Папярэдняя старонка: Гісторыя Лідскага вайсковыга аэрадрома

Аўтар: Каладзяжная Анастасія,
Дадана: 06-05-2008,
Крыніца: Лідскі Летапісец № 37.

Трагедыя 11-й змешанай авіяцыйнай дывізіі

Аб Вялікай Айчыннай вайне напісана шмат манаграфій, артыкулаў, мемуараў. Але разам з тым і па сённяшні дзень застаюцца старонкі вайны, якія слаба або наогул не даследаваныя. Да такіх старонак адносіцца гісторыя 11-й змешанай авіяцыйнай дывізіі Заходняй асобай вайсковай акругі ў пачатковы перыяд вайны. Для СССР пачатковы перыяд вайны быў неспрыяльным, і па ідэалагічных меркаваннях гэтая праблема доўгі час была закрытая для ўсебаковых навуковых распрацовак. І толькі з другой паловы 80-х гадоў мінулага стагоддзя з'явіліся магчымасці аб'ектыўнага даследавання гэтай трагічнай падзеі.

Будаўніцтва новых і рамонт старых аэрадромаў Заходняй асобай вайсковай акругі

Войскі Беларускага вайсковай акругі 17 верасня 1939 года перасеклі дзяржаўную мяжу Польшчы і СССР, усталяваную пасля савецка-польскай вайны 1920 года і занялі тэрыторыю, названую вайскоўцамі "Беластоцкі выступ", які ўдаваўся на 120 км на захад. З гэтага часу акруга пачала звацца Заходняй асобай вайсковай акругай. Статус "асобая" акруга атрымала за непасрэдны судотык з часткамі вермахту.

Заходняя асобая вайсковая акруга закрывала дзяржаўную мяжу СССР працягласцю ў 470 км, ад Гародні да Берасця ўключна. Ёй, як і іншым прымежным акругам, ставілася задача: "...абараняць дзяржаўную мяжу ад раптоўнага ўварвання ўзброеных сіл супраціўніка на тэрыторыю СССР. Прарваўшыеся праз дзяржмяжу часткі супраціўніка акружаць і знішчаць". (ЦАМА СССР, ф.153, воп.5908, спр.1 арк.1-10).

Тэрыторыя Заходняй Беларусі, якая раней ўваходзіла ў склад Польшчы, не мела адпаведнай часу і савецкім стандартам вайсковай інфраструктуры і абаронных збудаванняў. Старая дзяржаўная мяжа, абсталяваная ў вайсковых адносінах, аказалася тылавым раёнам. Першачарговай мерай стала размяшчэнне і матэрыяльнае забеспячэнне савецкіх войскаў, якія былі перадыслакаваны на тэрыторыю заходніх абласцей Беларускай ССР. Патрэбны казармы, аэрадромы, палігоны і інш. для забеспячэння жыццядзейнасці і баявой падрыхтоўкі амаль 300-тысячнай групоўкі савецкіх войскаў.

Праблемы размяшчэння і забеспячэння савецкіх войскаў на гэтай тэрыторыі вырашаліся са значнымі цяжкасцямі. У афіцыйных савецкіх дакументах таго часу ўсе гэтыя мерапрыемствы называліся "Работы на аб'ектах спецсбудаўніцтва", "Работы на абаронным будаўніцтве", "Закрытае будаўніцтва". Спецбудаўніцтва праводзілася па двух ведамствах - НКУС і Народнага Камісарыяту Абароны (НКА). НКУС займаўся будаўніцтвам аэрадромаў і шырока выкарыстоўваў на работах працу зняволеных.

Абсталяванне тэрыторыі Беларусі як тэатра ваенных дзеянняў патрабавала ў сціслыя тэрміны ўтварыць аэрадромную сетку. Аэрадромная сетка Заходняй Беларусі была развітая слаба, аэрадромы не мелі бетанаваных узлётна-пасадачных палосаў. Грунт і гразь, якія выляталі з-пад колаў, забівалі закрылкі і рулі самалётаў, забівалі сістэму пад'ёму шасі. Такія аэрадромы не маглі выкарыстоўвацца для новых тыпаў вайсковых самалётаў. 24 сакавіка 1941 года Палітбюро ЦК УКП(б) прыняло пастанову "Аб забеспячэнні будаўніцтва і рэканструкцыі аэрадромаў". Планавалася будаўніцтва аэрадромаў з бетанаванымі палосамі 1200х80м. Так, на Беластоцкім кірунку планавалася пабудаваць 11 аэрадромаў.

Перадваенная Ліда ўваходзіла ў Баранавіцкую вобласць. Дакументаў па будаўніцтве аэрадромаў каля Ліды (Чэхаўцы, Табала, Наваградак) пакуль не выяўлена. Цяжкасці, верагодна, былі прыкладна аднолькавыя пры будаўніцтве ўсіх аэрадромаў. Так, на будаўніцтва кожнага аэрадрома на Беластоцкім кірунку прадугледжвалася выдаткаваць 16 млн. рублёў, гэтыя сумы запланавана асвоіць у сціслыя тэрміны - да 1 верасня 1941 г. (Дзяржаўны архіў грамадскіх аб'я нанняў Гарадзенскай вобласці, ф. 6195, спр. 191, арк. 43, 53).

Будаўніцтва новых і рамонт старых аэрадромаў патрабавалі значных матэрыяльных выдаткаў, працоўнай сілы, матэрыялаў, механізмаў і праводзілася ў выключна цяжкіх умовах. Так, Беластоцкі абкам партыі 21 траўня 1941 года інфармаваў сакратара ЦК КП(б)Б П.К. Панамарэнку, што аб'екты ўсіх 11 аэрадромаў "механізмамі не забяспечаны, усе працы вядуцца ўручную (Там жа, ф. 6195, спр. 181, арк. 311). Будаўнікі не маюць бетонамяшалак, бракуе аўтамабіляў, трактароў пад'ёмных кранаў, інвентару, прылад і іншых механізмаў. З-за адсутнасці каменедрабілак камень б'юць уручную, у выніку чаго жвіру падрыхтавана толькі 1,8 працэнта ад неабходнага (Там жа, ф. 6195, спр. 181, арк. 312, 314). На многія вайсковыя аб'екты не паступіла нават тэхнічная дакументацыя (Там жа, ф. 6195, спр. 191, арк. 44).

Каб у запланаваныя тэрміны выканаць такія маштабныя работы, па падліках адмыслоўцаў, патрабавалася каля 40 тыс. рабочых і 42 тыс. фурманак з возчыкамі. Фактычна на будаўніцтве аэрадромаў было задзейнічана меней паловы ад запланаваных сіл і сродкаў (Там жа, ф. 6195, воп.1, спр. 191, арк. 43,47, 54).

Палепшыць забеспячэнне вайсковых аб'ектаў працоўнай сілай партыйныя і савецкія ўлады Беларусі паспрабавалі шляхам прыцягнення да абаронных работ зняволеных ГУЛагу. Па прыкладзе Беламорканала на вайсковым будаўніцтве на тэрыторыі Беларусі пачалі адкрывацца лагерныя пункты. Праца вязняў пачала выкарыстоўвацца на абаронных аб'ектах. На 20 траўня на 11-ці аб'ектах было больш за 5 тыс. зняволеных (Там жа, ф. 6195, воп. 1, спр. 181, арк. 70).

Па ўспамінах Красільнікавай Людмілы Іванаўны (ЛГММ, ф. 27, спр. 1), каля в. Чэхаўцы аэрадром будавалі зняволеныя з Сярэдняй Азіі. Аэрадром у Жалудку будавалі таксама зняволеныя. "У канцы красавіка 1941 года на аэрадром Жалудок прыгналі каля 200 "зэкаў" з Калугі", - успамінае А.Б. Фёдарава (http://edu.grsu.by/rubon/forum/viewtopic.php?t=14).

Адказным за рамонт Лідскага аэрадрома, паводле ўспамінаў І. Канашэвіча, кіроўцы на рамонце Лідскага аэрадрома, "быў Бімбалін, на пятліцах якога былі два кубары" (Фонд ЛГММ, "Канашэвіч І.").

Вялікі аб'ём будаўнічых работ у сціслыя тэрміны патрабаваў павелічэння колькасці зняволеных. 22 траўня 1941 г. сакратар Беластоцкага абкаму партыі Папоў дакладваў сакратару ЦК КП(б)Б Панамарэнку, што недаўкамплектаванасць вайсковых аб'ектаў вязнямі складае 7 тыс. чалавек (Дзяржаўны архіў грамадскіх аб'яднанняў Гарадзенскай вобласці, ф. 6195, воп. 1, спр. 191, арк. 40).

Па ўспамінах 10-гадовага дапытлівага хлапчука, які жыў у в. Стокі, у будучым настаўніка матэматыкі Мікалая Ўладзіміравіча Бельскага, "…аэрадром ля в. Табала пачалі будаваць вайсковыя будаўнікі ў 1941 годзе. З Табалы прыехаў мужчына-вярбоўшчык і запрашаў на будаўніцтва аэрадрома. Я з бацькам вазіў камяні на фурманцы з в. Стокі на аэрадром у Ліду. Адмыслоўцы на аэрадроме ў Лідзе абмяралі кучу камянёў і добра плацілі за гэтую працу. Тут будучы настаўнік матэматыкі ў 1941 годзе ўпершыню ўбачыў лагарыфмічную лінейку. За дзень паспявалі зрабіць толькі адзін рэйс. У раёне цяперашняга льнозавода ў в. Даржы знаходзіўся кар'ер, дзе працавалі зняволеныя, якіх прывозілі з Ліды" (Фонд ЛГММ, "Бельскі М.У.").

Пра рамонт Лідскага аэрадрома ўспамінае М.М. Дзікевіч, 1924 г.н. які жыве ў в. Сялец: "Гаспадароў, у якіх быў конь, абавязалі вывезці на Лідскі аэрадром вызначаную колькасць камянёў у залежнасці ад памераў зямлі ў гаспадарцы… Нагрузіўшы камянёў на калёсы, пасля заходу сонца, ехалі ў Ліду. Уначы машын не сустракалі. Досвіткам былі на аэрадроме. З'яўляўся прыёмшчык. Камяні складалі ў кучу так, каб больш было пустэчы, затым прыёмшчык замяраў кучу камянёў. Такая разгрузка камянёў займала вялікую тэрыторыю. Тады пачалі замяраць на вазах. Але пры яздзе камяні ўтрэсваліся, іх станавілася менш па аб'ёме. Каб стварыць бачнасць вялікай кучы камянёў, мужчыны рабілі ў вазах падвойнае дно" (Час. "Лідскі летапісец", № 22, стар. 37).

"У Скідалі на будаўніцтва абаронных аб'ектаў па працоўнай павіннасці былі мабілізаваны працоўныя з Вілейскай вобласці, з якіх было сфармавана два будаўнічых батальёны" (Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 4, воп. 37, спр. 38, арк. 5).

Прыцягваліся на вайсковае будаўніцтва зняволеныя і з-за межаў Беларусі - з Варонежа, Тамбова і інш. (Там жа, ф. 6195, воп. 1, спр. 191, арк. 17). Будавалі новыя і рамантавалі старыя аэрадромы камсамольцы, прыбылыя ў Заходнюю Беларусь па камсамольскіх пуцёўках.

"Я, Фёдарава Аляксандра Іванаўна, нарадзілася 6 студзеня 1919 г. у вёсцы Новае Андзіберава Яльчыкскага раёна Чувашыі ў беднай шматдзетнай сялянскай сям'і. Вайна мяне заспела ў Беларусі. У г. Лідзе я працавала на цэментавым заводзе, будавала аэрадром. Аднойчы падчас працы патрапіла пад абстрэл нямецкіх самалётаў, была параненая ў нагу і руку. Перавязаўшы раны хусткамі, разам з іншымі землякамі села ў цягнік і адправілася дадому. Па дарозе нас бамбілі нямецкія самалёты. Да Кіева мы дайшлі пешшу. Затым на перакладных - да Тулы і Масквы. У Канаш я прыехала на платформе, а да роднай вёскі - ужо пешшу". (http://www.ravnenie-na-pobedu.ru/regions/21/veteran.htm).

Шура Вінаградава, у будучым адважная выведніца партызанскай брыгады спецыяльнага прызначэння "Няўлоўныя", прыбыла ў Шчучын па камсамольскай пуцёўцы з Карэліі. (Фонд ЛГММ, 54).

Да заходняй мяжы СССР для будаўніцтва новых аэрадромаў накіроўваліся і студэнты. Кавалёва (Кустоўская) Ніна Ціханаўна - студэнтка 4-га курса Маскоўскага інстытута інжынераў геадэзіі, аэра-фотаздымак і картаграфіі ўспамінае: " Я накіравана з групай (5 чалавек) да мяжы з Нямеччынай для вышукальніцкіх работ. Неабходна было адшукаць вадасцёк для спуску вады з масіву балотаў, размешчаных паблізу ад праектаванай пляцоўкі аэрадромаў… Працавалі мы шмат, так што страцілі ўяўленне пра дзень і ноч. Усё змяшалася. Часам абедалі ў 12 гадзін ночы і снедалі ў 6 гадзін вечара. Спаць не было калі. Здавалася, што вось-вось мы заснём проста за рабочымі сталамі" (Фонд ЛГММ, "Кавалёва Н.Т.").

Спецбудаўніцтва праходзіць выключна цяжка. Бытавыя ўмовы жудасныя. Так, з 9650 чырвонаармейцаў будбатаў 2800 прыбылі без абмундзіравання і абутку. Сярод шараговога складу маецца шмат байцоў па стане здароўя непрыдатных для адбывання збораў (кіла, кароста, нервова хворыя). Камплектаванне будбатаў адбывалася без уліку спецыфічнасці работ, якія маюць быць: бракуе муляроў, бетоншчыкаў, затое лішак цясляроў і столяраў (Дзяржаўны архіў грамадскіх аб'яднанняў Гарадзенскай вобласці, ф. 6195, воп. 1, спр. 191, арк. 69).

У сувязі з правядзеннем сельскагаспадарчых работ зніжаюцца выхады мясцовага насельніцтва па працоўным удзеле. Калі за другую палову красавіка ў сярэднім выходзіла каля 8000 возчыкаў, а ў асобныя дні да 14000, то за першыя 20 дзён траўня, калі поўным ходам ішла пасяўная кампанія, сярэдні выхад склаў толькі 4070 чалавек, зваліўшыся на 20 траўня да 2700 чалавек. А па падліках адмыслоўцаў, для выканання ўрадавага задання ў тэрмін штодзённы выхад павінен быць па ўсіх аб'ектах разам да 42000 чалавек (Там жа, ф. 6195, воп.1, спр. 191, арк. 70).

Калі ўлічыць, што коні прыцягваліся да абаронных работ і падчас палявых работ, то няцяжка ўявіць стаўленне мясцовага насельніцтва да абароннага будаўніцтва. Начальнік аддзела палітпрапаганды Беластоцкага аблваенкамата Гуляшчаў інфармаваў абкам партыі, што сярод мясцовага насельніцтва ходзяць чуткі, быццам "усіх здаровых забяруць на абаронныя работы, не будзе каму сеяць, наступіць страшны голад" (Там жа, ф. 6195, воп. 1, спр. 215, арк. 1).

На будаўніцтве абаронных аб'ектаў нізкая арганізацыя працы, неўладкаваныя бытавыя ўмовы, нізкія заробкі. Абеды падвозілі са спазненнем на 5-6 гадзін, аднастайная і нясмачная ежа (ячменная або прасяная каша), адсутнасць лазні, пасцельнай бялізны, спецыяльнай вопраткі і абутку не выдавалі, многія працавалі ў абарванай вопратцы і ірванага абутку і, наогул, без абутку. Нормы былі завышанымі. Так, на Шчучынскім вайскова-будаўнічым участку № 26 існавала расцэнка: выкопка рыдлёўкай 1 кубічнага метра зямлі з адкідваннем грунту на 3 метры каштавала 1 руб. 16 кап. З-за нізкіх расцэнак, змушаных прастоеў большасць працоўных гэтага ўчастка зараблялі ў дзень ад 3 да 7 рублёў, тады як сілкаванне ў сталовай каштавала працоўнаму ў сярэднім каля 6 рублёў за дзень (Там жа, ф. 6195. воп. 12, воп. 1, спр. 92, арк. 15,16).

Тэмпы будаўніцтва не задавальнялі наркамат абароны. З загаду наркама абароны № 0039 ад 18 чэрвеня 1941 года аб разгортванні будаўніцтва аператыўных аэрадромаў: "Становішча з ходам будаўніцтва аператыўных аэрадромаў недапушчальна дрэннае. На 01.06.1941 ахоплена будаўніцтвам толькі 50 адсоткаў ад зацверджанага мною плану будаўніцтва аэрадромаў на 1941 год. Асабліва дрэнна вядзецца будаўніцтва аэрадромаў у КАВА і ЗАХАВА. Загадваю: Вайсковым саветам акруг неадкладна разгарнуць будаўніцтва… з разлікам заканчэння будаўніцтва лётных палёў не пазней 01 жніўня і поўнага заканчэння аэрадромаў не пазней 01 кастрычніка 1941 г. Графік выканання работ падаць мне 25.6.41 г. Паставіць пытанні перад ЦК і СНК саюзных рэспублік па аказанні максімальнай дапамогі… Дадатковых лімітаў на паліва дадзена не будзе, таму шырэй прыцягваць конны транспарт і грабароў" (http://forum.pravda.ru/index.php?showtopic=507&st=120).

Паводле справаздачы ў ЦК КП(б)Б на 20 чэрвеня 1941г. завоз і забяспечанасць каменем непасрэдна на пляцоўках выкананы на 95.3 адсотка да плану, але з-за нізкага выхаду фурманак і пешых рабочых па працгу ж павіннасці пяску завезена толькі на 29,5 адсотка, жвіру - на 11,5. Цалкам нездавальняльна выкарыстоўваецца аўтатранспарт з-за адсутнасці запасных частак, гумы. Бетонавыя работы не забяспечаныя з-за адсутнасці цэменту. Адчуваецца вялікі недахоп у каменедрабілках, з-за адсутнасці якіх некалькі тысяч працоўных занятыя на работах па біцці друзу ўручную. Выключна востра стаіць пытанне аб забеспячэнні працоўных ППК пасцельнымі прыналежнасцямі, бялізнай, танным абуткам і гарнітурамі. Пры сталовых для працоўных ППК няма кіпяцільнікаў. Інжынерна-тэхнічныя работнікі з усходніх абласцей, мабілізаваныя на будаўніцтва, не адчуваюць ніякай адказнасці. Чакаюць заканчэння паўтара месяцаў, каб сыйсці з гэтай працы (Там жа, ф. 6195, воп. 1, спр. 451, арк. 16).

У перадваеннай Лідзе ішла падрыхтоўка да разгортвання шпіталяў на выпадак вайны. Будынкі рускіх сярэдніх школ № 2 і № 5 (вул. Кірава, 51 і 62), а таксама і беларускай сярэдняй школы № 1 (вул. Кірава, 65) і раённай паліклінікі (вул.Кірава, 51) былі прыстасаваныя пад шпіталі на ваенны час (Дзяржаўны архіў грамадскіх аб'яднанняў Гарадзенскай вобласці, ф. 3, воп. 1, спр. 3, арк. 16). Ці былі гэтыя будынкі падрыхтаваныя пад шпіталі да пачатку вайны або вайсковае кіраўніцтва палічыла, што іх нядосыць, але "у ноч з 22 на 23 чэрвеня, калі ўсю ноч бамбілі горад, навучэнцаў Лідскай педагагічнай вучэльні сабралі для падрыхтоўкі шпіталя" (З успамінаў Гікт Басі Майсееўны, ф. ЛГММ "Лідчына ў 1940-1941 гг.").

З усяго вышэйсказанага выцякае, што падрыхтоўка будучага тэатра ваенных дзеянняў легла цяжкім матэрыяльным і маральным грузам на плечы мясцовага насельніцтва. Тым больш, што гэтыя работы вяліся ва ўмовах дэпартацыі насельніцтва і правядзення новай кадравай палітыкі.

Вайсковым кіраўніцтвам і цывільнымі ўладамі прымаюцца ўсе меры для забеспячэння фарсіравання будаўніцтва аб'ектаў. Але на фарсіраванне будаўніцтва застаюцца лічаныя гадзіны.

У гісторыі няма ўмоўнага ладу, але ўсё ж узнікае пытанне: ці паспелі б, не пачніся вайна, здаць усе аб'екты ў вызначаны тэрмін? Мусіць, паспелі б. Там, дзе не вытрымліваюць і ломяцца машыны і механізмы, вытрымлівае чалавек.

Дыслакацыя авіяцыйных частак і іх ваенная падрыхтоўка

У Заходнюю асобую вайсковую акругу ўваходзілі тры арміі з прыдадзенымі ім змешанымі авіяцыйнымі дывізіямі. Кожнае армія акругі абаранялася ў паласе прыкладна 150 км.

На левым крыле акругі дзяржаўную мяжу прыкрывала 4-я армія, куды ўваходзіла 10-я змешаная авіяцыйная дывізія. Часткі гэтай дывізіі базаваліся ў Берасці, Кобрыне, Пінску.

Цэнтральны ўчастак прыкрывала 10-я армія. Аснову ВПС гэтай арміі складала 9-я змешаная авіяцыйная дывізія. Штаб дывізіі, як і войскі, нахадзіўся ў Беластоку.

У раёне Магілёва з траўня 1941 года фармавалася кіраванне 13-й арміі. Па плане прыкрыцця мяжы войскі 13-й арміі павінны былі заняць абарону паміж 4-й і 10-й арміямі. Да пачатку вайны штаб арміі быў укамплектаваны асабовым складам на 40, аўтатранспартам усяго на 20 адсоткаў. Ні сродкаў сувязі, ні нават асабістай зброі ў каманднага складу арміі не было.

На правым крыле акругі дзяржаўную мяжу прыкрывала 3-я армія, у склад якой уваходзіла 11-я змешаная авіяцыйная дывізія пад камандаваннем палкоўніка Ганічава П.І. Штаб дывізіі з 6 траўня 1941 года дыслакаваўся ў Лідзе.

Ганічаў Пётр Іванавіч, 1904 г.н., г. Ленінград, вул.Серпухаўская,17, кв. 10, палкоўнік, камандзір 11 змешанай авіяцыйнай дывізіі. Прызначаны на пасаду загадам НКО № 03675 (дата не паказаная). Адукацыя сярэдняе - тэхнічная школа ў 1927 годзе, школа лётчыкаў у 1929 годзе, у РККА з 1924 г., у ВПС з 1927 года, член УКП(б) з 1931 г. (ЦАМА, ф. 20054-а, воп. 2, спр. 1-а, арк. 2).

У склад 11-й авіяцыйнай дывізіі ўваходзілі:

- 127-мы знішчальны авіяцыйны полк пад камандаваннем Гардзіенкі А.У. Полк сфармаваны ў жніўні 1940 года ў Бабруйску і ў верасні 1940 года перадыслакаваны ў Скідаль. На яго ўзбраенні былі знішчальнікі І-153;

- 16-ты хуткасны бамбардзіровачны авіяцыйны полк пад камандаваннем Скварцова А.А. базаваўся ў Жалудку. Гэты полк праходзіў перавучванне з самалётаў-бамбардзіроўшчыкаў на пікіруючыя бамбардзіроўшчыкі "Пе-2".

- 122-гі знішчальны авіяцыйны полк. Гэты полк сфармаваны ў траўні 1940 года ў Бабруйску, у верасні 1940 года перадыслакаваны ў Ліду. Лідскі аэрадром займаў плошчу 390000 квадратных метраў, абсталяваны для пасадкі ў дзённых і начных умовах усіх сістэм самалётаў" (Дзяржаўны архіў грамадскіх аб'яднанняў Гарадзенскай вобласці, ф.3, оп.61, Д.3, л.3). Камандаваў палком з чэрвеня 1941 года Мікалаеў Аляксандр Паўлавіч - заслужаны лётчык-знішчальнік, які ваяваў у Кітаі і Манголіі.

З успамінаў лётчыка 122-га іап М.Я. Карабкова "…аэрадром знаходзіўся за 4 кіламетры ад горада, але кожны вечар едзем на рамізніку па 3-4 чалавекі ў горад - гуляць. Іншы раз у сябе ў гарадку згуляеш у більярд з Сяргеем Даўгушыным або Віктарам Ганчаровым" (Штотыднёвая газета "Надежда", № 12(207) ад 27.03.2007).

Перадваенная Ліда і яе наваколле былі ў прамым сэнсе слова нашпігаваныя вайсковымі часткамі і установамі. З частак і падраздзяленняў авіяцыі па стане на 31 траўня 1941 г. у Лідзе, Жалудку, Скідалі і Шчучыне знаходзіліся (http://www.soldat.ru/doc/dis/zap):

- кіраванне 11-й зад;

- 122 зап;

- авіясклад № 899;

- гарнізонны вузел сувязі № 63;

- вайсковая пракуратура;

- 3 аддзяленне;

- 11-ты азад РГК;

- 15 звяз буйнакаліберных кулямётаў;

- 4 стацыянарная вайсковая галубіная станцыя;

- 833 акруговы хімічны склад 3 разраду;

- ЗКУ ст. Ліда ( орган вайсковых паведамленняў);

- 2387 вайсковы шпіталь (100 ложкаў);

- кіраванне 17 дарожна-эксплуатацыйнага палка;

- 928 акруговы склад паліва;

- 238 атд. мясцовы стралковы звяз;

- 213 стацыянарныя авіямайстэрні;

- 22 кіслародна-здабывальная станцыя;

- 14 АРС кіравання;

- 44 зенітная батарэя СПА;

- кіраванне 38 авіябазы;

- 165 баз;

- падпадзяленне абслугоўвання пры 165 баз;

- 152 аэрадромна-тэхнічная рота.

У Жалудку:

- 16 лёгкабамбардзіровачны авіяполк (самалёты СБ);

- 16 хімзвяз ВПС;

- 165 азад РГК;

- 44-я зенітная батарэя СПА;

- кіраванне 40 авіябазы;

- 140 арс - Жалудок;

- 177 баз;

- падраздзяленне абслугоўвання авіягарнізона пры 177 баз;

- 155 аэрадромна-тэхнічная рота - Жалудок.

У Скідалі:

- 127 зап;

- 46-зенітная батарэя СПА;

- кіраванне 39 авіябазы;

- 139 арс кіравання;

- 169 баз;

- падраздзяленне абслугоўвання пры 169 ба;

- 179 баз - Скрыбаўцы;

- 153 аэрадромна-тэхнічная рота - Скідаль;

У Шчучыне:

- 4-я асобная карпусная авіяэскадрылля;

- 190 шап;

- 190 хімзвяз ВПС;

- 178 баз;

- падраздзяленне абслугоўвання авіягарнізона пры 178 баз.

Заўвага: па стане на 31.05.1941 у Шчучыне лічыўся 190-ты штурмавы авіяцыйны полк. Але гэты полк, практычна, нідзе не прасочваецца. Няма матэрыялаў аб удзеле гэтага палка ў баях у пачатковы перыяд вайны, хоць маюцца сведкі, якія кажуць, што напярэдадні вайны на Шчучынскім аэрадроме базаваліся самалёты "з двума крыламі", якімі маглі быць толькі "І-15" або "І-153".

На ўзбраенні 122-га знішчальнага авіяцыйнага палка былі знішчальнікі "І-16" з рухавікамі апошніх мадыфікацый М-62 і М-63. Самалёты "І-16" з такімі рухавікамі пачалі паступаць на ўзбраенне Чырвонай Арміі з 1940 года. У палку было 4 эскадрыллі. Запасным аэрадромам была пляцоўка на паўночны ўсход ад горада ў Жырмунах.

Яўнай перавагі ў "Bf 109F-3" перад "І-16" не было. Хаця "І-16" на 20 адсоткаў саступаў "Месершміту" у хуткасці і на 47 адсоткаў у гарызантальнай манеўранасці.

Але гэта быў нядрэнны знішчальнік. Меркаванне брытанскага лётчыка А. Прайса, які ў сваім жыцці лётаў на 40 тыпах самалётаў: "Найболей магутнае ўзбраенне сярод серыйных знішчальнікаў свету ў верасні 1939 года меў рускі "І-16" канструктара Палікарпава" ((http://www.soldat.ru/forum/forum.html?page=1&id=3600 &referer_query=page%3D1).

Характарыстыка самалёта "І-16" пілотам Архі-пенкам Ф.І: "З кабіны "І-16" выдатны агляд. Хто лётаў на "І-16", той на любым тыпе самалёта паляціць. Гэта - мара пілота, найвышэйшапілатажная машына" (http://www.iremember.ru/pilots/arkhipenko/arkhipenko.ru. htm).

У ВПС напярэдадні вайны пачалі паступаць новыя тыпы знішчальнікаў і бамбардзіроўшчыкаў - "МіГ-3", "Як-1", "Іл-2" і інш., якія па сваіх баявых магчымасцях не саступалі нямецкім самалётам. Але ні ў 122-м, ні ў 127-м палках новых самалётаў не было. Часткова на новы тып самалётаў пераўзброены 16 хуткасны бамбардзіравальны авіяцыйны полк. Генштабам планавалася пераўзбраенне ВПС Заходняй асобай вайсковай акругі новымі тыпамі самалётаў, але не больш 50-ці адсоткаў і не раней за 1 верасня 1941 года.

З траўня 1941 года ў 11-й змешанай авіяцыйнай дывізіі пачалася перадыслакацыя з пастаянных аэрадромаў на палявыя:

-127-ты знішчальны авіяцыйны полк (далей 127 зап) у чэрвені 1941 года - на ўсход ад Скідаля - у раён в. Лясішча.

-16-ты хуткасны бамбардзіравальны авіяцыйны полк (далей 16 хбап) 2-3 траўня 1941 г. пераляцеў на аэрадром в. Чарлёны (недалёка ад Мастоў).

-122-гі знішчальны авіяцыйны полк (далей 122-гі зап), які знаходзіўся ў Лідзе, 10 траўня 1941 года перадыслакаваны ў Новы Двор, размешчаны за 7-10 км на захад ад Гародні, за 15 км ад дзяржаўнай мяжы. Запаснога аэрадрома не было. Штаб палка знаходзіўся ў палацы сядзібы Бобра-Велька, а аэрадром - на паляне, насупраць сядзібы за 1.5 км ад станцыі Новы Двор. "Новы Двор зараз - першы бліжэйшы населены пункт на тэрыторыі Польшчы на паўднёвы захад ад Гародні. У цяперашні час станцыі і самой чыгункі няма. З нашага боку гэтую чыгуначную каляю разабралі гадоў 30 назад. Зараз на яе месцы знаходзіцца аўтадарога",- піша гарадзенскі краязнавец Васіль Бардаў (http://sdo.grsu. by/forum/index.php?PHPSESSID=4fabc8cdde078e 36b3587f7ae55ee45e&action=profile;u=1507;sa= show Posts).

Такім чынам, усе палкі 11-й зад да пачатку вайны былі не на месцах сталага базавання, а на палявых аэрадромах, у тым ліку і "зніклы" 190 шап.

Заўважым, 122-гі зап пераляцеў з Ліды на захад, а чаму б не на ўсход, у бок, дапушчальна, Маладзечна? А таму, што радыюс дзеяння знішчальнай авіяцыі невялікі - каля 220 км. Паводле савецкай ваеннай дактрыны, супраціўнік у кароткі час павінен быць разбіты ў памежнай паласе, а затым баявыя дзеянні пераносяцца на тэрыторыю супраціўніка. Савецкая ваенная дактрына катэгарычна не дапускала становішча, пры якім баявыя дзеянні могуць працяглы час весціся на савецкай тэрыторыі, тым больш у яе глыбіні.

Да заходніх межаў СССР перад вайной была высунутая не толькі авіяцыя. Планамерна да мяжы падцягваліся і сухапутныя войскі. Пры гэтым падцягваліся да мяжы не толькі войскі Заходняй асобай вайсковай акругі, але і вайсковыя часткі з глыбіні Расіі. Так, 103 стралковы полк 85-й стралковай дывізіі 20 траўня 1941 года з Навасібірска прыбыў у Гародню (Солы, на беразе р. Нёман).

85-я стралковая дывізія пераведзеная з Койданава (Менская вобл.) у Гародню 7 траўня 1941 года. 20 траўня 137-й асобны гарматны дывізіён перабраўся з Менска ў Гародню. У непасрэднай блізкасці ад мяжы размясці-ліся часткі 27-й стралковай дывізіі і асобныя падраздзяленні 56-й стралковай дывізіі. Так, 184 стралковы полк гэтай дывізіі, які стаяў у Лідзе ў Паўночным гарадку, 7 траўня 1941 года выведзены на мяжу ў летні лагер в. Гожа, а тры батальёны - у вёску Рынкаўцы Сапоцкінскага раёна. Штаб 56-й стралковай дывізіі, які знаходзіўся ў Лідзе, за тыдзень да вайны перамясціўся бліжэй да частак, у Гародню, а за 2 дні да нямецкага ўварвання - у мчстэчка Свяцк.

20 чэрвеня 1941 года часткі 37-й Чырвонасцяжнай стралковай дывізіі, пакінуўшы Віцебск, зрушыліся да заходняй мяжы. 22 чэрвеня на чыгуначную станцыю Ліда прыбылі два стралковыя і адзін артылерыйскі полк гэтай дывізіі. 247-мы стралковы полк, размешчаны ў Лепелі, 16 чэрвеня 1941 года падняты па трывозе, і ўвечар 21 чэрвеня дасягнуў наваколляў Гародні.

Гэта далёка не поўны пералік высунутых да заходняй мяжы вайсковых злучэнняў. Для чаго савецкае камандаванне падцягвала войскі да мяжы і пры гэтым спрабавала не спудзіць Гітлера, не даць яму нагоды для пачатку вайны? "Сучасныя вайсковыя гісторыкі адзначаюць, што перадваенная групоўка Войскаў ЗАВА больш падыходзіла для наступу, чым для абароны, хоць аператыўныя дакументы наркамата абароны, Генеральнага штаба і штаба ЗАВА наступальных задач перад ёй не ставілі. План прыкрыцця мяжы прадугледжваў адбіццё першага выту супраціўніка і пераход войскаў акругі ў наступ з пераносам баявых дзеянняў на яго тэрыторыю. Варыянты магчымага адступлення войскаў не прадугледжваліся" . (И.А.Басюк. Начальный период Великой Отечественной войны на территории Белоруссии. Гродно, 2003, стр.112).

У перадваенныя гады вышэйшае кіраўніцтва наркамата абароны СССР і Генеральнага штаба прытрымлівалася погляду, што ва ўмовах пагрозы вайны неабходна і матэрыяльна-тэхнічныя сродкі падцягнуць бліжэй да войскаў. Паколькі меркавалася, што вайна будзе весціся на тэрыторыі супраціўніка, склады, якія знаходзіліся на тэрыторыі ўнутраных вайсковых акругаў, таксама перадыслакаваны бліжэй да мяжы. І ў першыя гадзіны вайны магутныміпаветранымі вытамі ворага склады і базы ў большасці былі знішчаныя. Войскі засталіся без боепрыпасаў і паліва, папоўніць іх не было магчымасці. Ні адно войска, гатовае абараніць сваю краіну, не высуне свае галоўныя сілы да межаў.

Высунуўшы войскі да мяжы, неабходна было іх разасяродзіць і замаскаваць, схаваць ад выведкі ворага. 19 чэрвеня, за тры дні да вайны, у заходнія акругі паступіў загад наркама абароны № 0042. Наркам запатрабаваў тэрмінова засеяць усе аэрадромы травой пад колер мясцовасці. Узлётныя палосы і аэрадромныя будынкі падмаляваць пад навакольны фон. Бензасховішчы заглыбіць у зямлю. На лагерных аэрадромах самалёты размяшчаць раззасяроджана пад натуральнымі і штучнымі схованкамі. («О маскировке аэродромов и важнейших военных объектов». Приказ народного комиссара обороны СССР. 19 июня 1941 г. «Военно-исторический журнал», 1989, № 5, с.43). Але гэта быў запознены загад, патрабаванні яго так і засталіся на паперы.

Камандаваў Заходняй асобай вайсковай акругай Дз.Р. Паўлаў.

Дз.Р. Паўлаў пачаў свой імклівы службовы ўзлёт пасля вяртання з Іспаніі, дзе ён у шэрагах рэспубліканскага войска прымаў удзел у барацьбе іспанскага народа супраць фашызму. У Іспаніі ўзначальваў танкавую брыгаду. Пасля вяртання на Радзіму Герой Савецкага Саюза Дз. Р. Паўлаў на працягу трох гадоў знаходзіўся начале Аўтабранятанкавага кіравання Чырвонай Арміі. Удзельнічаў у савецка-фінскай вайне 1939-1940 гадоў. За год да нападу Нямеччыны на СССР прызначаны камандуючым войскамі Заходняй асобай вайсковай акругі. З усіх камандуючых прымежнымі вайсковымі акругамі да пачатку вайны Зміцер Рыгоравіч быў адзіным генералам арміі. Разам з тым, у Паўлава адсутнічаў дослед кіраўніцтва буйнымі аператыўнымі злучэннямі войскаў.

Вайскова-паветранымі сіламі Заходняй асобай вайсковай акругі камандаваў генерал маёр авіяцыі І.І. Копец.

Іван Іванавіч Копец, 34-гадовы генерал-маёр авіяцыі, быў выдатны і адважны лётчык. Аднак набыць неабходны дослед камандавання буйным авіяцыйным аб'яднаннем ён яшчэ не паспеў. Службу ў ВПС І. І. Копец пачынаў, як і многія іншыя. Скончыўшы курс навучання ў школе вайсковых лётчыкаў, на працягу сямі гадоў ён паспяхова лётаў у шыхтовых авіячастках. Як дабраахвотнік-інтэрнацыяналіст удзельнічаў у баях у Іспаніі, дзе камандаваў знішчальнай авіяцыйнай эскадрылляй. За асабістую адвагу і поспехі ў паветраных баях з нямецкімі і італьянскімі фашысцкімі лётчыкамі і франкісцкімі ракашанамі быў уганараваны высокім званнем Героя Савецкага Саюза. Па вяртанні з Іспаніі ў 1938 году камандзір эскадрыллі І. І. Копец адразу ж быў прызначаны на высокі пост намесніка камандуючага ВПС Ленінградскай вайсковай акругі, а неўзабаве - камандуючым ВПС Заходняй асобай вайсковай акругі, якія налічвалі ў сваім складзе амаль 2000 самалётаў! Стаўшы камандуючым, І. І. Копец у штабе не заседжваўся, часта бываў на аэрадромах, даручаных яму частак, займаючыся пераважна кантролем перавучвання лётчыкаў на новых самалётах. Прылятаў генерал І. І. Копец на некалькі гадзін адзін на знішчальніку "І-16" без афіцэраў штаба, адмыслоўцаў служб, якія ездзілі асобна па сваіх планах. Натуральна, у адзіночку забяспечыць паўнавартасны і дзейсны кантроль баявой падрыхтоўкі частак было проста немагчыма. Недагляды ў арганізацыі кіравання авіяцыяй далі пра сябе знаць у першыя ж хвіліны вайны.

Аб падзеях, якія адбываліся ў 122 зап перад вайной і ў першы дзень вайны, у адкрытым друку звестак, практычна, няма. У нейкай меры пралівае святло на падзеі 22 чэрвеня кніга Н.С. Скрыпко «По целям ближним и дальним», («Воениздат», М.1981) (Н.С. Скрыпко - камандзір 3-га далёкабам-бавальнага авіяцыйнага корпуса, які базаваўся ў раёне Смаленска). Аб гэтых падзеях стала вядома дзякуючы інтэрвію гарадзенскага краязнаўцы-следапыта Васіля Бардова з былым лётчыкам 122-га зап малодшым лейтэнантам С.Ф. Даўгушыным. (Магнітафонны запіс гутаркі В.Н. Бардова з С.Ф. Даўгушыным па тэл. 12.04.2002,інтэрвію ў сакавіку 2003 года (касета рыжскага завода грамкружэлак, бок. 2 і белая аўдыёкасета МК-60-1, 137-1973-57 бок. 1), а таксама інтэрвію ў снежні 2005 года (аўдыёкасета ТDK "D" бок А і бок В).

www.airwar.ru "Даўгушын Сяргей Фёдаравіч нарадзіўся 25 верасня 1920 года. Скончыў Качынскую лётную школу (Крым) у 1940 годзе. Чуць больш за год праслужыў у 122 зап 11 зад і лічыўся дасведчаным пілотам. Герой Савецкага Саюза. Здзейсніў каля 500 баявых вылетаў, з іх 120 - на штурмоўку і 86 - на выведку. У паветраных баях збіў асабіста 17 і ў групе 11 самалётаў (па афіцыйных дадзеных - 4). Чатыры самалёты, збітыя ў першы дзень вайны, не былі залічаныя яму з-за канфлікту яго з камісарам палка Ў.І. Зіноўевым".

Як вядома, 10 траўня 1941 года 122-гі зап пакінуў базавы аэрадром у Лідзе. Паводле С. Даўгушына, 122-гі зап размясціўся ў Новым Двары на паляне 1х1 км. Раней гэтую паляну абшарнік маёнтка Бобра Велька прыстасаваў пад узлётна-пасадачную пляцоўку. Асабісты склад жыў у намётах на краі аэрадрома па 6 чалавек. Аб паездках у Гародню не падумвалі, хоць Гародня находзіцца за 7-10 км ад аэрадрома. За перыяд знаходжання ў Новым Двары (з 10 траўня па 22 чэрвеня 1941 г.) С. Даўгушын у Гародні ні разу не быў. У Новым Двары быў клуб, "…але за тыдзень так налётаешся, што думаеш, чорт з ім, з гэтым клубам. Узмоцнена трэніраваліся. Лёталі, навострывалі баявое майстэрства ледзь не кожны дзень. Трэніраваліся ў складаных умовах у зачыненай кабіне па прыборах. Вучыліся "працаваць" з гармат з падвеснымі бакамі па наземных цэлях на палігоне недалёка ад аэрадрома, а затым адпрацоўвалі страляніну "па конусе". (Страляніна па конусе - адзін самалёт цягнуў конус, а чатыры іншых гэты конус расстрэльвалі). Пытанні адпрацоўваліся ўсе ў комплексе, хоць начным палётам адмысловай увагі не надавалася. У выніку да пачатку вайны палова лётчыкаў палка ўначы ніколі не лётала, а садзіцца ўначы на аэрадроме ў Лідзе ім усё ж прыйшлося. Пры гэтым не паламалі ні аднаго самалёта. Такі быў узровень падрыхтоўкі пілотаў 122-га знішчальнага авіяпалка" (http://www.soldat.ru/forum/forum.html?page=1&id=3600&referer_query= page%3D1).

122-гі зап не адзіны полк, які быў размешчаны так блізка да дзяржмяжы. У непасрэднай блізкасці ад мяжы размясціліся і палкі 9-й змешанай авіяцыйнай дывізіі (Беласток). Пры гэтым войскі акругі не былі абсталяваныя СПА і радыёфікацыяй. "Радыёсродкамі значная частка войскаў прымежных акруг не была забяспечаная, - піша Г.К. Жукаў у кнізе «Воспоминания и размышления», (М., 1970, стр.237).

Прывядзенне частак у баявую гатоўнасць пачалося задоўга да 22 чэрвеня. Наркам абароны С.К. Цімашэнка яшчэ ў снежні 1940 года выдаў загад № 0200, паводле якомга камандны склад з выслугай меней за 4 гады пераведзены на казарменнае становішча. "Маральную шкода адчулі жанатыя - некаторых сваіх жонак адправілі ў Саюз, да сваіх, а мы, халасцякі, як жылі ў сваіх пакоях у гасцініцы ў Лідзе, так жыць і засталіся, адмысловай нязручнасці не выпрабавалі", - успамінае С. Даўгушын. (http://sdo.grsu.by/forum/index.php? PHPSESSID=4fabc8cdde078e36b3587f7ae55ee45e& action=profile;u= 1507;sa=showPosts).

Паводле ўспамінаў С. Даўгушына, "идыёцтва перад вайной нараджалася ў галоўным штабе ВПС, у кіраванні і ў Генеральным штабе як па замове: усю знішчальную авіяцыю пасадзілі на мяжу, прама на "нос" немцам - за 15 км ад мяжы, пад выты артылерыі, не забяспечыўшы яе запаснымі аэрадромамі. У нас не было ні аднаго запаснога аэрадрома. Да таго ж паменшаў лік матарыстаў і збройнікаў да аднаго на звяно. Перад пачаткам вайны палічылі, што артылерыст сваю гармату драіць, пяхота сваю вінтоўку чысціць, а чаму лётчыкам не заняцца тым жа? Прыбралі збройніка і матарыста. Гэтае новаўвядзенне дало аб сабе знаць у самым пачатку вайны. Прыйшлося з пачаткам вайны ўсё вярнуць на свае месцы" (http://www.soldat.ru/forum/forum.html?page=1&id=3600&referer_query= page%3D1).

Па словах Даўгушына, не лепшым было становішча і ў нашых суседзяў - у 9-й змешанай авіяцыйнай дывізіі ў Беластоку. Два знішчальныя палкі гэтай дывізіі лёталі на "І-16". Перад самой вайной у Беласток прыбылі на два палкі найноўшыя самалёты "Міг-3" у скрынях. Новыя самалёты трэба сабраць, падвезці да аэрадрома, аблятаць, перавучыць пілотаў. І гэта перад самай вайной! Тое ж "ідыёцтва" (Там жа).

Паводле афіцыйнай статыстыкі (кн. «Авиация и космонавтика СССР, М.,«Воениздат», 1963, стр.84),па колькасці самалётаў у ЗАВА ў нас было перавага ў 1,1 раза. Але па колькасці боегатовых самалётаў і экіпажаў савецкая авіяцыя значна саступала супраціўніку: шэраг палкоў пераходзіў пераўзбраенне на новыя тыпы самалётаў. Прычым новая тэхніка пачала паступаць у палкі ў красавіку-траўні 1941 года, і да пачатку вайны не была ў поўнай меры засвоеная. Мелася ў некаторых палкаах і няспраўная матэрыяльная частка. За кошт гэтага супраціўнік меў перавагу па баявых экіпажах і самалётах у 1,5 разы.

15 чэрвеня 1941 года ў нядзелю, у другой палове дня па даручэнні Сталіна, намеснік наркама абароны генерал К. Мерацкоў падняў па трывозе ВПС Заходняй асобай вайсковай акругі. "Вынік вельмі дрэнны: збор, апавяшчэнне, сувязь - ніжэй за ўсякую крытыку. Адсутнасць аэрадромаў разгрупавання, няспраўныя самалёты, узаемадзеянне, адсутнасць маскіроўкі і элементарных сродкаў СПА аэрадромаў… асабліва нездавальняльнай была ступень схаванасці вайсковых аэрадромаў. Мерацкоў не паспяваў фіксаваць недахопы. "Што ў вас дзеецца? Калі пачнецца вайна і авіяцыя акругі не здолее выйсці з-пад выту, што будзеце рабіць?" - з такімі словамі ён звярнуўся да камандуючага ВПС акругі Герая Савецкага Саюза генерала-маёра авіяцыі Івана Копеца. Той спакойна адказаў: " Буду страляцца". (Мерецков К.А. На службе народу. Страницы воспоминаний. «Политиздат» М.,1969, с.204-205). У першы дзень вайны з-за велізарных страт авіяцыі фронту генерал І.І.Копец пакончыў з сабой. (Долготович Б.Д. Беларусь в годы Великой Отечественной войны в вопросах и ответах. Мн., «Полымя», 1994, с.121).

Паводле Даўгушына, у Новы Двор у 122 зап 17 або 18 чэрвеня прыбыла маскоўская камісія на "Лі-2" на чале з К.А. Мерацковым і інспектарам Галоўнай інспекцыі ВПС падпалкоўнікамМ.Н. Якушыным.

http://airwar.ru/history/aces/ace2ww/pilots/yakushin.html. "Віртуальны авіяцыйны даведнік. Якушын Міхаіл Несцеравіч (1910-1999): у 1938 годзе быў прызначаны ў Галоўную Інспекцыю ВПС РСЧА. 22 чэрвеня 1941 года Міхаіл Якушын, быўшы ў складзе інспекцыйнай групы Генеральнага штаба, прыляцеў на адзін з аэрадромаў 11-й змешанай авіяцыйнай дывізіі ў раёне Новага Двара. Там размяшчаўся знішчальны авіяполк пад камандаваннем Мікалаева".

Па словах С. Даўгушына, адначасова з Менска прыляцеў намеснік Копеца - "…балван-пехацінец у форме генерал-маёра авіяцыі, правяраў, як мы поўзаем. Для пачатку ён паказаў нам (сам у цёмна-сіняга шыняля, з рамянямі), як трэба поўзаць на жываце. А перад гэтым прайшоў дождж. Ён падняўся - увесь у брудзе! Прымушае нас рабіць тое ж. Балван, разумееце! Мы ўсё весела заржалі. Ён плюнуў і адышоў, зразумеў, што мы не палезем на локцях рухацца, ніхто з нас пешы палёт здзяйсняць не будзе" (http://sdo.grsu.by/forum/index.php?PHPSESSID=4fabc8cdde 078e36b3587f7ae55ee45e&action =profile;u=1507; sa=showPosts).

У апошнюю прадваенную суботу ў 122-гі зап, па словах С. Даўгушына, для азнаямлення лётчыкаў прыгналі з 16 сбап новы самалёт - пікіруючы бамбардзіроўшчык "Пе-2", які паступіў на ўзбраенне Чырвонай Арміі. "Прыляцеў камандзір эскадрыллі, і мы знаёміліся з гэтым самалётам: "Пе-2" можна было пераблытаць з "Ме-110". І перапблытвалі. А розніца ў тым, што ў "Ме-110" стабілізатар прамы, а ў "Пе-2" "чайкай". (http://www.soldat.ru/forum/forum.html? page=1&id=3600&referer_query=page%3D1).

Нямецкія выведнікі бяскарна лёталі над нашай тэрыторыяй і збіралі звесткі аб становішчы на савецкіх вайсковых аб'ектах. З красавіка 1940 года войскам прыкрыцця дзяржаўнай мяжы забаранялася абстрэльваць парушальнікаў мяжы - германскія самалёты. Пры сустрэчы з нямецкімі самалётамі нашы знішчальнікі павінны былі прапанаваць ім прызямліцца на адзін з нашых аэрадромаў. Аднак, такія прапановы немцы, вядома, "не разумелі" і спакойна сыходзілі на сваю тэрыторыю. З студзеня 1941 года да пачатку войны нямецкія самалёты 152 разы парушалі савецкую мяжу.

Нахабная выведка германскіх ВПС перастала задавольвацца фатаграфаваннем аэрадромаў з вялікіх вышынь і пачала засылаць да нас "заблудныя" экіпажы. Так, 18 чэрвеня 1941 года Мікалай Данілавіч Белагуб, пілот Заходняй асобай вайсковай акругі, прымусіў да пасадкі лятаўшы над нашым аэрадромам фашысцкі самалёт. "На вачах усяго аэрадрома немец пачаў было прызямляцца, але ў канцы паласы развярнуўся, даў газ і на прыземным палёце пачаў сыходзіць да мяжы. Дагнаў яго М. Белагуб не адразу, але калі дагнаў, ва ўпор зваліў першай ж кароткай чаргой. Зваліўся самалёт літаральна ў сотні метраў ад мяжы, ды так, што бачны ён быў са ўсіх бакоў. Арыштавалі Мікалая Белогуба тут жа, на аэрадроме. Вайсковы трыбунал засядаў 20 чэрвеня. Прысуд - растрэл за правакацыю да вайны. 48 гадзін - на просьбу аб памілаванні. Але Мікалай Белагуб прашэнне падаваць адмовіўся. Раніцай, у суботу 21 чэрвеня, у камеру ўвайшло высокае начальства, а з ім - цывільны чалавек у капялюшы. "Камандаваў парадам" чалавек у цывільным. "… Аб вашых подзвігах прыйдзецца дакласці таварышу Сталіну… А зараз ідзіце дадому, пры вядзіце сябе ў парадак, а ў панядзелак мы падумаем, расстрэльваць вас або не…". Але ў панядзелак пад бомбавымі вытамі згарэлі і трыбунал, і турма, дзе ён сядзеў, загінулі шматлікія яго камандзіры і таварышы. Жывыя аб прысудзе не ўспаміналі. Адваяваў Мікалай Белагуб усю вайну ў якасці лётчыка, затым танкіста. Памёр невядомым. І невядома, ці адменены злапомны прысуд аб растрэле". (И.А.Подольный. Девятнадцатый герой. «Военно-исторический журнал», 2002, № 5. стр.36-37).

Аляксандр Салаўёў: "Паліторганы тут жа прынялі адпаведныя меры для давядзення гэтага абуральнага факту да ўсяго каманднага складу ВПС. Добра хоць не паспелі да пачатку вайны давесці інфармацыю аб прысудзе трыбунала да лётнага складу. Інакш 22 чэрвеня раніцай адбіваць напад наўрад ці хто рызыкнуў бы". (http://www.soldat.ru/forum/frame.html?page=1&id=21406&referer_ query= page%3D1).

С. Даўгушын успамінае: "10 траўня мы прыляцелі ў Новы Двор. У той жа дзень пасля абеду на вышыні каля 100 м адразу ж пранёсся Ме-110 праз аэрадром. Пераканаўся, што мы селі на аэрадром. І так разы 2-3 у дзень. Камандаванне палка ўвяло дзяжурства. Пачалі дзяжурыць звёнамі: два лётчыкі ў першай гатоўнасці ў кабінах і адзін - у 2-й. І тэхсклад, і пускачы тут жа, каб запусціць маторы. На мяжы былі расстаўлены слухачы - пасты ВНАС. Яны мелі прамую тэлефонную сувязь з намі і дакладвалі: "Падыходзіць да мяжы!". Мы запускалі маторы. "Ме-110" праносіцца над аэрадромам, і мы ўзлятаем, прышыхтуемся і вядзём. Ён сыходзіць за мяжу, і мы адвальваем. Прычым, падыходзілі ўшчыльную. Але калі нам не дазволена адкрываць агонь, відавочна, і ён разумеў, што не трэба страляць. Калі стрэльне, то і мы стрэльнем. Падышоў я адзін раз блізка. Лётчык усміхнуўся, памахаў рукой і сыйшоў. Вось дык вось было кожны дзень. "Ме-110" даходзілі да Гародні, Скідаля і вярталіся. А "Юнкерс-88" сыходзіў у тыл. Усё гэта было з аэрадрома Сувалкі. Калі мы падляталі да г. Аўгустова, з 1500 м у яснае надвор'е гэты аэрадром быў добра бачны. Ён круглы, кіламетраў два ў дыяметры. Там сядзела група "Ме-100" - 32 самалёты. Перад вайной з кожным днём самалётаў станавілася ўсё больш і больш. І вось тады камандзір палка загадаў два разы ў дзень лётаць туды і глядзець. Мы праходзілі па краі мяжы да Аўгустова. Даручалі гэта мне і Сярожку Макараву. Спачатку я праходзіў, а Сярожка мяне ахоўваў. Потым заходзілі на другі заход - Сярожка назіраў, а я ахоўваў. І вярталіся. Назіранне было візуальным, без фатаграфавання - не было фотаапаратаў. Але нам выдалі біноклі, магутныя, добрыя біноклі. Мы разглядалі ў біноклі, што там дзеялася, і дакладвалі. Рабілі планшэт-накаленнік. Глядзіш і робіш пазнакі. Я зрабіў пазнакі ў свой заход. Потым - у другі заход Макараў робіць. Пасля, калі сядаліся, параўноўвалі. Потым канчаткова рыхтавалі лісты і абодва распісваліся". ( http://sdo.grsu.by/forum/index.php? PHPSESSID= 4fabc8cdde078e36b3587f7ae55ee\45e& action=profile; u=1507;sa=showPosts).

10 чэрвеня па загадзе Копца І.І. камандзір 43-й зад Захараў Г.Н. (г. Барысаў) разам са штурманам дывізіі выляцелі на "По-2" да мяжы. Задача - праляцець з поўдня на поўнач уздоўж мяжы і паглядзець, што робіцца ў немцаў. Убачанае патрэсла. Немцы ўжо на зыходных пазіцыях: вось-вось пачнецца. Аб выніках палёту Захараў Г.Н. даклаў Паўлаву Дз.Р. у прысутнасці Копца І.І.. Камандуючы акругай падзякаваў яму за выкананне задання, але гэтым і абмежаваўся.

Засяроджванне велізарнай групоўкі вермахту ля заходняй мяжы СССР было выяўлена савецкай выведкай. У аператыўным дакуменце штаба ЗАВА ад 21 чэрвеня 1941 года - "Схеме аператыўнага разгортвання войскаў ЗАВА па плане прыкрыцця дзяржаўнай мяжы" паказаны нямецкія групоўкі ў прымежных раёнах да дывізіі ўключна. (Семидетко В.А. Истоки поражения в Белоруссии. Западный особый военный округ к 22 июня 1941 года. «Военно-исторический журнал», 1989, № 4, стр. 28-29). Гэта значыць, камандаванне ЗАВА мела поўную інфармацыю аб складзе і дыслакацыі нямецкіх войскаў па тым баку мяжы.

Паводле С. Даўгушына, звычайна на варожым аэрадроме было каля 30 самалётаў. Але ў апошнія перадваенныя дні выведкай устаноўлена вялікае награмаджэнне авіяцыйнай тэхнікі. І, трэба лічыць, гэтыя звесткі ішлі ў штаб дывізіі, у акругу і далей, у Генштаб. Адрэагавалі: 21 чэрвеня 1941 года прыляцелі на палявы аэрадром 122-га зап камандуючы акругай генерал арміі Паўлаў Дз.Р, камандуючы ВПС акругі генерал-лейтэнант Копец І.І, камандзір дывізіі палкоўнік Ганічаў П.І.

"Перад гэтым я з С. Макаравым злёталі на паветраную выведку. Вярнуліся са свежымі выведдадзенымі - гітлераўцы падцягнулі да мяжы вялікую колькасць самалётаў. Селі, абмяркоўваем. Пад'язджае "эмка". Пасадзілі мяне з Сярожкам Макаравым, прывезлі ў штаб палка. Мы ім даклалі свежую інфармацыю аб тым, што ў Сувалках дзеецца. Пры чым у нас з Сярожкам разыходжанне атрымалася ў 2 самалёты. Мы налічылі каля 200. Гэта былі самалёты: "Ме-109", "Ме-110", "Ю-87", "Ю-88" і "Хейнкель-111". Калі мы даклалі Паўлаву ўсё гэта, нас адпусцілі, і мы вярнуліся ў эскадрыллю да сваіх самалётаў. Неўзабаве ў эскадрыллю прыехаў на машыне Копец проста да майго самалёта, у мяне 16-ты нумар машыны. Спытаў, ці запраўлена машына, як самалёт у пілатаванні, і папрасіў на ёй палятаць: "Не бойся, Сярога, я не разаб'ю". Я адказаў: "Спадзяюся, таварыш камандуючы, што не разаб'еце. Самалёт добры: і матор добра працуе, і ў кіраванні лёгкі". Копец, Ганічаў і камандзір палка Мікалаеў на трох самалётах узляцелі. Яны прыкладна хвілін 35 у палёце былі - Аўгустоў быў ад іх усяго км за 60. Прыляцелі, селі. Я і С. Макараў падышлі да Копца. "Ну, Сяргей, малайчыны вы. Вы правільна даклалі. І машына твая добрая" (http://sdo.grsu.by/forum/index.php?PHPSESSID=4fabc8cdde078e36b3587f7 ae55ee45e&action=profile;u=1507;sa=showPosts).

Пераканаўшыся ў велізарным засяроджванні вайсковай тэхнікі гітлераўцаў каля заходняй мяжы, камісія паляцела. Пасля гэтага гаварыць аб раптоўным нападзе немцаў смешна.

Аб візіце Паўлава за дзень да вайны на мяжу беларускія і расійскія гісторыкі наогул не згадваюць. Больш таго, можна прачытаць звесткі, што Паўлаў 21 чэрвеня нахадзіўся ў тэатры і глядзеў "Вяселле ў Малінаўцы" і быў ледзь не па трывозе выкліканы з тэатра на сваё рабочае месца сігналам з Масквы. (Болдин И.В. Страницы жизни. М., Воениздат, 1961,стр.83).

"…Лётчыкі адляталі, таму што ішлі палёты, якія скончыліся каля 18.00. Прыкладна ў 19.00 гадзін 21 чэрвеня 1941 года паступіла каманда: "Зняць з самалётаў зброю і боепрыпасы і размясціць іх у капцёрках - дашчаных і фанерных хляўчуках" (http://sdo.grsu.by/forum/index.php?topic=439.0).

Мы спыталі ў камандзіра: "Хто такі ідыёцкі загад аддаў? Нават да камандзіра палка звярнуўся камандзір эскадрыллі Емяльяненка: "Ну, чаму!?".Камандзір палка Мікалаяў растлумачыў камандзірам эскадрилий (а тыя ў сваю чаргу нам), ад каго такі загад-то ідыёцкі: "Гэта загад камандуючага Беларускай вайсковай акругай Дз.Р. Паўлава"!?.

За вячэрай мы абменьваліся меркаваннямі, усе былі абураныя і злыя. Зрэшты, многае і да гэтага дня рабілася быццам па замове немцаў: пачаты рамонт базавага аэрадрома ў Лідзе, не былі падрыхтаваныя запасныя пляцоўкі…,быў паменшаны лік матарыстаў і збройнікаў да аднаго на звяно. У снежні 1940 года перавялі нас, як салдатаў, на казарменнае становішча. А зараз - раззброілі. Як гэта так? Мы ўзляталі ў гатовасці № 1, і калі даганялі - у нас гарматы і кулямёты стаялі - мы выляталі на перахоп, маючы зброю, а тут - у такі трывожны і нейкі непрыемны час у знішчальнікаў адабралі зброю! Я параіўся з хлопцамі са свайго звяна - тэхнікамі, лётчыкамі і інжынерам эскадрыллі, ні ў якім разе нікому нічога не гаварыць: гарматы і кулямёты знялі, мы змушаныя былі зняць, а скрыні з баяпрыпасамі пакінулі, а іх - 2 скрыні ад гармат і 2 - ад кулямётаў. Спаць, вядома, ніхто не жадаў, і не лёг. Мы думалі, навошта?" (Там жа).

Так у перадпачатку гітлераўскага наступу, за некалькі гадзін да вайны, 122-гі зап аказаўся раззброеным. 127-мы заптакога загаду не атрымаў. Чый гэта загад, Паўлава або Сталіна? Адназначнага адказу няма. С. Даўгушын: "Відавочна, мог б сам Паўлаў адказаць або Копец. Але Копец 23-га застрэліўся ў сваім кабінеце, а Паўлаў расстраляны" http://sdo.grsu.by/forum/index.php?PHPSESSID=4fabc8 cdde078e36b3587f7ae55ee45e&action=profile;u= 1507;sa=showPosts).

Раззбраенне адбылося не толькі ў некаторых палках Заходняга адмысловага вайскоўца акругі. Такі ж загад быў атрыманы ў Кіеўскай і Адэскай асобых вайсковых акругах.

У 00 ч 30 мін 22 чэрвеня камандуючаму ВПС Заходняй асобай вайсковай акругі стала вядома дырэктыва Наркама абароны С.К. Цімашэнкі і начальніка Генштаба Г.К. Жукава, адпраўленая ў прымежныя акругі незадоўга да паўночы.

1. На працягу 22-23.6.41 г. магчымы раптоўны напад немцаў на франтах ЛВА, ПРЫБАВА, ЗАХАВА, КАВА, АДВА. Напад можа пачацца з правакацыйных дзеянняў.

2. Задача нашых войскаў - не паддавацца ні на якія правакацыйныя дзеянні, якія могуць выклікаць буйныя ўскладненні. Адначасова войскам... акруг быць у поўнай баявой гатовасці, сустрэць магчымы выт немцаў або іх саюзнікаў.

3. Загадваю:

а) на працягу ночы на 22.6.41 г. таемна заняць агнявыя кропкі ўмацаваных раёнаў на дзяржаўнай мяжы;

б) перад світанкам 22.6.41 г. разасяродзіць па палявых аэрадромах усю авіяцыю, у тым ліку і вайсковую, дбайна яе замаскіраваўшы;

в) усе часткі прывесці ў баявую гатовасць. Войскі трымаць разасяроджана і замаскіравана:

г) супрацьпаветраную абарону прывесці ў баявую гатовасць без дадатковага пад'ёму прыпіснога складу. Падрыхтаваць усе мерапрыемствы па зацямненні гарадоў і аб'ектаў;

д) ніякіх іншых мерапрыемстваў без спецыяльнага распараджэння не праводзіць". (Н.С.Скрипко. По целям ближним и дальним.М., 1981, стр.47).

Звяртае на сябе ўвага, што гэтая дырэктыва абавязвала Вайскова-Паветраныя Сілы ў поўнай баявой гатовасці сустрэць магчымы раптоўны выт немцаў, загадвала разасяродзіць авіяцыю па палявых аэрадромах і дбайна замаскіраваць яе, не паддаючыся ні на якія правакацыйныя дзеянні. Але дырэктыва забараняла праводзіць якія-небудзь іншыя мерапрыемствы без адмысловага на тое распараджэння. Гэта, несумнеўна, абмяжоўвала баявую актыўнасць.

Да вайны засталося меней за 4 гадзіны. Штаб ВПС здолеў за гэты час перадаць загад толькі ў некаторыя злучэнні. Становішча пагоршылася тым, што з 23 гадзін 21 чэрвеня спынілася тэлефонна-тэлеграфная сувязь паміж шматлікімі злучэннямі. Пазней стала вядома, што дыверсійныя групы гітлераўцаў, перапранутыя ў чырвонаармейскую форму (у парушэнне міжнароднага права), перарэзалі правады і парушылі лініі сувязі. Як след з наступных падзей, камандзіры палкоў 11-й сад аб гэтай дырэктыве абсалютна не мелі прадстаўленні. У 11-ю дывізіюдырэктыва не паступіла. Калі б камандзір дывізіі Ганічаў П.І. ведаў пра яе, у яго была б магчымасць нават пры ўмове адсутнасці сувязі з палкамі паведаміць у палкі - у кіраванні дывізіі мелася 4 самалёты. Пра тое, што ў штаба акругі не было сувязі з 11-й зад, гавораць і ўспаміны генерал-маёра авіяцыі Захарава Г.Н.: "Ужо даўно развіднела, калі раздаўся званок з штаба авіяцыі акругі. Гэта было, па памяці, паміж пяццю і шасцю гадзінамі раніцы. Тэлефанаваў камандуючы ВПС акругі: "Нас бамбуюць. З Чарных і Ганічавым сувязі няма". Гэта было першае паведамленне аб пачатку вайны, якое я пачуў. Копец гаварыў роўным голасам, і мне здавалася, што ён гаворыць занадта марудліва". (http://www.avia.ru/forum/5/7/412820198010505038 7541164893157_2.shtml).

Пра тые, як праходзілі ў немцаў апошнія гадзіны перад уварваннем можна даведацца з працы германскага гісторыка Паўля Карэла (Carell P. Hitler's War on Russia. London, 1971, vol. 1). (Паўль Карэл - псеўданім Паўля Шміта - былога начальніка аддзела друку гітлераўскага МЗСа):

"...Шарэла. У штабе генерала Гудэрыяна ішла напружаная праца. Заўтра перад світанкам - уварванне. Штаб 2-й танкавай групы размясціўся ў вёсцы Вольска Добрынска за 15 км ад Буга, па якім праходзіць мяжа... Афіцэры штаба ў сваіх намётах і аўтобусах схіліліся над картамі. Ніякіх перамоваў па радыё, найстрогае радыёмаўчанне. Тэлефонныя гутаркі - толькі пры крайняй неабходнасці. Яны і не патрэбныя, таму што няма ні аднаго нявырашанага пытання. Нават самае цяжкае з іх - як забяспечыць узаемадзеянне з авіяцыяй 2-го ПФ пры нанясенні першага выту - атрымала здавальняльную развязку. Справа ў тым, што камандуючага 2-м флотам генерал-фельдмаршала Кесельрынга, як і начальніка генеральнага штаба люфтвафэ генерал-палкоўніка Яшонека турбавала вялікая колькасць савецкіх ВПС. Яны паставілі задачу нанесці раптоўны і зруйнавальны выт па савецкіх аэрадромах. Не проста ў нямецкіх штабах вырашалася праблема: у які момант раніцай 22 чэрвеня павінны стартаваць бамбавальнікі? Час пачатку артылерыйскай падрыхтоўкі і наступы пяхоты - 3 гадзіны 15 мін. - мала задавальняў авіяцыю: на цэнтральным участку яшчэ цёмна, і падымаць у паветра ўвесь паветраны флот немэтазгодна. Але калі чакаць поўнага світанку, то тых 30-40 хвілін, якія пройдуць пасля пачатку артылерыйскай падрыхтоўкі, акажацца савецкаму камандаванню цалкам досыць, каб вывесці з-пад выту сваю авіяцыю. Тады нямецкія бамбавальнікі, якія прыляцяць, убачаць толькі пустыя аэрадромы. Вядома, у складзе 2-га паветранага флота меліся дасведчаныя ў начных палётах экіпажы. Аднак пералятаць мяжу да 3 гадзін 15 мін, каб выйсці на цэль роўна ў гэты час, азначала пазбавіць раптоўнасці наземныя войскі. Дзе выйсце?

Пасля шматлікіх абмеркаванняў да яго дайшлі камандзір 8-го авіякорпуса ген. Рыхтгофен і прызнаны лідар знішчальнай авіяцыі камандзір 51-й знішчальнай эскадры падп-к Мельдарс. "Мы подкрадемся да аэрадромаў на вялікай вышыні, як паветраныя выведнікі". Было вырашана, што кожны бамбавальнік набярэ максімальную вышыню над занятай германскімі войскамі тэрыторыяй, а затым у цемры над багністымі і ляснымі ўчасткамі з прыглушанымі маторамі перасячэ мяжу. Дакладны разлік павінен быў забяспечыць з'яўленне бамбавальнікаў над савецкімі аэрадромамі роўна ў 3 гадзіны 15 мін, адначасова з першымі залпамі артылерыі. У штабе Кесельрынга зараз яшчэ раз ацанілі працу "выведвальнай групы OKL" падп-ка Ровеля. Бо гэта яна, "каманда Ровеля", пачынаючы з зімы 1941 г., фатаграфавала з вялікіх вышынь заходнія раёны СССР ад Прыбалтыкі да Чорнага мора і выявіла мноства прымежных аэрадромаў.

Бяспрыкладнае па нахабстве ўварванне ў паветраны абшар Савецкага Саюза было запланавана, зыходзячы з разліку на беспакаранасць. Фюрэр, які асабіста паставіў задачу Ровелю, ведаў: савецкі ўрад, асцерагаючыся справакаваць вайну, не аддасць загаду збіваць германскія самалёты. А дыпламатычныя каналы дадуць імперскаму міністру замежных спраў фон Рыбентропу магчымасць для любых манеўраў... На стале ў штабным аўтобусе Кесельрынга зараз ляжалі карты, на якіх былі нанесеныя дадзеныя аб савецкіх прымежных аэрадромах. Камандуючы апошні раз удакладняў інфармацыю са сваімі падначаленымі. Канчатковае рашэнне абвяшчала: супраць кожнага савецкага аэрадрома накіраваць тры бамбавальнікі з экіпажамі, якія маюць досвед начных палётаў. У трывожнай цішыні быў зачытаны загад фюрара: "Да салдатаў Усходняга фронту...".(http (wwww.ipclub.ru/arsenal/officerroom/hasanov/zaharo.htm).

Рыхтуючыся да нападу на СССР, нямецкае камандаванне загадзя падрыхтавала дакументы, якія рэгламентавалі розныя пытанні вайны: пахаванне загінулых вайскоўцаў, правілы ўзаемаадносіны нямецкіх войскаў з ваеннапалоннымі, цывільным насельніцтвам і інш. "Напярэдадні вайны ўсе начальнікі, аж да камандзіра роты Ўсходняй арміі атрымалі "карычневы пакет", які загадана адкрыць апоўначы 22 чэрвеня 1941 года. У ім утрымоўваўся загад аб пераходзе савецкай мяжы, вызначаўся маршрут наступу, задачы першага дня вайны, парадак баявога забеспячэння". (И.А. Басюк. Начальный период Великой Отечественной войны на территории Белоруссии», Гродно, 2003, стр.114.)

Безумоўна, падрыхтоўка Нямеччыны да вайны не была сакрэтам для вышэйшага кіраўніцтва СССР. Генеральным штабам распрацоўваліся планы па прычыненні дзяржаўнай мяжы. 14 траўня 1941 г. камандуючаму КЛІЧА Павлову Д.Г. накіраваная цалкам сакрэтная, асобай важнасці дырэктыва № 503859/сс/ов па прычыненні дзяржаўнай мяжы ("Ваенна-гістарычны часопіс, 1996, № 3, стар.5-7). Дырэктыва вызначала склад, узбраенне і задачы памежных груповак, а таксама магчымыя баявыя дзеянні ў пачатку вайны. За 6 дзён, да 20 траўня 1941 г., штаб КЛІЧА павінен распрацаваць план прычынення дзяржаўнай мяжы. Аператыўныя дакументы па прычыненні мяжы штабам КЛІЧА былі распрацаваныя і накіраваныяў наркамат абароны СССР 11 чэрвеня, але зацверджаныя не былі - гэтаму перашкодзіла вайна. З-за неапраўданай сакрэтнасці шматлікія камандзіры нават не былі азнаёмленыя з задачамі, якія павінны былі выконваць іх часткі і падпадзяленні па прычыненні мяжы.

Вайна …

А зараз параўнаем афіцыйную версію баявога шляху 122-га зап, якая ва ўсіх сучасных даследаваннях бярэцца з кнігі маршала М.С. Скрыпко «По целям ближним и дальним», М., 1981, са сведчаннем непасрэднага ўдзельніка тых падзеяў пілота 122 зап Сяргея Даўгушына.

М.С. Скрыпко піша, што ў ноч на 22 чэрвеня камандзір 11 зад палкоўнік П.І. Ганічаў і штаб знаходзіліся на камандным пункце, размешчаным у бетанаваным бамбасховішчы на ўскраіне аэрадрома Ліда, ішлі камандна-штабныя вучэнні. (http://militera.lib.ru/memo/russian/skripko/index.html).

С. Даўгушын пярэчыць: "Ніякіх бетонных сховішчаў (у Лідзе) не было. (http://sdo.grsu.by/forum/index.php?topic=439.0).

М.С. Скрыпко: "Каля 3 гадзін ночы па тэлефоне камандзіру 11-й змешанай авіядывізіі патэлефанаваў начальнік штаба 122-га знішчальнага авіяцыйнага палка, які бліжэй за іншых знаходзіўся да дзяржаўнай мяжы: "З боку мяжы чутны моцны шум танкавых матораў". Абвешчана баявая трывога. Камандзір палка і ўсе эскадрыллі палка вырульваюць для ўзлёту на перахоп супраціўніка…"(http://militera.lib.ru/memo/russian/skripko/index.html).

С. Даўгушын: "Усё гэта глупства! Ніякай сувязі не было: ні радыёсувязі, нічога. А усё (вышэйсказанае М. Скрыпко) - ліпа! У нядзелю 22 чэрвеня ў 2.30 нас паднялі па трывозе. Сабраліся, схапілі трывожныя чамаданчыкі (на выпадак, калі паляцець прыйдзецца), шалом, пальчаткі, планшэт і пабеглі. Калі пачало віднець, над аэрадромам пранёсся двухкілевы самалёт "Ме-110". Прайшоў над аэрадромам. І раптам ззаду яго чарга раздаецца чарга прама па стаянках. Мы ніяк не зразумеем: што, вучэнні пачаліся, ці што?! 1-я і 3-я эскадрыллі былі размешчаныя каля намётаў уздоўж пасадак ліпавай алеі. А 2-я і 4-я - на іншым боку аэрадрома. Хтосьці, магчыма, камандзір эскадрыллі, патэлефанаваў у штаб і ў іншыя эскадрыллі. Аказалася, што там двух чалавек параніла. Ну, зразумелі - вайна. Але як вайна? Не разбярэмся! Сувязі-то ніякай. Увесь лётны склад цягае гарматы і кулямёты, якія па загаду звыш былі знятыя за некалькі гадзін да вайны. А гармату трэба ўставіць у крыло - яно ж не шырокае! Центраплан прыкрыты дзюралем, і люк, куды гармату соваць, таксама дюралевый, і ўсё на шпільках. Усе рукі абдзярэш. Перад гэтым самалёты разрулили. Мы працягваем зараджаць: зброю-то мы ў сваім звяне знялі, а скрыні з боепрыпасамі пакінулі. А раніцай прынеслі гарматы і кулямёты, уторкнулі агульнымі высілкамі ў крылы гарматы, а на матор - кулямёты. Так маё звяно аказалася першым у гатовасці ў палку". (http://sdo.grsu.by/forum/index.php?PHPSESSID=4fabc8cdde 078e36b3587f7ae55ee45e&action=profile;u=1507;sa= showPosts).

М. Скрыпко: "Абвясціўшы баявую трывогу іншым часткам дывізіі, палкоўнік П.І. Ганічаў на "І-16" выляцеў на аэрадром 122-га знішчальнага авіяпалка". (http://militera.lib.ru/memo/russian/skripko/index.html).

С. Даўгушын: "А усё гэта (што гаворыць Скрипко) - ліпа. Ганічаў сядзеў у Лідзе! Сувязі з дывізіяй не было. Для таго, каб злучыцца з дывізіяй і дакласці аб стане ў палку, Пецька Аганькоў першым на досвітку ўзляцеў і паляцеў з Новага Двара ў Ліду (http://sdo.grsu.by/forum/index.php?topic=439.0).

У сапраўднасці для Ганічава вайна пачалася паміж 5.00-5.25. Менавіта ў гэты час 22 чэрвеня "праведзена бамбёжка Ліды трымя групамі "ДО-17": 3 самалёты, 2 самалёты і 3 самалёты… У 6.36 Ліда ізноў падвергнулася бамбардзіроўцы… " (Сборник боевых документов Великой Отечественной войны. Выпуск 35. М., 1953, стр.15).

С. Даўгушын: "А ў мяне-то звяно гатова! Я тады выконваў абавязкі камандзіра звяна і даклаў камандзіру эскадрыллі капітану Емяльяненка: "Звяно гатова!" Ён выклікаў камандзіраў звёнаў. Сабраліся, сядзім. І раптам бачым, з боку Беластока на вышыні прыкладна 3000 м ідзе звяно нашым шыхтам. Калі мы іх убачылі, да іх было яшчэ далёка. Мы ведалі, што ў Беластоку адзін полк перавучваецца на "МіГі" і вырашылі, што гэта "МіГі" з Беластока. А калі яны падляцелі бліжэй, мы ўбачылі, што гэта "Ме-109". І раптам яны разгарнуліся і пачалі біць! На ўваходзе ў пікіраванне білі з кулямётаў, а на выхадзе - "жабы" (касетныя бомбы) раскідвалі. Што яны з сябе ўяўлялі? Штыр, а на версе шарык. Яны змяшчаліся ў кантэйнеры і мацаваліся пад плоскасцямі - адмыслова для штурмоўкі па жывой сіле і па самалётах. Яны з кантэйнера выкідваліся і калі ўтыкаліся ў зямлю, квакалі як жабы, і раскідвалі ірваныя асколкі. Прычым не металічныя, а з штучных матэрыялаў - эбаніту і да т.п. Але калі ў самалёт патрапіць… Прыляцелі і пачалі штурмаваць стаянкі двух эскадрылляў, якія знаходзіліся на паўднёвым баку аэрадрома поруч гаці на р. Бебжа, але машыны (самалёты) мы ўжо разрулілі і разасяродзілі. Пасля таго, як адштурмавала "тройка", прыляцела "васьмёрка" "Bf-109Е".

Емяльяненка гаворыць: "Даўгушын, узлятай!" Ніякага афіцыйнага задання мне не давалі. Проста: "Узлятай!". Я падбягаю да хлопцаў, гляджу: у маім звяне гарыць машына Колькі Баравога. Засталіся дзве - мая і Сярожкі Макарава. Я гавару: "Сярога, узлятай!" А ён чамусьці або перасмактаў рухавік або перезаліў, ён ніяк у яго не запускаецца. Перад мной узляцеў намеснік камандзіра нашага палка капітан Уханеў і пачаў біцца над аэрадромам. У яго падбілі матор - матор пачаў капціць. Ён зайшоў на пасадку і сеў. Пасля пасадкі ён на машыне паехаў у Ліду. Калі Уханеў прызямліўся, я запусціў свой самалёт і пачаў разбег. Але дрэнна прагрэты матор не цягнуў, таму ў канцы паласы прыйшлося развярнуцца і ўзлятаць у супрацьлеглым кірунку. Вось тут, без хуткасці, з яшчэ не прыбранымі шасі мой самалёт атакавалі "месеры" і пачалі расстрэльваць, як на палігоне. На ўзлёце мяне злавілі: я як мішэнь быў, з-пад іх узлятаючы. Яны пікіравалі, а я ўзлятаю. А яшчэ ж трэба было 42 абароты зрабіць (ручкай), каб "ногі" наверх прыбраць. Аўтамата прыборкі шасі не было: здымаеш са стопора і круціш. Каля зямлі ідзеш і левай ручкай трымаеш: 16-17 секунд часу займала. Пакуль я руліў, самалёт атрымаў 16 прабоін - прабілі борт, абшыўку фанерную і бак, але не быў збіты. У нас былі пратэкціраваныя бакі, і пратэктар адразу ўсё завулканізаваў. І гэта было непрыкметна. Мяне не сталі атакаваць, на мяне не звярталі ніякай увагі.

Полк пачаткаў падымацца (узлятаць) дзесьці ў 6.30-7.00. Першая эскадрылля пачала ўзлятаць першай, бо яна знаходзілася побач з намётамі, і капцёркі былі блізка, а нам трэба было яшчэ перабегчы аэрадром. Затым іншыя эскадрыллі пачалі ўзлятаць. Тут жа налёты іх (немцаў) спыніліся. Вынікі налёту "Ме-109" былі нязначнымі.

Сродкаў СПА не было. На боку аэрадрома была адна машына са счацвяронымі "Максімамі", але яе адразу расстралялі. Перад гэтым у нас была камісія з Масквы на "Лі-2", які стаяў на аэрадроме. Так немцы "Лі-2" у першую чаргу спалілі. Камісія на аўтамашыне з'ехала ў Менск, а ў Менску селі на цягнік і з'ехалі. У ліку гэтай камісіі быў інспектар ВПС Міхаіл Несцеравіч Якушын". (http://sdo. grsu.by/forum/index.php?topic= 439.0).

"Даведаўшыся пра напад Нямеччыне на СССР, Якушын загадаў камандзіру палка перабазаваць палову самалётаў на запасны аэрадром у раёне Ліды, і тым самым захаваў частку тэхнікі. У той час, калі на аэрадромах ужо гарэлі савецкія самалёты, камандзіры частак знаходзіліся пад гіпнозам суровага папярэджання - не паддавацца на памежныя правакацыі з боку немцаў. Праява асабістай камандзірскай ініцыятывы было раўнасільна таму, што добраахвотна паўстанеш перад вайсковым трыбуналам. Тым больш важка выглядае ўчынак Якушына, які рызыкнуў парушыць гэты загаді вывесці частку тэхнікі з-пад выту, хай нават коштам уласнага жыцця" (www.AIRWAR.RU: "Виртуальный авиационный справочник. Якушин Михаил Нестерович(1910-1999).

М. Скрыпко: "122 полк у складзе 53 самалётаў "І-16" і "І-153" знаходзіўся ў паветры: знішчальнікі ішлі на перахоп ворага. На аэрадроме засталося 15 няспраўных самалётаў. Яны-то і падвергнуліся атакам фашысцкай авіяцыі.

У паветраным баі, які разгарнуўся, нават на састарэлых самалётах лётчыкі 122-га авіяпалка збілі 4 фашысцкія бамбардзіроўшчыкі "До-215", некалькі "Ме-109". Гэта быў першы паветраны бой. Бамбардзіроўшчыкам гітлераўцаў не ўдалося нанесці арганізаваны выт па аэрадроме. Атакаваныя савецкімі знішчальнікамі, яны бязладна скінулі свае бомбы некалькі ўбаку на другарадныя аб'екты, і адышлі назад. Камандзір дывізіі, аб'ектыўна ацаніўшы становішча, пераканаўшыся, што месцазнаходжанне аэрадрома, размешчанага побач з мяжой, для нас нявыгаднае, прыняў рашэнне адцягнуць авіячастку некалькі ў глыбіню. Начале 122-га авіяпалка ён прыляцеў на аэрадром Ліда, дзе знаходзіўся яго камандны пункт" (http://militera.lib.ru/memo/russian/skripko/index.html).

С. Даўгушын. "Не. Якіх "І-153"? Ідыёцтва! Ідыёцтва! Ну, яму (Скрыпко) напісалі (памагатыя маршала), а ён подмахнуў, не ведаючы нічога. Што Скрыпко мог ведаць (знаходзячыся пад Смаленскам)? Можа, што ў дакументах (архівах) спрабавалі знайсці? Усё, што тут паказана, не было гэтага!" Са 122-м палком гэтага не было! Усё гэта глупства!". У палку былі толькі "І-16", "І-153" у палку не было! І, галоўнае, у адкрытым друку акрамя гэтага "ідыёцтва" ніякіх дадзеных больш няма. І ўсе сучасныя даследчыкі спасылаюцца на гэтую "ліпу". "До-215" збівалі, з бамбардзіроўшчыкамі толькі біліся над мастамі, а над аэрадромам нас не бамбавалі - нас штурмавалі. Камдзіў, як сядзеў у Лідзе, так і застаўся. І памёр там. У Лідзе не было каманднага пункта, не было бетонавай загароды. Проста былі ангары і камяні, дзе пачалі будаваць бетонную паласу абапал. У палку было 72 пілоты і 72 спраўных "І-16". На 22 чэрвеня ўсе-усе самалёты былі ў спраўным стане! Мяне паслаў камандзір эскадрыллі Емяльяненка: "Злётай да мяжы!" Мы бачым, што на мяжы слуп метраў на 400 пылу і дыму. Прама суцэльнай сцяной стаіць. Я папахадзіў (палятаў), паглядзеў і пайшоў на мяжу. А калі хадзіў і глядзеў над мяжой, натыкнуўся на нямецкі сувязны самалёт "Штрох" фірмы "Фізлер", што ў перакладзе з нямецкага азначае "Бусел" - подкосный высокоплан, які звычайна выкарыстоўваўся як лёгкі пасажырскі самалёт для перавозкі камандавання. Гэта самалёт вельмі манеўраны і з'яўляецца цяжкай цэллю для знішчальнікаў. Ён ішоў на вышыні метраў 200. Можа, ён проста захапіўся, і не бачыў мяне - не ведаю. Ён пачаў разварочвацца, а я ж побач ужо. І я даў адну чаргу. Ён дыміў, але яшчэ цягнуў. За мяжу ён сыйшоў (http://sdo.grsu.by/forum/index.php?PHPSESSID=4fabc8cdde078e36b3587f7 ae55ee45e&action=profile;u=1507;sa=showPosts).

У. Бардаў піша, што ў артыкуле Р.Ларынцэква і А. Валяева-Зайцава "Страты Люфтвафе 22.06.2001" не значыцца ў стратах ні адзін "Шторх" (http://www. airforce.ru/history/index.htm).

С. Даўгушын: "Не ведаю. Я не бачыў. Ды мне і не было калі. Я прайшоў над Гародняй. Нашы войскі ўжо былі на мастах у Гародні, а над мастамі нашых самалётаў яшчэ не было. Затым я пайшоў на Скідаль. Скідальскі аэрадром быў пусты. Заляцеў, а там нікога няма. Над Гародняй прайшоў. Вярнуўся на свой аэрадром. Камандзір эскадрыллі капітан Емяльяненка гаворыць: "Мы ляцім у Чарлёну. Ты, давай, запраўляйся і прылятай туды". Калі наш полк узляцеў, мы заправілі маю машыну і спрабавалі без акумулятара яе запусціць, таму што акумулятар трэба было берагчы. Быў такі старцер на паўтаратонцы - хобат такі, ён злучаўся з махавіком вінта і круціўся. І такім чынам запускалі. А можна было запусціць так: экліпс, як на "Лі-2", адцягнуць ад акумулятара, раскруціць даўбешку-экліпс, а потым злучыць, і экліпс круціць вінт. З Новага Двара я ляцеў амаль апошнім. На аэрадроме заставаліся яшчэ самалёты, але ў якім стане - не ведаю. Сувязі ніякай не было, што дзеялася - у мітусні не зразумець. І калі ўзлятаў, то нямецкія танкі ўжо сапраўды былі". (http://sdo.grsu.by/forum/index.php?PHPSESSID=4fabc8cdde078e36b3587f7 ae55ee45e&action=profile;u=1507;sa=showPosts).

Яўген Дрыг, "Зялёны полк" "… перадавыя часткі 481-га нямецкага пяхотнага палка дасягнулі ў 12.30 палявога аэрапорта за 4 км да поўнач ад Новага Двара і расстралялі 19 машын, якія заспелі ўжо на старце. Праз тры чвэрці гадзіны самыя перадавыя часткі 481-го пяхотнага палка знаходзіліся ўжо ў Новым Двары" (http://www.soldat.ru/forum/forum. html?page=2&id=12147&referer_query=page%3D2).

Яўген Дрыг. "Данясенне вермахта ад 30-га чэрвеня 1941 года": "У баях на ўсходзе …", пад Новым Дваром перадавое аддзяленне 481-го пяхотнага палка ўзяло штурмам палявы аэрадром бальшавіцкіх вайскова-паветраных сілаў і знішчыла пры гэтым 19 самалётаў, гатовых да ўзлёту… і ў цяжкай барацьбе выцесніла адтуль чырвонаармейцаў (http://www. soldat.ru/forum/ ) .

Што ж атрымліваецца? Па Даўгушыну полк узляцеў і за дзень страціў машын 5, а каля 60 машын да канца дня ў Лідзе былі яшчэ жывыя. Каго ж падушыў і перастраляў перадавы атрад 481 пп немцаў? Прычым 19 самалётаў?

Бяляеў Д.Д. - старшы лейтэнант штаба 56-й стралковай дывізіі ўспамінае: "Раніцай у штаб зайшоў лётчык звяна Чарнавусага. Ён паведаміў, што ні адзін самалёт з звяна Чарнавусага не ўзляцеў, усе згарэлі". (И. Макеева. В июне 1941, Гродно, 1999, стр.27). Магчыма, гаворка ідзе аб звяне з 122-га зап.

Ці былі спаленыя нашы самалёты гітлераўцамі? Лётчык 122-га зап Міхась Яўстаф'евіч Пушак 1921 г.р., які жыве і цяпер, успамінае, што, магчыма, у выніку бамбёжкі частка самалётаў была выведзеная з ладу, згарэла, і гэтыя самалёты ўжо не падлягалі аднаўленню. А ў адносінах да таго, колькі ўсяго было знішчана самалётаў, ніхто толкам не ведае. (Штотыднёвая газета "Надежда", № 11 (205) ад 15.03.2007).

У першы дзень вайны актыўна і амаль бяскарна, выкарыстаючы блытаніну і мітусню, дзейнічалі дыверсанты. Перапранутыя ў савецкую вайсковую форму (у парушэнне міжнароднага права), давалі хлуслівыя загады па кірунку руху частак, якія адыходзілі. Акапаўшыся на перакрыжаваннях дарог, на ўзлеску лесу або засеўшы ў хаце прыдарожнага хутарка, яны раптоўным агнём з кулямёта або агнямёта наносілі вялікую страту нашым войскам, якія мянялі пазіцыі або адыходзілі ва ўсходнім кірунку. Нярэдкія выпадкі, калі з званіц культавых будынкаў страчылі кулямёты па адыходзячых ваярах Чырвонай Арміі.

М.Е. Пушак успамінае: "Афіцыянтка нашай сталовай на працягу доўгага часу па радыё штодня перадавала "сваім" становішча на аэрадроме, час і месца каб ажыццяўляліся налёты на нас. Потым яе выявілі і ліквідавалі (Там жа).

С. Даўгушын: "З паўночнага боку Новага Двара была вёсачка. Там была крама. Дык вось, калі мы ляцелі, па тэхскладу "білі" з гарышча гэтай крамы з кулямёта". http://www.soldat.ru/forum/forum.html? page=1&id=3600&referer_query=page%3D1).

Скрыпко: "Калі да аэрадрома, дзе базаваўся 16-ты хуткасны бамбардзіровачны авіяполк, наблізіліся фашысцкія самалёты, камандзір эскадрыллі капітан А.С. Пратасаў неадкладна ўзляцеў на сваім бамбардзіроўшчыку і нечакана для гітлераўцаў урэзаўся ў галаўное звяно знішчальнікаў "Ме-110". Скарыстаўшыся замяшаннем, разбіўшы іх шыхт, капітан Пратасаў кулямётным агнём збіў адзін "месер". Расстраляўшы ўсе патроны, гераічны экіпаж тараніў сваёй машынай другі самалёт гітлераўцаў і загінуў. Абараняючы таварышаў па зброі, намеснік камандзіра 122-га знішчальнага авіяпалка капітан У.М. Уханев адзін атакаваў шасцёрку "Ме-110", якія набліжаліся да аэрадрома 16-га хуткаснага бамбардзіравальнага авіяпалка. На знішчальніку, узброеным двума лёгкімі хуткастрэльнымі кулямётамі ШКАС, раптоўнай атакай ён збіў варожы "Ме-110" і знерваваў групу германскіх самалётаў, якія скінулі бомбы не прыцэльна. Папоўніўшы боепрыпасы і дазаправіўшыся палівам, капітан Уханев ізноў выляцеў у бой.

Таксама адважна і ўмела ваяваў з гітлераўцамі капітан К.Ф. Арлоў і іншыя знішчальнікі" (http://militera.lib.ru/memo/russian/skripko/index.html).

Па С. Даўгушыну, на самалёце Уханева былі не два хуткастрэльныя кулямёты, а чатыры. Да таго ж Уханева ў 16 сбап у гэты час не было, і быць не магло. У Новым Двары самалёт Уханева атрымаў пашкоджанне - быў падбіты матор. Пасля таго, як Уханев з падбітым маторам прызямліўся на аэрадроме Новы Двор, ён сеў у аўтамабіль, і з Новага Двара з'ехаў у Ліду, у штаб дывізіі. (http://sdo.grsu.by/forum/index.php? PHPSESSID=4fabc8cdde078e36b3587f7ae55ee45e& action= profile;u=1507;sa=showPosts).

Штаб ВПС фронту страціў кіраванне часткамі. Па загаду № 1 (9 г. 30 мін.) камандуючы ВПС Заходняга фронту генерал-маёр Копец І.І. перадаў у 9,10 і 11 авіяцыйныя дывізіі ў аператыўнае падначаленне камандуючым агульнавайсковымі войскамі. Галоўныя сілы авіяцыі акругі фактычна апынуліся па-за іхнімі распараджэннямі. Часткі не мелі ўказанняў аб парадку выйсця з-пад выту, а іх камандзіры не ведалі, што адбываецца на іншых аэрадромах. Становішча пагаршалася дыверсійнымі дзеяннямі праціўніка, які парушыў усю правадную сувязь штаба ВПС фронту. Тым больш, пры практычнай адсутнасцісродкаў СПА, люфтвафе дзейнічалі вельмі эфектыўна і практычна бяскарна.

Палітданясенне 11-й зад аб баях дывізіі з 4 да 10-30 гадзін 22.6.41 г. (тэлеграфная стужка, налепленая на бланку):

"З г. Ліды... 22/6. 14/50. Мінск.

Нач. УПП ЗАХАВА

дывкамісару Лесцеву

22.6.41 з 4.15 да 5.50 чатыры бамбардзіроўшчыкі супраціўніка зрабілі налёт на г. Ліду.

Разбіты цягнік Беласток-Ленінград...

5.05 супраціўнік зрабіў налёт на аэрадром Новы Двор. Згарэла 2 самалёты.

Колькасць выбылых самалётаў не ўстаноўлена.

10 самалётаў І-16 перебазаваны ў г. Ліду.

9.50 да... 37 самалётаў "Ю-88" зрабілі налёт на аэрадром Чарлёна. Самалёты СБ палка гараць. Падрабязнасці і страты невядомыя.

127 зап, з 3.30 да 12.00 зрабілі 8 баявых вылетаў у р-не Чарлёна-Гародня... Збіты два До-215. Страты - адзін ст. палітрук.

6.20-11.00, 2-я аэ 127 зап - 15 самалёта-вылетаў. 10.45 вялі паветр. бой у раёне Чарлёна-Гародня з 27-30 самалётамі До-215. Збітых няма...

05.20 да 10.50, 3-я аэ 127 зап - 8 вылетаў. Да 10.30 паветраны бой з До-215 у р-не Чарлёны... /страт/ няма.

06.45 да 10.50, 4-я аэ 127 зап - 11 самалётавылетаў. 10.20 да 10-30 паветраны бой з групай... раёне Чарлёны. Збіты адзін До-215. Стратаў няма. 12-30."

Усё гэта даслоўна, частка стужкі абсыпалася з бланка". http://www.soldat.ru/forum/forum.html?page= 1&id=3600&referer_query=page%3D1).

С. Даўгушын: "Прылятаю ў Чарлёну, а там, аказалася, што немцы аэрадром толькі што разбамбілі, яшчэ дым (ішоў) ад варонак. Там самалётаў поўна было: самалёты 127 зап і нашы "І-16" стаяць, тыя, што паспелі сесці да бамбёжкі. Я гляджу: крыж з "Т" - пасадка забароненая. Я прайшоў над КП (камандным пунктам), мне паказалі: "Ідзі ў Ліду". Прыляцеў у Ліду. А ў Лідзе так: ангары, паласа вузкая, а далей камяні, велізарныя валуны. Іх потым драбнілі і для бетону выкарысталі. Узлётнае поле перакапана. І у сувязі з тым, штобудавалі бетонную паласу, там засталася вузкая паласа, на якую і днём то сесці асабліва не было дзе. Я сеў. Гляджу: камандзір дывізіі палкоўнік Ганічаў падыходзіць да мяне. Я далажыў яму (сувязі то ніякай не было), што ўзляцеў апошнім з Новага Двара. Распавёў, як біўся Ўханев, і што яму падбілі матор. Што з тэхнікамі - не ведаю. На аэрадроме ў гэты час было самалётаў 4-5: машына Аганькова і яшчэ некалькі машын стаяць у лінію. Гляджу, яшчэ прылятаюць. І нас сабралася самалётаў 10. Гэта было прыкладна апоўдні 11.30-12.00. У Лідзе слядоў бамбёжкі не было. Камандзір дывізіі Ганічаў сказаў: "Разруліце машыны!". Мы стаялі каля ангараў, "у лінейку". А разруліць - азначае адруліць да камянёў на іншы бок аэрадрома і разасяродзіць на 30-50 м адзін ад аднаго. У мяне падсеў акумулятар: я раскруціў ручкай экліпс (даўбешку), ускочыў у кабіну. Матор запусціўся. І амаль з паднятым хвастом я на той бок пераруліў, развярнуўся, стаў і выключыў матор. Адышоў да камянёў пакурыць. І вось, калі нашы да камянёў, туды, дзе рабілі бетонавую ўзлётную паласу, падрулілі, наляцелі "Ме-110" і, заспеўшы там нашых на рулёжцы, пачалі біць па ўсіх, якія рулілі на паласе аэрадрома. А самалётаў на рулёжцы было яшчэ шмат" (http://sdo.grsu.by/forum/index.php? PHPSESSID=4fabc8cdde078e36b3587f7 ae55ee45e& action= profile;u=1507;sa=showPosts).

М.С. Скрыпко: "Але неўзабаве і над Лідскім аэрадромам з'явілася група фашысцкіх бамбардзіроўшчыкаў. Па загадзе камдзіва звёны нашых знішчальнікаў атакавалі ворага. Загарэўся адзін "Ю-88". Аднак гітлераўцы ўсё ж прарваліся да аэрадрома Ліда - на лётнае поле пасыпаліся варожыя бомбы. Палкоўнік П.І. Ганічаў не паслухаў просьбаў падначаленых, не сыйшоў у бамбасховішча, дзе знахадзіўся яго камандны пункт. Нават не захацеў легчы на зямлю, калі пачалі вакол рвацца бомбы. Цяжка паранены ў жывот асколкамі, па дарозе ў шпіталь ён сканаў. Неўзабаве атрымаў раненне і падпалкоўнік Юзеев, які ўступіў у камандаванне дывізіяй " (Н.С.Скрипко. По целям ближним и дальним. М., 1981, стр.67-68).

С. Даўгушын: "Нічога гэтага не было! Над Лідай не было баёў - мы не вялі баёў пад Лідай! На аэрадроме ангары былі, а метраў за 500 ад ангараў быў трохпавярховы будынак, дзе знахадзіўся медпункт і штаб палка. І там вось скляпы былі. І ніякага каманднага пункта і бетонавай загароды! Проста, былі ангары і камяні: пачалі будаваць бетонную паласу з абодвух бакоў. Ніякіх асколкаў не было - проста ад абстрэлу кулямі. Бамбёжкі не было! Бомбы ніхто не скідаў. "Ме-110" штурмавалі з кулямётаў, пярэдніх. У яго ж 6 "дудак" наперадзе - 2 гарматы і 4 кулямёты. Вось гэтым ён і біў. Ні адной бомбы не было. Куля Ганічаву патрапіла ў жывот, і праз дзве гадзіны ён памёр, а яго намесніку - у нагу, толькі я не ведаю, костку прабіла або не. Больш я яго не бачыў, і з намі ён не ад'язджаў. Пётр Аганькоў досвіткам прыбыў у Ліду і далажыў аб становішчы ў 122-м палку, ды так і застаўся ў Лідзе. Падчас гэтага налёту быў забіты ў кабіне свайго самалёта http://sdo.grsu.by/forum/index.php?PHPSESSID=4fabc8cdde078e36b3587f7ae 55ee45e&action=profile;u=1507;sa=showPosts).

М.Я. Карабкоў пра першы дзень вайны ўспамінае: "Увечар пасля адбою сабраліся ў Гародню, але чамусьці не паехалі. Пайшлі ў Новы Двор, адтуль прышлі каля дзвюх гадзін ночы, і не паспелі заснуць, як завыла сірэна - баявая трывога. Усе лаюцца і незадаволены тым, што нават у нядзелю не даюць адпачыць. Аднак сабраліся і пабеглі на аэрадром, да сваіх машын. Каля паловы чацвёртага пачуўся гуд матораў. Пачалі ўзірацца, і бачым - на прыземным палёце двухматорны самалёт. Вырашылі - "Пе-2", але калі ён з'явіўся над намі, мы ўбачылі крыжы і апазналі "Ме-110". Не паспелі некаторыя сказаць, што гэта нездарма, як раптам "Месершміт" адкрыў агонь. Адразу ж паднялося дзяжурнае звяно і накіравалася ў азначаны раён. Прыблізна без дзесяці хвілін чатыры з-за гары з'явіліся дзевяць "Ме-109" і дзевяць "Ме-110", і пачалася штурмоўка. Што тут было! Хто лезе ў шчыліну, хто - у самалёт і спрабуе ўзлятаць, але адразу ж падае збіты… З'явіліся забітыя і параненыя, гараць машыны, а на аэрадроме няма ні аднаго зенітнага кулямёта. Кашмар! Скончылася атака, выляцеў адзін наш знішчальнік, але немцы бой не прымалі, чакалі, калі можна будзе выцяць па стаянках нашых самалётаў - так дакладней. Мы вырашылі дзейнічаць самастойна, бо сувязь была перапыненая. Вылятаем з Мікалаем Алхімавым. Вядучым ішоў я. На шляху да Гародні ловім "110-га", але той, карыстаючыся перавагай у хуткасці, сыходзіць. Над Гародняй увязваемся ў бой і ў групавым баі збіваем два "Ме-109". Першая перамога! Але фашысты падбілі капітана Уханева. Не паспелі сесці, як ізноў налёт, ізноў ахвяры. Ізноў вылет, ізноў у бой. …Трэцяя штурмоўка. …Маю машыну даканалі, і ляцець больш немагчыма. У гэты час атрымалі загад - перабазавацца ў Ліду. Прыйшлося ляцець на вучэбна-трэніровачным УТІ-4. Не паспелі сесці ў Лідзе, ізноў штурмоўка… 24 чэрвеня мы засталіся без машын… Даведваемся, што генерал Копец застрэліўся. А інакш яго б судзілі, бо па яго віне нас разбілі яшчэ на зямлі" (Штотыднёвая газета "Надежда", № 13 (207) ад 27.03.2007).

Лункевіч Антон Міхайлавіч, 1906 г.р, жыхар в. Вінкаўцы, працаваў кіроўцам на аўтамабілі АМО-3 на рамонце Лідскага аэрадрома, успамінае: "22 чэрвеня ў 2.00 паехаў на працу на аэрадром у першую змену. Раніцай фашысты скінулі некалькі бомб на горад, потым (пачаўся) абстрэл самалётаў на аэрадроме… Параненых пагрузілі ў маю аўтамашыну, і я павёз іх у шпіталь. Вярнуўся, пачалася бамбёжка, бомбы пачалі падаць на аўтапарк…" (Фонд ЛГММ "Лункевіч А.М.").

А дзе ж нашы зеніткі, сродкі СПА? Чаму ў небе над Лідай лётаюць нямецкія самалёты?

Успамінае старэйшы сяржант Смірноў Барыс Мікалаевіч - баец 229-га асобнага зенітнага артылерыйскага дывізіёна: "Перад вайной у Лідзе стаяў 229-ты асобны зенітны артылерыйскі дывізіён, на ўзбраенні якога былі 76-мм гарматы. Меліся счацвяроныя зенітныя кулямётныя ўстаноўкі на аўтамашынах. Былі атрыманыя аўтаматы, але ў абмежаванай колькасці. Разглядаліся яны як сакрэтная зброя і да іх засваення былі дапушчаныя толькі некалькі чалавек. Упарта не дазвалялася нам мець запас зенітных снарадаў па нормах ваеннага часу. У складзе дывізіёна было 3 батарэі. Першая батарэя 229-га азад пад камандаваннем Мішчанкі стаяла ў канцы вуліцы Калініна - блізка ад Лідскага аэрадрома" (Фонд ЛГММ "Смірноў Б.Н.").

Звернемся да паказанняў І.С. Стральбіцкага - былога камандзіра 8-й асобнай супрацьтанкавай брыгады. "Досвіткам 22 чэрвеня 1941 года быў разбуджаны гудам матораў. Выскачыў на балкон, убачыў самалёты са свастыкай. Фашысты бамбілі аэрадром і чыгуначны вакзал. Патэлефанаваў камандзіру зенітнага дывізіёна. Той адказаў, што сам не разумее, што адбываецца, бо толькі што ўскрыў пакет, у якім гаворыцца: "На правакацыю не паддавацца. Агонь па самалётах не адкрываць!". Над аэрадромам і вакзалам клубіцца густы дым. Гарэлі самалёты, бомбы працягвалі рвацца, а зеніткі маўчалі. Аддаю каманду: "Агонь!" Зенітчыкі дружна выцялі па фашыстах. Загарэліся 4 самалёты. Тры лётчыкі выкінуліся з парашутамі. На допыце яны паказалі, што ім вядома аб загадзе нашага камандавання не паддавацца на правакацыі, таму яны спакойна бамбілі з малых вышынь аэрадром і цягнікі" (Фонд ЛГММ "Стральбіцкі І.С.").

Паводле І.С. Стральбіцкага досвіткам 22 чэрвеня нямецкія самалёты бамбілі аб'екты Лідскага аэрадрома. Паводле вышэйпаказанага палітданясення 11-й зад, адпраўленага ў Менск у 14.50 22 чэрвеня, "з 4.15 да 5.50 чатыры бамбардзіроўшчыкі супраціўніка зрабілі налёт на горад Ліду. Перебазавана ў Ліду 10 самалётаў" (з Новага Двара). Звестак, што бамбілі аэрадром, у палітданясенні няма. У штабе дывізіі былі 4 самалёты (http://www.soldat.ru/forum/forum.html? page=1&id=3600&referer_query=page%3D1). Паводле планаў нямецкага камандавання, супраць кожнага авецкага аэрадрома былі накіраваны 3 бамбардзіроўшчыкі з экіпажамі, якія маюць досвед начных палётаў (http (wwww.ipclub.ru/arsenal/officerroom/hasanov/zaharo.htm).

Успамінае сакратар партбюро артполка 37-й Чырванасцяжнай стралковай дывізіі Восіпаў К.П., які прыбыў напярэдадні вайны ў Ліду з Віцебска: "… каля 4-х гадзін пачуў моцныя разрывы авіябомб, скінутых па горадзе і яго наваколлях. Што адбылося? Хто бамбуе? З такім пытаннем я пабег да каменданта ст. Ліда. Той сядзеў каля тэлефона і дарэмна спрабаваў у кагосьці ўдакладніць становішча. Але сувязі з іншымі гарадамі няма. Яна перапыненая" (Фонд ЛГММ "Восіпаў К.П.").

Дзікевіч М.М. успамінае: " 22 чэрвеня ў 4.15 над станцыяй Нёман з'явіўся нямецкі самалёт -выведнік. Услед за ім на невялікай вышыні праляцела 9 бамбардзіроўшчыкаў. Праз некаторы час Ліда гарэла: падняўся высокі слуп дыму, які рухаўся ў бок Сяльца".

"У нядзелю 22 чэрвеня моцна бамбілі горад. Самалёт лётаў вельмі нізка і расстрэльваў людзей, якія бегалі", - успамінае Казлоўская Браніслава Рыгораўна (Фонд ЛГММ "Казлоўская Б.Г.").

Як выцякае са "Зборніка баявых дакументаў Вялікай Айчыннай вайны. Выпуск 35" ( М., 1953, стар. 19): "22 чэрвеня 1941 года. Паміж 5.00 і 5.25 праведзена бамбёжка Ліды трымя групамі "До-17"… У 6.36 Ліда ізноў падвергнулася бамбардзіроўцы" (стар. 15). "13 гадзін. Працягваецца бамбёжка Гародні, Ліды, Кобрына, Беластока…" (стар.17). "Вайскова-паветраныя сілы супраціўніка ў перыяд 4 гадзіны-6 гадзін 30 хвілін групамі бамбілі Гародню, Ліду, Беласток".

Б.Н. Смірноў успамінае, што зенітчыкамі 229-га азад раніцай былі збіты 4 самалёты супраціўніка, а "… да вечара ў зямлю ўрэзаўся яшчэ адзін сцярвятнік. Трэба сказаць, што мы неяк несур'ёзна, ці што, прынялі гэты налёт, чымсьці накшталт забаўкі ў аднатонным вайсковым жыцці" (Фонд 24.3 ЛГММ).

Паводле С. Даўгушына, са сродкаў СПА у Лідзе стаяла адна 76 мм гармата. Але што на малой вышыні яна магла зрабіць? Зенітныя часткі адкрывалі агонь па варожых самалётах, але снарады разрываліся, не далятаючы да цэлі.

Глеб Бараев «В военном воздухе суровом» піша: "Ганічаў на пасадзе камдзіва ў любым выпадку знаходзіўся апошнія дні, бо не пазней 20 чэрвеня камдзівам 11-й зад быў прызначаны двойчы Герай Савецкага Саюза Р.П. Краўчанка, якому не далі нават згуляць уласнае вяселле, прызначанае на нядзелю 22 чэрвеня, загадаўшы тэрмінова адбыць у Беларусь".Афіцыйна, Рыгор Панцялеевіч Краўчанка быў камандзірам 11-й зад з 22.06 па 20.12.1941 (http://www.soldat.ru/forum/forum.html?page=1&id=6622).

У. Емельяненко «В военном воздухе суровом» (Масква, 1985, с. 94) піша, што Рыгор Панцялеевіч Краўчанка з лістапада 1940 г. вучыўся на курсах удасканалення вышэйшага начальнага складу пры Акадэміі Генеральнага штаба. У чэрвені 1941 г. у Крамлі ў гутарцы са Сталінам даў згоду на камандаванне дывізіяй. З Крамля Краўчанка вярнуўся да сабе на дачу, у Срэбны бор. "За вялікім сталом сядзелі яго бацькі, чатыры брата (два Іваны і два Фёдары) і сястра Вольга.

- Вяселле прыйдзецца адкласці, - сказаў ён. - А гэты ліст перадайце ёй заўтра, - і паклаў на стол запячатаны канверт. На ім было буйна напісана: "Вялікі тэатр" і імя вядомай балярыны. Развітаўся, узяў паходны чамадан і з'ехаў на аэрадром. - Да хуткай сустрэчы!" (http://www.soldat.ru/forum/forum.html?page=1&id= 6622).

Па іншых звестках "Кравченко прыступіў да выканання абавязкаў з 27 чэрвеня, стаўшы камандзірам рэшткаў 11-й зад, у якую ўвайшлі першыя "Іл-2", што працавалі пад Бабруйскам, знаходзіўся на гэтай пасадзе да 26.12.41, а прызначаны быў раней, магчыма, нават да 22.06, можа 19-20.06.41" http://aviaforum.ru/viewtopic.php?t=13534&postdays=0&postorder= asc&start=300.

.Краўчанка Рыгор Панцялеевіч Лётчык-знішчальнік, двойчы Герой Савецкага Саюза (абодва 1939), генерал-лейтэнант авіяцыі (1940). Ваяваў у Кітаі, дзе збіў 6 японскіх самалётаў. На Халхін-Голе збіў яшчэ 12. Удзельнік савецка-фінляндскай вайны. Падчас Вялікай Айчыннай вайны камандаваў 11-й зад, ударнай авіягрупай Стаўкі ВГК, 215-й зад. Загінуў у боі. Усяго збіў 22 самалёты супраціўніка. Пахаваны ў Крамлёўскай сцяне. Навечна залічаны ў спісы вайсковай часткі.

Па словах М.С. Скрыпко, Ганічаў наўмысна адмовіўся сыходзіць з поля аэрадрома, каб па-геройску прыняць смерць ( http://militera.lib.ru/memo/russian/skripko/index.html).

Але рашэнне аб зняцці Ганічава з пасады зусім не азначае хуткага арышту, ці мала куды могуць перамясціць?

М. Скрыпко: "У складаным напружаным баявым становішчы 11-ю змяшаную авіядывізію ўзначаліў падпалкоўнік Гардзіенка, які камандаваў да гэтага 127-м зап. Атрымаўшы данясенне ад паста ВНОС аб тым, што нямецкія самалёты трымаюць курс на аэрадром, дзе базаваўся 16-ты сбап, Гардзіенка падняў 127-мы зап на перахоп. У раёне населеных пунктаў Чарлёна, Масты і Гародня, лётчыкі гэтага палка дзёрзка атакавалі групы самалётаў супраціўніка і збілі 4 бамбардзіроўшчыкі, 3 знішчальнікі, страціўшы 4 свае машыны. Нямецкія бамбардзі-роўшчыкі, якія суправаджаюцца знішчальнікамі (колькасцю ад 10 да 30 самалётаў) неаднаразова падвяргалі налётам аэрадромы 11-й змешанай авіядывізіі" (http://militera.lib.ru/memo/russian/skripko/index.html).

Цяжка паранены камандзір дывізіі П.І. Ганічаў. Параненыя і яго намеснікі. Па М. Скрыпко, цяжка паранены намеснік камандзіра дывізіі Юзееў. Двўгушын аб існаванні Юзеева не ведае. Але ў яго ўспамінах маецца намеснік камандзіра дывізіі Міхайлаў (або Захараў). Дўгушын адну і тую ж асобу заве ў адным выпадку Міхайлаў, у іншым - Захараў. Па Даўгушыну Міхайлаву (Захараву) куля патрапіла ў нагу. З гэтым раненнем яго адвезлі ў шпіталь. Камандзірам дывізіі стаў Гардзіенка, які камандаваў да гэтага 127-м зап.

С. Даўгушын. "Пасля штурмоўкі ў Лідзе мы паляцелі ў Чарлёну, полк жа там. Але адкрыта скажу: "жанацікі" (у якіх жонкі былі ў Лідзе), пайшлі да жонак, а мы, халасцякі, паляцелі. Я зараз не памятаю, колькі (нас было). Прыляцелі мы і селі ў Чарлёне, дзе стаялі "І-153" 127-га знішчальнага авіяпалка, узброеныя толькі кулямётамі ШКАС. А у нас эскадрылля акрамя 2-х кулямётаў была ўзброеная яшчэ дзвюмя гарматамі ШВАК. А ў Чарлёне для гармат снарадаў то няма. Ды і перазараджаць няма каму, бо тэхнікі дабіраліся з Новага Двара сваім ходам, і да таго часу былі яшчэ ў дарозе. Мясцовыя тэхнікі, чым маглі, дапамагалі нам, але, у асноўным, лётчыкі самі ўсё рабілі: і машыны запраўлялі, і кулямёты перазараджалі, і рухавікі ўручную самі запускалі, тэхскладу то няма. Боепрыпасы для ШКАСАў (кулямётаў) ёсць, але яны ўсе ў консервационной змазцы тыпу тавоту, што іх нават бензін, і той не браў. І зняць гэтую змазку можна было толькі ў кіпені. Ну, увогуле, пачалі працаваць…

Паляцелі ў Гародню прыкрыць адыход нашых войскаў праз масты. Нашы войскі пераходзілі масты, а немцы хадзілі на іх дзявяткамі "Ю-88" у пачатку без прыкрыцця, а потым - пад прыкрыццём знішчальнікаў. Мы іх сустракалі і стараліся "раскалоць" іх баявы парадак. І так да вечара. Вось там, над мастамі, я і збіў свой першы бамбардзіроўшчык "Ю-88". Пакуль мы "біліся" 22-го - масты ў Гародні былі "жывыя" і войскі пераходзілі (па іх). Мы не далі масты падарваць. Мы бачылі, як нашы войскі пераходзяць па гэтых мастах - адыходзяць на правы бераг Нёмана.

Шарэла, надыходзіла ноч. Паступіла каманда: "Пераляцець у Ліду". Зацемна самалёты, якія засталіся ад двух палкоў, прыляцелі ў Ліду. Узлётнае поле перакапана. Засталася вузкая паласа, на якую і днём то сесці асабліва няма дзе. А тут палове лётчыкаў уначы ўпершыню ў жыцці прыйшлося садзіцца, уключаючы мяне самога. Дык вось, даваенная падрыхтоўка лётчыкаў была такой моцнай, што пры пасадцы ні адной машыны не паламалі! На аэрадроме назбіралася больш за 100 машын: "І-16" з 122-га знішчальнага авіяцыйнага палка і "І-153" з 127-га знішчальнага авіяцыйнага палка. Лётчыкі ўсе стомленыя, цэлы дзень нічога не елкі, ну і маральны стан, самі разумееце… Пайшлі есці. А зараз адказ тым, хто гаворыць, што ў нас былі непадрыхтаваныя лётчыкі. Полк страціў (22.06.) машын 5 або 6. А больш за 60 машын у палку былі яшчэ жывыя! І лётчыкі жывыя! Тады пражэктары не такія былі як зараз, калі ўсё відаць, а тады стаялі 4 лямпы ват па 500, 1000 або 1500, коробчатые, і рыфлёнае шкло на іх, ледзь-ледзь падсвятлялі. Мы селі ў Ліду без тэхскладу, без нічога! Машыны пустыя, боекамплект пусты, акумулятары селі. Мы ўжо ледзь ногі цягаем - кожны зрабіў па 5-6 вылетаў. Бензін ёсць, але ён у цыстэрнах пад зямлёй. Дастаць - няма чым, нават альвеераў няма. А каністрамі і вёдрамі паспрабуй у самалёт 300 кг заліць. І ні аднаго запраўшчыка - усё засталося на аэрадроме ў Новым Двары і ў Чарлёне. Наземны персанал абодвух палкоў адстаў, і запраўляць няма чым - ні леек, нічога. Вось і паспрабуй: з-пад зямлі дастань, прынясі да самалёта, тым больш, што лётны склад выматаны так, што ні рукі, ні ногі не дзейнічаюць. У 127-ым была такая ж з'ява. Ад 16 сбап нічога не засталося. Начавалі на аэрадроме ў склепе сваёй ж гасцініцы, дзе мы да гэтага жылі. (http://www.soldat.ru/forum/forum.html?page=1&id=3600&referer_query=page %3D1).

Па Долгушину, 122-гі зап 22 чэрвеня страціў 5-6 самалётаў (не ўдакладніў дзе: на зямлі або ў паветры). 127 зап у гэты ж дзень страціў максімум 8 самалётаў у паветры, на зямлі іх амаль не білі. Гэта значыць, да 23 гадзінаў 22 чэрвеня ў абодвух палках налічалася больш за 120 знішчальнікаў.

"Авіяцыя супраціўніка на працягу ночы на 23 чэрвеня 1941 года неаднаразова бамбардзіравала ст. Гаўя, Ліда, Баранавічы… Асабліва ўзмоцненай бамбардзіроўцы падвергнулася Ліда". ». (Сборник боевых документов Великой Отечественной войны. Выпуск 35. М., 1953, стр. 29).

"Рана раніцай, 23 чэрвеня, калі было цёмна, нас паднялі па трывозе. Прыбеглі на аэрадром, а самалёты то пустыя, без боекамплекту. У чарговы раз былі поўтораны старыя памылкі: самалёты не былі правільна замаскаваныя і разасяроджаныя, не было супрацьпаветранай абароны. Ёсць паліва, але няма запраўшчыкаў, боепрыпасы ёсць, але яны ўсе ў тавоце - кансервацыйнай змазцы, якую можна зняць бензінам або лепш кіпятком. І два палкі былі разгромленыя! Пры штурмоўцы раніцай 23 чэрвеня немцы знішчылі палову таго, што засталося да канца першага дня вайны. Застаўшымся пілотам загадалі сесці ў аўтамашыны і праз Менск - на Маскву" (http://www.soldat.ru/forum/forum.html?page=1&id=3600& referer_query=page%3D1).

У. Бардаў са слоў Даўгушына: "Чацвёра лётчыкаў … вырашылі выратаваць 4 самалёты і распачалі спробу перагнаць іх у тыл. Узляцелі. Адзін заблудзіўся на "І-153" і здзейсніў змушаную пасадку, а Сяргей Макараў, Мікалай Баравых і яшчэ адзін лётчык селі ў Барысаве, на аэрадроме якога сядзела дывізія таго самага Захарава, які лётаў перад самой вайной на выведку ўздоўж мяжы. Там трое лётчыкаў заправіліся і пераляцелі ў Оршу, дзе і сустрэлі Краўчанку - будучага камандзіра дывізіі" (http://forum.sukhoi.ru/showthread.php?t=44943).

Нажаль, мала выяўлена звестак аб налёце варожай авіяцыі на Лідскі аэрадром раніцай 23 чэрвеня. Захавалася скупая фраза былога камандзіра 2-го гарматнага разліку 229-га азад 7-й брыгады СПА Якушына Якава Сямёнавіча: "… асабліва памятны мне бой з больш за 50 фашысцкімі самалётамі, наляцеўшымі на горад і аэрадром 23 чэрвеня. Тады мы збілі некалькіх варожых сцярвятнікаў" (Фонд ЛГММ "Якушын Я.С."). Красільнікава Л.І.: "22 чэрвеня аэрадром немцы не бамбілі. Увесь горад і аэрадром бамбавалі ў панядзелак" (Фонд ЛГММ "Красільнікава Л.І").

Нямецкія самалёты штурмавалі Лідскі аэрадром досвіткам 23 чэрвеня. Акрамя таго, што нямецкае камандаванне да 22 чэрвеня мелаўсе звесткі аб Лідскім аэрадроме, дапоўніць іх мог і нямецкі дэсант, які высадзіўся днём 22 чэрвеня. Як выцякае з "Баявога данясення штаба Заходняга фронту М 007/оп да 18 гадзін 22 чэрвеня 1941 года "Аб ходзе баявых дзеянняў войскаў фронту. Серыя Г":

- "Нача. Меркавана з 10 гадзін 52 хвілін з 20 самалётаў спусцілася да 400-500 парашутыстаў;

- 17 гадзін 45 хвілін. Радунь. З 17-ці самалётаў спусцілася 300-500 парашутыстаў.

Вайскова-паветраныя сілы супраціўніка ў перыяд 4 гадзіны - 6 гадзін 30 хвілін групамі бамбілі Гародню, Ліду, Беласток, Цеханавец, Ваўкавыск, Бельск-Подляскі…На працягу дня 22 чэрвеня 1941 года Гародня, Ліда падвяргаліся метадычнай апрацоўцы праз кожныя 5-10 хвілін, галоўным чынам аэрадромы" (Сборник боевых документов Великой Отечественной войны. Выпуск 35. М., 1953, стр. 17).

Асабліва ўзмоцненай бамбардзіроўцы падвергнулася Ліда (Там жа, стар.29).

Лыскоў П.І. - начальнік аддзялення Лідскага гараддзела НКУС: "Два дні мы ліквідавалі дэсантныя групы, якія выкідваліся фашыстамі на тэрыторыю Ліды і сумежных раёнаў" (Фонд ЛГММ "Лыскоў П.І.").

Але шлях да Менска пілотам 122 і 127 палкоў апынуўся таксама цяжкім. Па словах С. Даўгушына, рана раніцай лётчыкі двух палкоў, якія засталіся ў жывых выехалі з Ліды на Менск. Верагодна, даехаўшы да бліжэйшага лесу, спыніліся і пачалі чакаць ночы. Па шашы ехаць было небяспечна: нямецкія самалёты перыядычна лёталі над шашэйнымі дарогамі і ўвесь транспарт, які рухаўся па іх, абстрэльвалі.

У фондзе 24.1 Лідскага гістарычна-мастацкага музея маюцца ўспаміны начальніка штаба 24-й Самара-Ульянаўскай дывізіі С.Д. Падарванава: "Дзесьці за поўнач з 23 на 24 чэрвеня поруч нашай стаянкі (24-я сд рухалася з Валожына на Юрацішкі, не маючы ніякі сувязі са штабам фронту) спынілася 2 або 3 грузавыя аўтамашыны. Машыны былі гружаныя рознай маёмасцю, наколькі гэта можна было разгледзець у цемры. Акрамя вайскоўцаў, на машынах сядзелі жанчыны з дзецьмі. Аказалася, што гэта едуць з Ліды ў Менск рэшткі штаба змешанай авіяцыйнай дывізіі. Той самой авіядывізіі, з якой мы ў траўні праводзілі сумесныя заняткі, і якая так ліха пікіравала сваімі новымі "Пе-2" на нашы палкі. Узначальваў гэтую групу … Гардзіенка. І вось, што ён мне распавёў у тую цёмную чэрвеньскую ноч: "Заўчора, у нядзелю, досвіткам нечакана для нас наляцела нямецкая авіяцыя на ўсе аэрадромы амаль адначасова і пачалі бамбіць і з гарызантальнага палёту, і з пікіравання. Усё было паднята па трывозе. Загінула шмат людзей: камандзір дывізіі, яго нам. па палітчастцы і начальнік штаба… Гардзіенка сказаў: "Хачу, пакуль цёмна, праскочыць да Маладзечна".

С. Даўгушын: "Камандзір палка Мікалаеў разам з намі знаходзіўся. Разам ехалі ў Маскву, з Масквы - у Разань. І толькі ў Моніна разышліся. Ён з палком з дзвюмя эскадрыллямі пайшоў пад Белы, а мы асобнай эскадрылляй на чале з Сямёнавым пайшлі ў Царова Займішче (на захад ад Гжацка).І я ўпэўнены, што там (у Лідзе) 50 адсоткаў самалётаў, а то і больш, "жывых" засталося. Вось так і спынілася існаванне абодвух палкоў! Да 22 чэрвеня мы ваявалі і маглі ваяваць. І толькі 23-га мы апынуліся з пустымі бакамі… Усю дарогуне пакідала думку: "Нас здрадзілі!" Калі б 23-га полк "не страціў" усю матэрыяльную частку, мы біліся б на гэтых машынах… Першы гвардзейскі знішчальны полк, які пад Масквой атрымаў гэтае ганаровае званне, "біўся" на "І-15", "І-153" і на "І-16". І збівалі, і штурмавалі. Тым больш пад Масквой паднялі антыкварыят: "І-5", "І-6", на якіх стаялі 22-я маторы, што працуюць на рыцыне (касторцы). Пры належным падыходзе кіраўніцтва краіны да абароны мы маглі ваяваць на тых самых машынах, якія былі кінутыя ў Лідзе. Калі 23-га адыходзілі (з г.Ліда), на краі авіягарадка, так-сама, як і ў Новым Двары, была крама, і з гарышча гэтай крамы "білі" дыверсанты па нашых жонках, дзецях, якія бегалі, і па тых, хто там быў - страчылі з кулямёта. Мы ўсе з'ехалі на машынах, вайскоўцаў то не заставалася, толькі жонкі і дзеці. Частку іх потым эвакуявалі. Я не ведаю падрабязнасці, але ведаю, што павезлі. Чыгунка падыходзіла да самога гарадка. У намесніка камандзіра эскадрыллі Гужына 20 чэрвеня жонка нарадзіла ў Лідзе, ведаю, што яе паспелі эвакуяваць. (http://www.soldat.ru/forum/forum.html? page=1&id=3600 &referer_query =page%3D1).

"Да канца 22 чэрвеня, нягледзячы на прадпрынятыя энергічныя меры, Генштаб так і не змог атрымаць ад штабоў франтоў, войскаў і ВПС дакладных дадзеных аб нашых войсках і супраціўніку", - прызнае начальнік Генеральнага штаба Г.К. Жукаў («Воспоминания и размышления, М.,1970, стр.240).

127 зап:

Як разгортваліся падзеі ў 127 зап, які ўваходзіў у склад 11-й змешанай авіяцыйнай дывізіі?

Камандзір палка Гардзіенка Андрэй Васільевіч, прызначаны на пасаду загадам НКО № 098 ад 9.01.1941 (ЦАМА, ф.20054-а, воп.2, спр.1, арк.35).

Па словах намесніка камандзіра па палітчастцы Праскурына А.П., (maito:almer/tut.by), базавы аэрадром палка - горад Скідаль. На ўзбраенні "І-153" У палку было 4 эскадрыллі. У чэрвені частка была выведзеная на палявы аэрадром Лесішча (на ўсход ад Скідаля). 22.06.1941 аператыўны дзяжурны па тэлефоне далажыў, што атрымана паведамленне аб бамбардзіроўцы нямецкімі самалётамі г. Гародні. Дзяжурнае звяно (І.Я. Камароў, А.Н. Данілін, К.М. Трэшчаў) выляцела ў раён Гародні на выведку. (ЦАМА РФ, ф.127 зап, воп. 299453, спр. 1, 1.3).

"Ці не правакацыя гэта",- подумаў камандзір палка Гардзіенка. Нават калі дзяжурнае звяно вярнулася і пацвердзіла дадзеныя аб баявых дзеяннях на мяжы, падпалкоўнік Гардзіенка ўсё яшчэ сумняваўся, што пачалася вайна.

Атрымаўшы заданне на баявы вылет для прыкрыцця горада ад варожых налётаў, адзін з лётчыкаў 1-й эскадрыллі спытаў Гардзіенку: "Збіваць або не збіваць нямецкія самалёты?" Камандзір палка даў нявызначаны адказ: "Думаць на месцы трэба".

Начальнік штаба палка маёр І.С. Клемят, які стаяў побач, вымавіў: "Там будзе позна думаць. Іх трэба збіваць да падыходу да Гародні". І, звярнуўшыся да лекара, дадаў: "Доктар, дзейнічайце па плану, хутка могуць быць параненыя!".

З-за неапраўданай сакрэтнасці многія камандзірыпалкоў не ведалі ў поўным аб'ёме задач дывізіі па плане прыкрыцця мяжы. Такі падыход спараджаў пасіўнасць, неапраўданыя чаканні ў баявым становішчы загадаў "зверху", у той час, калі патрабаваліся актыўныя і рашучыя дзеянні. Словы Гардзіенкі: "Думаць на месцы трэба" як раз пра гэта і гавораць. Да таго ж, Гордзіенка напэўна ведаў пра ўчынак Мікалая Белагуба. У гэтых адносінах больш пашанцавала камандзіру 122 зап, за яго загад аб перабазаванні часткі самалётаў на запасны аэрадром аддаў інспектар ВПС Якушын М.Н."

Праскурын успамінае далей: "Першы паветраны бой правяла пяцёрка знішчальнікаў, узначаленая палітруком А.С. Данілавым. На поўнач ад Гародні лётчыкі заўважылі тры варожыя бамбардзіроўшчыкі, і пайшлі ў лабавую атаку. Два гітлераўцы, не вытрымаўшы націску, са зніжэннем пачалі сыходзіць, але вядучы "Юнкерс" працягваў палёт. З трэцяй атакі яго знішчыў А.С. Данілаў, а С.С. Дзяругін, І.Ф. Дружкоў, С.А. Гарын і К.М. Трэшчаў знішчылі уцякаўшыя самалёты.

Варакін Р.І. Жукоўскі С.Я. Арцёмаў А.А. таксама далажылі аб новых перамогах, хоць Варакін Р.І атрымаў цяжкае раненне, але здолеў прызямліцца на сваім аэрадроме" (ЦАМА РФ. Ф.11 зад, воп.17880, спр.3. аркарк. 2-3).

Узначаленая А.С. Данілавым васьмёрка знішчальнікаў рассеяла групу варожых самалётаў над Гародняй, на захад ад Гародні Данілаў збіў другі самалёт за раніцу на ўскраіне в. Крапіўна.

Вяртаючыся ў зону патрулявання, лётчыкі ўбачылі, што каля 40 фашысцкіх самалётаў рыхтуюцца штурмаваць аэрадром Чарлёна, на якім базаваўся 16 сбап. Але з усходу да Чарлёны накіроўваліся дзве эскадрыллі 127-га зап. Паднятыя па трывозе ў 10.10 гадзін, яны з ходу ўрэзаліся ў варожую групу. Сутычка працягвалася звыш 30 хвілін. З абодвух бакоў удзельнічала да 70 самалётаў. Савецкія авіятары збілі 4 самалёты, але і самі страцілі 5 знішчальнікаў. (3 лётчыкі ў розны час дабраліся да сваіх, у т.л. Данілаў А.С., які здзяйсніў таран і пазней за ўсіх вярнуўся да сваіх, а двое - лейтэнанты П.А. Кузьмін і М.М. Міхайлаў - загінулі (ЦАМА РФ, ф.127 зап, воп. 673501, спр.2, арк. 63).

У другой палове дня вызначылася група лётчыкаў, узначаленая лейтэнантам С.Я. Жукоўскім, выляцеўшая ў раён Скідаля і Гародні для прыкрыцця наземных войскаў. У хуткаплынным баі С.Я. Жукоўскі і мал. лейтэнант Б.А. Фокін збілі па аднаму самалёту кожны, а трэці самалёт супраціўніка стаў ахвярай усёй групы. У фюзеляжы і плоскасцях машыны Фокіна налічана 20 прабоін.

Камандзір эскадрыллі І.М. Драздоў здзейсніў пяць баявых вылетаў і збіў 2 самалёты. Дзевяць раз паднімаўся ў паветра А.А. Арцёмаў, і знішчыў 3 варожыя машыны.

На вачах у асабовага складу палка, які назіраў бой з зямлі, здзейсніў вычын камандзір звяна лейтэнант М. П. Ярошын. Ён проста з узлёту пайшоў у лабавую атаку. Нямецкі лётчык на МЕ-109 меў яўную перавагу ў хуткасці і манеўранасці, мог без цяжкасці збіць узлятаўшы самалёт. Аднак Ярошын не завагаўся і не звярнуў з курсу. Пры збліжэнні адначасова прагучалі дзве доўгія кулямётныя чэргі. Коштам свайго жыцця савецкі лётчык збіў фашысцкага сцярвятніка. Таварышы пахавалі лейтэнанта Н. П. Ерошина побач з аэрадромам (maito:almer/tut.by)...

Камандаванне палка надало вялікае значэнне маскіроўцы. Рана раніцай пасля трывогі тэхнікі і механікі разасяродзілі матэрыяльную частку і абсталявалі стаянкі самалётаў на ўскрайку вялікага лесу. Гэтымі работамі кіраваў камуніст інжынер-капітан У. С. Кубараў. Лётчыкі атрымалі загад скарыстоўваць тактычныя прыёмы маскіроўкі аэрадрома. Вяртаючыся з заданняў, яны падыходзілі да базы на прыземным палёце. Пасля пасадкі самалёты адразу ж хаваліся. Пры ўзлёце патрэбная вышыня набіралася не адразу, а пасля выхаду на малой вышыні з раёна аэрадрома. Толькі пасля 19 гадзін супраціўнік выявіў аэрадром, і неўзабаве каля 30 бамбардзіроўшчыкаў Ю-87 у суправаджэнні знішчальнікаў МЕ-109 прыляцелі на яго штурмоўку. Завязаўся паветраны бой. У гэтай сутычцы страты былі з двух бакоў.

Паводле Праскурына А.П, пасля адбіцця налёту маёр П. А. Багданаў, які ўступіў у камандаванне палком (падпалкоўніка Л. У. Гардзіенку прызначылі камандзірам 11-й змяшанай авіяцыйнай дывізіі замест загінулага ў першай палове дня палкоўніка Ганічава) загадаў эскадрыллям перабазавацца на аэрадромы Шчучын, Жалудок і Наваградак. Пералёт ажыццяўляўся позна ўвечар, амаль у цемры, але ўсе лётчыкі шчасліва прызямліліся на новыя пункты базавання.

А тут вось і пачынаецца, па-мойму, хітрасць намесніка камандзіра па палітчастцы Праскурына А.П., які гаворыць, што камандзір палка маёр Багданаў П.А., які заступіў на пасаду, загадаў эскадрыллям перабазавацца на аэрадромы Шчучын, Жалудок і Наваградак, не ўдакладняючы, хто, у якой колькасці і дзе сеў. С. Даўгушын успамінае: "… Надыходзіла ноч. Зацемна самалёты, якія знаходзіліся на аэрадроме Чарлёна, пазасталыя ад двух палкоў, селі на аэрадроме ў Лідзе. Наш полк сеў і 127-мы зап сеў, пры гэтым ні адной машыны не паламалі…"

Як ж было ў рэчаіснасці? Калі аб падзеях першага дня вайны ў 122-м зап С. Даўгушын распавядае, успамінаючы і станоўчае, і негатыў, тоўспаміны асабовага складу 127-га зап заканчваюцца падзеямі вечара 22 чэрвеня. У лепшым выпадку пішуць, што разляцеліся па розных аэрадромах, або наогул нічога не пішуць. Успаміны К. Трэшчава: "На наш полк легла асноўная нагрузка па адбіцці налётаў варожай авіяцыі на Гарадзенскім кірунку. Вылеты ішлі адзін за іншым. Лётчыкі не пакідалі кабіны самалётаў нават падчас запраўкі самалётаў палівам. Нас нават кармілі ў кабінах". Нажаль, аўтар не згадвае тых, хто забяспечваў баявыя вылеты - работнікаў наземных службаў. Аўтар заканчае: "Мы паспяхова выканалі сваю задачу. Мост праз р. Нёман фашысты не знішчылі. На сваіх састарэлых мадэлях самалётаў мы наносілі ворагу даволі значныя выты. Да канца дня мы выглядалі вельмі стомленымі і пастарэлымі". (Памяць. Гарадзенскі раён. Мн., 1993, стар.132-133).

Паміж тым, немцы і не збіраліся знішчаць масты праз раку Нёман, шырыня якой каля 100 м, бо яны меліся скарыстацца мастамі, каб перабрацца са сваёй цяжкай тэхнікай і артылерыяй на ўсходні бераг Нёмана.

І усё! Куды яны дзеліся (127-мы зап), пасля таго, як "паспяхова выканалі сваю задачу", дзе і колькі самалётаў засталося ў палку - маўчок!

Калі ўлічыць, што прыкладна ў 19.00 гадзін супраціўнік выявіў стаянку 127-га зап, пасля чаго завязаўся бой са стратамі з абодвух бакоў, дзе ж знахадзіўся полк з 20 да 23 гадзін? Па Праскурыну, пералёт палка ажыццяўляўся позна ўвечар 22 чэрвеня (калі самы доўгі дзень у годзе), амаль у цемры на аэрадромы Шчучын, Жалудокк, Наваградак. Улічваючы, што камандаваў 11-й зад падпалкоўнік Гардзіенка А.У. замест загінулага ў Лідзе Ганічава, наўрад ці ён мог дапусціць, каб яго стварэнне - 127-мы зап, мог паляцець у Шчучын, Жалудок, Наваградак (дзе вялося будаўніцтва аэрадромаў). Хутчэй усяго, трэба пагадзіцца з С. Даўгушыным, што 122-гі і 127-мы знішчальныя палкі ўвечар 22 чэрвеня селі ўсё-такі ў Лідзе. Даўгушын сцвярджае, што ўвечар у Лідзе села больш за сто самалётаў. Чаму нампаліт Проскурин А.П. і генерал Трэшчаў К.М.са 127-га зап замоўчваюць начлег у Лідзе ў ноч з 22 на 23 чэрвеня? Нават праз 60 гадоў пасля тых трагічных падзей, цяжка прызнацца, што раніцай 23 чэрвеня быў "драп-марш" з Ліды ў Мінск, а адтуль - у Маскву. Па Даўгушыну, "пасля штурмоўкі аэрадрома ў Лідзе рана раніцай 23 чэрвеня застаўшымся пілотам загадалі сесці ў аўтамашыны…".Ці была паніка сярод лётчыкаў, хто загадаў адбыць з Ліды ў Менск, ці быў гэта арганізаваны адыход на перафармаванне, або гэта быў "драп-марш"? Адказу пакуль няма.

Па С. Даўгушыну, раніцай 23 чэрвеня немцы ў Лідзе знішчылі палову самалётаў, што засталіся да канца першага дня вайны. Калі ўвечар 22 чэрвеня было больш за 100 самалётаў, то 50 самалётаў засталіся "жывыя" пасля ранішняй штурмоўкі 23 чэрвеня. Вось таму, відавочна, і не жадаюць ветэраны 127-га зап прызнаць, што яны ў Лідзе кінулі разам з 122 -м зап каля 50 "жывых" самалётаў. Ды і ў Маскве, трэба лічыць, не самы лепшы прыём чакаў лётчыкаў 122-га і 127-га знішчальных палкоў. Вось таму і маўчаць ветэраны 127-га зап.

Трэшчаў К.М. ва ўспамінах піша: "У маім архіве захоўваецца жоўклы ад часу нумар газеты "Красная звезда" ад 9 ліпеня 1941 года. На першай старонцы апублікавала Ўказ аб узнагароджанні авіятараў, якія праславіліся ў першы дзень вайны ў баях за Радзіму. Сярод іх 9 лётчыкаў нашага палка: Андрэй Данілаў, Сяргей Дзяругін, Іван Драздоў - узнагароджаныя вышэйшымі ўзнагародамі Радзімы - ордэнамі Леніна; Сяргей Жукоўскі, Р. Варакін, Аляксей Арцёменка, Мікалай Ярошын - ордэнамі Чырвонага Сцяга; Ілля Шустаў і Алег Сянчугаў - ордэнамі Чырвонай Зоркі. У смяротнай сутычцы з выклятым ворагам у першы дзень вайны мы страцілі такіх выдатных лётчыкаў, як Пётр Кузьмін, Міхаіл Разумцаў, Мікалай Ярошын, Міхаіл Філіпаў, Аляксей Міхайлаў, Мікалай Сушкін, Аляксандр Пачын, Іван Маркаў, Аляксей Пяцькун і Анатоль Грыбакін…" (Памяць. Гарадзенскі раён. Мн., 1993, стар.132-133).

Вядома, што 7 лётчыкаў: Р. Варакін, А. Грыбакін, І. Маркаў, Н. Міхайлаў, М. Разумцаў, М. Сушкін, М. Філіпаў загінулі на зямлі без самалётаў падчас бамбардзіроўкі аэрадрома Лесішча, але пры якіх акалічнасцях, К.Трэшчаў ва ўспамінах не паказвае, называючы іх толькі "выдатнымі лётчыкамі".

16-ты хуткасны бамбардзіровачны полк

Пра 16-ты хуткасны бамбардзіровачны полк (хбап) захаваліся вельмі скупыя звесткі. Полк удзельнічаў у савецка-фінляндскай вайне 1939-1940 гг. З восені 1940 года полк увайшоў у склад 11-й зад і базаваўся ў Жалудку.

Галоўным кіраваннем ВПС на 16-ты хбап ускладаліся вялікія надзеі. Паводле першапачатковых планаў пераўзбраенне на першыя пікіруючыя бамбардзіроўшчыкі павінна было адбыцца ў 16 хбап у 1940 годзе. У сапраўднасці атрымалася так, што першыя серыйныя самалёты атрымалі 95-ты хбап (Маскоўская вайсковая акруга) і 48-мы ббап (Кіеўская вайсковая акруга). Трэцім палком у ВПС, які атрымаў новыя пікіруючыя бамбардзіроўшчыкі, быў 16 сбап, што базаваўся ў Жалудку.

2-3 траўня 1941 года полк перадыслакаваўся з аэрадрома Жалудок на палявы аэрадром у Чарлёну, дзе завяршаў перавучванне на "Пе-2". Да 22.06.41 г. полк меў на ўзбраенні 24 хуткасныя бамбардзіроўшчыкі "СБ", у тым ліку адзін няспраўны, і 37 найноўшых "Пе-2".

Ацэнка новага самалёта лётна-тэхнічным складам шыхтовых частак ВПС спачатку была вельмі насцярожанай. "Машына занадта складаная ў тэхніцы пілатавання, асабліва на ўзлёце і пасадцы, - адзначаў камандзір 95-га хбап палкоўнік А.З. Мялаў, - эксплуатацыя самалётаў патрабуе лётчыкаў вышэй сярэдняй кваліфікацыі, шараговы лётчык авалодвае машынай з цяжкасцю". Тым не менш, "Пе-2" з'яўляўся перадавым самалётам. Ён уяўляў сабой яркі прыклад новага пакалення бамбардзіроўшчыкаў 40-х гадоў. "Пе-2" пераўзыходзіў па хуткасці на ўсіх вышынях "СБ" любой мадыфікацыі, прынамсі, на 60 км/ч 16 хбап - адзін з палкоў ВПС Заходняга фронту, самалёты якога, нажаль, у першую раніцу вайны былі знішчаныя на зямлі. Па ідэалагічных меркаванняхаб гэтай трагедыі ў адкрытым друку звестак няма. Як гэта адбылося, каму трэба, той ведаў. Ва ўсёй адкрытай гістарычнай літаратуры падзеі ў 16 хбап апісваюцца так: камандзір эскадрыллі 16-го хуткаснага бамбардзіровачнага авіяцыйнага палка Пратасаў Анатоль Сяргеевіч 22 чэрвеня 1941 года ў 9.50 па загадзе камандзіра Скварцова А.А. выляцеў з аэрадрома Чарлёны (45 км на паўднёвы захад ад г.Ліды) у складзе звяна СБ на выведку. Ледзь нашы самалёты зрабілі круг над аэрадромам, як паказалася 6 дзявятак цяжкіх знішчальнікаў "Ме-110", якія ішлі на вышыні 300 м на штурмоўку аэрадрома. Пратасаў накіраваў свой бамбардзіроўшчык на вядучага першай дзявяткі і сам загінуў пры таране. Разам з ім загінулі члены экіпажа: штурман лейтэнант Ярулін А.К. і стралок-радыст сяржант Бесарабаў.

Як выцякае з дакументаў ЦАМА, старэйшы лейтэнант Сіналобаў на найноўшым "Пе-2" падняўся ў паветра і загінуў у баі са знішчальнікамі ворага. (ЦАМА. Архіўная праца А. Валяева-Зайцава).

Па афіцыйнай версіі, у першы дзень вайны ў выніку налёту нямецкіх бамбардзіроўшчыкаў на аэрадром Чарлёна на зямлі былі знішчаныя 12 "Пе-2" і 14 "СБ". А куды дзеліся 25 "Пе-2" і 10 СБ?

У нейкі меры растлумачвае падзеі ўспамін Асі Барысаўны Фёдаравай, якая працавала ў ваенгандлі ў 16 хбап: "Улетку 1940 на аэрадром у Жалудку селі першыя самалёты, верагодна СБ. Камісарам палка быў Дзвінскі. У канцы красавіка 1941 года на аэрадром прыгналі каля 200 "зэкаў" з Калугі. 2-3 траўня 1941 г. полк пераляцеў на аэрадром у Чарлёну. У гэты час на аэрадроме пачалося будаўніцтва паласы. Першы налёт здзейснены прыкладна ў 4 гадзіны, другі - у 8 раніцы. Пасля другога налёту самалётаў, прыдатных да палётаў, не засталося. З аэрадрома ўдалося падняцца аднаму самалёту (не ясна, "СБ" або "Пе-2") пад кіраваннем Самарына, якому ўдалося сесці пад Менскам. У выніку налётаў засталіся толькі 2 "Пе-2" (не ясна, ці прыдатныя да палёту). Акрамя таго, магчыма, спрабавалі падняцца яшчэ 5-6 самалётаў. Загінулых, акрамя экіпажа Пратасава, тараніўшага СМ, не было. Параненыя і кантужаныя былі. Забітых, ва ўсякім разе, лётчыкаў - не. Тлумачыцца тым, што першы налёт быў здзейснены на стаянкі самалётаў, а потым - на намётавы гарадок, які да гэтага часу паспелі пакінуць і схавацца ў ляску. 23 або 24 чэрвеня, эвакуюючыся на паўтаратонцы, за Наваградкам убачылі групу нямецкіх самалётаў, адзін з якіх дыміў. З яго выскачыла 2 лётчыкі. Іх паланілі і здалі ў камендатуру. Затрыманне праводзілі лейтэнант і 4 чырвонаармейцы, якія ехалі ў машыне". (http://edu.grsu.by/rubon/forum/viewtopic.php?t=14).

Паводле вышэйпаказанага палітданясення 11-й зад з Ліды ў Менск 22 чэрвеня, адпраўленага ў 14.50, у небе над Чарлёной з 3.30 да 12.00 адбываўся бой, але гэта быў бой, у асноўным,пілотаў 122-го і 127-го палкоў з нямецкай авіяцыяй: "…у 9.50 гадзін 37 самалётаў супраціўніка зрабілі налёт на аэрадром Чарлёна. Хуткасныя бамбардзіроўшчыкі палка гараць. Падрабязнасці і страты невядомыя. Пілоты 127 зап з 3.30 да 12.00 зрабілі 8 баявых вылетаў у раён Чарлёна-Гародня. Страты - адзін палітрук. У 10.45 гадзін бой у раёне Чарлёна - Гародня з 27-30 самалётамі супраціўніка. Збітых няма" .(http://www.soldat.ru/forum/forum.html?page=1&id=3600& referer_query=page%3D1).

Вядома, што ў ноч з 21 на 22 чэрвеня 1941 года тры лётчыкі 16 хбап: старэйшыя лейтэнанты Варанчыхін М.Я., Фадзееў І.І. і лейтэнант Паўлаў Ф.А. з сяржантамі Барысавым П.Д. і Сакаловым У.А. селі ў цягнік Беласток-Ленінград, верагодна, на чыг. станцыі Масты і накіраваліся на ўсход. Куды, у камандзіроўку, адпачынак? Пакуль не вядома. Вядома толькі тое, што даехалі яны толькі да г. Ліды, дзе загінулі рана раніцай 22 чэрвеня пры бамбардзіроўцы цягніка (ЦАМА, архіўная праца А. Валяева-Зайцава).

Адгукнуўся нашчадак лётчыка 16 сбап - Сальнікаў Георгій Георгіевіч (Канада) - сын Сальнікава Георгія Іванавіча, стралка-радыста 16 сбап. "Мой бацька нахадзіўся на лагерным аэрадроме Чарлёна ў момант штурмоўкі немцамі 22 чэрвеня 1941 года. Дзесьці ў 1952-1953 г.г. бацька распавёў мне, хлапчуку, трагічную гісторыю пачатку вайны. Распавёў, як за суткі да пачатку вайны з бамбардзіроўшчыкаў было знята кулямётна-гарматнае ўзбраенне. На яго вачах камандзір эскадрыллі Пратасаў узляцеў і пайшоў на таран… Дзесьці ў 10-11 раніцы знайшлі кінутую паўтаратонку, бацька выцер мокры трамблер і завёў яе. На ёй чалавек 20-25 з 16-го палка дабраліся да Ліды. Пры іх быў сцяг палка і штабныя дакументы… Іх усіх арыштавалі, але неўзабаве выпусцілі…". (http://gspo.ru/index.php?s=76a0f1b4898c3188a1ff0533a 036643d&showtopic=635&st=120).

С. Даўгушын лічыць, што 16 хбап поўнасцю "накрылі ў Чарлёне", і ў Лідзе іх 22 і раніцай 23 чэрвеня не было" (http://www.soldat.ru/forum/forum.html? page=1&id=3600&referer_query=page%3D1). Паводле ўспамінаў А.Д. Фёдаравай выходзіць, што лётны склад 16-га хбап ехаў на ўсход праз Наваградак на 2-гі або 3-ці дзень вайны, а не праз Ліду.

Асноўная сіла выту гітлераўскай авіяцыі прыйшлася на дывізіі першага эшалона вайсковай авіяцыі. Нават па заканчэнні 60 гадоў сапраўдныя прычыны трагедыі пакрытыя цемай.

Афіцыйная статыстыка страт ВПС Заходняга фронту ў першы дзень вайны: 528 самалётаў загінулі на аэрадромах, 133 былі збітыя варожымі знішчальнікамі, 18 -зеніткамі, 53 - не вярнуліся з баявога задання па нявысветленых прычынах. Акрамя таго, у катастрофе разбіўся 1 самалёт, 2 пацярпелі аварыі і 3 здзейснілі змушаныя пасадкі. Разам страты склалі 738 самалётаў, або амаль палову колькасці ВПС фронту (ЦАМА. ф.35, воп. 3802, спр. 19, арк. 70).

11, 9, і 10 зад Заходняга фронту 22.06.1942 былі поўнасцю разгромленыя. Тры дывізіі страцілі 654 самалёты, што складала 80 адсоткаў ад першапачатковага ліку самалётаў у гэтых дывізіях. Вялікую частку сваіх самалётаў гэтыя тры дывізіі страцілі на зямлі. Абсалютна дакладных лічбаў страт мы не даведаемся, верагодна, ніколі.

Такі быў першы дзень вайны. За скупымі словамі франтавікоў хаваецца вялікі боль і шкадаванне аб той найвялікшай трагедыі, якая назаўжды застанецца ў памяці - дзень 22 чэрвеня 1941 года.

На другі дзень вайны 11-я змешаная дывізія Заходняга фронту, якая знаходзілася ў першым эшалоне, апынулася небаяздольнай і была выведзена на перафармаванне. Па афіцыйнай статыстыцы, у кіраванні дывізіі былі 4 самалёты, у 122-м зап - 71, з іх 11 няспраўныя (паводле С. Даўгушына ў палку былі72 самалёты, усе-усе спраўныя і 72 пілоты), у 127-м зап - 72, з якіх 7 няспраўных, у 16 сбап 24 СБ, з якіх адзін няспраўны і 37 "Пе-2. Разам у дывізіі было 208 самалётаў, з якіх на 22 чэрвеня было 19 няспраўных (http://www.rkka.ru/22/vvs/zapovo.htm). Паводле С. Даўгушына, да вечара 22 чэрвеня на Лідскім аэрадроме было каля 100 самалётаў. Рана раніцай 23 чэрвеня была яшчэ штурмоўка аэрадрома. "І я ўпэўнены, што 50 адсоткаў самалётаў, а то і больш "жывых" засталося". (http://www.soldat.ru/forum/forum.html?page= 1&id=3600&referer_query=page%3D1). Колькі засталося "жывых самалётаў?

Старэйшы сяржант 229-га асобнага зенітнага артылерыйскага дывізіёна Смірноў Б.Н. успамінае: "З прычыны перапыненай тэлефоннай сувязі мяне паслалі ў выведку на аэрадром. Вельмі здзівіла карціна, якая адкрылася: практычна цэлыя ўзлётныя палосы і вышыхтаваныя ў рад целенькие нашы самалёты. Толькі падыйшоўшы ўшчыльную, я ўбачыў, што яны зрашочаны кулямётнымі чэргамі. З людзей нікога не выявіў. Бомбавых варонак было шмат, асабліва сярод развалін і абгарэлых рэшткаў пабудоў. Відаць было, што фашысты бамбілі люта, але з разлікам, па магчымасці, захаваць месца для пасадкі і ўзлёту сваіх самалётаў". (Фонд ЛГММ "Смірноў Б.Н.).

Цікава, у ліпені 1941 года за пройгрыш памежнай бітвы былі расстраляныя камандуючы войскамі акругі Дз. Паўлаў, начальнік штаба акругі Клімоўскіх, а член Вайсковай рады карпусны камісар А. Фаміных не атрымаў нават вымовы (http://armor.kiev.ua/army/hist/stratplan-zapovo.shtml).

Як былі сустрэтыя нашы сокалы, проявившие велізарная мужнасць і гераічнасць, у Маскве?Аб гэтым звестак пакуль няма. Паводле ўспамінаў М.Я. Карабкова, ужо "20 ліпеня 1941 года лётчыкі 11-й зад атрымалі "МіГі" і выляцелі на фронт дзвюмя эскадрыллямі па дзесяць самалётаў у кожнай, гэта значыць у тры разы менш, чым было 21 чэрвеня…" (Штотыднёвая газета "Надежда" № 19 (213) ад 10.05.2007).

Спіс асабовага складу частак 11-й змешанай авіяцыйнай дывізіі, прадстаўленых да ўзнагароджання ордэнамі СССР за адрозненне ў баях з нямецкімі фашыстамі.

(ЦАМО, ф.11 зад, воп.2, спр.5, арк.3).

122-гі знішчальны авіяцыйны полк

1. Намеснік камандзіра 122 зап капітан Уханеў Васіль Мітрафанавіч. 22.6.41г. над аэрадромам Чарлёна ўступіў у бой з 6 самалётамі супраціўніка. Збіў адзін самалёт супраціўніка "Ме-110". Расстраляўшы ўсе патроны, хітрым манеўрам выйшаў з-пад выту, і шчасліва сеў на сваім аэрадроме.

2. Камандзір эскадрыллі капітан Арлоў Канстанцін Фёдаравіч. 22.6.41г. у Чарлёне ўступіў у бой са звяном праціўніка. Збіў адзін самалёт супраціўніка "Ме-110" і сеў на свой аэрадром. Біўся з выключным майстэрствам.

127-мы знішчальны авіяцыйны полк

1. Нам камандзіра аэ па палітчастцы старэйшы палітрук Арцёмаў Аляксандр Аляксеевіч. 22.6.41 года меў 9 баявых вылетаў. Збіў у паветраным боі3 самалёты супраціўніка.

2. Камандзір звяна малодшы лейтэнант Шустраў Ілья Ільіч. Неаднаразова вадзіў звяно ў бой, і асабіста сам збіў адзін самалёт супраціўніка 22.6.41 года.

3. Камандзір эскадрыллі старэйшы лейтэнант Драздоў Іван Мікалаевіч. 22.6.41 года, удзельнічаючы ў баях у паветры з варожымі самалётамі, зрабіў 5 баявых вылетаў і збіў два нямецкія самалёты.

4. Памочнік камандзіра эскадрыллі лейтэнант Варакін Разум Іванавіч. 22.6.41г. мае тры баявыя вылеты. Збіў адзін самалёт супраціўніка. Быў паранены і пасадку зрабіў на сваім аэрадроме.

5. Камандзір звяна малодшы лейтэнант Дзяругін Сяргей Сяргеевіч. За 22.6.41г. меў 9 баявых вылетаў. Збіў 4 нямецкія самалёты.

6. Камандзір звяна лейтэнант Сенчукоў Алег Іванавіч. За 22.6.41г. меў 5 баявых вылетаў. Збіў 1 нямецкі самалёт.

7. ЧВА камандзіра эскадрыллі лейтэнант Жукоўскі Сяргей Якаўлевіч. За 22.6.41г. зрабіў 9 баявых вылетаў. Збіў 4 нямецкія самалёты.

8. Нам. камандзіра эскадрыллі па палітчастцы старэйшы палітрук Данілаў Андрэй Сцяпанавіч. 22.6.41г. над аэрадромам Чарлёна ўступіў у бой 9 самалётамі супраціўніка. Збіў 2 самалёты Ме-110, расстраляў усе патроны. Бачачы бязвыхаднае становішча, накіраваў свой самалёт прама на варожы самалёт. Тараніць самалёт не ўдалося, бо іншым самалётам супраціўніка быў збіты. Т. Данілаў загінуў смерцю храбрых за Сацыялістычную Радзіму.

(А.С. Данілаў, здзейсніўшы таран, быў паранены, пасля папраўкі вярнуўся ў полк.)

16-ты хуткасны бамбардзіровачны авіяцыйны полк

1. Камандзір эскадрыллі капітан Пратасаў Анатоль Сяргеевіч. 22.6.41г. пры налёце супраціўніка на аэрадром пад абстрэлам падняўся на вышыню 300 метраў уступіў у бой, у выніку якога збіў 1 самалёт супраціўніка, расстраляўшы ўсе патроны, пратараніўшы другі самалёт праціўніка, загінуў смерцю героя.

Камандзір 11-й зад,

Двойчы Герай Савецкага Саюза,

Генерал-лейтэнант авіяцыі Краўчанка.

Нач. штаба 11-й зад палкоўнік Вараб'ёў.

(http: //bb.ct.kz/index.php?showtopic=194868st =520).

Прааналізаваў гэты спіс, Васіль Бардаў - гарадзенскі краязнаўца, заўважыў дзіўную карціну: па дакументах атрымліваецца, што лётчыкі 127-га палка ўзнагароджаныя былі практычна ўсё, хто ўдзельнічаў у паветраных баях. Па 122-му зап капітана Арлова ўзнагародзілі цалкам заслужана. Дзіўна, што ў спісе няма іншых лётчыкаў 122-га зап, таго ж С. Даўгушына. Хоць вядома, што лётчыкамі 122-га і 127-га палкоў збіта 22 чэрвеня, адпаведна, 15 і 20 самалётаў супраціўніка. З узнагароджаннем намесніка камандзіра палка - начальніка штаба Уханева Ў.М. сітуацыя заблытаная. Па С. Даўгушыну: Уханева ў 16 хбап (Чарлёна) у гэты час не было, і быць не магло. У Новым Двары самалёт Уханева атрымаў пашкоджанне - быў падбіты матор. Пасля таго, як Уханев з падбітым маторам прызямліўся на аэрадроме Новы Двор, ён сеў у аўтамабіль, і з Новага Двара з'ехаў у Ліду, у штаб дывізіі (http://sdo.grsu.by/forum/index.php?PHPSESSID=4fabc8cdde078e36b3587 f7ae55ee45e&action=profile;u=1507;sa=showPosts).Т.ч. атрымліваецца, што толькі Арлову палкавое начальства залічыла збітыя ім самалёты. А Уханеву залічылі яшчэ і тыя самалёты, якія ён наогул збіць не мог.

Першыя баявыя страты 11-й зад

На сённяшні дзень маюцца звесткі аб стратах першага дня вайны па трох палках 11-й зад (ЦАМА, архіўная праца А.Валяева-Зайцава).

У 122 зап у Новым Двары 22 чэрвеня загінулі на зямлі два лётчыкі:

- мал. лейтэнант Быкаў Уладзімір Аляксандравіч 1916 г. н.;

- мал. лейтэнант Панасенка Ўладзімір Якаўлевіч 1914 г. н.

На аэрадроме Ліда загінулі таксама на зямлі 2 лётчыкі:

- малодшы лейтэнант камандзір звяна Аганін Барыс Васільевіч 1914 г.р;

-камандзір звяна Аганькоў Пётр (у кабіне самалёта пры налёце варожай авіяцыі);

- Мельніаў Мікалай Фёдаравіч 1921 г. н., выхадзец г. Леніграда "наўмысна застаўся ў г. Лідзе". Пасля штурмоўкі Лідскага аэрадрома 22 чэрвеня апоўдні, частка лётчыкаў пайшла да сем'яў. З гэтай нагоды С. Даўгушын успамінае: "…адкрыта скажу: "жанацікі" (у якіх жонкі былі ў Лідзе), пайшлі да жонак, а мы, халасцякі, паляцелі, не памятаю, колькі нас было" (http://www. soldat.ru/forum/forum.html?page=1&id= 3600& referer_query=page%3D1).

У ліку лётчыкаў, якія пайшлі да сем'яў, быў і лейтэнант Мельнікаў Мікалай Фёдаравіч. Пасля штурмоўкі апоўдні аэрадрома ў Лідзе ён не паляцеў у Чарлёну, а застаўся ў Лідзе, загасцяваўся ў былой жонкі Лёлькі Пятроўскай. Верагодна, застаўся наўмысна, бо па сведчанні сучаснікаў, Лёлька Пятроўская здымала кватэру недалёка ад аэрадрома. А на аэрадроме адбываліся такія падзеі, што нават глухі мог іх пачуць. Аб тым, што на трэці дзень вайны гэты лётчык быў у жонкі, гавораць і ўспаміны падпольшчыка і партызана Пятроўскага Ўладзіміра Іванавіча - брата Лёлькі. У. Пятроўскі піша: "На трэці дзень вайны ў в. Мікулічы сабралася ўся наша сям'я. Там быў муж сястры Лёлькі, маці, бацька…". (Фонд ЛГММ "Пятроўскі Ў.І."). Па меркаванні старажылаў г. Ліды, Лёлька адпомсціла былому мужу - здала яго немцам за скураное паліто. Далейшы лёс Мікалая Мельнікава невядомы.

У 127-м зап загінулі на зямлі 22 чэрвеня пры бамбардзіроўцы аэрадрома Лесішча 7 лётчыкаў:

-лейтэнант Белічэнка Канстанцін Якаўлевіч, 1916 г. н.;

-лейтэнант, нам. камандзіра эскадрыллі Варакін Разум Іванавіч, 1917 г. н.;

-лейтэнант Грыбакін Апанас Васільевіч, 1915 г. н.;

-мал. лейтэнант Маркаў Іван Рыгоравіч, 1917 г. н., выхадзец з Н. Ноўгарада;

-лейтэнант Міхайлаў Мікалай Мікалаевіч, 1914 г. н.;

-мал. лейтэнант Разумцаў Міхаіл Данілавіч, 1920 г. н.;

-лейтэнант Філіпаў Міхаіл Сямёнавіч, 1916 г. н.

5 лётчыкаў 127-га зап загінулі ў боі:

-лейтэнант, камандзір звяна Ярошын Мікалай Паўлавіч, 1913 г. н., выхадзец з Ніжагародскай вобласці. Па адной з версій загінуў пры бамбардзіроўцы аэрадрома Лесішча, па ўспамінах аднапалчан - пайшоў на таран;

-ст. лейтэнант, нам. камандзіра эскадрыллі Кузьмін Пётр Аляксандравіч 1908 г. н. выхадзец з Сімбірска. 22 чэрвеня здзейсніў 5 баявых вылетаў, збіў адзін самалёт супраціўніка. У 13.00 гадзін выляцеў у шосты раз і ў баі над в. Каменка Гарадзенскай вобласці, быўшы параненым, тараніў "М-109" (хутчэй за ўсё, камандзіра "JG27" маёра Ў. Шельмана) і сам загінуў;

-лейтэнант Пачын Аляксандр Іванавіч, 1918 г. н., выхадзец з Н. Наўгародскай вобл. Каля 11 гадзін ля Гародні тараніў "Ju-87" і сам загінуў;

-мал. лейтэнант Пяцькун Аляксей Д., загінуў пад г. Гародняй;

-мал. лейтэнант Рыбкін Аляксандр Андрэевіч 1919 г. н., не вярнуўся з баявога задання.

У 16 сбап:

-капітан, камандзір эскадрыллі Пратасаў Анатоль Сяргеевіч, 1909 г. н., выхадзец з Саратаўскай вобласці,ст. лейтэнант, штурман Ярулін А.К. і сяржант, стралок Бесарабаў над аэрадромам Чарлёна на СБ "пры налёце супраціўніка на аэрадром пад абстрэлам падняліся на вышыню 300 м, уступілі ў бой, у выніку якога збіты адзін самалёт супраціўніка. Расстраляўшы ўсе патроны, пратаранілі другі самалёт, загінулі смерцю герояў";

-ст. лейтэнант Сіналобаў загінуў у паветраным баі са знішчальнікамі;

-лётчыкі ст. лейтэнант, камандзір звяна Вараннчыхін Міхаіл Якаўлевіч, 1913 г. р., лейтэнант Паўлаў Фёдар Аляксеевіч, 1915 г. н., ст.лейтэнант, камандзір звяна Фадзееў Іван Іванавіч, 1905 г. н., сяржанты Барысаў Павел Дзмітрыевіч, 1913 г. н. і Сакалоў Васіль Аляксеевіч, 1910 г. н. пацярпелі ад бамбардзіроўкі цягніка Беласток-Ленінград раніцай 22 чэрвеня ў г. Лідзе. Пры гэтым трупы Варанчыхіна М.Я. і Сакалова Ў.А. згарэлі ў цягніку, а параненых Паўлава Ф.А., Фадеева І.І. і Барысава П.Д. адвезлі ў шпіталь. 23 чэрвеня была бамбардзіроўка шпіталя, пасля якой яны зніклі без весткі.

- Хутарноў Зміцер Рыгоравіч 1912 г. н., інжынерна-тэхнічны склад, знік у чэрвені 1941 без весткі.

Кіраванне 11 зад:

- палкоўнік, камандзір дывізіі Ганічаў Пётр Іванавіч 1904 г. н., выхадзец з Санкт-Пецярбурга "памёр ад ран пры налёце нямецкай авіяцыі на аэрадром г. Ліда".

- сяржант Безрукаўнікаў Іван Аляксандравіч паранены на аэрадроме Ліда, адпраўлены ў шпіталь;

- шараговец, чарцёжнік кіравання 11-й зад Сапко Васіль Фёдаравіч, 1920 г. н., выхадзец г. Мікалаева, "адпраўлены ў школу (камандзіроўку)", загінуў пры бамбардзіроўцы цягніка Беласток-Ленінград ;

- шарагоўцы пісар Ковальчук Паліеўкт Фаміч 1920 г. н., выхадзец з Камянец-Падольскай вобласці, чарцёжнік Шульман Рафаіл Зельманавіч, 1922 г. н., выхадзец са Сталінскай вобласці, яфрэйтар, экспедытар Шчарбакоў Герман Васільевіч, 1918 г. н., выхадзец з Растоўскай вобласці і сяржант Маёраў Аркадзь Віктаравіч, 1920 г. н. адыходзілі на ўсход. Трое першых дайшлі да Менска, дзе зніклі без весткі пры бамбардзіроўцы горада 24 чэрвеня, а сяржант Маёраў знік пры бамбардзіроўцы Менска 25 чэрвеня.

Пры штабе дывізіі была асобная рота сувязі. Маюцца звесткі аб страце 6 чалавек з гэтай роты. 22 чэрвеня толькі сеўшы ў цягнік Беласток-Ленінград на чыг. станцыі Ліда і ад'ехаўшы ад станцыі на 150-200 м, загінулі ад трапіўшай у пасажырскі цягнік авіяцыйнай бомбы:

- шараговец Клакун Глеб Аляксандравіч, 1921 г. н., выхадзец з Днепрапятроўска;

- шараговец, лінейны наглядчык Канавалаў Аляксандр Іванавіч, 1920 г. н., выхадзец з Кіраўскай вобласці;

- шараговец Восіпаў Аляксандр Восіпавіч, 1918 г. н., выхадзец з Цвярской вобласці;

- ваенфельчар Васільева Любоў Андрэеўна, 1918 г. н., ураджэнка Ленінградскай вобласці, 23 чэрвеня "збітая машынай пры эвакуацыі падчас бамбардзіроўкі, адпраўленая ў шпіталь г. Ліды, дзе памерла, не прыходзячы ў прытомнасць";

- сяржант Бургасаў Кіян Бурганавіч, 1917 г. н., выхадзец з Татарыі, 25 чэрвеня пры адходзе на ўсход забіты ў м. Іўе танкеткай супраціўніка, труп пакінуты на месцы;

-сяржант Голеў Анатоль Мікалаевіч, выхадзец з Архангельскай вобласці дабраўся да Барысава і 28 чэрвеня знік без весткі пры бамбёжцы горада.

Дзе пахаваныя загінулыя на аэрадроме ў першыя дні вайны?

У в. Навіцкія-2, па меркаванні мясцовага насельніцтва, маюцца пахаванні цывільнага насельніцтва, а магчыма і вайскоўцаў, загінулых 22 і 23 чэрвеня на аэрадроме. Ім у 1967 г. пастаўлены помнік. Не ўсе прозвішчы іх, нажаль, вядомыя.

Вядома, што былі пахаванні загінулых і на аэрадроме, целы якіх перапахавалі ў 1956 годзе на могілкі па вул. Савецкай. І зноў магілы безымяныя.

Паводле дадзеных Лідскага вайскоўца камісарыяту камандзір 11-й зад палкоўнік Ганічаў Пётр Іванавіч пахаваны ў Лідзе на могілках па вул. Савецкай. Нажаль і да сораму жыхароў горада - магіла яго невядомая.

Няма звестак аб лёсе інжынерна-тэхнічнага складу, пакінутага на аэрадромах. Яны бязладна адыходзілі на ўсход, толькі як далёка яны маглі зайсці пры імклівым наступе гітлераўцаў? Гэта імі, верагодна, папоўніўся Наваградскі кацёл і нямецкія канцлагеры.

У фондах ЛГММ маюцца звесткі аб байцах 17-го асобнага інжынернага аэрадромнага батальёна 17-го дарожна-эксплутационного палка, якія адыходзілі на ўсход. У 1940 году полк прыбыў у Заходнюю Беларусь. Кіраванне палка дыслакавалася ў Лідзе. Полк быў задзейнічаны на будаўніцтве аэрадромаў, дзе па ўспамінах камандзіра аддзялення Басціцкага Г.Н. "працавалі дзённа і ночна, прычым адначасова на некалькіх аэрадромах у розных раёнах". Штаб аднаго з батальёнаў палка знахадзіўся ў Скрыбаўцах, а байцы - на будаўнічых аб'ектах па пунктах - у Скрыбаўцах, у Табале, у Дзятлаве. Батальёну з пачаткам вайны ўстанавіць сувязь са сваім вышэйстаячым камандаваннем і з 11-й зад не ўдалося. Камандзір батальёна маёр Піліпенка прыняў рашэнне аб адступленні са Скрыбаўцаў на ўсход праз Беліцу, Дзятлава. Рухаліся на маларухомай і грувасткай будаўнічай тэхніцы (трактары, грэйдэры і інш.). Падышлі да в. Беліца. А ў гэты час з боку Дзятлава ў Ліду ішла нямецкая мотапяхота. За ваколіцай ля в. Беліца перад мастом праз р. Нёман на перакрыжаванні дарог завязалася бітва ўзброенай нямецкай мотапяхоты з байцамі 17-го батальёна. Многія байцы ў гэтым баі загінулі. Рэшткі батальёна па камандзе комбата адышлі праз Наваградак да Менска і, нажаль, патрапілі ў палон. Акрамя вышэйзгаданых былі: ст. л-т Гаўрыленка, лейтэнант Ушакоў, сяржант Казначэеў. (Фонд ЛГММ "Бастицкий Г.Н").

Аб гэтай бітве і аб гэтых ахвярах пачатку вайны ўспамінае Бельскі М.У.: "Нямецкія войскі ўвайшлі ў Ліду 27 чэрвеня, а чырвонаармейцы будбата пакінулі свой пост ля в. Табала толькі пад самы вечар у суботу 28 чэрвеня. Тэхніку яны кінулі ва ўрочышча Нёмана Ройста, дзе збіралі камяні на будаўніцтва аэрадрома, і накіраваліся ў бок Беліцы. У гэты час з боку Дзятлава ехалі тры нямецкіх матацыклісты. Завязалася перастрэлка, у выніку якой загінула 3 немцы і, як памятаецца дзесяцігадоваму хлапчуку, 98 чырвонаармейцаў будбата. За забітых 3-х немцаў у той жа вечар была спаленая в. Беліца" (Фонд ЛГММ "Бельскі М.У.").

Аб гэтай сутычцы з гітлераўцаміўспамінае і лідскі краязнавкц А.Кулеш. Паводле Куляша ў гэтым баі загінула 20 чырвонаармейцаў. "Усе яны сёння пахаваны ў брацкай магiле тут жа, на месцы таго бою, на разгалiнаваннi дарог Лiда-Слонiм-Жалудок. Ды гэтай пары ад таго бою бачны шнары на хаце Байкач, што стаiць побач. Знайшлi сваю магiлу ў гэтым баi i некалькi нямецкiх салдатаў. На іх магiлах усю вайну стаялi бярозавыя крыжы… У 1944 годзе парэшткi iх былі забраныя i адпраўленыя на радзiму ў Германiю" (час. "Лiдскi летаiсец", № 3(15), стар. 13).

Па ўспамінах Міхася Іванавіча Ігнатава (7 гадоў), 25 чэрвеня ў Лідзе быў падарваны склад боезабеспячэння. Магчыма, у гэты ж дзень былі знішчаныя і самалёты на аэрадроме. Акалічнасці знішчэння на зямлі маглі быць рознымі. Напрыклад, на аэрадром з кінутымі самалётамі, прыязджаюць тылавікі, пералічваюць пакінутыя самалёты, а магчыма, складаюць поўны рэестр з дакладным указаннем пашкоджанняў, атрыманых падчас налёту варожай авіяцыі. Затым зліваюць з бакаў на зямлю пакінутае паліва і чыркаюць запалкай. Часу "прывесці прысуд у выкананне" заставалася досыць - 4 сутак: нямецкія войскі ўвайшлі ў горад 27 чэрвеня. Але такі рэестр пакуль не апублікаваны.

Такая ж доля спасцігла і нашых суседзяў - 9-ю і 10-ю змяшаныя авіяцыйныя дывізіі, якія знаходзіліся ў першым эшалоне. Асноўная прычына паразы нашай авіяцыі ў першы дзень вайны - тактычнае і статэгічнае няўменне камандзіраў узроўню дывізіі, корпуса і вышэй эфектыўна выкарыстаць наяўныя сілы. Распыленне авіяцыі паміж войскамі, распыленне частак уздоўж мяжы пазбавіла яе здольнасці да манеўру, а камандаванне - да канцэнтрацыі сіл. Але гэтыя глабальныя прамашкі не маглі перакрыць майстэрства дасведчаных пілотаў і масавае геройства тэхнічнага складу. Савецкія авіятары, як і ўся Чырвоная Армія, прайгралі ПЕРШЫ бой. Але гэтая параза стала пралогам Перамогі савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне.

 

Top