філіп Нярэй Банарскі - рэктар;

2. Аляксандр Вольмер - дарадца Дома, адказны за выдаткі;

3. Аўгустын Жылевіч - хворы;

4. Гжэгаш Янкевіч - прэфект, дэпазітар;

5. кл. Казімір Жукоўскі - ІІ клас;

6. Леанард Рамашкевіч - ІІІ клас, рахункавод;

7. кл. Францішак Стацкевіч - І клас.

1800/01

1. Себасцян Дамброўскі - рэктар;

2. Аляксандр Вольмер - заслужаны дэпазітар, дарадца Дома;

3. Антоні Мікуцкі - у свайго брата;

4. Гжэгаш Янкевіч - пракуратар Дома, рахункавод;

5. кл. Андрэй Канюшэўскі - выкладчык класаў.

1801/02

1. Себасцян Дамброўскі - рэктар;

2. Аляксандр Вольмер - заслужаны дэпазітар, дарадца Дома;

3. Гжэгаш Янкевіч - адказны за выдаткі, прэфект, дарадца Дома;

4. Ваўрынец Адамовіч - ІІІ клас, рахункавод;

5. кл. Андрэй Канюшэўскі - ІІ клас;

6. кл. Казімір Жаткевіч - І клас.

1802/03

1. Себасцян Дамброўскі - рэктар;

2. Тамаш Жукоўскі - віца-рэктар, адказны за выдаткі;

3. Аўгустын Жылевіч - заслужаны;

4. Ваўрынец Адамовіч - прэфект, рахункавод, дэпазітар, настаўнік;

5. кл. Андрэй Канюшэўскі - настаўнік;

6. кл. Казімір Жаткевіч - настаўнік.

1803/04

1. Себасцян Дамброўскі - рэктар;

2. Андрэй Свіршчэўскі - віца-рэктар, архівіст, адказны за выдаткі;

3. Аўгустын Вярсоцкі - прэфект, красамоўства, дэпазітар, гісторык Дома;

4. кл. Андрэй Канюшэўскі - матэматыка, рахункавод;

5. кл. Казімір Жаткевіч - І клас.

1804/05

1. Себасцян Дамброўскі - рэктар;

2. Ваўрынец Адамовіч - віца-рэктар, архівіст, адказны за выдаткі;

3. Тамаш Францоўскі - прэфект, матэматыка. дарадца Дома, дэпазітар;

4. Ігнацы Пажалевіч - ІІ клас, рахункавод;

5. кл. Габрыель Вінярскі - красамоўства.

1805/06

1. Раймунд Жашоўскі - рэктар;

2. Ваўрынец Адамовіч - віца-рэктар, адказны за выдаткі, дарадца Дома;

3. Якуб Захарэвіч - прэфект, красамоўства, дэпазітар;

4. Казімір Жаткевіч - ІІ клас;

5. Ігнацы Пажалевіч - І клас, рахункавод;

6. кл. Пётр Петрусевіч - матэматыка.

1806/07

1. Раймунд Жашоўскі - рэктар;

2. Ксаверы Елец - заслужаны;

3. Ваўрынец Адамовіч;

4. Ігнацы Пажалевіч - матэматыка, рахункавод;

5. кл. Станіслаў Трасэмберг - ІІ клас;

6. кл. Францішак Калясінскі - красамоўства;

7. кл. Цырын Янаўшак - нямецкая мова.

1807/08

1. Раймунд Жашоўскі - рэктар;

2. Юзаф Сангайла - віца-рэктар;

3. Антоні Лянкоўскі - дэпазітар;

4. Ігнацы Пажалевіч - матэматыка, рахункавод;

5. кл. Францішак Калясінскі - красамоўства;

6. кл. Адам Юшкевіч - ІІ клас, французская мова.

1808/09

1. Антоні Юхновіч - рэктар, прэфект;

2. Юзаф Сангайла - віца-рэктар, адказны за выдаткі, дарадца Дома [209];

3. Ян Пажэцкі - заслужаны;

4. Ксаверы Елец - заслужаны;

5. Ігнацы Пажалевіч - матэматыка;

6. кл. Францішак Калясінскі - красамоўства [210];

7. кл. Антоні Данілевіч - геаграфія, маральная навука ў І і ІІ класе;

8. кл. Эліяш Густыневіч - граматыка ў І і ІІ класе.

1809/10

1. Антоні Юхновіч - рэктар, прэфект;

2. Юзаф Сангайла - віца-рэктар, адказны за выдаткі, дарадца Дома;

3. Ксаверы Елец - заслужаны;

4. Раймунд Жашоўскі, дарадца Дома, заслужаны;

5. Казімір Жаткевіч - граматыка ў І і ІІ класе;

6. Ігнацы Пажалевіч - матэматыка;

7. кл. Тадэвуш Канстантыновіч - красамоўства, французская мова;

8. кл. Антоні Данілевіч - гісторыя, геаграфія, арыфметыка ў І і ІІ класе.

1810/11

1. Антоні Юхновіч - рэктар, прэфект;

2. Юзаф Сангайла - віца-рэктар, адказны за выдаткі, дарадца Дома;

3. Ксаверы Елец - заслужаны;

4. Раймунд Жашоўскі, дарадца Дома, дэпазітар;

5. Ігнацы Пажалевіч - матэматыка, рахункавод;

6. кл. Павел Вужоўскі (Ванжоўскі) - красамоўства, французская мова;

7. кл. Феліцыян Калусоўскі - гісторыя, геаграфія, арыфметыка;

8. кл. Дымітр Тамашэвіч - граматыка.

1811/12

1. Антоні Юхновіч - рэктар, прэфект;

2. Юзаф Сангайла - віца-рэктар, адказны за выдаткі, дарадца Дома;

3. Ксаверы Елец - заслужаны;

4. Францішак Дашкевіч, пракуратар Дома, дэпазітар;

5. Ігнацы Пажалевіч - матэматыка, рахункавод;

6. кл. Дыянізы Трасамберг - граматыка, расейская мова;

7. кл. Феліцыян Калусоўскі - гісторыя, геаграфія, арыфметыка;

8. кл. Каласанты Гаўлоўскі - красамоўства, права.

1812/13

1. Францішак Дашкевіч - начальнік, дарадца правінцыі;

2. Юзаф Сангайла - віца-рэктар, дэпазітар;

3. Антоні Юхновіч - хворы;

4. Ксаверы Елец - заслужаны;

5. Ігнацы Пажалевіч - прэфект, геаметрыя, рахункавод;

6. кл. Каласанты Гаўлоўскі - красамоўства;

7. кл. Дыянізы Трасамберг - граматыка, расейская мова.

1813/14

1. Францішак Дашкевіч - начальнік, дарадца правінцыі (да 13.Х.1813);

2. Дамінік Серафіновіч - начальнік (ХІІ.1813 - VII.1814);

3. Юзаф Сангайла - віца-рэктар, дэпазітар;

4. Ігнацы Пажалевіч - прэфект, геаметрыя, адказны за выдаткі;

5. кл. Дыянізы Трасамберг - І і ІІ клас, расейская мова, рахункавод;

6. кл. Пётр Петрусевіч - красамоўства, французская мова.

1814/15

1. Феліцыян Пашкевіч - рэктар;

2. Юзаф Сангайла - дэпазітар;

3. Ігнацы Пажалевіч - прэфект, фізіка, матэматыка, адказны за выдаткі;

4. Дыянізы Трасамберг - І і ІІ клас, расейская мова, рахункавод, бібліятэкар;

5. кл. Каласанты Кабылянскі - красамоўства, французская мова.

1815/16

1. Феліцыян Пашкевіч - рэктар;

2. Юзаф Сангайла - заслужаны;

3. Караль Маліноўскі - фізіка, матэматыка, рахункавод;

4. Дыянізы Трасамберг - І і ІІ клас, расейская мова, дэпазітар;

5. кл. Каласанты Кабылянскі - красамоўства, французская мова.

1816/17

1. Феліцыян Пашкевіч - рэктар;

2. Анёл Доўгірд - дарадца правінцыі;

3. Караль Маліноўскі;

4. Алексы Станкевіч - геаметрыя, фізіка, расейская мова;

5. кл. Пётр Петрусевіч - граматыка;

6. кл. Каласанты Кабылянскі - красамоўства, права.

1817/18

1. Себасцян Дамброўскі - рэктар;

2. Ігнацы Пажалевіч - пракуратар Дома, фізіка, матэматыка;

3. Францішак Калясінскі - ІІ клас;

4. кл. Тадэвуш Унутоўскі - І клас;

5. кл. Каласанты Кабылянскі - красамоўства, французская мова [211].

1818/19

1. Себасцян Дамброўскі - рэктар;

2. Ізыдор Сяклюцкі - эксправінцыял;

3. Віктар Ежыковіч - віца-рэктар, адказны за выдаткі;

4. Юзаф Сангайла - заслужаны;

5. Ігнацы Пажалевіч - матэматыка;

6. кл. Тадэвуш Унутоўскі - лаціна;

1819/20

1. Віктар Ежыковіч - начальнік, арыфметыка,

геаграфія, геаметрыя, фізіка, натуральная гісторыя;

2. Ізыдор Сяклюцкі - эксправінцыял;

3. Ігнацы Пажалевіч - матэматыка, геаметрыя, фізіка, натуральная гісторыя, рахункавод;

4. кл. Тадэвуш Унутоўскі - І клас.

1820/21

1. Каласанты Санкоўскі - рэктар;

2. Ізыдор Сяклюцкі - эксправінцыял;

3. Юзаф Сангайла;

3. Ігнацы Пажалевіч - прэфект, ІІ клас;

4. кл. Дамінік Бяневіч - І клас.

1821/22

1. Каласанты Санкоўскі - рэктар;

2. Ізыдор Сяклюцкі - эксправінцыял;

3. Юзаф Сангайла;

4. Ігнацы Пажалевіч - прэфект, матэматыка, фізіка, натуральная гісторыя;

5. Дымітр Тамашэвіч - арыфметыка, граматыка, расейская мова;

6. кл. Дамінік Бяневіч - красамоўства, нямецкая мова.

1822/23

1. Каласанты Санкоўскі - рэктар;

2. Ізыдор Сяклюцкі - эксправінцыял;

3. Юзаф Сангайла;

4. Ігнацы Пажалевіч - прэфект, матэматыка;

5. Дымітр Тамашэвіч - арыфметыка, граматыка;

6. кл. Дамінік Бяневіч - красамоўства.

1823/24

1. Каласанты Санкоўскі - рэктар;

2. Ізыдор Сяклюцкі - эксправінцыял;

3. Юзаф Сангайла;

4. Дымітр Тамашэвіч - прэфект, арыфметыка;

5. кл. Ян Зужэўскі - красамоўства, гісторыя.

6. кл. Алексы Тыбароўскі - граматыка.

1824/25

1. Каласанты Санкоўскі - рэктар;

2. Ізыдор Сяклюцкі - эксправінцыял;

3. Юзаф Сангайла;

4. Тадэвуш Касілоўскі - граматыка, рахункавод

5. Алексы Станкевіч - матэматыка, дэпазітар;

6. кл. Каласанты Кабылянскі - літаратура, права, гісторыя.

7. кл. Алексы Тыбароўскі - арыфметыка і хрысціянская навука.

1825/26

1. Каласанты Санкоўскі - рэктар;

2. Ізыдор Сяклюцкі - эксправінцыял;

3. Юзаф Сангайла - заслужаны;

4. Казімір Жабкевіч - дэпазітар;

5. Каласанты Адамовіч - віца-прэфект, матэматыка, рахункавод;

6. кл. Каласанты Кабылянскі - літаратура, хрысціянская навука, бібліятэкар;

7. кл. Мацей Рапніцкі - граматыка;

8. кл. Каласанты Багуцкі - арыфметыка.

1826/27

1. Каласанты Санкоўскі - рэктар;

2. Ізыдор Сяклюцкі - эксправінцыял;

3. Юзаф Сангайла;

4. Ваўрынец Адамовіч - у сваякоў;

5. Каласанты Адамовіч - прэфект, матэматыка, фізіка;

6. кл. Каласанты Кабылянскі - красамоўства;

7. кл. Мацей Рапніцкі - граматыка;

8. кл. Кароль Ліпінскі - арыфметыка, гісторыя геаграфія.

1827/28

1. Каласанты Санкоўскі - рэктар;

2. Ізыдор Сяклюцкі - эксправінцыял;

3. Юзаф Сангайла - заслужаны;

4. Ваўрынец Адамовіч - у сваякоў;

5. Каласанты Адамовіч - прэфект, фізіка;

6. кл. Каласанты Кабылянскі - хрысціянская навука, польская мова;

7. кл. Мацей Рапніцкі - гісторыя, геаграфія, арыфметыка;

8. кл. Кароль Ліпінскі - хрысціянская навука, французская мова;

9. кл. Фелікс Юшкевіч - геаметрыя.

1828/29

1. Каласанты Санкоўскі - рэктар;

2. Ізыдор Сяклюцкі - эксправінцыял;

3. Юзаф Сангайла - заслужаны;

4. Ваўрынец Адамовіч - у сваякоў;

5. Каласанты Адамовіч - прэфект, фізіка, батаніка;

6. Кароль Ліпінскі - хрысціянская навука, французская мова;

7. Мацей Рапніцкі - гісторыя, геаграфія, арыфметыка;

8. Юстын Янушкевіч - геаметрыя, нямецкая мова;

9. кл. Каласанты Кабылянскі - лаціна, польская мова;

10. кл. Пій Ясенскі - расейская мова, хрысціянская навука.

1829/30

1. Антоні Паеўскі - рэктар;

2. Каласанты Санкоўскі;

3. Юзаф Сангайла - заслужаны;

4. Ваўрынец Адамовіч - у сваякоў;

5. Кароль Ліпінскі - прэфект, французская мова, дэпазітар;

6. Мацей Рапніцкі - усеагульная гісторыя, геаграфія, рахункавод;

7. кл. Палікарп Залускі - фізіка, натуральная гісторыя;

8. кл. Каласанты Кабылянскі - лаціна, польская мова;

9. кл. Каласанты Багуцкі - геаметрыя, арыфметыка, нямецкая мова;

10. кл. Пій Ясенскі - расейская мова, хрысціянская навука.

1830/31

1. Антоні Паеўскі - рэктар;

2. Каласанты Санкоўскі;

3. Юзаф Сангайла;

4. Ваўрынец Адамовіч - у сваякоў;

5. Тадэвуш Унутоўскі - хрысціянская навука;

6. Каласанты Багуцкі - геаметрыя, арыфметыка, нямецкая мова;

7. кл. Палікарп Залускі - фізіка, натуральная гісторыя, памочнік прэфекта;

8. кл. Каласанты Кабылянскі - лаціна, польская мова;

9. кл. Антоні Ясінскі - французская мова, усеагульная гісторыя;

10. кл. Пій Ясенскі - расейская мова, геаграфія.

1831/32

1. Антоні Паеўскі - рэктар;

2. Каласанты Санкоўскі;

3. Юзаф Сангайла;

4. Ваўрынец Адамовіч - у сваякоў;

5. Фердынанд Шумборскі - прэфект, дарадца Дома, рахункавод;

6. Тадэвуш Унутоўскі - хрысціянская навука, дэпазітар;

7. кл. Каласанты Кабылянскі - лаціна, польская мова;

8. кл. Антоні Ясінскі - французская мова, усеагульная гісторыя;

9. кл. Пій Ясенскі - расейская мова, геаграфія;

10. кл. Гіпаліт Дабравольскі - арыфметыка, геаметрыя.

1832/33

1. Фердынанд Шумборскі - рэктар;

2. Дымітр Тамашэвіч;

3. Банавентура Пяткевіч - прэфект, нямецкая мова;

4. кл. Каласанты Кабылянскі - заслужаны настаўнік;

5. кл. Антоні Ясінскі - французская мова;

6. кл. Тамаш Семяновіч - лаціна, польская мова;

7. кл. Вінцынты Горскі - усеагульная гісторыя, геаграфія;

8. кл. Гіпаліт Дабравольскі - арыфметыка, геаметрыя;

9. кл. Юзаф Станіслаўскі - расейская мова, хрысціянская навука.

1833/34

1. Фердынанд Шумборскі - рэктар;

2. Ваўрынец Адамовіч - у сваякоў;

3. Каласанты Санкоўскі;

4. Юзаф Сангайла;

5. Каласанты Лукевіч;

6. Антоні Закрэўскі;

7. Кароль Маліноўскі;

8. Дымітр Тамашэвіч;

9. Тадэвуш Унутоўскі;

10. Банавентура Пяткевіч;

11. кл. Каласанты Кабылянскі;

12. кл. Антоні Ясінскі;

13. кл. Тамаш Семяновіч;

14. кл. Гіпаліт Дабравольскі;

15. кл. Юзаф Станіслаўскі.

1834/35

1. Фердынанд Шумборскі - рэктар;

2. Ваўрынец Адамовіч - у сваякоў;

3. Юзаф Сангайла;

4. Каласанты Лукевіч;

5. Антоні Закрэўскі;

6. Кароль Маліноўскі;

7. Банавентура Пяткевіч;

8. Дымітр Тамашэвіч;

9. Тадэвуш Унутоўскі;

10. кл. Каласанты Кабылянскі;

11. кл. Павел Тубялевіч;

12. кл. Фелікс Юшкевіч;

13. кл. Тамаш Семяновіч;

14. кл. Ёахім Парубскі.

1835/36

1. Ёзафат Вайшвіла - рэктар;

2. Ваўрынец Адамовіч - у сваякоў;

3. Юзаф Сангайла;

4. Яцак Румяноўскі;

5. Віктар Ежыковіч;

6. Антоні Закрэўскі;

7. Ян Багатыровіч;

8. Мікалай Бальцэвіч;

9. Гіпаліт Мніхоўскі;

10. кл. Каласанты Кабылянскі.

1836/37

1. Ёзафат Вайшвіла - рэктар;

2. Ваўрынец Адамовіч - у сваякоў;

3. Юзаф Сангайла;

4. Яцак Румяноўскі;

5. Віктар Ежыковіч;

6. Антоні Закрэўскі;

7. Ян Багатыровіч;

8. Мікалай Бальцэвіч;

9. Гіпаліт Мніхоўскі;

10. кл. Каласанты Кабылянскі.

1837/38

1. Ёзафат Вайшвіла - рэктар;

2. Ваўрынец Адамовіч - у сваякоў;

3. Юзаф Сангайла;

4. Каласанты Лукевіч;

5. Віктар Ежыковічі;

6. Антоні Закрэўскі;

7. Ян Багатыровіч;

8. Мікалай Бальцэвіч;

9. Гіпаліт Мніхоўскі;

10. Каласанты Ясінскі;

11. Тамаш Семяновіч;

12. Геранім Сяніцкі;

13. кл. Каласанты Кабылянскі.

1838/39

1. Ёзафат Вайшвіла - рэктар;

2. Тадэвуш Малюкевіч - дарадца Дома, дэпазітар;

3. Юзаф Сангайла;

4. Антоні Закрэўскі;

5. Каласанты Лукевіч;

6. Віктар Ежыковіч;

7. Леан Бружэвіч - рахункавод;

8. Ян Багатыровіч;

9. Мікалай Бальцэвіч;

10. Інакенты Дзялакоўскі - "філіяліст" у Балінгродзе;

11. Мікалай Горскі;

12. Тамаш Семяновіч;

13. Геранім Сяніцкі;

14. Юзаф Станіслаўскі.

1839/40

1. Ёзафат Вайшвіла - рэктар, дарадца правінцыі;

2. Юзаф Сангайла;

3. Каласанты Лукевіч;

4. Каласанты Барташэвіч - дэпазітар, дарадца Дома;

5. Леан Бружэвіч - бібліятэкар, рахункавод;

6. Ян Багатыровіч;

7. Мікалай Бальцэвіч;

8. Інакенты Дзялакоўскі - "філіяліст" у Балінгродзе;

9. Антоні Ясінскі;

10. Тамаш Семяновіч;

11. Юзаф Станіслаўскі;

12. Станіслаў Леановіч.

1840/41

1. Ёзафат Вайшвіла - рэктар, дарадца правінцыі;

2. Юзаф Сангайла;

3. Каласанты Лукевіч;

4. Каласанты Барташэвіч - дэпазітар, дарадца Дома;

5. Леан Бружэвіч - бібліятэкар, рахункавод;

6. Ян Багатыровіч;

7. Мікалай Бальцэвіч;

8. Інакенты Дзялакоўскі - "філіяліст" у Балінгродзе;

9. Антоні Ясінскі;

10. Тамаш Семяновіч;

11. Юзаф Станіслаўскі;

12. Станіслаў Леановіч.

1841/42

1. Ёзафат Вайшвіла - рэктар, дарадца правінцыі;

2. Тадэвуш Малюкевіч;

3. Юзаф Сангайла;

4. Антоні Закрэўскі;

5. Каласанты Лукевіч;

6. Каласанты Барташэвіч - заслужаны;

7. Леан Бружэвіч - бібліятэкар, рахункавод;

8. Ян Багатыровіч;

9. Мікалай Бальцэвіч;

10. Інакенты Дзялакоўскі - "філіяліст" у Балінгродзе;

11. Антоні Ясінскі;

12. Тамаш Семяновіч;

13. Юзаф Станіслаўскі;

14. Станіслаў Леановіч;

15. Каласанты Якукевіч.

Пераклад Станіслава Судніка.

---

[1] Пар. рапарты пра стан шчучынскай школы за 1803 і 1821 г., якія знайходзяцца ў матэрыялах Людвіка Хмая, rkps Arch. PAN III-76 nr 58, k. 30, 149. Не трэба блытаць канвіктараў, якія ўтрымліваліся Сцыпіёнамі, з канвіктарамі з запісу Храптовічаў (ад 1805 г.). У 1801 г. Кароль Літавор Храптовіч, стараста гарадзенскі, прызначыў 2 000 зл на ўтрыманне і адукацыю 10 вучняў у школе ў Гародні. У 1805 г. гэты фундуш перанесены ў Шчучын. Выбар вучняў быў даручаны ў той час сям'і Барэцкіх. Пар. Spis uczniow w Grodzienskiej gubierni, Poznan 1885, s. 20. Сборник материалов для истории просвещения в России. Т. 2. Учебные заведения в западных губерниях 1802-1804, С. Петербург 1897, с. 610-611.

[2] W. Szulc, Spory Akademii Wilenskiej z pijarami o wylaczne prawo na szkoly 1723 - 1753, "Ateneum Wilenskie" 1939, z. 1, s. 133.

[3] Wspomnienie Domku Pijarow Lidzkich. Napisal Ks. Jozafat Wojszwillo Ostatni Rektor Pijarow Lidzkich, rkps B. Ossolinskich 3667/III mf BN 8804, s. 51 [далей цытаванне Ё. Вайшвілы]. За зварот увагі на гэты рукапіс дзякую праф. Тадэвушу Бянькоўскаму.

[4] Апрацавана на падставе рукапісу Ё. Вайшвілы. B. Ossol. 3667/III (mf BN 8804), s. 167-192.

Вераноў: 1742/43 - Кароль Седлікоўскі, 1744/45 - Алексы Палашэўскі, 1745/46 - Ігнацы Сабаньскі, 1746/47 - Яцак Залескі, 1747/48 - Гіпаліт Жагліцкі, 1752-1756 - Антоні Астроўскі, 1757/58 - Аляксандр Хлявінскі.

Ліда: 1756/57 - Юзаф Віславух, 1757/58 - Дамінік Грабоўскі, 1758/59 - Людвік Любаньскі, 1759/60 - Пётр Вярхоўскі, 1760/61 - Мікалай Тупальскі, 1761-1766 - Аляксандр Вольмер, 1766/67 - Ян Яцуніч, 1768/69 - Марцін Бразіцкі (Бжазіцкі), 1769/70 - Ян Пажэрскі, 1771/72 - Антоні Мікуцкі, 1772/73 - Андрэй Свіршчэўскі, 1773/74 - Міхал Харкевіч, 1774-1776 - Яцак Красоўскі, 1776-1778 - Дыянізы Гурыновіч, 1778/79 - Бярнард Памарнацкі, 1779-1781 - Ксаверы Янкоўскі, 1781-1783 - Ёзафат Мірскі, 1784-1789 - Павел Выгоўскі, 1791-1793 - Ваўрынец Адамовіч, 1793/94 кл. Казімір Жукоўскі, 1794/95 - Ваўрынец Адамовіч, 1795/96 - кл. Францішак Гадлеўскі, 1796/97 - Ксаверы Янкоўскі, 1797-1799 - кл. Казімір Жукоўскі, 1803/04 - Aўгустын Вярсоцкі.

[5] Таксама пазнейшы вядомы віленскі рэктар Антоні Мікуцкі на працягу 1 школьнага года выконваў у Лідзе функцыі гісторыка Дому.

[6] J. Wojszwillo, s. 47.

[7] Rkps Arch. PAN III-76 nr 47, k. 30 [матэрыялы Людвіка Хмая - далей цытаванне СН-47].

[8] M. Szymielewicz, Dzieje pijarow lidzkich, "Ziemia Lidzka", r. 2 (1937), nr 6-7, s. 62.

[9] Raporty generalnych wizytatorow szkol Komisji Edukacji Narodowoj w Wielkim Ksiestwie Litewskim (1782-1792), oprac. K. Bartnicka, I. szybiak, Wroclaw... 1974, s. 316.

[10] J. Wojszwillo, s. 153-155.

[11] J. Wojszwillo, s. 104.

[12] J. Wojszwillo, s. 66.

[13] J. Wojszwillo, s. 187.

[14] J. Wojszwillo, s. 68-69.

[15] J. Wojszwillo, s. 63.

[16] Што не супадае з інфармацыяй Вайшвілы, які падае 1793 год.

[17] Rezygnacja klasztoru lidzkiego Ksiezy Pijarow za rektorstwa WJKs Jozafata Wojszwilly ad 17 lipca 1838 do lipca 1841, rkps B. Ossol. 3667/III (mf BN nr 8804), s. 203-204.

[18] Catalogus clericorum regularium Pauperum Matris Dei Schlarum Piarum in Lithuana Provincia ab erectione ejusdem Anno Domini 1736 conscriptus - машынапіс у Arch. pol. prow. Pijarow w Krakowie; шматлікая інфармацыя пра біяграфію Вайшвілы ўтрымоўвае таксама яго рукапіс.

[19] J. Wojszwillo, s. 122-123.

[20] Малюкевіч быў настаўнікам самога Ігната Дамейкі ў Шчучыне. Дзякуючы яго ведам і педагагічнаму ўменню будучы слаўны вучоны ў 1812-1816 гадах атрымаў салідную аснову ў вобласці фізікі і хіміі. Малюкевіч працаваў у Шчучыне ў 1809-1816 гадах, значна падняўшы ўзровень навучання фізікі (у 1808 г., а ў школьным годзе перад прыбыццём Малюкевіча візітатар наракаў, што "фізіка ў тутэйшай школе трымаецца на б. нізкім узроўні" - Rkps Arch PAN III-76 nr 58, k. 68 (матэрыялы Людвіка Хмая). Таксама пазнейшая праца Малюкевіча ў Валерыянаве-Лужках (1816-1820), дзе выконваў функцыі рэктара, атрымаў прызнанне ў вачах візітататара, а аўтар манаграфіі той школы яго рэктарства акрэсліў як "ганаровы перыяд школы" (O. Hedemann, Szkoly walerianowskie x.x. pijarow luzeckich, Wilno 1937, s. 137).

[21] J. Wojszwillo, s. 128.

[22] J. Wojszwillo, s. 140.

[23] Што праўда Вайшвіла страціў падчас пажару большасць сваіх рукапісаў. Частка матэрыялаў і інфармацыі дайшла да яго пры пасярэдніцтве жывых яшчэ піяраў, напр. ад Каласантага Адамовіча, ужо пасля заканчэння пісання тэксту, атрымаў "урадавыя пахвалы школы" лідскай. Гл. J. Wojszwillo, s. 166.

[24] S. 197-349.

[25] J. Wojszwillo, s. 37.

[26] J. Wojszwillo, s. 91. У кнігах гэтага тыпу шырока прадстаўлены тыя падставы, да чаго прыводзіць параўнанне дзвюх думак напр. пра Яна Французовіча (Ян ад св. Ваўрынца 1749-1782) Liber Suffragiorum Vilcomiriensis nr 570 "[...] geometriam docereiussus ubique discipolorum profecit egregiesatisfecit" Станіслаў Баніфацы Юндзіл сцвярджаў: "Невук пусты і надуты, простых нават задач у арыфметыцы развязаць не здольны". Pametnik ks. Stanislawa Jundzilla professora uniweusitetu wilenskiego, wyd. A.M. Kurpiel, Krakow 1905, s 10 [42].

[27] D. Beauvois, Szkolnictwo na ziemiach litewsko-ruskich 1803-1832, t. 2. Szkoly podstawowe i srednie, Rzym-Lublin, 1991, s. 34.

[28] Пар. A. Pitala Sch. P., Przyczynki do dziejow Polskiej Prowincji Pijarow 1642-1992, Krakow, 1993, s. 149-153 (Stulecie odrodzonej Polskiej Prowincji Pijarow 1879-1979).

[29] Усё ўказвае на тое, што ею карыстаўся перад ІІ Сусветнай вайной Міхал Шымялевіч.

[30] Sygn. Col.Lid. 103.

[31] Rkps Archiwum PAN w Warszawie, sygn III-76, nr 41 (materialy Ludwika Chmaja - kartoteka pijarow litewskich), nr 46 (Lida).

[32] "Ziemia Lidzka", R 1 (1936), nr 9, R. 2 (1937), nr 1, 3, 6-7.

[33] Вёска была размешчана за паўмілі ад мястэчка. У 1839 г. налічвала 8 хат + 1 пакінутая. Rkps B. Ossol. 3667/III (mf. BN 8804): Rezygnacja klasztoru lidzkiego Ksiezy Pijarow za rektorstwa WJKs Jozafata Wojszwilly... s. 206. У палове ХІХ ст. вёска нязначна павялічылася: складалася з 11 хат і карчмы, пабудаванай у часы Вайшвілы (1839). T[yszkiewicz E.] Wiadomosc historyczna o zgromadzeniach i fundacjach meskich i zenskich rzymsko-katolickich klasztorow w diecezji wilenskiej, "Teka Wilenska", 1857, z. 2, s. 33.

[34] У артыкуле прыводзяцца - згодна, зрэшты, з распаўсюджаным у навуковай літаратуры звычаем - імёны манаскія, разам са свецкімі прозвішчамі. Трэба памятаць, што да 1754 г. піяры былі абавязаны ўжываць выключна ордэнскія імёны "для поўнага адрачэння ад усялякай свецкасці" і такім спосабам пададзены іхнія персанальныя дадзеныя ў ордэнскіх актах. Для важнейшых постацяў пададзены ў дадатках свецкія імёны, поўныя манаскія імёны і гады жыцця. Адсутнасць якой-небудзь інфармацыі перад імем і прозвішчам абазначае, што піяр меў капланскае пасвячэнне. Толькі ў выпадку клерыкаў і ордэнскіх братоў (якіх называлі "frater operarius") прымянялася адпаведнае напісанне.

[35] Інфіма - пачатковае навучанне.

[36] Rkps Arch. Pol. Prow. Pij. w Krakowie, sygn Col. Lid. 102.

[37] S. Bieganski, Szkoly pijarskie w Polsce, Lwow, 1898 (odbitka z "Muzeum") s. 5. Геранёны знайходзіліся недалёка ад Веранова ва ўсходнім кірунку і на паўночны ўсход ад Ліды, па-за абшарам Лідчыны. Для поўнай дакладнасці належыць дадаць інфармацыю пра апеку піяраў над пляцоўкай у Талочыне (1737/38 - 1738/39).

[38] Напр. у І. 1740-1743, 1751/52.

[39] J. Kurczewski. Biskupstwo wilenskie, Wilno, 1912, s. 319.

[40] Гл. Aneks nr 2. Дазваляе гэта дапусціць, што парафіяльная школа, кіраваная піярамі, таксама функцыянавала даўжэй, чым да 1740 г.

[41] Змест дэкрэту ад 1738 г.: Wiadomosc o sporze pijarow wilenskich z jezuitami wilenskimi (r. 1723 - 1753) [w:] Fntoni Moszynski: Zywot Macieja Dogiela z przydaniem wiadomosci o sporze pijarow wilenskich z jezuitami wilenskimi (roku 1723 - 1753), Wilno, 1838, s. 66-67.

[42] J. Wojszwillo, s. 39.

[43] Так меркаваў Ё. Вайшвіла (с. 39), паколькі застаўное права на Шчучын ад 1743 г. называецца толькі ў 20 тыс. зл замест 22 тыс.

[44] Гл. J. Kurkowski, Wybitni nauczyciele szkoly pijarskiej w Szczuczynie. "Kwartalnik Historyi Nauki i Techniki", 1995/1, s. 83-104.

[45] Гл. Rkps Arch. Pol. Prow. Pij. w Krakowie, sygn Col. Lid. 102.

[46] A. Pitala. Pijarskie zaklady ksztalcenia nauczycieli w Polsce, [w:] tegoz., Przyczynki..., s. 8.

[47] Гл. J. Kurkowski, Kolegium i szkola pijarow w Radomiu, 1680-1795 [w:] Radom i regionradomski w dobie szlacheckiej Rzeczypospolitej, t. II Historia spoleczno-religijna okresu wczesnonowozytnego, pod red. Z Guldona i T. Zielinskiego, radom, 1996, s. 89-90.

[48] Archiwum Gtneralne Pijarskie w Rzymie (AGSP), sygn. Reg. Prov. 59 (мікрафільм з Архіва Польскай правінцыі піяраў у Кракаве).

[49] J. Wojszwillo, s. 41.

[50] Арганізацыя падрыхтоўкі выкладчыкаў у Літоўскай правінцыі піяраў была моцна заблытаная. Літоўскія цэнтры былі бяднейшыя, бракавала там такога моцнага і заможнага калегіюма, як падалянскія. Тым часам Школьныя ўставы даручалі асаблівы клопат правінцыялаў і рэктараў аб умовах навучання на курсах. У сувязі з тым навучанне тое размяшчалася на Літве аж у 6 цэнтрах. Гл. A. Pitala Sch. P. Pijarskie zaklady ksztalcenia nauczycieli w dawniej Polsce - profesoria, [w:] Wklad pijarow do nauki i rultury w Polsce XVII-XIX w., пад рэд. І. Стасевіч-Ясюковай, Warszawa-Krakow, 1993, s. 392.

[51] Курс маральнай тэалогіі быў значна меншы за курс тэалогіі шпекулятыўнай. Ахопліваў толькі сакраменталогію і маральную тэалогію ў скароце. Гл. A. Pitala, Przyczynki..., s. 43-44.

[52] J. Wojszwillo, s. 41.

[53] Пар. A. Pitala, dz. cyt., s. 44. У 1742/43 годзе ў піярскую праграму ў польскай правінцыі ўвайшлі новыя прадметы: святыя каноны і касцельная гісторыя. Асобныя кафедры касцельнай гісторыі і кананічнага права ў дэцэзіяльных і акадэмічных семінарыях з'явіліся толькі ў ІІ пал. стагоддзя.

[54] Былі гэта ў храналагічным парадку: 1. Ігнацы Сабаньскі, 2. кл. Людвік Заборскі, 3. кл. Стэфан Гусеўскі (Гансеўскі) (21.), 4. кл. Ян Цупуд, 5. Антоні Астроўскі (21.), 6. кл. Ксаверы Гэйкінг, 7. кл. Дамінік Анцэвіч, 8. Ануфры Вайкоўскі, 9. кл. Аўгустын Петрусевіч, 10. кл. Антоні Клёмфас, 11. Казімір Крашэўскі, 12. кл. Мацей Тукала, 13. кл. Міхал Кутрыскі (Кентрыскі), 14. кл. Банавентура Ярманскі, 15. кл. Павел Шырма, 16. кл. Вацлаў Навіцкі, 17. кл. Матэвуш Градэцкі, 18. кл. Уладзіслаў Швяйкоўскі, 19. кл. Ігнацы Гадлеўскі, 20. кл. Кароль Яркула. 21. Дамінік Грабоўскі, 22. Адам Талочка, 23. Войцех Камароўскі, 24. кл. Тадэвуш Ланг (21), 25. кл. Геранім Гарабурда (21), 26. Андрэй Гумкоўскі, 27. кл. Людвік Любаньскі, 28. кл. Баніфацы Урублеўскі, 29. Рафал Файгабер, 30. кл. Гервазы Аскерка, 31. кл. Міхал Францкевіч.

[55] На іх тэму гл. J. Kurkowski, Wybitni..., s. 85, 89-91.

[56] Для гэтага года няма звестак, хто выкладаў маральную тэалогію для 3 вучняў.

[57] У Podrecznej Encyklopedii Koscielnej (t. 31-32, s. 163) знайходзім інфармацыю пра закрыццё публічнай школы ў той перыяд. "Належны кірунак" нанава адкрытай школе меў надаць рэктар Багуцкі.

[58] J.D. Janocki: Lexikon derere itztlebender Gelehrten in Polen. T. 2. Wroclaw, 1755, s. 200.

[59] J.D. Janocki, dz. cyt., s. 159.

[60] Не трэба аднак забываць, што персанальны склад упісвалі летам кожнага года і не ўзгаднялі змен, якія адбываліся на працягу школьнага года. Сведчыць пра тое, напр., адсутнасць прозвішча Дамініка Серафімовіча, які выконваў у Лідзе функцыі начальніка ад ХІІ.1813 да VII.1814 г.

[61] Галавінскі неўзабаве памёр (28.ХІІ.1755 г. у Веранове).

[62] J. Wojszwillo, s. 42. Гл. таксама s. [233] - [239].

[63] J. Wojszwillo, s. 43-44.

[64] Вучыў яго спачатку ў Шчучыне, а пазней пасля смерці бацькі ў паразуменні з маці Вярэнай Фірлей вывез на вучобу ў Ліпск і Парыж. Выезд Догеля выклікаў абурэнне ў пэўных колах польскай магнатэрыі. Ігнацы прыцягваў піяраў да навучання дзяцей і дваран, як напр. Станіслава Баніфацыя Юндзіла, ці настаўніка матэматыкі і фізікі Аўгустына Жылевіча, выказваў таксама зацікаўленасць узроўнем і ўмовамі навукі ў калегіюме ў Шчучыне. Raporty, s. 171.

[65] J. Wojszwillo, s. 60-61.

[66] J. Wojszwillo, s. 44. Нажаль Багуцкі ў ходзе пераносу сядзібы ў Ліду (26 жніўня 1756 г.) памёр.

[67] Звесткі пра колькасць жыхароў Ліды няясныя: у 1776 г. 1500 жыхароў - В.П. Верхась, Н.І. Папова, Лида. Историко-экономический очерк, Мінск, 1976, с. 10; у 1781 г. - 5662 жыхары, J. Kurczewski, dz. cyt., s. 298.

[68] Wiadomosc o sporze..., s. 77. Варта пры аказіі заўважыць, што 1750-1754 гадах вераноўскіх піяраў злучалі з Радзівіламі асаблівыя сувязі: пра двары Удальрыка Крыштафа Радзівіла, канюшага ВКЛ, у якасці хатняга настаўніка працаваў Банавентура Ярманскі, залічаны ў 1750-1754 гг. да грона вераноўскіх піяраў, у 1750/51 гг. як надворны тэолаг знаходзіўся пры двары князя Радзівіла (таксама Удальрыка?) Інакенці Бянеўскі. Дадамо, што Ярманскі правёў у Радзівілаў у агуле 12 гадоў. Апублікаваў звыш таго Opuscula in iuvenum Radzivillorum et scholasticae iuventutis usum. Гл. PSB, t. 10, s. 623 (S. Truchim).

[69] Тэкст апублікаваў М. Балінскі, Dawna Akademia Wilenska. Proba jej historii od zalozenia w roku 1579 do ostatecznego jej pszeksztalcenia w roku 1803, Peterburg, 1862, s. 195.

[70] Ё. Вайшвіла сцвярджае, што ў 1758 г. у Веранове працаваў толькі адзін настаўнік, які абмяжоўваўся навучаннем чытанню. "[...] Потым ужо ніводнага не было", s. 35.

[71] Праўдападобна як на пробстве, як напр. Юзаф Вогель (1712-1774). У той час памёр Антоні Лукашэвіч (1693-1773). У ранейшы перыяд у Веранове памёр Генрык Шачынскі "гаспадарчы віца-рэктар" (1690-1745), Францішак Ляневіч (1698-1747).

[72] J. Wojszwillo, s. 61.

[73] Пар. на тую тэму перапіску ў рукапісе з Генеральнага піярскага архіва ў Рыме (AGSP), sygn. Reg. Prov. 58 (напр. ліст Антонія Астроўскага да генерала ад 15 лістапада 1759 г., сведчанне Цэзарыя Вышамірскага ад 14 верасня 1759 г.)

[74] J. Wojszwillo, s. 48. Вайшвіла, мабыць, нічога больш дакладнага пра гэтую справу не ведаў, паколькі дадаў: "Можа гэта жарцік, зрэшты".

[75] Карчма была спалена ў пажары Ліды 1827 г. M. Szymielewicz, dz. cyt., "Ziemia Lidzka", r. 1 (1936), nr 9, s. 3.

[76] J. Wojszwillo, s. 62.

[77] Пар. нп. згаданы вышай канфлікт, датычны Вільні, ці меней вядомы ў Пётркаве - R. Stepien, R.W. Woloszynski, Pijarzy w Piotrkowie Trybunalskim w czsach Komisji Edukacji Narodowej [w:] Wklad pijarow do nauki i kultury w Polsce XVII - XIX w., pod red. I. Stasiewicz - Jasiukowej, Warszawa-Krakow 1993, s. 489.

[78] J. Wojszwillo, s. 62.

[79] Diccionario enciclopedico, T. 1, Salamanca 1980, s. 537.

[80] J. Wojszwillo, s. 63.

[81] Гл. дадатак у рукапісе B. Ossol. 3667/III (mf BN 8804), s. [249], [251].

[82] J. Wojszwillo, s. 65.

[83] J. Kurkowski, Kolegium..., s. 84. Характэрна, што Ян Даніэль Яноцкі, прадстаўляючы ў Lexicon derer itztlebender Gelehrten in Polen стан піярскіх калегій у Польшчы, палічыў за неабходнае паінфармаваць чытачоў, што ў Радаме пастаянна жыве "in ganz Polen sattsam btkannte und gepriesene P. Antonius Ronarski", t. II, Warszawa 1755, s. 147. Пар. таксама Familia Domus Radomiensis, рукапіс Бібліятэкі духоўнай семінарыі ў Сандаміры, sygn. G 1216.

[84] J. Wojszwillo, s. 67.

[85] M. Szymielewicz, dz. cyt., "Ziemia Lidzka", r. 2 (1937), nr 1, s. 2. 4 траўня 1774 г. сойм зацвердзіў фундацыю і дазволіў дакупленне прылеглага пляцу (VL, t. VIII, k. 410). Справа была такой істотнай для піяраў, што апублікавана Utwierdzenie Funduszu Ksiezy Piarow Lidzkich z pozwolieniem przykupienia placu з дадаткам 1 карты. E. XXXII, s. 104 (Bibl. TPN w Poznaniu).

[86] M. Szymielewicz, dz. cyt., "Ziemia Lidzka", r. 2 (1937), nr 1, s. 2.

[87] 1775 г. - VL. t. VIII, k. 411.

[88] M. Szymielewicz, dz. cyt., "Ziemia Lidzka", r. 2 (1937), nr 1, s. 2. J. Wojszwillo, s. 68. 11 тыс. выплаціў гатоўкай, пераняў доўг у колькасці 15 тыс. на кошт Міхала Эйсманта, а 1000 зл. выплаціў "за акторства" Марыянне Масевіч . 1 тыс. узяў з фундушу Мігдалы - СН-47, k. 52.

[89] J. Wojszwillo, s. 69.

[90] Там жа.

[91] У той суме 14 тыс. па абавязку Радзівілаў на Жырмунах, 6 тыс. па абавязку Станіслава Марцінкевіча на Гарнастаішках. Не скарысталі гэтых грошай на касцёл, напэўна, не выплацілі іх даўжнікі.

[92] Пералік прозвішчаў фундушовых вучняў апублікаваў М. Шымялевіч, dz. cyt., "Ziemia Lidzka", r. 2 (1937), nr 6-7, s. 66.

[93] CH-47, k. 55.

[94] CH-47, k. 63.

[95] CH-47, k. 85.

[96] CH-47, k. 86.

[97] CH-47, k. 91.

[98] Рукапіс Б. Асалін. 3667/ІІІ (mf BN 8804), s. 201.

[99] J. Wojszwillo, s. 70-71.

[100] Пар. J. Swieboda, Srodki materialne OO. Pijarow w Rzeszowie w XVII-XVIII w.; [w:] Wklad pijarow do nauki i kultury w Polsce..., s. 208.

[101] Капітула 1802 г. у прызнанне заслуг Вольмера хацела ўзнагародзіць яго высокім тытулам эксправінцыяла. Неўзабаве пасля гэтага 12 снежня 1802 года ён памёр.

[102] Slownik Geograficzny Krolewstwa Polskiego, t. 5, s. 217.

[103] M. Szymielewicz, dz. cyt., "Ziemia Lidzka", r. 2 (1937), nr 4, s. 44.

[104] Дадамо, што Мікуцкі ўваходзіў у склад лідскага Дому ў І. 1770/71, 1771/72, а потым у 1800/01 г., калі "ў якасці пакарання" жыў у брата.

[105] J. Wojszwillo, s. 73. Старанні Мікуцкага (віленскага рэктара ў 1789-1796) маглі мець месца пасля смерці біскупа Ігнацыя Якуба Масальскага, павешанага 28.VI.1794 г. Гл. PSB, t. XX, s. 135-139 (I. Szybiak).

[106] Antoni Moszynski, Zywot Macieja Dogela z przydaniem wiadomosci o sporze pijarow wilenskich z jezuitami wilenskimi (roku 1723 - 1753), Wilno 1838, s. 14: "Стараннем яго і запабегамі фальварак Мерач, які некалі належаў вераноўскім піярам, быў уступлены піярам віленскім з абавязкам плачэння пэўнага quantum на фабрыку Лідскага касцёла".

[107] J. Wojszwillo, s. 78: віленскія піяры мелі суму на Мерачы, але іншую. Вайшвіла дадаваў: "Нават у апошнім уваскрашэнні мной той справы не прыведзена ніякіх довадаў і нічога больш на абарону забору не сказана, апрача наступнага выразу: "Ужо даўнасць сышла".

[108] J. Buba, Matematyka w dawnych szkolach pijarskich w Polsce - nauczyciele, podreczniki, [w:] Pijarzy w kulturze dawnej Polski, Krakow 1982, s. 245, 247. Цяпінскі патрабаваў "узмоцненае навучанне арыфметыцы ў кожнай школе".

[109] Толькі выключна ў 1758/59 здарылася, што суперыёр А. Астроўскі выконваў адначасова таксама функцыі прэфекта.

[110] Рапарты выключна сведчаць, што ўжо ў чэрвені 1783 г. не быў прэфектам, Raporty..., s. 122.

[111] На палях варта дадаць, што прынамсі ад 1767/68 шк. года існаваў у Лідзе падзел на касу школьную і кляштарную. Кожная каса мела сваіх касіраў (depositarius, expensarius, rationalista).

[112] Raporty..., s. 53. CH-41, k. 172v.

[113] PSB, t. 21, s. 169-170 (R. Leszczynski). Называў гэтую публікацыю Антоні Машынскі, які ў 1825 г. займаўся Любяшоўскай бібліятэкай і абнародаваў у "Dzienniku Wilenskim" (1825, t. 1, s. 249) дапаўненні да бібліяграфічных работ Бэнткоўскага і інш. Меркаванне Машынскага было крытычным: "Бо не маем тут ніякай драматычнай падставы". За зварот увагі на гэтую публікацыю Мікуцкага дзякую п. др. Магдалене Слюсарскай.

[114] [Mikucki Antoni], Tragedia o sprzysiezeniu Katyliny, pod zaszczytem imienia... Jozefa hrabi na Rozance i Dowspudzie etc. Paca starosty wilejskiego. W szkolach lidzkich Scholarum Piarum odprawiona Roku 1772 dnia 4 lipca, Wilno [b.r.], drukarnia pijarska. Гл. W. Hahn, Pijarski teatr szkolny w Polsce (zarys), [w:] Pijarzy w kulturze dawniej Polski. Ludzie i zagadnienia, pr. zbior., Krakow 1982, s. 223.

[115] J. Fierich, Nauki rolnicze w szkolach Komisji Edukacji Narodowej, Krakow 1950, s. 52.

[116] Raporty..., s. 54.

[117] Raporty..., s. 55.

[118] Што праўда "не з поўнай аднак дакладнасцю" - 115 Raporty..., s. 122.

[119] Raporty..., s. 266-267. Візітатар успамінаў, што "у тым годзе са здароўем вучням не ішлося. Многа з іх знайдзена хворых на гарачку".

[120] Raporty..., s. 316.

[121] Трэба дадаць, што Выгоўскі належаў да кола ордэнскіх асоб "асабліва давераных" НАК праз візітатараў. Пар. Instrukcje dla wizitatorow genieralnych szkol Komisji Edukacji Narodowej 1774-1794, апр. К. Бартніцкай і І. Шыбяка, Wroclaw-Warszawa... 1976, s. 139, 144.

[122] Raporty..., s. 317.

[123] Сведчаць пра гэта агульныя патрабаванні НАК і Віленскага ўніверсітэта. Пар. O. Hedemann, dz. cyt., s. 48-49. Канешне, напр. для 1783 г. маем інфармацыю, што ў Лідскай школе пасля свят не вярнулася 26 вучняў, што складала звыш 1/4 агульнай колькасці вучняў.

[124] Raporty..., s. 469.

[125] Raporty..., s. 54. Колькасці вучняў гэтага класа не пададзена.

[126] 26 не вярнулася пасля святаў.

[127] Зімой "было болей".

[128] Зімой "было болей".

[129] Шымелевіч, напэўна ў выніку памылковага прачытання рукапісу падае 82.

[130] У час візітацыі.

[131] Сборник документов, касающихся административногго устройства Северо-Западного края, при Императрице Екатерине ІІ (1792-1796), Вильно 1903, с. 270-271.

[132] Там жа, с. 284. Адамовіч вярнуўся ў Ліду ўжо ў 1801/02 школьным годзе.

[133] Доўг перавышаў ужо 7,5 тыс. зл. J. Wojszwillo, s. 85.

[134] J. Wojszwillo, s. 83. Згарэла ў пажары ў 1842 г.

[135] J. Wojszwillo, s. 87.

[136] J. Wojszwillo, s. 88-89.

[137] J. Wojszwillo, s. 89.

[138] Ужо 6.ІХ.1808 г. у кнізе Dziejow obrad domowych выступаў як рэктар.

[139] J. Wojszwillo, Wspomniennie..., s. 99-102.

[140] J. Wojszwillo, Wspomniennie..., s. 105.

[141] J. Wojszwillo, Wspomniennie..., s. 109.

[142] "[...] той пахвальны яго запал, увенчаны добрым вынікам, ушанаваў п. Бэсер, слаўны гэтага ж прадмета настаўнік у Крамянецкім ліцэі, прызнаннем што безумоўна ён найпершы такім стараннем памножыў багацце краёвай флоры". 138 J. Wojszwillo, s. 114.

[143] Бо праявіліся памылкі, зробленыя пры будаўніцтве і трэба было мяняць муры "да паловы згнілыя". Рамонт каштаваў 4258 зл. і 28 грошаў. J. Wojszwillo, s. 114.

[144] Рукапіс Б. Асалін. 3667/ІІІ (mf BN 8804) s. 207. Поўны даход з працэнтаў і фальваркаў ацэнены на руб. ср. 1179. Для параўнання тая самая крыніца падае, што ў Вількаміры мелі даход 1567 руб. ср., а ў Панявежы - 2347. T[yszkiewicz E.]: Wadomosc historyczna ... s. 32-33.

[145] J. Wojszwillo, s. 149.

[146] Гл. дадатак nr 2 CH-41, s. 532, 549.

[147] J. Wojszwillo, s. 153-155.

[148] J. Wojszwillo, s. 166.

[149] Dzieje obrad domowych, rkps Arch. Pol. Prow. Pijarow w Krakowie, sygn. Col. Lid. (zapis z 14.X.1799 r.).

[150] M. Szymielewicz, dz. cyt., "Ziemia Lidzka", r. 2 (1937), nr 6-7, s. 62.

[151] CH-47, s. 31.

[152] CH-47, s. 40.

[153] CH-47, s. 39.

[154] CH-47, s. 53.

[155] CH-47, s. 53-54.

[156] CH-47, s. 49.

[157] Dzieje obrad domowych, rkps Arch. Pol. Prow. Pijarow w Krakowie, sygn. Col. Lid. 1. 12.IX.1808.

[158] CH-47, s. 70.

[159] CH-47, s. 78.

[160] Акрамя гэтага іншае не дэталізавана. CH-47, s. 69.

[161] CH-47, s. 50 (22-24 сакавіка 1808 г.).

[162] CH-47, s. 18-19.

[163] CH-47, s. 29.

[164] CH-47, s. 56. 30 чэрвеня - Рапарт Антонія Юхновіча, які выконваў у той час функцыі рэктара і прэфекта.

[165] CH-47, s. 70.

[166] CH-47, s. 95.

[167] CH-47, s. 33-38.

[168] CH-47, s. 45.

[169] CH-47, s. 55.

[170] CH-47, s. 64-65.

[171] CH-47, s. 67. Паводле ордэнскага паведамлення ў 1810/11 шк. г. працавалі 4 настаўнікі. Гл. дадатак nr 2.

[172] CH-47, s. 70.

[173] D. Beauvois, dz. cyt., s. 174.

[174] Доўгі час хацеў ён панізіць статус школы. Падобна таксама піярскі правінцыял ад 1811 г. намерваўся зачыніць школу. D. Beauvois, dz. cyt., s. 134.

[175] CH-47, s. 83.

[176] Сведчаць пра гэта шматлікія паседжанні школьнай рады, напр.: 30.ХІ.1805 г., "каб пэўныя гадзіны былі вызначны на расейскую мову". 17.ІV.1808 г., каб расійскую "выкладалі, як нацыянальную" - адкладзена да наступнага года; 12.VIII.1811 г. паседжанне, на якім чыталі патрабаванне ўладаў, "каб у школах выкладалі расейскую мову". 3.ІІ.1814 г. паседжанне "па разгляду далейшага правядзення ўрокаў расейскай мовы".

[177] У 1828/29 - 1831/32 гадах клерык Пій Ясенскі, у 1832/33 г. Юзаф Станіслаўскі.

[178] CH-47, s. 29.

[179] Было так да канца існавання школы, пар. ліст правінцыяла Юзафа Крукоўскага - Вільня 7.ІХ.1827 г.) да прэфекта Каласантага Адамовіча. Правінцыял паведаміў, што быў у рэктара "ласкава просячы абяцанага, г.зн. настаўніка расейскай мовы. Заверыў, што той будзе прысланы" (копія) рукапіс Б. Асалін, 3667/ІІІ (mf BN 8804), s. 340.

[180] Напр. 9.ІІ.1805 г. "Склікана была сесія з асоб, якія належалі да школ. Прадмет мерапрыемства быў такі, каб французская мова ў вызначаныя гадзіны тымі ж вызначанымі асобамі выкладалася: 10.ХІ.1808 г. школьная рада заклапацілася, як папоўніць недахоп настаўніка французскай. Пастанавілі, што да часу знаходжання пастаяннага настаўніка вучыць будзе гэтую мову кс. Яцак Румяноўскі. Dzieje obrad domowych, rkps Arch. Pol. Prow. Pijarow w Krakowie, sygn. Col. Lid. 1.

[181] Не быў закрыты цалкам, як лічыў D. Beauvois, dz. cyt., s. 134.

[182] Рэктар Віленскага ўніверсітэта Пелікан у лісце да правінцыяла Юзафа Крукоўскага ад 6 ліпеня 1827 г. паведамляў, што ў Міжрэцкай гімназіі і Лідскай павятовай школе "быў наведзены належны парадак" (копія) - рукапіс Б. Асалін. 3667/ІІІ (mf BN 8804), s. 347. Не абазначвае гэта, канешне, што зніклі ў той перыяд праблемы з педагагічнымі кадрамі. Напр. Каласанты Адамовіч (Станіслаў, Каласанты ад св. Станіслава 1796-1861) выказваў незвычайную "строгасць у пакараннях". "Нейкая незвычайная ахвота труціла яго ў задаванні болю і любаванні пакутамі". Хмай звяртаецца да ўспамінаў Т. Вальшэвіча (датычыць 1819 года).

[183] Дадамо, што ў канцы красавіка 1827 года рэктар Віленскага ўніверсітэта адведаў Лідскую школу і выставіў ёй вельмі пахвальную адзнаку.

[184] Slownik Geograficzny Krolewstwa Polskiego, t. 5, s. 217.

[185] D. Beauvois, dz. cyt., s. 430-431.

[186] Напр. 24.ІІІ.1808 г. - CH-47, s. 52.

[187] Існавала таксама функцыя "ганаровага дазорцы школы". Гл. CH-47, s. 81v. Ліст грамадзян да Ганаровых дазорцаў для школы ў Лідзе: Ігнацы Скіндар, маршалак - Войцах Нарбут" (1817).

[188] Wspomnienie Domku Pijarоw Lidzkich. Napisal Ks. Jozafat Wojszwillo Ostatni Rektor Pijarow Lidzkich, rkps B. Ossolinskich // Z dziejow ziemi lidzkiej. Warszwa, 1997. S. 88-92.

[189] Зараз гэта адміністрацыйны будынак царквы.

[190] "Прыйдзі, Дух Святы!". - лац.

[191] ""O lux eatissima, reple cordis intima tuorum fidelium"" - "О блажэннае Святло нябёсаў, напаўняй сэрца Тваіх верных прыхільнікаў; "Et tui amoris ignem in eis accende" - і запалі ў іх агонь Тваёй любові; "Emitte Spiritum tuum et creabuntur" - Пусці ў сябе стваральчы дух; "Et renovabis faciem terrae" - Ты абнаўляеш твар зямлі; "Oremus. Deus, qui corda fidelium Sancti Spiritus illustratione docuisti. Da nobis in eodem Spiritu recta sapere, et de eius semper consolatione gaudere. Per Dominum nostrum Iesum Christum Filium tuum, qui tecum vi vit et regnat in unitate eiusdem Spiritus Sancti Deus per omnia saecula saeculorum" - Памолімся. Божа, Святым Тваім Духам Ты напоўніў ўсіх вернікаў; Тым самым Духам даруй нам пазнанне ісціны і вечнае ў ёй суцяшэнне. Праз Госпада нашага, Твайго Сына, Госпада нашага Ісуса Хрыста, Які валадарыць з разам і адначасна з Табой, і сілай Святога Духа, Бог, на вякі вякоў; "Sub tuum praesidium confugimus sancta Dei Genetrix! Nostras deprecationes ne despicias in necessitatibus, sed a periculis cunctis libera nos semper, Virgo gloriosa et benedicta" - Пад апеку Тваёй міласэрнасці / Мы звярнуліся, Багародзіца. /Ня адхілі нашы просьбы, / Якія Табе прыносім/ У сваіх патрэбах, але выратуй нас ад небяспекі, [Ты] адзіная чыстая і дабраславёная". - лац.

[192] "Tu autem Domine miserere nobis" - "Госпадзе, памілуй нас; "Deo gratias" - Хвала ўсявышняму; : "Oremus. Animus tibi gratias Omnipotens Deus pro universis beneficiis tuis. Qui vivis et r?gnas cum Deo Patre in Unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia saecula saeculorom" - Памолімся. Падзякуем Усемагутнаму Богу, за ўсе яго дабрадзействы. Ён жывы і валадарыць з Богам Айцом у адзінстве Духа Святога, Бога, на вякі вякоў; "Benedicamus Domino" - Дабраславім Госпада; "Deo gratias" - Падзякуем Госпаду; "Et fidelium animae per misericordiam Dei requiescant in pace" - Хай душы верных з ласкі Госпада cпачываюць у міры; "Sub tuum praesidium..." - Пад абаронай". - лац.

[193] Ніжэйшы - лац.

[194] "Quid est dictum?" - Што гэта такое. - лац.

[195] "Tantum ergo Sacramentum" - Гэта святая тайна - лац., гімн які выконваецца перад "Святымі Дарамі".

[196] "Panem de coelo praestitisti eis" - Ты даў нам хлеб нябесны" - лац.

[197] "Omne delectamentum in se habentem" - Які змяшчае ў сябе ўсю радасць - лац.

[198] "Oremus. Deus, qui nobis sub sacramento mirabili passionis tuae memoriam reliquisti ..." - Памолімся. Божа, які пакінуў нам у незвычайным сакраманце ўспамін ... - лац.

[199] "Tu autem Domine miserere nobis" - Госпадзе, памілуй нас - лац.

[200] Каталіцкае таварыства свецкіх людзей.

[201] Няшпары - чытаннi малiтваў нараспеў.

[202] "Sub tuum praesidium confugimu ..." - О, блажэннае Святло нябёсаў ... - лац.

[203] "Deus aeterne! Unus aeterne! Indignas nostras preces non sperne!" - Адвечны Бог, адзіны несмяротны, не пагарджай малітвамі вернікаў! - лац.

[204] Апрацавана на падставе рукапісу B. Ossol. 3667/III (mf BN nr 8804), s. 167-192; матэрыялаў Хмая (СН-47) з архіва ПАН у Варшаве; Dziejow obrad domowych, Арх. поль. прав. піяраў у Кракаве, sygn. Col. Lid. 1; Raportow... Фармаваанне не звыклых рэлігійных і духоўных функццый. Скарачэнні: kl - клерык, br - брат. Астатнія манахі мелі капланскае пасвячэнне.

[205] У паведамленнях няма інфармацыі пра тое, хто выкладаў гэтую маральную філасофію. Нельга пры гэтым цалкам выключыць, што ў гэтым школьным годзе быў гэта нехта з па-за Ордэна піяраў.

[206] Рукапіс B. Ossol. 3667/III (mf BN nr 8804), s. 178.

[207] Летам (чэрвень - ліпень) 1783 г. прэфектам быў ужо А. Свіршчэўскі, Raporty ..., s. 122.

[208] Анзельм Любаскі, Raporty..., s. 171.

[209] У 1808 г. быў рэктарам.

[210] ХІІ 1808 - 5.V.1809 г. - Яцак Румяноўскі, Dzieje obrad domowych, рукапіс Арх. поль. прав. Піяраў у Кракаве, sygn. Col. Lid. 1.

[211] Рапарт візітатара ад 9 чэрвеня 1818 г. яго не называе. СН-47, s. 82.

 

Top