Папярэдняя старонка: Маці каралёў

Аўтар: Крашэўскі Юзаф,
Дадана: 15-07-2011,
Крыніца: Менск, 2007.

Гістарычная аповесць
Пераклад з польскай мовы, каментарыі Міхася Кенькі

ЯГАЙЛАВЫ ЧАСЫ

ТОМ I

Паздзел 1

Віленскі замак, як верхні, так і ніжні, дый сам горад, яго ваколіцы, у 1421 годзе выглядалі зусім іначай, чым колькі дзесяткаў гадоў таму, тады, калі над гэтай сталіцай запанаваў крыж, а Літва паядналася з Польшчай. Вітаўт (1) як Ягайлаў (2) паплечнік сядзеў цяпер у Вільні, і хутчэй ён кіраваў Польшчай і яе каралём, чым Ягайла ім. Духоўная моц і перавага былі на баку Кейстутавага (3) сына. Стары кароль заўзята захапляўся ловамі, любіў падоўгу сядзець за сталом або вылежвацца ў пасцелі і слухаць вясёлую гамонку свайго двара, які ён па-каралеўску асыпаў падарункамі, але сумаваў на радах. Ён ахвотна ўцякаў у лес, каб вызваліцца ад іх цяжару, перакладаў яго на свецкіх і духоўных сенатараў.

Кароль меў добрае апірышча. У Вільні і на Літве яго падмяняў Вітаўт, у Польшчы - Лелівы і Тапары (4). Сярод іх вылучаўся жаданнем узяць уладу ў свае моцныя рукі слаўны розумам і характарам Збышак з Алясніцы (5), які пры Ягайлу стаяў у рыцарскім страі пад Грунвальдам і абараніў караля ад нападу Дыпальда Кікерыца (6), нанёсшы яму першы, смяротны, удар. Вельмі хутка пасля гэтага Збышак з прыдворнага пісара вырас да Збігнева Вялікага, аднаго з тых мужоў, якія народжаныя для панавання і кіравання людзьмі. Яго ўжо чакала кракаўекая інфула (7).

Праз наступныя гады Ягайлавага панавання паміж Вітаўтам і Збігневам разыгралася гістарычная драма ў паяднанай з Літвой Польшчы.

Пад магутнай рукой літоўскага князя ўсё, у тым ліку і Вільня, вырасла, умацавалася, аздобілася надзвычай. На месцы старых паганскіх святыняў паўстаў кафедральны сабор, званіцай яму служыла няўклюдная вежа Святарога (8). Крыжы хрысціянскіх храмаў тут і там узнесліся вышэй за дахі невысокіх драўляных дамоў. Абодва ўмацаваныя замкі маглі цяпер з поспехам супрацьстаяць нападам крыжацкіх рыцараў, хоць тыя ўжо не мелі былой моцы, і можна было не баяцца новай аблогі. Верхні замак, лепей абладаваны, цяпер, праз гады, нагадваў ранейшы з яго грамадзінамі няўклюдных сценаў. Ніжні выглядаў іначай.

Сцены і вежы, якія яго абступалі, клалі не звычайныя муляры, без усялякага майстэрства, з дзікіх камянёў, а дасведчаныя ў сваёй справе будаўнікі, запрошаныя з Нямеччыны і Польшчы, яны ж перарабілі і палац, аздобілі яго, абклаўшы чырвонай цэглай, як у крыжацкіх гарадах. Гэтак жа, як і вакол горада, грубыя сцены шчацініліся вежамі і байніцамі, высокімі і крыху ніжэйшымі, на роўных прамежках узвышаючыся над мурамі. Вартоўныя вежы ахоўвалі спецыяльныя выступы: з іх асаджаныя не падпускалі блізка тых, хто ішоў на прыступ. Не давалі наблізіцца да сценаў і спецыяльна выкапаныя глыбокія равы.

За сценамі горада разлягалася прадмесце, усё ў садах, усеянае беднымі хацінамі. У цэнтры Вільні былі ўжо вуліцы, рынкі, месцы для гандлю; каля іх узвышаліся пабудовы з цэглы і каменю.

Найбольш было драўляных дамоў, але і яны, на польскі ўзор, пачалі ўзбуйняцца, цягнуліся ўгору.

Парадак і заможнасць, строгая гаспадарлівасць панавалі ў Вітаўтавым замку, які меў час на ўсё, займаўся кожнай дробяззю і не дазваляў ніякага самавольства. Ні аднаго чалавека не было ў ягоным акружэнні, які адважыўся б замяніць яго ці заступіць на ягонае месца. Не мелі над ім улады ні духоўныя, ні свецкія прыбліжаныя, не мела ўплыву на яго жонка, не адважваліся даваць парады прыдворныя. Дапамагалі ж Вітаўту дробныя чыноўнікі, якія самі не мелі моцы. Звонку замак не вызначаўся нічым такім, што кідалася б у вочы, але яго памеры, моцныя сцены, вялікая варта, гарнізон і службы, што трымаліся ў пакоры і маўчанні, паказвалі ўсякаму, што тут сталіца магутнага ўладара, перад якім усе дрыжалі і якога мусілі паважаць.

I праўда, не праходзіла дня, каб нейкае пасольства не наведала ніжні замак, дзе жыў князь. Верхні ж служыў складам для зброі, скарбніцай і турмой. Шырока разлегліся княжацкія харомы, дамы чыноўнікаў, дворных і чэлядзі, лазні, пякарні, хаты рамеснікаў і стайні, у якіх заўжды стаялі напагатове некалькі соцень коней.

Каля ракі, за замкам, некалі быў лес; ён акружаў горад у часы Альгерда (9) і пры Гедыміне (10). Цяпер жа там стаяла некалькі старых высокіх дрэў, нешта накшталт саду, дзе можна было схавацца ад летняй спёкі.

Зазвычай сюды прыходзілі старшыя прыдворныя дамы, якія раней служылі пры вялікай княгіні, яны бывалі тут у розны час, але не адыходзіліся далёка ад замка, бо мусілі неадменна быць гатовымі да служэння Вітаўту. У адзін з прыгожых, цёплых восеньскіх ранкаў пад разложыстымі шатамі забаўлялася купка маладых дзяўчат. Усе ўцяклі з церамоў княгіні Ульяны (11). А вылучаліся яны асаблівым хараством. Усе чарнабровыя, іх вочы гарэлі маладою прагаю жыцця.

Смех і водгалас песень даляталі з-пад дрэў, але мужчынскі двор князя не адважваўся з'яўляцца там, дзе былі адны дзяўчаты, іх Ульяна трымала ў строгасці, таму мужчынам толькі заставалася прагна пазіраць зводдаль. Сярод гэтай вясёлай купкі дзяўчат і старэйшых паняў, адзетых у размаітыя ўборы на манер рускага, польскага і нямецкага ўзораў, сваёй паставай, вабнасцю, смелым і ўладарным абыходжаннем вылучалася і вяла рэй дзяўчынка ў поўні веснавога росквіту, вясёлая, галасістая, расхрыстаная, чарнабровая. Усе ішлі за ёй і слухаліся яе.

Сукенка на дзяўчынцы была простая, не надта дарагая, але яна пасавала гулліваму падлетку. Можна было здагадацца, што ў яе больш жадання прыгожа адзявацца, чым мажлівасці. А тое, што надзета на ёй, было ўдала, з густам падабрана, каб прыкрыць нястачу больш багатых строяў. Яна вяла за сабой цэлую світу, што ўва ўсім падпарадкоўвалася ёй. Дзяўчынка падскоквала, паказвала белымі рукамі на дрэва, цешылася рознымі забавамі, да якіх яна была вельмі ахвочай.

Яна прывыкла кіраваць сваімі таварышкамі, загадваць ім, і досыць было аднаго яе знаку, каб усе паслухмяна падпарадкоўваліся ёй.

Пад дрэвамі, на іх тоўстых галінах, была прычэплена гушкалка, простая, з моцных, звітых у вяроўку нітак і прывязанай да іх дошкі.

Да гэтай гушкалкі прыгожая чарнабровая дзяўчынка і кіравалася, то подбегам, то прытанцоўваючы, звіваючы світу ў колца, смеючыся, няспынна шчабечучы на хаду, і кожнае яе слова вясёлым рэхам адгукалася сярод сябровак. На ёй была зялёная сукенка, абшытая золатам, з белай каймою, ужо добра выцертая, на галаве стужка; на шыі тонкія каралі з колцамі на грудзях - усё гэта яна ўмела насіць так, што здавалася, нібы яна ўбраная ў найкаштоў- нейшыя строі. На маленькіх голых ножках былі зялёныя чаравічкі, таксама выцвілыя ад часу.

Падышоўшы да арэляў, дзяўчо жвава ўскочыла на іх, ухапілася за тоўстыя вяроўкі, на якіх яны віселі, і, сме- ючыся, гукнула:

- Гэй! Сюды! Гэй! Падкіньце мяне высока-высока, пад самыя аблокі, над дрэвамі, над верхавінамі... аж да зор, пад нябёсы!

Старэйшая жанчына, што стаяла побач, з бледным тва- рам, з сур'ёзнымі вачыма, строга адзетая, туга зацягнутая ў карсет, з крыжам на шыі, лагодна ўсміхнуўшыся, ціха перапыніла дзяўчынку:

- Ох, мая ты князёўна! Табе хочацца вышыні, а хто пад аблокі лятае, той нос аб зямлю разбівае... Лепей усё ж спакойна хадзіць па ёй. Ад арэляў галава кружыцца.

- А мне хочацца, каб у мяне галава кружылася, лепей вір, чым мёртвая ціша. Гэй! Гэй! Шуму, гоману, бегу, лёту душа прагне, бо ў гэтых мурах так цесна!

Зіркнуўшы на замак, яна так выразна скрывілася, нібы ён насамрэч быў дужа абрыдлы.

Дзве служкі, што стаялі ззаду, ужо ўзяліся за вяроўкі, каб раскалыхаць арэлі, але старшая, якая была бліжэй, стрымала іх. Размова ж яшчэ не скончылася. Ды і князёў- на іх не прыспешвала.

- Ох ты, птушачка наша, каб табе ды крылы,- працягвала старая,- лётала б ты, лётала ды проста сока- лу ў кіпцюры...

- Хай бы лепей сокал схапіў і разадраў, чым тут гніць за кроснамі ды слухаць...- сказала князёўна. По- тым у яе вырвалася: - Трымай мяне, Фемка, трымай і не варажы благога!

- Я не варажу, бо не варажбітка, я толькі перасцерагаю,- нявесела адказала Фемка.

Князёўна ўсё яшчэ сядзела на арэлях.

- О, мне вельмі хочацца, каб мне хто паваражыў! - дадала яна.- А чаму не, Фемка? Ты сама не ўмееш? Мне не церпіцца хоць што ўведаць пра будучыню.

- Яна толькі аднаму Богу вядомая, - запярэчыла Фемка,- і прыйдзе яна вельмі скора. Што наканавана, таго не мінеш.

Тут адна з сябровак князёўны падышла да арэляў.

- Калі хочаш паваражыць, - сказала яна з важным выглядам,- дык ніхто гэтага лепей не зробіць, як старая Меха. Каму яна што казала, усё збылося.

- Меха? А дзе тую Меху шукаць? - уздыхнула дзяў- чынка.- Я зрабіла б ёй прыемны падарунак...

Яна глянула на свой убор, задумалася і горка ўсміх- нулася, відаць, успомніўшы, што не можа нічым вартым адудзячыць.

- Дзе яе шукаць? - жвава адгукнулася сяброўка.- Меха цяпер заўжды сядзіць каля касцёла, на тым самым месцы, дзе даўней палаў вечны агонь, якому яна служыла. Язычніца яна ці не язычніца, але ведае ўсё, чытае па вадзе, па твары, па руцэ, як па пісаным чэша.

У князёўны аж чырвань праступіла на твары.

- Зуля, дзяўчынка мая, я табе дам пярсцёнак, толькі прывядзі да мяне Меху. Мне здаецца, калі яна паваро- жыць, дык хутчэй настане нешта новае. Фемка адмоўна пакруціла галавой.

- Чараўніца, язычніца,- прашаптала яна.- Яшчэ ссурочыць...

- Я суроку не баюся, бо нашу на грудзях бласлаўлёны крыжык, а так бы хацелася ведаць хоць што з будучыні...

- А што, калі яна нешта благое напрарочыць? - спытала Фемка.

- Ну што ж, будзем чакаць благога і адхрышчвацца ад яго! - настойвала ўпартае дзяўчо.

Сяброўкі пашапталіся. Князёўна ўсё яшчэ сядзела на арэлях. Яна так бегла да іх, так хацела развеяцца, і раптам гэта жаданне згасла, бо яна думала зусім пра іншае, яна думала пра будучыню!

Князёўна скочыла з лаўкі, на якой толькі нядаўна так ёмка прымасцілася.

- Ты што? - засмяялася Фемка і пагладзіла яе па плячы.- Я ж хацела так разгушкаць цябе, каб аж пад неба, пад воблакі паляцела!

- Навошта ляцець, калі не даляціш? - тужліва ўз- дыхнула дзяўчына.- Ногі прыкуты да зямлі... Фемка запярэчыла:

- Я лепей гушкалася б, чым варажыла. Трэба ка- рыстацца момантам, бо хто ведае, што далей будзе. Вы ведаеце, што наш князь загадаў зладзіць арэлі, калі ў нас гасцяваў кароль Ягайла.

- Ого! Не можа быць! Стары дзед захацеў пагуш- кацца? - засмяялася князёўна.

- Дзе там! Ён любіць толькі глядзець, як дзяўчаты ды хлопцы высока гушкаюцца. Бывала, гадзінамі праседжваў тут, цешыўся гэтай забавай, вачэй не зводзіў з іх. Князь Вітаўт наўмысна дзеля яго загадаў паставіць, а цяпер, калі Ягайла не прыедзе, то ці князь, ці княгіня скажуць зняць арэлі, каб не было свавольства. Так што гушкайцеся, пакуль яны ёсць!

Замаркочаная князёўна зноў села на дошку, узялася за вяроўкі, глянула на сваіх прыдворных і, задуменная, загадала гушкаць яе.

Хоць яна не сказала, пра што думала, але яе ладны тварык нядоўга быў у засмучэнні. Занадта маладой яна была, шчаслівай, поўнай жыцця.

Фемка моўчкі пазірала на яе, час ад часу, як дзіця, пляскала ў далоні. А князёўна ўсё часцей і часцей пазірала ў той бок, адкуль мусіла прыйсці Меха.

Але Зулі ўсё не відаць было.

Раптам Фемка паказала пальцам некуды ўдалеч. З-за муроў спачатку выступіла постаць у белай, з чырвонымі палосамі сукенцы, потым другая, у шэрай світцы. Паважнага веку жанчына, з задуменным зморшчаным тварам, ахутаная белай хусцінай, ішла павольна і велічна, яе постаць выяўляла трывогу і пачцівасць.

Рысы яе некалі прыгожага твару час зрабіў непрывабнымі, глыбокая туга і боль адбіліся на ім. Доўгія сівыя распушчаныя валасы спускаліся на плечы, а з-пад хусціны, якая акрывала яе, быў відзён вянок з руты і дубовых лістоў... Гэта быў знак прыналежнасці старой Мехі да мнішак.

Хоць яна і ўбачыла князёўну яшчэ здалёк, аднак ішла роўным крокам, пазіраючы з-пад павек цёмнымі вачыма, чырванаватымі, нібыта ад слёз.

Убачыўшы яе, князёўна падала знак дворным і з нецярплівасцю спешчанага дзіцяці, не дачакаўшыся, пакуль раскалыханыя арэлі спыняцца, скочыла на зямлю. Фемка, якая стаяла побач, схапіла яе ў абдымкі.

Старая Меха стала перад князёўнай, з цікавасцю разглядаючы яе, вусны варажбіткі ўсё больш сурова сціскаліся. Не спалохаўшыся выгляду старой Мехі, князёўна падступіла да яе.

- Даражэнькая,- умольна прамовіла яна сваім прыгожым голасам,- ці не паварожыш ты мне?

Вайдэлотка (12) моўчкі пахітала галавой.

- Навошта табе мая варажба? - нарэшце азвалася яна ціхім голасам. - Хіба лёс не наваражыў табе тваю будучыню? Ты нарадзілася ў старым замку кунігасаў (13) у Гальшанах, бацька твой над людзьмі панаваў, і ты будзеш... Яна затрасла галавой, узіраючыся на прыгожую князёў- ну, якая нецярпліва ўтаропіла ў яе вочы.

- Навошта табе мая варажба,- дадала яна,- калі варожаць кроў і тварык твой?

Дзяўчаты, абступіўшьь Меху, з цікавасцю выцягвалі галоўкі, крыху сумеўшыся, лавілі кожнае яе слова. Меха з неахвотай і раздражненнем адказвала князёўне. Тая зняла з пальца пярсцёнак, бо нічога іншага не мела, каб аддзячыць старой, і з усмешкай падала яго, але Меха не ўзяла. Яна злёгку адштурхнула яе руку і змрочна сказала:

- Ён табе, красуня, будзе неўзабаве патрэбен.

Князёўна пачырванела:

- Навошта?

- А для чаго дзяўчатам пярсцёнкі, як не для таго, каб дарыць іх мужчынам?

Запанавала цішыня. Усе слухалі і чакалі, што яшчэ скажа Меха, але тая, апусціўшы вочы, нешта шаптала ці то сама сабе, ці невядомым духам, а потым павольна ўзняла голаў. Твар яе раптам перасмыкнуўся. Яна нібы напоўнілася нейкай вялікай таямніцай, напалоханыя дзяўчаты аж адступілі пад яе позіркам.

- Скора сваты да цябе прыедуць,- прамовіла яна.- А сватаць цябе будзе той, хто і сам, пэўна што, быў бы рады цябе ўзяць, каб толькі мог... Карону ўскладуць на тваё чало, і ўладарыць будзеш, але праз яе ты ўсе вочы выплачаш. I свет варожым табе стане. Нешчаслівай будзеш і шчаслівай... Каралям маці будзеш, асірацееш праз каралёў, у слязах крывавых пазалочаны хлеб будзеш есці...

Яна ўпілася вачыма ў князёўну, доўга ўглядвалася ў яе і мармытала сама сабе нешта невыразнае:

- Навошта табе было распытваць у мяне, выцягваць боль з мяне? Не магу я даць нічога, толькі тое, што духі прыносяць. Не маю нічога свайго, сама нічога не ведаю... Усё наплывае здалёк...

Яна прыкрыла рот высахлай далоняй, пакланілася і, павярнуўшыся, хутка пайшла да варотаў.

Дзяўчаты стаялі як укапаныя, а князёўна, твар якой аж палаў, ціха паўтарала адно слова:

- Карона!

Гэта было для яе найважнейшым.

Фемка раззлавалася.

- Што гэтая старая ведзьма можа ведаць? - шапнула яна, наблізіўшыся да князёўны.- Добра, што пайшла, а то аж дрыжыкі бяруць, як глянеш на яе. Вядома ж, язычніца.

Нікога больш не вабілі арэлі. На ўсіх павеяла смуткам, нават вясёлая князёўна чагосьці спахмурнела, адвяла ўбок Фемку.

- Напляла яна абы-чаго! - абурылася князёўна.- Карона! Я і ад кароны адраклася б, абы толькі выйсці адсюль.

- А чым табе тут дрэнна? - упікнула яе Фемка.- Цябе ж дужа любіць дзядзька.

- А Ульяна ненавідзіць і грызе мяне праз гэта! - перапыніла яе князёўна.- Добра было мне, калі жыла родная цётка, а цяпер Вітаўтава жонка помсціць мне, што сама ўжо пастарэла і што яе муж хоча лепей глядзець на мяне, маладую, чым сварыцца са старой бабай! Фемка пагразіла ёй:

- Цс! Маўчы! Я пра гэта нічога не ведаю, нічога не чую і не бачу...

- Так, дзядзька мяне любіць, часам нават на злосць жонцы, але і яго любасць і яе нянавісць нясуць мне адны пакуты... Я хачу вырвацца адсюль! Хачу ў свет! Варажбітка хоць нешта ды праясніла.

- Слёзы, слёзы! - прамармытала Фемка сабе пад нос.

Яны ўдзвюх павольна ішлі да замка. Сонца заходзіла за горы. Была якраз тая пара, калі ў замку пачыналі вячэраць. Зазвычай князь сам сядаўся да накрытага стала, калі не было важных гасцей, але доўга сядзець за ім не любіў: ён еў мала, нічога, апрача вады, не піў.

Але час, праведзены за сталом, не быў марны, бо на абед і вячэру звычайна прыходзілі ягоныя пісары: Цыбулька або Лютка з Бжэзя. Ён загадваў ім чытаць прынесеныя лісты і дыктаваў адказы на іх. Не было такога дня, каб князь не сварыўся з княгіняй, якая любіла злосна паспрачацца з ім. Але ён яе не елухаў. Затое любіў пагутарыць з прыгожай пляменніцай першай жонкі Сонкай, якую мы бачылі каля арэляў. Князь вельмі любіў Сонку, можа, нават болей, чым гэтага хацелася жонцы, якая яе ненавідзела і марыла выжыць.

Але Вітаўт наагул рэдка каго слухаў, не даваў жонцы ходу. Тым больш прыкра было ё'й, што часам Сонка адным словам угаворвала князя, адным позіркам сваіх гарачых вачэй, адной усмешкай. Толькі ёй адной удавалася пераканаць яго ў чым-колечы.

Дзяўчына пра гэта добра ведала і многага дабівалася ад князя, калі ніхто нічога дабіцца не мог, бо ўсякі супраціў выклікаў ягоны жалезны адпор. Сонка, бывала, карысталася гэтай перавагай знарок, на злосць княгіні, але толькі зрэдку. Вітаўт разумеў гэта і высмейваў сваю гняўлівую жонку.

Непрыязнасць паміж княгіняй і Сонкай расла, і таму дзяўчына зазвычай старалася ўнікаць зласлівай Ульяны. Сонка падыходзіла з дзяўчатамі да замка; яна надумалася ісці ў свае пакоі, але дарогу ёй заступіў князеў слуга Міхно і, паказваючы на дзверы, з паклонам прамовіў:

- Князь прасіў панну зайсці да яго. Вас шукалі ўжо па ўсім замку.

- Ён павячэраў? А княгіня ў яго? - спытала тая.

- Не, - адказаў слуга,- ён яшчэ сядзіць за сталом, адзін, нават пісараў загадаў не клікаць. Акрамя чэлядзі нікога няма.

Сонка дала знак Фемцы і дзяўчатам, а сама смела рушыла ў святліцу. Гэта быў вялікі пакой, тут і сам князь абедаў, калі быў адзін, і гасцей прымалі. Угары тут не было скляпенняў, а пакладзеныя старым спосабам таўшчэнныя бэлькі падтрымвалі столь, пакрытую простай разьбой і памаляваную.

Адну сцяну, паводле нямецкага звычаю, займалі паліцы, высокія, аж пад столь, на іх стаялі аздобныя місы, збаны і рознае патрэбнае кухоннае начынне. Таксама ў пакоі стаяла некалькі большых і меншых цяжкіх сталоў з лавамі каля іх. Вузкія вокны, зашклёныя апраўленымі ў свінец шыбамі, скупа цадзілі святло. Каля аднаго з іх і сядзеў за вячэрай Вітаўт.

Ён не вылучаўся сярод людзей свайго веку плячыстасцю ці ростам рыцара, наадварот, быў хударлявы, але зграбны, загартаваны ваёўным жыццём, таму выглядаў магутным нават сярод асілкаў. Рысы твару ў яго, як і ва ўсіх літоўскіх князёў, былі не надта прывабныя, але вызначаліся веліччу і сілай. Ягоны твар меў выраз чалавека, які шмат перажыў і заўсёды перамагаў. Цёмныя вочы пазіралі жвава, уладна, разумна, лоб быў высокі, велічны, ясны; цвёрдыя, вузкія вусны выдавалі ў ім воя і гаспадара.

Ні гады, ні бітвы, ні зняволенне, ні пакуты не пакінулі на ім гнятлівага следу, не адабралі ў яго той велічнасці, якая была ў яго з маленства.

Цяпер гэта быў чалавек, маладосць якога даўно мінула, але старым ён сябе не адчуваў дый не выглядаў на старога.

Адзеты ён быў у цёмны, без усялякіх аздобаў кафтан, падперазаны пасам, доўгія валасы спускаліся на плечы. Князь сядзеў, трымаючы ў руцэ кавалак варанага мяса і нож. Ён якраз паднёс ежу да рота, як на парозе з'явілася Сонка.

- Сонка! - усклікнуў князь.- Я загадаў шукаць цябе па ўсім замку. У якіх заканурках ты хавалася, лайдачка? Я ўжо думаў, што цябе падхапіў які баярын на каня і мне пара рушыць за ім у пагоню. I хто ведае, можа, мне б давялося бласлаўляць вас на дарогу?

- Няўжо? - смела адказала дзяўчына.- Няўжо я так мала для вас значу, што вы і не здагадваецеся, дзе я?

- Але ж ты ведаеш, злая сарока, што я цябе і твае хітранькія вочкі люблю. Ды мне ўжо надакучыла пільнаваць птушачку, якая не можа ўседзець у гняздзе. Хацелася б аддаць апеку некаму іншаму.

Пакуль князь гаварыў гэта, Сонка падышла да стала, стала перад ім і смела глянула дзядзьку ў вочы.

- А навошта вы загадвалі шукаць мяне? - спытала яна.

- Каб пакараць,- сказаў Вітаўт голасам нібыта суровым, але з усмешкай на вуснах.- Крылы ў цябе ўжо выраслі, ты лётаеш і рвешся туды, дзе моладзь гуляе. Я ўжо і рады адпусціць цябе, бо не ўпільную, але ж і аддаваць якому злодзею не хачу.

Сонка паціснула плячыма, потым паправіла валасы. Вітаўт, не адрываючыся ад яды, спакойна і павольна вёў гаворку далей:

- Калі б ты хоць удзячная мне была за тое, што табе добра жылося ў дзяцінстве. Табе ж, мабыць, няма за што жаліцца на мяне?

- А хіба я жалюся?

- Гадавалася ты ў раскошы, Анна (14) на руках цябе насіла. Князь зірнуў на дзяўчыну, а яна ўзяла са стала яблык і ў задуменні пачала есці. Нейкія няпэўныя думкі набягалі адна на адну.

А Вітаўт раптам пасур'ёзнеў:

- Годзе жарцікаў, Сонка! Слухай уважліва: я хачу выдаць цябе замуж!

Дзяўчына ўскрыкнула, але цяжка было вызначыць, радасць ці страх былі ў тым крыку. Сонка нібы пыталася жаласлівымі і цікаўнымі вачыма: "За каго?"

- Каб ты хоць трохі мела розуму, дык ужо ўпала б мне да ног. Але ж ты яшчэ паўдзяўчынка, падлетак!

Сонка тупнула ножкай:

- Скажыце ж, за каго?

Вітаўт не спяшаўся адказваць, нібы нешта ўзважваў у думках.

- Ну калі ты так прычапілася, то скажу: за старога...

Яна аж уздрыгнула:

- Не хачу.

- Бо дурненькая,- адказаў князь.- Лепшага мужа для жанчыны, чым старэйшы чалавек, няма: вы, маладыя, папіхаеце такіх, беспакарана здраджваеце, яны ж вам ногі цалуюць.

- Мне няма патрэбы так рана ісці замуж,- запярэчыла яна зноў.

Вітаўт усміхнуўся і падняў руку. Сонка таксама спачатку засмяялася, але потым раптам пасур'ёзнела.

- Ты сваёй волі тут не маеш, я сам ведаю, што табе трэба! - сказаў князь.- Я ж замяніў табе бацьку. Ён мне аддаў уладу над табой. Таму мне і хочацца выдаць цябе замуж як найхутчэй, пакуль ты еама не аддала сябе каму-кольвек, хто табе закруціць галаву.

Сонка па-дзіцячаму звонка рассмяялася.

Князь нецярпліва адламаў кавалак хлеба, папіў вады і разважаў далей.

- Ты ведаеш, што я зычу табе шчасця, - паважна прамовіў ён.- Без мяне ты не будзеш мець добрага лёсу. Пасагу бацька за табой не даў, яго і няма, апроч хіба сукенак ды кашулек, а што краса без пасагу? Ну, возьме цябе які дробны князь з Русі, вось і ўсё тваё шчасце будзе. Хто можа сказаць, зрэшты, які лёс напаткае цябе ў невялічкім гарадку, з якога брат ці сват вытурыць вас праз год-другі.

Вось які можа быць твой лёс, а будзеш розум мець, я табе такога мужа дам, які каралеву сватае сабе, але... стары! У гэтую хвіліну Сонка ўспомніла прароцтва Мехі і аж збялела... Няўжо так хутка спраўдзіцца яе варажба пра карону і слёзы?

Вітаўт разваліўся на лаве, адной рукой ён пастукваў па стале і пазіраў на дзяўчыну, у вачах якой было больш цікавасці, чым страху.

- Гэтаму старому ў якога ўжо былі тры жонкі (15),- казаў князь,- яшчэ і чацвёртай захацелася. Першая ягоная жонка была чыстым анёлам, другая - простай кабетай, трэцяя - ведзьмай з пекла, а я яму цябе хачу аддаць чацвёртай, каб ты стала каралевай. Ведай жа: Ягайла, кароль польскі, цябе сватае!

На гэты раз Сонка ўсклікнула яшчэ больш голасна і закрыла вочы рукамі. Ёй хацелася плакаць. Яна даўно не бачыла караля Ягайлу, але чула, што ён ужо вельмі стары і што не мог здаволіцца жонкай, не так пільнаваўся дому, як гойсаў з сабакамі па лясах. Многія казалі таксама пра тое, што ён вельмі раўнівы, падазрае сваіх жонак, а таму слухае віжоў. Дзяўчыну агарнула трывога.

- Стары! Гэта праўда,- працягваў Вітаўт.- Але ж, Сонка, падумай сама: весяліцца і смяяцца, быць каралевай, загадваць біць паклоны, падаць ніц перад сабой - гэта лепей, чым марнець у пустым малым замку на Русі? Дзяўчына ў задуменні адняла далоні ад вачэй і ўважліва прыслухалася да князевых слоў.

- Ягайла немалады, гэта праўда,- пераконваў князь,- здарыцца з ім што, тады хто ведае, як лёс павернецца. Палякі могуць высватаць табе маладога мужа, абы толькі пазбыцца гэтага Брандэнбургчыка (16), якога прызначылі Ядвізе (17). Быць каралевай - за гэта варта нечым і заплаціць. Пакрасаў і сукенак, да якіх ты вельмі панадная, будзеш мець колькі захочаш, людзі кланяцца табе будуць. Дзяўчынка ўжо забылася пра слёзы, толькі паціскала плячыма і хітала галавой. Вітаўт усё намагаўся адгадаць, пра што яна думае, і не мог.

- Мне здаецца, ты разумееш, што адмаўляцца ад такой долі нельга,- загаварыў ён зноў,- але і я цябе проста так, за дзякуй, на трон не пасаджу, ты мне і там будзеш патрэбнай, будзеш старому нашэптваць, што я табе...

Адным словам, ты павінна быць маёй, Сонка, як была дагэтуль, маім паслухмяным дзіцём. Ты заўсёды будзеш у даўгу ў мяне, і я маю права чакаць ад цябе вернасці! Сказаўшы гэта, Вітаўт устаў, паглядзеў на сваю выхаванку, што стаяла ў задуменні, і дадаў:

- Ідзі, падумай над тым, што я сказаў табе, а потым можаш упасці мне да ног і падзякаваць, бо хоць і са старым, але будзеш мець вялікі гонар і шчасце! З паніклай галавой, не сказаўшы ні слова, Сонка павольна выйшла з ядальні. Другія дзверы былі асцярожна прыадчыненыя, з-за іх выглянула жаночая галава: гэта княгіня Ульяна падслухоўвала і болын не магла ўцярпець. Убачыўшы яе, Вітаўт наморшчыў лоб, спрабуючы здагадацца, ці ўлавіла княгіня што-колечы з іх размовы з Сонкай.

Княгіня была ўжо ў паважным веку, не маладая, але яшчэ і не старая, сярэдніх гадоў, некалі была яна даволі прыгожай, цяпер жа на твар наклаў адбітак яе звадлівы характар. Яна хацела быць па-ранейшаму прыгожай і сачыла за сваёй вонкавасцю, гэта даводзілі і яе вельмі квяцістыя строі, і занадта дзявочы выраз твару, які яна высільвалася надаць сабе, хоць гэта ёй не надта пасавала.

Яна прагнула і яшчэ адной немажлівай рэчы: панавання над мужам, але той пасля кожнай спрэчкі з ёй заўсёды рабіў па-свойму. Усё гэта канчалася слязамі і чаканнем.

Сонку Вітаўт любіў за яе хараство і дзіцячую весялосць, Ульяна ж ненавідзела. Яна вельмі хацела выдаць яе замуж за каго хоця, толькі б не бачыць яе ў сваім доме, але ўявіць дзяўчынку каралевай у той час, калі сама яна была толькі вялікай княгіняй, быць змушанай схіляць перад ёй галаву, было вышэй яе сілаў.

Усхваляваная, з абурэннем на твары, які аж дрыжэў ад гневу, яна падбегла да мужа, а ён стаяў халодны і нерухомы, як статуя.

- Я вушам сваім не веру! - усклікнула яна.- Я нічога не ведаю, ты са мной нават не параіўся, а ўжо хочаш пасадзіць на трон сваю каханку, даражэнькую пляменніцу!

- Хачу і пасаджу,- адказаў князь каротка і злосна.

- Яе? Яе? Мне на злосць! - залямантавала Ульяна.- Абы толькі мне ліха зрабіць!

- Там, куды я яе адпраўляю, яна будзе слугаваць мне,- перапыніў жонку Вітаўт.

Ульяна зарагатала.

- Ты спадзяешся на гэта? - выгукнула яна.- Ды яна ж нікому не хоча служыць, апроч самой сябе, а табе, мне, усім нам будзе толькі помсціць за дабрыню нашу! Княгіня заломвала рукі, а Вітаўт стаяў халодны і непрыступны.

- Ты заўжды ставілася да яе дрэнна,- папікнуў ён,- была зайздрослівай да жудасці, таму, можа, яна і будзе табе помсціць, а ў мяне яна будзе паслухмянай. Хвілінку памаўчаўшы, князь у задуменні дадаў:

- А не будзе слухаць, то гэтаксама, як я ўзвёў яе на трон, так змагу і скінуць з яго.

Тут слёзы паліліся з княгініных вачэй.

- Не хлусі! - закрычала яна.- Ты проста хочаш, каб твая каханка высока сядзела. О, я ведаю, што яна мілейшая табе, чым я, чым усе, але Бог пакарае цябе, вось убачыш!

Вітаўт толькі пагардліва ўсміхнуўся. Княгіню ўсё яшчэ калаціла ад гневу.

- Мне на злосць, насуперак мне робіш,- дадала яна.

- I не дзеля цябе, і не дзеля яе я гэта раблю,- холадна прамовіў князь,- а дзеля сябе. I раз ужо наважыўся, то мушу споўніць. Таму не лі слёз дарэмна: як я сказаў, так і будзе.

Прамовіўшы гэта, князь спадзяваўся пакласці канец непажаданай спрэчцы з жонкай. Ён пляснуў у далоні. Гэта быў знак - так у пакой выклікаліся слугі або пісары. Княгіня не хацела, каб яе бачылі заплаканай, таму адразу ж пабегла ў свае пакоі. Ціха ступаючы, увайшоў Цыбулька. Гэта быў шляхціц, паляк, які разам са сваім сябрам Люткам з Бжэзя ўжо даволі даўно спраўна слугаваў Вітаўту, як таго і хацелася князю. Некалі гэты бедны хлапец хацеў стаць святаром, але паспеў толькі крыху павучыцца, а ў сан пасвячоны не быў; скарыстаўшы зручны выпадак, прыстаў да світы вялікага князя і цяпер ужо болей пра сутану не думаў. Хоць Вітаўт і не быў такі шчодры, як Ягайла, аднак умеў узнагароджваць за паслугі, ніколі не забываўся аддзячыць. Цыбулька быў жвавы, разумны, добра і хутка кеміў, што да чаго, сваю вучонасць з толкам ужываў дзеля патрэб свайго гаспадара, сваёй воляй ніколі не рабіў.

Ён на ляту адгадваў князевы жаданні, разумеў яго лепей і глыбей, чым іншыя, але ніколі не быў самастойны ва ўчынках, не даваў сваіх парад. Быў паслухмяны выканаўца і не мерыўся стаць нічым іншым. Калі Вітаўт не загадваў яму, сам ніколі нічога не чыніў.

Невысокі, смуглявы, з невыразнымі рысамі твару, сярэдніх гадоў, ён быў незразумелы для тых, хто не зазіраў глыбей у ягоныя вочы, спадзеючыся нешта прачытаць у іх. Цыбулька карыстаўся неабмежаваным даверам свайго гаспадара і ні ў чым, нават у самых драбніцах, яго не падманваў.

Ён маўчаў, як камень, ніхто ніколі не мог выцягнуць з яго слова, ён мала і неахвотна гаварыў з чужымі, не балбатаў лішняга. Калі трэба было ўгаварыць, пераканаць, знайсці падыход да некага, дабіцца нечага, ён умеў быць спрытным і хітрым, але гэтая рыса характару праяўлялася ў ім толькі тады, калі трэба было дзеяць, і тут жа хавалася, як рожкі ў слімака, калі такая патрэба знікала.

Вітаўт не ўтойваў ад Цыбулькі ніякіх сакрэтаў, ды слуга і не меў намеру іх раскрываць, захоўваў, як належыць.

За гэта князь цаніў яго.

Пісар у пакорлівай позе стаў каля парога.

- Ягайла, здаецца, захацеў мець жонку, і ці не Жыгімонт (18) з Барбарай (19) падсоўваюць яе яму? - выказаў меркаванне князь, звяртаючыся да Цыбулькі.

- Сам ён спачатку пра тое і не думаў,- падхапіў думку князя Цыбулька,- і, напэўна, не захацеў бы яе, калі б Жыгімонт сам не пачаў сватаць яму сваёй дачкі, а тая ж яшчэ дзіця, дык яму раяць узяць за жонку ўдовую чэшскую каралеву (20). У абедзвюх - добры пасаг. У першай - карона, у другой пасаг з Сілезіяй... Яму проста ўвялі ў вушы, што трэба ажаніцца зноў,- ціха дадаў Цыбулька, паціснуўшы плячыма.

- Раз ужо ён Ядвігу, дачушку сваю, Брандэнбургчыку паабяцаў аддаць, але сам пакінуў гэты дурны намер.

Ды і ў Рыме пастанавілі, калі ён на Граноўскай жаніўся, пакласці канец такім шлюбам,- сказаў Вітаўт.- Гэта, вядома, Жыгімонт запабягае, ён нам ваду муціць, хоча старога ачмурыць, каб круціць ім, як яму захочацца, ведае ж, што той слабы. Мяне гэта палохае. Нельга дапусціць, каб Жыгімонт праз шлюб узмацніўся, я хачу сам ажаніць Ягайлу.

Ён глянуў на Цыбульку, які маўчаў, ні пра што не пытаючыся. Прайшоўся па пакоі, стаў перад ім.

- Хачу яму пляменніцу прапанаваць, Сонку аддам яму. Што ты на гэта скажаш?

- Наша панства, біскуп кракаўскі (21) і Збышак не хацелі б, каб ён жаніўся.

- Вось таму я яе і аддам яму,- сказаў князь.-

Дзякуючы ёй я заўжды буду пэўны ў Ягайлу, а ім крыху пыхі саб'ю... Яна маладая, прыгожая, лёгка акруціць яго, а мяне яна заўжды будзе слухацца!

Цыбулька, змушаны нешта адказаць, пацвердзіў думку гаспадара і зноў змоўк. Ён добра ведаў, што Вітаўт ужо не зменіць свайго намеру.

- Падрыхтуй ліст ад мяне,- сказаў князь праз хвіліну.- Прапануй яму Сонку. Сам з тым лістом паедзеш у Кракаў. Ягайла цябе, пэўна што, будзе распытваць, дык ты нахвальвай яму дзяўчыну, хай ён загарыцца каханнем. Ты пагавары з ім сам-насам, раней за Збышка і іншых, увядзі яму ў вушы, што няма на свеце другой такой дзяўчыны, што з маіх рук ён смела можа ўзяць яе за жонку. Зразумеў? Цыбулька схіліўся ў паклоне.

- Ліст пішы зараз, раніцай пачытаеш яго мне, а ехаць трэба найхутчэй, каб Аляксандра (22) яму зноў не падсунула якую Граноўскую. Як толькі яна даведаецца, што світа хоча яго ажаніць, адразу пачне раіць яму дзяўчат і ўдоў, а я, калі ўжо ён надумаўся браць жонку, павінен паставіць пры ім тую, якую сам захачу.

Ён яшчэ раз зірнуў на Цыбульку, які не задаваў ніякіх пытанняў, бо добра зразумеў гаспадара.

- З гэтым лістом,- даў апошні наказ князь,- пастарайся патрапіць не ў Кракаў, дзе каля яго аціраюцца ксяндзы, лепей аддай яго ў час ловаў. Там ты будзеш мець досыць часу, каб добра апісаць яму Сонку. Пасля яе ўжо не выб'еш з ягонай галавы. Тут трэба паспяшацца як ніколі: калі нас апярэдзяць, мы страцім усё. Мне як ніколі цяпер трэба мець там памочніка, бо ворагаў ад страху становіцца ўсё болей.

Паздзел 2

Княгіня Ульяна ў гэты дзень не пайшла вячэраць, бо не хацела спатыкацца з Сонкай; яна выплакала свой гнеў, а потым пачала меркаваць, як адгаварыць мужа ад ягонага надуму. Ніколі раней гэта ёй не ўдавалася, бо Вітаўт не слухаў ні жанчын, ні мужчын. Але яна не пакідала надзеі. Як упартая жанчына, нягледзячы ні на што, яна выбрала найгоршы спосаб пераканаць мужа і паставіць на сваім: адкрыта, твар у твар, пачаць з ім вайну.

За вячэрай Сонка сядзела сумная, есці ёй зусім не ха- целася, яна бяздумна крышыла хлеб у руках, піла ваду і, як толькі пачалі прыбіраць міскі са стала, паспяшалася ўцячы ў свой пакой. За ёй падалася і старая нянька Фемка. З той недалёкай часіны, калі яна так па-дзіцячаму гушкалася на арэлях, Сонка нібы на некалькі гадоў падрасла і пасталела. Яна ведала, што задуму Вітаўта перамяніць ё'й не ўдасца, але гэтая задума была для яе нібы струмень сцюдзёнай вады. Усё ў ёй узбурылася, усё бурліла, віравала. Яна адчувала, што ў ёй павінна нешта змяніцца. Калі яны з нянькай засталіся сам-насам, яна схапіла Фемку ў абдымкі і роспачна ўсклікнула:

- Мая ты даражэнькая! Як хутка збылася варажба! Фемка, якая любіла яе, як роднае дзіця, задрыжэла ад страху:

- Божа, што здарылася?

Сонка адышла ад дзвярэй, за якімі добра было падслухоўваць, падышла да акна. Тут яна села ў сваё ўлюбёнае крэсла. Яна заслала яго, па-дзіцячаму няўмела спрабуючы аздобіць, як і ўсё, што яе акружала, хоць і не было чым.

Як тое крэсла, акрытае простым сукном, хоць і хораша пашытым для таго, каб пацешыць вока, так і дзявочы па койчык быў аздоблены падобным спосабам. Кветкі, пёры, пакрывалы з таннага палатна, пашытыя і аблямаваныя ёй, дзяўчына развесіла па сценах, каб зрабіць пакойчык такім утульным, якім ёй хацелася яго бачыць. Фемка дапамагала ёй і рукамі, і рознымі парадамі, але над імі ўладарыла зайздрослівае вока Ульяны, якая не дапускала ніякай раскошы, каб хоць нечым дапячы ненавіснай дзяўчыне.

Старая нянька ўкленчыла каля яе, яны пачалі паціху гутарыць. Абедзве ўжо не раз пераконваліся, што за імі віжуюць.

- Дзядзька сватае мяне,- дрыжачым голасам пачала Сонка.

Фемка перахрысцілася.

- Дай жа, Божа, у добры час,- прамовіла яна, склаўшы рукі для малітвы.- Хоць мы вызвалімся ад... - Яна паказала пальцам на дзверы.- А ты хоць уздыхнеш вольна...

- Але мой будучы муж - стары дзед! - заплюшчыўшы вочы, дадала Сонка. - Яго можна любіць хіба як бацьку...

- Хто ён? - перапыніла нянька.

- Ягайла!

Цяпер ужо Фемка закрыла свае вочы дрыготкімі рукамі і так доўга моўчкі стаяла, што можна было падумаць, нібы яна моліцца ці плача. Тым часам дзяўчына шукала сабе апраўдання.

- Такая ўжо мне доля выпала,- сказала яна смялей. - Стары, але ж кароль... і Сонка будзе каралевай, а Ульяна мусіць кланяцца ёй!

У яе вачах адбілася ганарлівасць. - Каралевай не буду хадзіць у такіх во лахманах,- яна патрэсла падалом сваёй зялёнай паношанай сукенкі, - мяне абвешаюць перламі!

Фемка стаяла ў той жа позе і нічога ёй не сказала. - О, толькі дзеля адной Ульяны я не буду адмаўляцца. Не! Я ведаю, што яна аж заходзіцца ад злосці. Гэта ж трэба: яна - княгіня, а Сонка - каралева!

Яна кранула няньку рукой, каб тая адказала ёй. Але Фемка маўчала ў глыбокім задуменні.

- Ты бачыла Ягайлу? - запытала дзяўчына.

- О, так! Шмат разоў. I раней, калі ён быў яшчэ малады, і цяпер,- прыпамінала Фемка, усё яшчэ агаломшаная неспадзяванай навіной.

- Ён страшны?

- Дзе там! - уздыхнуўшы, адказала нянька.- Ён нават добры, і шчодры, і разважлівы, але ж...

Яна паківала галавой.

- У яго ж тры жонкі было! - вырвалася ў Сонкі. Абедзве памаўчалі. Князёўна задумалася, потым зноў кранула няньку за плячо, чакаючы адказу.

- Раскажы мне пра яго,- папрасіла яна,- толькі праўду, бо я хачу ведаць, каму мяне аддаюць і што мяне чакае.

Фемка толькі ўздыхнула.

- Божа ж мой літасцівы! - пачала яна нарэшце.- Усё гэта нібы сон у маёй беднай галаве! I трэба ж было табе клікаць тую варажбітку! Яшчэ ўчора жылі мы сабе спакойна, а сёння...- Яна перахрысцілася ў постраху і працягвала далей: - Ён ужо стары, але яшчэ моцны, на паляванні ў лесе выглядае як малады. Толькі твар у зморшчках, валасы сівеюць... Негаваркі... набожны... недаверлівы... О, ён не верыць жанчынам! Не верыць! Фемка крыху павагалася, але надумалася расказаць усё:

- Першая жонка ў яго была венгерка, пра яе ён дагэтуль не можа забыцца, яе пярсцёнак і цяпер носіць на пальцы, дачцэ ад другой жонкі даў яе імя. Кажуць, што яна была прыгожая, як анёл Божы, але не харашэйшая за цябе, маё дзіцятка. I добрая яна была, а выйшла замуж за Ягайлу пад прымусам. Людзі кажуць, што яна была іншаму дакляраваная і кахала свайго нарачонага... але палякі прымусілі... давялося пайсці за Ягайлу! Такая ўжо наша доля: кахаеш альбо не - выдадуць, плач-галасі, а рады не дасі, слухацца трэба... Потым Ягайлу данеслі, што яна нібыта бачылася са сваім нарачоным. Збіралі сведак, людзі прысягнулі, што нічога не было, паклёпнік мусіў гаўкаць з-пад лаўкі, бо лгаў, як сабака.

Фемка ўздыхнула, а рука дзяўчыны, што ляжала на яе плячы, задрыжэла, а твар, на якім свяцілася цікавасць, паблед.

- Нядоўга яны пажылі разам...- апавядала далей нянька.- Памерла тая першая каралева... бедненькая...

- I ён скора ўзяў другую? - спытала Сонка.

- Даволі скора, бо казалі, што ён баяўся, каб палякі яго не выгналі, таму скора ўзяў другую, цяпер ужо польскай крыві, каралеўскага роду. Але гэтая не была такой прыгожай.

Фемка апусціла голаў.

- Як з першай, так і з другой ён ніколі не бавіў часу разам, усё цягаўся па лясах. У замку госцем быў; як толькі затрубяць збор на ловы, уцякаў у лес паляваць на звера, часцяком яго месяцамі не было. А каралеву не заўсёды браў з сабой, і мусіла яна то тут, то там туляцца па замках, чакаючы мужа. I людзі ёй не даравалі. Казалі, што яна яму здраджвала.

- А ён? - спытала дзяўчына.

- Ён? Падазраваў яе,- адказала Фемка.

- I што ж ён учыніў?

- Людзі заступіліся, прысягнулі за яе, што невінаватая. Пасля таго як яна памерла, Ягайла нядоўга тужыў.

Сястра высватала яму трэцюю жонку.

Сонка ўздыхнула.

- Людзі смяяліся і кпілі, калі ён ажаніўся з ёй, бо яна была ўжо старая, хворая і злая, да таго ж надта звадлівая. А горш за ўсё, што яна яму, чуеш, хроснай маткай даводзілася, а ў такім разе яму з ёй, як з раднёй, браць шлюб не выпадала. Але хіба каралям ёсць указ? Спачатку ажаніўся, а потым у ксяндзоў дазволу прасіў. А што ім было рабіць? Людзі гэтай старой не любілі, бо яна была простай шляхцянкай, да таго ж раней ужо тройчы была замужам, перш чым стала каралевай. Калі яны ехалі з-пад вянца, карэта зламалася, пярун блізка ўдарыў, кароль ледзь жыцця не пазбыўся. Досыць было яму трох жонак! - закончыла нянька.

Сонка прыклала палец да яе вуснаў.

Яны доўга сядзелі ў задуменні. Фемка з плачам абняла яе калені:

- А табе другога трэба было пасватаць, сокала якога белага. Рыцара ў залатым убранні, з сонечным тварам, такога ж, як ты, харошага і маладога.

Сонка ўтаропілася ў акно.

- Што наканавана, таго і на кані не аб'едзеш, сцяны галавой не праб'еш,- сказала яна.- Што Вітаўт захоча, тое і будзе. Зробіць мяне каралевай.

Яна нахілілася да нянькі, шапянула ёй на вуха:

- Але ён сказаў мне, што я мушу слухацца яго і павінна яму служыць! Каралева? - Яна пакруціла галоўкай.- Не! Мяне людзі будуць слухацца, а не я іх, і дзядзька Вітаўт таксама... Не! Не! Для таго я за старога і пайду, каб загадваць і яму, і ўсім...

Аж спалохалася Фемка ад яе слоў, перахрысцілася, як яна рабіла заўжды, калі хацела адагнаць зло.

- Ты сабе ваюй з кім хочаш,- папярэдзіла яна,- толькі не з ім! Ён і з Ягайлам што захоча, тое і зробіць, і з нямецкімі ўладарамі, з каралямі, з князямі, такі ён магутны і разумны. Не табе з ім ваяваць, не табе яму працівіцца! О не!

Нічога не сказала ёй на гэта Сонка.

Пакуль яны гутарылі, настала ноч. Фемка пайшла слаць ложак і запаліць каганец, а княжна так і засталася сядзець каля акна, узіраючыся ў яго, хоць там ужо нічога не відаць было, апроч цёмнага неба, усыпанага зоркамі.

А назаўтра Сонка ўстала, мужна пагадзіўшыся са сваім лёсам - стары з каронай на галаве перамог. Выходзячы, Сонка спаткалася з Ульянай, якая не азвалася да яе ніводным словам, толькі сурова паглядзела на яе, нібы прачуваючы, што яе ўлада над дзяўчынай канчаецца.

Вітаўт пры жонцы толькі змераў пляменніцу вачыма і не распачынаў гутаркі з ёй аж да вечара, пакуль не спаткаў яе адну.

- Бачу,- сказаў ён з прыхаванай насмешкай,- вачэй ты не выплакала. I розум маеш. Не забывайся ж пра тое, што я сказаў табе ўчора. Каралевай я цябе зраблю, але ты мусіш быць паслухмянай і ўводзіць старому ў вушы тое, што я табе загадаю.

Сонка толькі зыркнула на яго вачыма, здавалася, што яна хацела нешта адказаць, але стрымалася. Князь пайшоў. У гэты самы дзень Цыбулька таемна выправіўся да караля, які паляваў на той час у лясах каля Лысай Гары.

Па дарозе княскі пасол імкнуўся ў кожным гарадку і мястэчку ўведаць што-колечы новае пра Ягайлу.

Яму сказалі, што Ягайла недзе каля Слупы, пасол паехаў туды, але караля там ужо не было, падаўся далей у лясы. Цыбулька - за ім, нідзе не адпачыўшы ў дарозе. Ён хацеў сустрэцца з Ягайлам раней, чым той вернецца ў Кракаў. Блукаў ён доўга, аж пакуль у Непаломічах урэшце дагнаў караля. На шчасце, мясцовыя лясы, поўныя звяроў, затрымалі яго тут. Яму не хацелася паварочваць назад у сваю сталіцу - там яго чакала шмат спрэчных спраў, хоць шмат якія ён і ўзваліў на іншых.

Цыбулька ўсё абдумаў і прыехаў у замак, дзе чакалі Ягайлу, надвячоркам.

Нікога з духавенства і прыдворных, чаго так асцерагаўся Вітаўт, якраз пры каралю не было, толькі шмат лоўчых і людзей, якія хацелі скарыстаць добры настрой шчодрата гаспадара з выгадай для сябе.

У хаце для Ягайлы ўсё ўжо было ўладкавана з той прастатой, да якой ён быў прызвычаены: ложак засланы скурамі, на камінку стаяў невялікі каганец, прыгатавана ежа, каб згаладалы кароль мог падсілкавацца.

Некалькі ганцоў з Кракава, што прыехалі з лістамі, чакалі яго тут ад рання. Разам з імі прысеў і Цыбулька; у чаканні караля ён прыслухоўваўся да гамонкі, але сам не азваўся нават паўсловам. Ганцам заставалася толькі гадаць, чаго ён выбраўся на паляванне, калі ж хто пытаўся, адказваў, што нічога не ведае.

Позна ўночы паляўнічыя вярнуліся, за імі цягнуліся вазы, поўныя зверыны, кароль быў у добрым настроі. Хоць і галодны, быў рады і каганцу на камінку, і печыву на талерцы, і Цыбульку, які ўкленчыў перад ім.

Як толькі кароль убачыў пасла з Літвы, у яго аж вочы засвяціліся, бо і ў Кракаве, і дзе б ні быў, ён заўжды сумаваў па сваёй Літве, і тое, што яму напамінала яе, хай сабе часам і не надта прыемнае, усё роўна цешыла яму душу. Тых братоў, з якімі не раз мусіў сутыкацца ў крывавых бойках, ён усё ж не хацеў бачыць пакрыўджанымі, наадварот, быў гатовы падаць ім руку.

Таму, калі ён убачыў Цыбульку, прывітаў яго зычлівай усмешкай, пасадзіў побач за стол; пачаў распытваць пра Вітаўта, Вільню, пра навіны, успамінаў пра такія падрабязнасці, аб якіх Вітаўтаў пісар не мог нічога паведаміць.

Кароль быў вельмі рады госцю.

Пакуль прыдворныя акружалі караля, Цыбулька не спяшаўся аддаваць лісты ад свайго гаспадара, толькі паклоны перадаў. Ягайла ўборздзе зразумеў, у чым рэч, і пасля вячэры, перад тым як ісці спаць, адпусціў каморнічых (23), а Цыбульку загадаў застацца.

- Мяне мой гаспадар паслаў да вашай каралеўскай міласці з лістамі, але гэтыя лісты таемныя,- паведаміў пісар.

- Дык кажы, што ў іх, ты ж іх, пэўна што, сам і пісаў,- усміхнуўся кароль.

- Князь Вітаўт вельмі перажывае,- пачаў Цыбулька,- што вашай міласці пагражае небяспека.

Кароль прыўзняўся, абапіраючыся на рукі, абвёў вачыма пакой.

- Што такое? Ад каго?

- Ад рымскага караля,- сказаў пісар,- бо гэты пан дужа хітры, калі што робіць, то толькі для сябе, а не дзеля ласкі да каго.

- Вітаўт яго не любіць! - у задуменні прамовіў Ягайла.- А мне ён прынёс нямала дабра і карысці.

- Мы пра ўсё гэта ведаем,- пачціва перапыніў яго Цыбулька,- але якраз таму яго і трэба баяцца, што ён прыдаецца такім добрым. Князь чуў і, больш таго, нават упэўнены, што рымскі кароль хоча быць сватам. Ягайла засмяяўся.

- Усё ведае Вітаўт,- сказаў ён,- але Жыгімонт і не робіць з таго таямніцы. Ён гатовы аддаць мне сваю дачку альбо ўдовую чэшскую каралеву.

- І абедзве прапановы зманлівыя,- дадаў Цыбулька.- Ягоная дачка - яшчэ дзіця, ваша міласць не можа чакаць, пакуль яна падрасце. А чэшская каралева ўжо ўдава...

- Вітаўт не хоча, каб я жаніўся,- перапыніў яго кароль,- пра гэта я ведаю. Дый Збышак, і біскупы - усе хочуць адгаварыць мяне браць шлюб. Кажуць, што я стары. А я не пачуваюся такой старой порхаўкай, што ўжо і жаніцца не магу. Вітаўт...

- Наадварот, князь Вітаўт іншай думкі,- жвава ўсклікнуў Цыбулька,- і хоча, і радзіць вашай міласці ўзяць шлюб!

Кароль здзіўлена паглядзеў на яго:

- Не можа быць!

- Так, так, ён мяне і прыслаў для гэтага сю- ды,- пацвердзіў пісар.- Толькі ён прапануе вам не немку, не венгерку, не чэшку, а, паводле старых звычаяў,- русінку (24).

Кароль імкліва павярнуўся да Цыбулькі, ягоныя вочы павесялелі.

- Каб жа ён мне такую прапанаваў,- усміхнуўся ён,- але не старую бабу, а толькі ладную красуню, вясёлую птушачку...

Пісар даў каралю хвілінку чакання і прамовіў сцішаным голасам:

- Уласную пляменніцу, Сонку Гальшанскую, прапануе і сватае вам князь Вітаўт.

Дзяўчына і маладая, і хараства нязмернага, і нораву вясёлага, добрая і вабная.

Ягайла слухаў вельмі ўважліва.

- Кажы, кажы далей,- зацікавіўся ён,- як яна выглядае, я ж бачыў яе яшчэ дзіцем... З твару якая? А вочы?

Пасол пачаў спакваля апісваць, бо ведаў, што кароль ніколі не быў абыякавы да хараства будучай жонкі. Спачатку Ягайла быў вясёлы, але раптам спахмурнеў.

- Такой, як была мая першая жонка, чый пярсцёнак нашу на пальцы, такой, як яна, больш не будзе...

- Літасцівы каролю, і я сам, і ўсякі вам засведчыць,- запэўніваў Цыбулька,- што яна першай вашай жонцы не саступіць, а ўжо вясёлая якая, а вам якраз такая і трэба, каб пасля цяжкай працы ў вас быў з ёй адпачынак і перамена...

- А што, як і яна мне здрадзіць? - раптам занепакоіўся кароль, азмрочаны ўспамінам.- Я ж ужо стары, яна маладая, а да маладосці гэтулькі ахвочых!

I ён адмоўна пахітаў галавой.

- Літасцівы каролю,- запярэчыў Цыбулька,- русінская знаць не мае такой звычкі. Яна выхавана ўдалечыні ад людзей, у зачыненых церамах, баязлівая, сціплая.

Ягайла крыху памаўчаў.

- З гэтым Вітаўт і паслаў цябе? - удакладніў ён.

- Толькі з гэтым, бо князь зычыць вам шчасця і рады бачыць вас пад старасць...

- Я не стары,- прабурчаў кароль,- але ўсё гэта трэба абдумаць. Сонка! Сонка! Нічога пра яе не чуў. Мне яе не сваталі.

- Бо яна была падлеткам. Вітаўт і не ведаў раней, што ваша міласць хоча мець жонку.

- А чаму б мне і не хацець,- азваўся кароль,- гэта ўласціва чалавеку... Аднак Збышак і біскупы супраць гэтага і пужаюць мяне Папам Рымскім, але калі я пакланюся, то стары айцец дасць мне дазвол. Скажу, што чатыры жонкі - гэта многа, але з першай я нядоўга пажыў, з астатняй - яшчэ меней, а колькі з ёй было непрыемнасцей! Расказвай, як Сонка выглядае!

Цыбулька пачаў зноў нахвальваць яе, бо адчуваў, што ўяўленне караля занесла яго далёка і цяпер яму цяжка будзе выкінуць дзяўчыну з галавы. Кароль слухаў вельмі ўважліва, калі ж часам пісар перапыняўся, шукаючы новыя ўхвалы, ківаў галавой і нешта мармытаў.

- Расказвай яшчэ! Усё, што ведаеш. Урэшце Цыбульку ўжо не было чаго сказаць. Кароль задумаўся.

- А ці будзе яна мяне кахаць? - Ён панура ўздыхнуў.- Бо яна ж маладая, а я ўжо... не такі. (Ён старан ўхіляўся называць сябе старым.)

- Як гэта можна такога добрага чалавека не кахаць, не быць яму ўдзячнай за тое, што ўзнёс яе вышэй за ўсіх іншых! - запэўніў пісар.

Ягайла разважаў, седзячы на ложку. Думка ажаніцца на красуні моцна запала яму ў галаву, ён цяжка ўздыхнуў і прыўзняў змораныя дзённымі клопатамі павекі.

- Вітаўт сам любіць красунь, з ягоных рук браць жонку боязна,- загаварыў ён, усміхнуўшыся.- Калі ён хоча зрабіць яе каралевай, значыць, яна яму любая... I кінуў позірк на Цыбульку, які паспяшаўся запярэчыць:

- Так, яна яму любая, але як сваё дзіця і не болей. Гэта ж пляменніца нябожчыцы Ганны... Кароль толькі пахітаў галавой, прайшоўся па хаце ўздоўж пасцелі, потым уздоўж сцен, нібы баяўся, што яго падслухоўваюць.

- Я быў бы рады ўзяць Сонку,- праказаў ён паволі, нібы вагаючыся,- але ж колькі клопатаў з гэтым будзе, мне ж духоўныя асобы не дазволяць. Яны ўжо ўбілі сабе ў галовы, што мяне сватаюць з усіх бакоў, таму не даюць мне спакою, адгаворваюць ад жаніцьбы. Асабліва Збышак, а ён чалавек упарты, як жалеза, нічым яго не даняць і не пераканаць, дый Войцах, кракаўскі біскуп, памагае яму, але ён хцівы, з ім я паладзіць змагу. I, нарэшце, злая гадзіна, змяя гэтая, Цёлак (25), які на маю нябожчыцу такую брыду і агіду нёс, пісаў абы-што... Ён зноў гатовы мне напаскудзіць.

- Літасцівы пане,- перапыніў Цыбулька,- хіба ж вы не кароль? Ці не маеце ўлады?

Ягайла ціха гмыкнуў і схаваў усмешку ў далонях. - Я - кароль? - Ён усміхнуўся.- А ты ведаеш, што я кароль толькі тады, калі трэба даваць і дарыць, тады ўсе кланяюцца, калі бяруць ад мяне, але, скажу я табе, Цыбулька, шчыра, што я не магу - анічога... анічога... Якое тут кіраўніцтва ў гэтай Польшчы? Тут біскупы і магнаты ўладараць, кароль жа толькі слухаецца... Што я магу? Сабак і сабакароў вывесці ў поле, я ў лесе ўладар, а ў Кра- каве... З аднаго боку - Збышак, з другога - Войтак, з трэцяга - Сташак (26), а Яська з Тарнова (27), а Мікола з Бжэзя (28), а ўсе яны... Паеду на Русь, там мне паклоны адбіваюць, там я магу рабіць, што захачу, а ў Кракаве мне не далі б, каб і хацеў, праявіць сваю ўладу!

- Літасцівы пане,- сцішаным голасам прамовіў пісар,- мне здаецца, каб вы слухалі майго гаспадара ды яго ў дарадцы ўзялі, ён бы гэтых самаўладцаў паставіў на месца і вы ўладарылі б самі.

Ягайла зноў пахітаў галавой.

- Пазнавата,- сказаў ён.- Змагацца з тутэйшымі панамі ў мяне ўжо сілаў нямашака. Тыя каралі, што былі да мяне, надавалі ім пергамінаў з пячаткамі (29), таму цяпер шляхта мацнейшая, чым я. Добра Вітаўту ў Літве: яму там не муцяць ваду баяры, а паспрабуе хто з іх гаўкнуць, то дасць яму па лобе, астатнія пахаваюцца, як мышы ў норы.

Ты ж сам паляк, ведаеш, што тут кароль служыць усім, а яго толькі што церпяць.

- У дзяржаўных справах,- адказаў Цыбулька,- цяжка нешта зрабіць, калі гэта пад аховай закону, а што да жонкі, то каму якая справа да гэтага? Каралю ніхто не можа забараніць жаніцца.

- О-хо-хо! Яны ж дужа хітрыя! - перапыніў кароль.- Калі самі чаго не могуць, тут жа шлюць пасла ў Рым, а адтуль стары Папа грозіць мне, і я мушу слухацца, я не магу пайсці супраць яго, бо не змог бы без ягонай дапамогі знішчыць тых мніхаў з крыжамі (30).

Ён зноў пахітаў галавой. Цыбулька маўчаў.

- Вітаўт зычыць мне дабра,- працягваў кароль,- і я яго люблю, як роднага, але ён даў волю крыжакам, ім цяпер дапамагае, дружбу завёў з імі...

Пасол крыху зніякавеў, бо адчуваў справядлівасць гэтых закідаў, але мусіў абараняць свайго гаспадара.

- Літасцівы пане каролю,- сказаў ён,- князь Вітаўт не на нажах з крыжакамі, але і сябраваць з імі не можа. Ён помніць, колькі праз іх нагараваўся.

- Ён і застанецца для іх ворагам, хоць цяпер рассцілаецца перад імі,- дадаў кароль.- А для мяне той, хто да іх нос прытыкае, будзе таксама ворагам.

Цыбулька быў бы рады павярнуць гутарку на іншае, надта ж яна стала небяспечнай, таму зноў загаварыў пра Сонку, каб не даць каралю ўспамінаць пра крыжакоў. Яму гэта ўдалося, і Ягайла павесялеў.

- Дык з якой весткай вяртацца мне да майго гаспадара? - спытаў Цыбулька.

- Пачакай да ранку,- прамовіў кароль пасля хвіліны роздуму.- Паедзеш са мной у Кракаў, там я і дам табе адказ. Я ахвотней узяў бы русінку, яна ж свая, як мая маці, з ёй было б прасцей, чым з тымі немачкамі, бо для іх трэба і валасы шмараваць, і ў шаўкі ўбірацца.- I ё'н зноў уздыхнуў.- Ідзі спачываць, Цыбулька, бо ў мяне ўжо вейкі зліпаюцца, і нікому пра Сонку ні слова!

На гэтым яны і скончылі.

Назаўтра, хоць было задумана зрання прадоўжыць паляванне ў пушчы і ўсе ўсталі з сонцам, Ягайла доўга вылежваўся ў пасцелі, а потым загадаў збірацца ехаць у Кракаў.

Каралю было шкада развітвацца з лясамі, ён не любіў горада і жыцця ў ім, не хацеў зноў зачыняцца ў замку, таму ехаў маркотны, але красуня русінка ўжо запала яму ў галаву. Чым маладзейшай апісваў яе Цыбулька, тым ахвочайшым да яе рабіўся стары кароль.

Аднак ён цэлую дарогу думаў, як пра гэта павесці гаворку са сваімі вяльможамі. Тыя былі супраць яго позніх шлюбаў, але некалі ё'н быў больш упартым, хоць сам праз сябе не любіў і не ўмеў спрачацца з духавенствам і саноўнікамі. Яны заўсёды пераконвалі яго і красамоўствам, і тым, што нязменна стаялі на сваім.

Больш за ўсё яго непакоіў Збышак з Алясніцы, які з той пары, як пад Грунвальдам выратаваў яму жыццё, стаў ягоным улюбёнцам, а з улюбёнца пагрозліва вырастаў у валадара. Ён не баяўся казаць каралю праўды, якой бы горкай яна ні была, ён не дароўваў яму ніводнай слабасці, усё кідаў яму на вочы і не даваў сказаць слова ў апраўданне. Ягайла часта злаваўся на яго, развітваўся пакрыўджаны, але неўзабаве гнеў адыходзіў, і ён прасіў прабачэння. Была ў караля такая слабасць, не меў ён моцы і энергічнасці Вітаўтавай, адно хрысціянскае сэрца, здольнае прасіць прабачэння ў пакрыўджанага і прызнаваць свае памылкі.

Нешта падобнае адбылося з Ягайлам і тады, калі ён, узлаваўшыся, выгнаў з Кракава ў Познань біскупа Пятра Выша, а потым, калі той ужо ляжаў пры смерці, прыязджаў прасіць прабачэння.

Чым падатлівейшым быў кароль, тым больш людзі, накшталт Збігнева з Алясніцы, бралі над ім уладу. Як толькі кароль прыбыў у Кракаў, то адразу ж паслаў па Збышка ў абацтва Святога Фларыяна.

Усе лічылі Збышка будучым кракаўскім біскупам, хоць гэтае месца пакуль што займаў Войцах Ястжэмбскі. Чакалі толькі адправы яго, першага прымаса (31) Польшчы, у Гнезна, каб Збышак заняў ягонае месца ў Кракаве.

Войцах, кракаўскі біскуп, быў нашчадкам аднаго з найстарэйшых шляхецкіх родаў Польшчы, які вельмі разгалінаваўся, разросся і праз гэта збяднеў. Пачаўшы з малога, праславіўся глыбокай адукаванасцю, тэалагічнай вытанчанасцю, след якой застаўся ў ягоных лістах, і разам з тым вялікай гнуткасцю натуры, уласцівай тым, хто хоча вызначыцца, але не хоча зацята змагацца за поспех. Ён не быў ні супаратам Збігнева з Алясніцы, ні ягоным слугой, але і зброяй у ягоных руках быць ніколі не хацеў. Памяркоўны з натуры, ён ніколі не пярэчыў каралю, парады яму даваў двухсэнсоўныя, няясныя... У залежнасці ад абставін. Маладзейшы, чым ён, нязломны Збігнеў не мог цалкам падпарадкаваць яго сабе і мусіў зважаць на тое, што Войцах быў вышэй за яго і ведамі, і хітрасцю. Абодва гэтыя святары на той час былі ў двухсэнсоўных дачыненнях, таму цяжка адгадаць, чым яны ўрэшце мелі скончыцца.

Да таго ж Збышак з Алясніцы падпарадкоўваўся кракаўскаму біскупу, мусіў яго паважаць і слухацца, а Войцах, адчуваючы ў ім духоўную моц і характар, прадбачыў меркаванае яго ўзвышэнне і ўжо загадзя быў рады засведчыць яму сваю павагу.

Перш чым ісці да караля, Збышак зазірнуў да біскупа, каб паведаміць, што Ягайла вярнуўся. У гэтую пару Алясніцкі быў у самым росквіце сілаў, ладны, статны, з вабнымі рысамі твару, выразнымі прыгожымі вачыма, далікатны ў абыходжанні, да таго ж яшчэ жвавы і смелы.

У старэйшага за яго Войцаха адразу кідалася ў вочы моцная сіла розуму. Твар нябрыдкі, крыху выцягнуты, вусны зычліва ўсміхаліся. Біскуп умеў быць стрыманым, ён не толькі не выяўляў у паводзінах сваёй духоўнай перавагі, але і не паказваў яе зусім. Вясёласцю, легкадумнасцю, стрыманасцю ён прыкрываў тое, што мусіла быць схавана ад цікаўных вачэй.

Ён не хацеў, каб яго прымалі за хітрэйшага і разумнейшага, чым насамрэч. У Алясніцкім было нешта ад воя і жаўнера, у Ястжэмбцу пераважаў ксёндз - пачцівы, добры, пакорлівы, але абачлівы ва ўсім.

- Ойча літасцівы,- сказаў, жвава прывітаўшыся, Збышак,- кароль мяне кліча, ён вярнуўся з сваіх вечных ловаў. Вы не будзеце ў замку?

- А вы хочаце, каб і я быў? - з прыхаванай усмешкай спытаўся біскуп.

- Лічыце, што нас там не толькі двух, а і болей будзе малавата,- казаў Збышак,- каб выбіць з галавы ў Ягайлы тое, што ў яе ўклаў рымскі кароль - гэтую няшчасную думку пра шлюб.

Войцах замахаў рукамі і паківаў галавой у знак згоды, але нічога не адказаў.

- I навошта гэта старому? - узвіўся Алясніцкі.- Дзеля жонкі ён паляванне кінуць не зможа. Не тыя гады. Папа адпусціў яму грэх за апошнюю жаніцьбу з Граноўскай і паставіў умову, каб яна была апошняй.

Збышак гаварыў, а біскуп слухаў, апусціўшы вочы.

- Так,- пачаў ён адказваць лагодным тонам, бо бачыў, што нешта трэба сказаць,- так, гэта вялікая непрыемнасць, у ёй вінаваты хітры Жыгімонт. Нам трэба пастарацца адгаварыць караля, але гэта будзе нялёгка.

Праводзіць Збышка ў замак Войцах хітра адмовіўся, і Алясніцкі з'явіўся на Вавель (32) адзін.

Кароль рана паабедаў і чакаў яго ў ніжнім малым пакоі. Прывітанне Ягайлы было сардэчным, Збышкава - поўным пачцівасці, а разам з тым і павагі.

Кароль пастараўся надаць свайму твару лагодны выраз. Спярша ё'н пачаў расказваць пра ловы і пра звера. Збышак цярпліва слухаў. Тады кароль запрасіў яго сесці. Для Збігнева, які добра ведаў Ягайлу, стала зразумела, што вось-вось ён распачне важную і далікатную гаворку. Алясніцкі нават прадбачыў, аб чым яна будзе, але сам пачынаць не хацеў.

- Я не забыўся,- сказаў кароль з хваляваннем,- што ты ўратаваў мяне, ты зычыш мне дабра, кажаш праўду тады, калі іншыя падлізваюцца і ліслівяць. Будзь такім жа верным і цяпер.

Ягайла глянуў Збышку проста ў вочы. Той маўчаў.

- Чаму ты не хочаш, каб я ажаніўся? - раптам запытаў ён.

Збышак паківаў галавой.

- Ні вам, мой каролю, ні Польшчы гэтага не трэба,- адрэзаў ён.- Вам ужо каля сямідзесяці, не тыя гады, каб жаніцца. Шлюб прызначаны Богам і касцёлам для памнажэння роду людскога, а вы ўжо не можаце спадзявацца на нашчадкаў.

Кароль аж затросся ад абурэння.

- Чаму?! - гнеўна ўсклікнуў ён.- Я жыў у лясах, адчуваю сябе здаровым, а сілаў у мяне болей, чым у вас, бо вы парыце косці сярод муроў.

Збышак памаўчаў крыху, потым загаварыў:

- У вас і звычкі непрыдатныя для сямейнага жыцця з жонкай. Дзеля самай любай жонкі вы не адмовіцеся ад ловаў, яшчэ больш вам любых. Навошта вам жонка? Яна будзе самотна сядзець дома, а вы на Каляды паедзеце ў Літву, на Запусты - на Русь, а на Зялёныя святкі (33) - у Мазовію на звера.

Кароль засмяяўся:

- Дык дайце мне такую, якая здолела б утрымаць мяне пры сабе.

Збышак перасмыкнуў плячыма.

- Я такой не маю,- адказаў ён,- адно ведаю, што Офка, удовая чэшская каралева, не будзе для вас такой, якую вы хочаце мець. Што тады казаць пра іншых! Кароль апусціў вочы долу, а праз хвіліну ціха пра- мовіў:

- Да Офкі нам трэба паслаць каго, каб разгледзеў яе як след і мне потым расказаў, але я не стаю на тым, каб ажаніцца менавіта з ёй. Дайце мне русінку, такую, якой была мая маці.

Здзіўлены святар аж адступіў на некалькі крокаў. - Гэта ўжо нешта новае? - спытаў ён.- Часам не прапанова рымскага караля?

Ягайла толькі ўсміхнуўся і кіўнуў галавой.

- Русінку я ахвотна ўзяў бы за жонку,- дадаў ён. Збышак задумаўся, спахмурнелы.

- Калі вы не верыце мне,- сказаў ён,- спытайцеся ў іншых святароў, літасцівы каролю, ніводзін з іх не пойдзе супраць забароны Папы Рымскага, а ён не дазваляе вам жаніцца.

Заклапочаны Ягайла, пачуўшы гэта, сеў і абапёрся на руку. Алясніцкі глянуў на яго, як на дзіця, што дамагаецца нечага недасяжнага, са шкадаваннем і ў той жа час з пяшчотаю.

- Калі ўжо вы не хочаце, каб я браў жонку з рук рымскага караля,- загаварыў Ягайла праз хвіліну,- то дапамажыце мне знайсці другую. Далей я не магу і не хачу жыць без жонкі. Вось Вітаўт сватае мне сваю пляменніцу, Сонку.

Як толькі Збышак пачуў гэтае імя, адразу ж узрушыўся, страціў раўнавагу. Устаў з крэсла і ўсхвалявана паўтараў:

- Вітаўт! Вітаўт!

Ягайла пільна ўзіраўся ў яго.

- Дзяўчына яна маладая, радавітая,- даводзіў ён,- і хто ведае - можа, Бог зробіць ласку і дасць мне нашчадка. Пэўна ж, будзе лепей, калі тут запануе нехта з маёй крыві, чым зяць, падабраны для Ядвігі?

Збышак на гэты раз не спяшаўся пярэчыць, ён маўчаў, засяроджаны на сваіх думках.

- Вітаўт? - паўтарыў ён пасля доўгага маўчання.- Гэта немажліва. Ён для мяне страшны і падазроны.

Яго тут жа спыніў Ягайла.

- А я люблю яго,- цвёрда запярэчыў ён.- Гэта наша кроў, і ўся іх сям'я дарагая мне. Ён чалавек вялікага розуму і спраўны рыцар.

- Хутчэй - рыцар, здатны на здраду і прагны да ўлады,- падпусціў яду Алясніцкі.

- Сонка нібы адумысна для мяне створаная,- не адступаўся кароль, ідучы напралом.- Нашы русінкі выхаваныя за кратамі, замкнутыя, яны свету не бачаць, забаў не любяць, сціплыя і набожныя. Не тое што вашы жанчыны, якія толькі і ведаюць што забавы ды смешыкі. А мне патрэбна іншая.

- Колькі ёй гадоў? - спытаў Збышак.

Кароль нешта прамармытаў замест адказу.

- Палова веку розніцы, літасцівы каролю, калі толькі я не памыляюся,- сказаў Збышак.- I хто вам парадзіць, нават дабра зычачы, такі шлюб; ён і непатрэбны вам, і грэшны.

- Адкуль табе гэта ведаць, хіба ў цябе была каханка? - падпусціў яму шпільку Ягайла.

Святар толькі паціснуў плячыма і адступіў на пару крокаў, не знайшоўшы слоў для адказу.

Новая прапанова караля, народжаная пры дапамозе Вітаўта, устрывожыла яго, ён хацеў падумаць, разабрацца ва ўсім і падрыхтавацца сказаць нешта важкае насуперак.

Збышак устаў, нічога не сказаў болей, толькі перахрысціў караля.

Ягайла паглядзеў на Збышка і не стаў яго болей затрымваць, застаўся сам-насам. У думках ён таксама ўжо шукаў словы, якія пераканалі б Алясніцкага і дапамаглі ўгаварыць яго.

Праз колькі часу прыйшоў біскуп Войцах. Той паводзіў сябе з каралём зусім іначай. I Ягайла трымаўся з ім вальней, смялей і весялей, бо ніколі не бачыў у ім суровага суддзю і настаўніка. Кароль аж да дзвярэй выйшаў яму насустрач з вясёлай усмешкай на твары.

- Як бачыце, ваўкі мяне не з'елі,- усклікнуў ён,- і вось я зноў у Кракаве. Адзін мядзведзь хацеў патрушчыць мне косці, але я ўбіў яму дзіду пад самую лапатку, і ён не рэкнуў.

Кароль не толькі расказваў, але і жэстамі паказваў, як ён перамог звера.

Абодва селі.

- Вы, ойча мой, разумнейшы за ўсіх,- сказаў кароль лагодным тонам, звяртаючыся да біскупа.- Вы павінны сказаць мне праўду. Хіба Богу не ўгодна, каб чалавек хацеў жаніцца і мець дзяцей?

Біскуп апусціў галаву.

- Наагул, касцёл лічыць жаніцьбу справай свецкай,- ціха адказаў ён,- але... але...

- Але што, ойча мой?

- Але жаніцьба бывае рознай,- пакорліва адказаў Войцах.- Вы самі, літасцівы пане, лепей, чым хто, гэта ведаеце, бо гэтулькі нацярпеліся, дый я таксама - ад нябожчыцы каралевы за тое, што не хацеў прыкласці пячаткі (34).

- Навошта тое ўспамінаць? - сказаў Ягайла.- Усё даўно мінулася.

- Але ж навука засталася,- дадаў Ястжэмбец.

- Нашчадка я не маю,- жвава перапыніў яго кароль,- але хачу яго мець, таму жадаю ажаніцца і зраблю гэта.

Біскуп ніяк не адгукнуўся на так выразна выказаную каралеўскую волю, толькі двухсэнсоўна паківаў галавой, нібы згаджаўся з ім.

Ён задумаўся гэтаксама, як перад тым Алясніцкі.

- Літасцівы каролю,- прамовіў ён пасля доўгага роздуму,- я не хацеў бы ні раіць вам, ні пярэчыць. Я не бачу нічога благога ў жаніцьбе, але не бачу і добрага, век ваш паважны, ды і Папа, айцец наш, забараніў вам новы шлюб.

- Папа дазволіць мне! - усклікнуў кароль.- З'езджу да яго ў Рым, пацалую яму руку.

Ястжэмбец больш нічога не сказаў, але ягоны твар агарнуўся смуткам; кароль жа дарма чакаў адказу.

- Дык вы не супраць? - спытаўся кароль.

- Я святар,- мякка даводзіў сваё біскуп,- і хаджу пад уладай Рымскага Папы. Што ён абвясціў, тое для мяне святое. Дык як жа мне ісці супраць яго?

Ягайла пахаладнеў.

- Іншага адказу чакаў я ад вас,- з жалем пачаў ён.- Вы ж ведаеце, што я заўжды быў да вас добрым і пачцівым і спадзяваўся на ўзаемную дабрыню. Вы хочаце, каб я скончыў жыццё адзін, як сірата? Вось паглядзіце: сёння я на ловах, а хто ў замку будзе справы весці? Вы не даяце мне парады, бо вы самі за мяне выракуеце, ці быць мне шчаслівым...

Ён сказаў гэта амаль што з плачам, біскуп жа сядзеў у задуменні.

- Літасцівы каролю,- нарэшце прамовіў ён,- чым я дапамагу вам, калі не пайду супраць вашай волі? Я тут не адзін... іншых спытайце. Калі яны згодзяцца, то і я не запярэчу.

- Я гутарыў са Збышкам,- уставіў слова кароль,- але з ім...

Ён не скончыў сваёй думкі і звярнуўся да біскупа з новай просьбай:

- Пагаварыце вы з ім за мяне.

Усмешка прабегла па вуснах князя Войцаха.

- Алясніцкага я не здолею ні ўгаварыць, ні пераканаць,- сказаў князь.- Ён паваліць мяне на зямлю, як Кікерыца.

Ягайлу досціп Войцаха спадабаўся, ён уголас рассмяяўся.

- О, гэты Збышак! - усклікнуў ён.- Гэтага Збышка я сам на сваю галаву выхаваў і падтрымаў, а вось цяпер мушу яго слухацца!

Біскуп не сказаў ні слова ні за, ні супраць.

- А вы як думаеце? - дапытваўся кароль.- Удасца мне ўгаварыць яго даць дазвол узяць за жонку Сонку? Ястжэмбец задумаўся, а ўголас сказаў задуменна:

- Хіба толькі тым, што вы напалохаеце яго іншай жонкай - з рук рымскага караля.

Крыху счакаўшы, ён дадаў:

- Вы пашліце Збышка, каб ён з'ездзіў і паглядзеў на Сонку, а потым разважыў: падыходзіць яна для вас ці не, даверце яму гэтую справу. Ён не зможа адмовіцца, паедзе. I хто ведае, можа, ён сам пагодзіцца, а можа, Вітаўт здолее пераканаць яго!

На гэтым гутарка з біскупам скончылася. Кароль устаў услед за біскупам, падышоў да яго і пачаў ціха шаптаць на вуха:

- Не пярэчце мне, не азмрочвайце маіх апошніх дзён. Я вас не крыўдзіў, не будзьце і вы мне ворагам.

- Пане каролю,- падхапіў Ястжэмбец,- мы вас усе любім, і якраз любасць наша падказвае перасцерагчы вас...

- Замоўце за мяне слоўца перад Збышкам,- не даўшы скончыць, працягваў кароль, праводзячы біскупа да дзвярэй.- Скажыце яму, што я да граху яго не давяду.

Хачу мець жонку і сям'ю! Я хачу, я!

Біскуп пакланіўся і, нібы стараючыся ўхіліцца ад націску караля, пайшоў да дзвярэй.

Пакуль усё гэта дзеелася, Цыбулька сядзеў воддаль, не падаваў пра сябе знаку, толькі глядзеў і слухаў. Ні прыход Алясніцкага, ні адведзіны біскупа не мінулі ягонай увагі. Позна ўночы, калі кароль ужо быў у ложку ў спальні і толькі ночны каганец, запалены на покуці, асвятляў пакой, ён надумаў паслаць аднаго са сваіх слуг, якія стаялі пры дзвярах, па Цыбульку.

Калі той прыйшоў, загадаў абодвум слугам выйсці ў сені.

Пісар асцярожна, на дыбачках, пракраўся ў пакой, падышоў да каралеўскага ложка. Ягайла чакаў яго, абапёршыся на руку.

- Заўтра паедзеш назад,- заклапочана сказаў ён.- Ліста не трэба. Скажаш Вітаўту: я вазьму Сонку з ягоных рук, нягледзячы на тое, што мне будуць раіць мае вяльможы - дазволяць яны мне ці не, я менш за ўсё буду думаць!

Апошнія словы ён прамовіў з нязвыклай сілай. - Але ўсё ж гэтым малым каралькам трэба паказаць, што і яны нечага варты! Таму я зраблю па-свойму, а іх паспрабуем угаварыць. Неўзабаве я пашлю Збышка на агледзіны, хай ён сам убачыць Сонку і скажа мне, выйдзе з яе каралева ці не. Няхай Вітаўт прыме Збышка і ўлагодзіць яго.

Тут кароль змяніў тон:

- У ягонай свіце будзе мой чалавек, ён мне ўсю праўду скажа. Зразумеў?

- Ён махнуў рукой. Цыбулька ўстаў, нахіліў голаў.

- Завязі прывітанне свайму гаспадару,- дадаў кароль,- і скажы, што я дзякую яму. Калі будзе ягоная пляменніца добрай жонкай, я аддзячу - рады буду саслужыць яму службу. А з ёй я рай учыню, узнясу як ніводную... Кароль яшчэ ні разу не адпускаў пасла без падарунка.

Не адступіў ён ад гэтай звычкі і цяпер. Узяў са стала загадзя падрыхтаваны мяшэчак і дрыжачай рукой, смеючыся, падаў яго Цыбульку. Пісар абняў ягоныя калені і пацалаваў.

- Каб ты не быў у дарозе надта доўга, я загадаў даць табе каня з маёй стайні. Едзь з Богам!

Паздзел 3

Зімовым ранкам абоз з пятнаццаці вершнікаў і пары дзесяткаў вазкоў праехаў праз віленскую гарадскую браму і пад позіркамі цікаўных гараджан, што высыпалі з дамоў, скіраваў наўпрост да замка.

Згодна з даўнейшым звычаем, усе ехалі конна, хоць былі і сані, але зазвычай яны прызначаліся толькі для хворых, жанчын і старых. Нават святары і тыя сядзелі на конях, саромеючыся ехаць на вазах ці ў санях - на іх везлі толькі грузы. Збышак з Алясніцы таксама ехаў са сваёй світай конна ад самага Кракава аж да Вільні, а намёты і паклажу размясцілі на вазах.

Каб свіце пасла надаць болей пышнасці, кароль загадаў паслаць акрамя Збышкавых памочнікаў яшчэ і некалькіх сенатараў.

Пробашч з касцёла Святога Фларыяна не вельмі ахвотна, супраць сваёй волі і перакананняў, распачаў гэтае падарожжа - толькі выконваючы просьбу Ягайлы. Зрэшты, ён ужо быў не супраць жаніцьбы караля з русінкаю, бо гэта не цягнула за сабой ніякіх звязак з хітрым, здрадлівым, небяспечным рымскім каралём, які ведаў слабасць Ягайлы, ягонае мяккае і добрае сэрца і разлічваў скарыстаць дзеля сваіх мэтаў. Што будзе, тое і будзе, толькі ўплыў Вітаўта на Ягайлу праз сваю пляменніцу, вядома, стане не даспадобы польскім вяльможам, але яго можна будзе паспрабаваць аслабіць дзейсным супрацівам і наглядам.

Кароль цвёрда надумаўся ажаніцца чацвёрты раз, хоць гэтага ўсе так не хацелі, дык ці не лепей ягонай жонкай стаць Сонцы, чым удаве чэшскага караля або яшчэ якой стаўленіцы Жыгімонта.

Пра тое, што Алясніцкі прыедзе ў Вільню, ніхто не ведаў, яго не чакалі, але ў віленскім замку ніколі не было нечаканых гасцей. Сюды часта наязджалі князі з Русі, бывалі тут і многія вяльможы з Польшчы, шукаючы ў Вітаўта падтрымкі.

Таму як толькі світа Алясніцкага ад гарадской брамы накіравалася да замкавай, пра пасольства ўжо ўведалі, слугі атрымалі загад падрыхтаваць гасцям пакоі і прыняць іх з найвялікшай пашанай.

Пільным вокам літоўскі князь даўно заўважыў, што Збышак неўзабаве стане валадаром і галоўным кіроўцам спраў у Полыпчы. I, вядома, яму вельмі хацелася схіліць таго на свой бок і ісці з ім поруч. Аднак Алясніцкі лепей ведаў стрыечнага брата свайго валадара, чым той ведаў яго самога. Ён разумеў, што ў Вітаўта было так многа жа- лезнай волі і моцы, як не ставала іх у Ягайлы, і што князь мае намер адарваць Літву, зрабіць яе самастойнай, а тады чыніць пагрозу Польшчы сваімі заваёвамі на Русі. Вітаўт, валадар Ноўгарада і Пскова, вялікі князь усёй Літвы, мог разарваць звязкі з Польшчай і, аб'яднаўшыся з крыжакамі, прынесці ёй пагібель.

Таму якраз цяпер для Алясніцкага найважней было ўмацоўванне добрых дачыненняў.

Ледзь толькі абоз прыехаў на замкавы двор, Алясніцкі адразу ж пасля таго, як павітаўся з князем і пераапрануўся, быў запрошаны за накрыты стол.

Князь ведаў, з якой нагоды з'явілася пасольства, але з першых хвілін сустрэчы ён не хацеў паказваць госцю Сонкі.

Спачатку сам-насам пагутарыў з ім і першай справай спытаўся пра здароўе караля. Алясніцкі адказаў, што кароль, згодна са сваёй звычкай, зноў надумаўся аб'язджаць свае ўладанні, паляваць, спачатку паедзе ў бок Любліна і Сандаміра, а тады хоча падацца на Русь.

Не было, бадай, другога такога караля, які б гэтаксама, як Ягайла, часта і нястомна ездзіў па розных мясцінах свайго каралеўства, па гарадах, наведваючы іх раз за разам. Амаль што кожны год ён ездзіў на Русь, бываў у Велікаполынчы, Мазовіі, Сандамірскай зямлі, часцяком склікаў з'езды ў малых гарадах, каб адтуль было лягчэй выбрацца на паляванне ў бліжэйшы лес.

Калі Вітаўта толькі вайна або якая іншая важная прычына магла выбавіць з Вільні і любых яму Трокаў, то польскі кароль быў сапраўды вандроўным манархам, яго заўсёды вабілі з дому новыя месцы дзеля паляўнічых прыгод.

Пасылаць у дар поўныя вазы, кублы, з коптурам наладаваныя засоленай свежыной упаляваных звяроў, было для яго найвялікшай асалодай. Самыя розныя гарады, магістраты, біскупы, знатныя вяльможы, манастыры ледзь не штогод атрымвалі ад яго падобныя падарункі. Калі ж пагражала вайна, кароль паляваў для патрэб войска. Вітаўт з усмешкай распытваў пра тое, як ладзяцца ловы, бо ведаў, што Збышак не вельмі знаўся на гэтым. Толькі тады, калі яны засталіся адны, пасол, не марудзячы, расказаў, дзеля чаго ён прыехаў.

- Мы ўсе падпарадкаваліся жаданню караля,- сказаў ён без хітрыкаў,- хоць і непрыхільна ставімся да ягонага намеру ажаніцца чацвёрты раз. Сюды прыехалі таксама з ягонага даручэння, каб убачыцца і пазнаёміцца з той, каго вы прапануеце ўзяць за жонку майму каралю.

Ягоны тон і выраз твару паказвалі Вітаўту, што Збігнеў не з вялікай ахвотай выконваў каралеўскую волю, таму і гаварыў ё'н так холадна і нешматслоўна.

Вітаўт хацеў даць паслу выгаварыцца, перш чым адказваць. Маўчаў. Хвіліну счакаўшы, Збігнеў дадаў:

- Кажуць, князёўна дужа маладая.

- Зараз вы ўбачыце яе,- азваўся нарэшце Вітаўт.- Так, яна маладая і прыгожая, але вы ж самі падумайце, якая жонка патрэбна Ягайлу, каб прыйшлася яму даспадобы. Важна і тое, што яна з русінаў, кароль жа ад маці, з маленства ведае іх мову. I, нарэшце, шчыра вам скажу, што я не хацеў бы дапусціць таго, каб рымскі кароль сам або праз падбухтораную ім бабу аблытаў слабога Ягайлу. Бо кароль той - чалавек жорсткі, бессардэчны, яму нельга даваць веры.

- Найлепей было б паспрабаваць адгаварыць караля ад шлюбу, які яму непатрэбны, а калі лічыць ягоныя гады, лад жыцця, то і зусім бессэнсоўны,- сказаў Збігнеў.

- Каб жа гэта ды можна было зрабіць! - усклікнуў Вітаўт.- Але ж я яго здавён ведаю, у яго натура такая, цягне да жанчыны. Не ажэнім мы, дык ажэняць іншыя, а ад іх будзе заўжды небяспека. Успомніце хоць бы тую старую Граноўскую, з якой, на злосць усім, яго ажаніла мазавецкая княгіня.

У тым жа халодным тоне размова цягнулася доўга, абодва былі цвёрдыя ў сваіх перакананнях, не мелі асаблівай прыхільнасці адзін да аднаго, таму трымаліся насцярожана. Збышак не ўтойваў, што ён хоць і прыехаў на агледзіны, і хай сабе спадабаецца яму князёўна, але па-ранейшаму будзе сумнявацца ды адгаворваць караля жаніцца.

Так яны сядзелі, гутарылі, рабілі заўвагі, задавалі адзін аднаму пытанні. Неяк неўпрыкмет Вітаўт перавёў гаворку на крыжакоў, на сваё збліжэнне з Гогенцолернам брандэнбургскім, але тут расчыніліся дзверы і, павольна ступаючы, надаўшы сабе належнай важнасці, увайшла княгіня Ульяна, уся ў бліскучых жамчугах, са злоснымі вачыма і сцятымі вуснамі.

Яна выконвала волю мужа, які загадаў прывесці Сонку, але з усяго відаць было, што гэта дорага ёй каштавала.

За ёй увайшла і прыбраная дзеля такога дня ў свае лепшыя строі юная Сонка. Яна была ў прыгожай светлай сукенцы і накінутым на плечы плашчыку, валасы старанна прычасаныя і перавязаныя стужкай на лобе. Уся яна свяцілася хараством і маладосцю. На злосць Ульяне, яна хацела выглядаць прыгожай і зрабіла ўсё, каб гэта ёй удалося. Але рэч была не ў уборах, не ў старанні. У яе было тое, без чаго найвялікшае хараство не зрабіла б аніякага ўражання: свежасць вясновай пупышкі, якая толькі-толькі распукнулася.

Яна адважна ішла за княгіняй, зусім не збянтэжаная, з горда ўзнятай галавою, і зірнула на Збігнева так, нібы хацела сказаць: "Вось яна - я! Глядзі! Хіба я не магу быць вашай каралевай?"

Аднак Алясніцкі, які ўстаў і нізкім паклонам прывітаў Ульяну, не выказаў асаблівай цікавасці да князёўны. Чатыры прыдворныя панны, што ўвайшлі за князёўнай, засталіся каля парога, сціпла стоячы са складзенымі на грудзях рукамі. Усе дзяўчаты былі прыгожыя, адмыслова выбраныя харашэйшыя з найхарашэйшых, каб хоць крыху прыглушыць красу Сонкі. Але хітрая прыдумка Ульяны не ўдалася: князёўна ўсё роўна вылучалася сваім хараством.

Стоячы збоку, Вітаўт спрабаваў па твары святара адгадаць, якое ўражанне зрабіла на яго дзяўчына. Тым часам княгіня, як таго патрабаваў звычай, пачала сваім сухім і рэзкім голасам распытваць пра здароўе Ягайлы і знарок або выпадкова ўспамянула ў гаворцы пра маладую каралеўну Ядвігу, дачку караля.

На яе пытанні, зададзеныя па-руску (35), святар мусіў адказваць па-польску, але рэч была не ў словах, яны не мелі значэння, бо з абодвух бакоў гаварылі самі за сябе толькі пагляды, і Алясніцкага не магло не ўразіць, як адважна, без замяшання і трывогі, узіралася на пасла будучая каралева.

Вітаўт зусім не чакаў такога і ад непрыемнасці нават скрывіўся. Ён думаў: "Адкуль гэтае легкадумнае і вясёлае дзяўчо набыло такую адвагу і ўпэўненасць у сабе?" Княгіня Ульяна села, а Сонцы не стала месца ні каля яе, ні каля князя, таму яна мусіла стаць каля крэсла княгіні. Хутчэй за ўсё Ульяна так і задумала, каб хоць крыху прынізіць дзяўчыну: не пасадзіла яе каля сябе і дала адчуць гэта.

На Збышкавым твары нічога не адбівалася, збоку нават здавалася, нібыта ён не хоча як след прыгледзецца да Сонкі. Пра шлюб, пра намер Ягайлы ажаніцца ў іх гутарцы не было аніякага намёку.

Размова то сціхала, то зноў ажывала. Калі загаварылі пра крыжакоў, Ульяна пахваліла іх за ветлівасць і за падарункі, якія яна атрымала ад вялікага магістра. Вітаўт таксама выказаўся пра іх з сімпатыяй.

Збышак быў занадта адданы Ягайлу, каб падтакваць і прабачаць тое, што не прымаў ягоны кароль, таму ён маўчаў.

Так яны бавілі час аж да вячэры, а ў час яе, калі рабілі перамену страў, княгіня з Сонкай і прыдворнымі паннамі ўсталі і выйшлі.

I не паспелі яшчэ дзверы зачыніцца за імі, як Вітаўт павярнуўся да Алясніцкага:

- Ну, што вы пра яе скажаце? Хіба я не маю права сцвярджаць, што яна прыгожая і мілая дзяўчына? Ці спадабалася яна вам?

- Нічога не скажу благога; яна надзіва прыгожая,- адказаў Збігнеў,- але ж і занадта маладая для караля.

- Пастарэе хутка, як усе жанчыны; звычайна так і бывае: чым яны харашэйшыя, тым хутчэй вянуць,- рассмяяўся Вітаўт.

Болей ад Збышка нічога выцягнуць не ўдалося, хоць Вітаўт яшчэ доўга гаварыў пра князёўну і вельмі яе хваліў. Княгіня Ульяна і Сонка маліліся паводле грэцкага абраду (36), толькі Вітаўт быў ахрышчаны ў каталіцкай веры і хадзіў у замкавы касцёл, калі святочныя дні і вялікія ўрачыстасці, тады яны мусілі таксама яго суправаджаць. Часам дзеля цікавасці яны заходзілі паглядзець на службу ў нядаўна пабудаваны гарадскі касцёл.

Спраўна адбываючы свае абавязкі святара, Збігнеў назаўтра раніцой выправіўся ў касцёл, каб адслужыць набажэнства.

Якім спосабам удалося трапіць туды Сонцы з Фемкай, ведала толькі князёўна, мы растлумачыць не можам. У час службы яе заўважыў Збігнеў. Толькі ён намерыўся пасля малітвы вярнуцца ў замак, як нечакана спаткаў дзяўчыну ў касцельным бабінцы. Яна як быццам некага чакала. Алясніцкі падумаў, што яна мае нейкую просьбу да яго ці то ён патрэбны ёй для нечага іншага, таму ён спыніўся перад Сонкай і павітаўся з ёй.

Князёўна смела зірнула яму ў вочы, здавалася, яна сама чакае ад яго пытанняў.

Сапраўды, гэта быў зручны выпадак бліжэй пазнаёміцца з будучай каралевай, а ці была яна падвучана Вітаўтам, ці сама захацела пагутарыць з ім, Збігнеў не меў часу разважаць.

Сонка зрабіла выгляд, нібы спалохалася, пакінула Фем- ку воддаль, а сама з усмешкай падышла да прэлата (37). - Я ўжо ведаю,- сказала яна з наіўным выглядам,- што вы прыехалі на агледзіны і што дзядзька сватае мяне. Таму я хацела, каб вы ўбачылі мяне зблізку і, калі ёсць жаданне, распыталі.

З гэтых слоў Збышак мог зрабіць выснову, што дзяўчына была не супраць таго, каб выйсці замуж за старога караля. Гэта яго настолькі здзівіла, што ён нейкую хвіліну не мог нічога вымавіць.

- Так,- сказаў ён з важнасцю,- я пасланы, каб убачыць вас. А вы не баіцёся стаць жонкай караля, які ўжо ў паважным веку?

Дзяўчына апусціла вочы долу.

- Тут мне лепшага лёсу не зазнаць,- прамовіла яна.- Дзядзька, праўда, любіць мяне, але княгіня ненавідзіць. Жыццё ў мяне тут нялёгкае. Яна ўздыхнула, выразна зірнула на Алясніцкага, і позірк гэты казаў: "Забярыце мяне адсюль". Потым яна нецярпліва загаварыла:

- Можа быць так, што дзядзька хоча выдаць мяне замуж дзеля таго, каб мець каля караля свайго слугу. Мне здаецца, ён думае пра гэта, дый вам таксама такое можа здумацца, таму я хацела сказаць, што нікому слугаваць не буду, каму прысягну ў сваёй веры, таго і слухацімуся. Паверце мне,- дадала яна з асаблівай інтанацыяй,- старому каралю я хачу стаць паплечніцай, а не ворагам.

Сонка прамовіла гэта і адступіла назад, туды, дзе стаяла занепакоеная Фемка, дала Збігневу першаму выйсці з касцёла, і той, крыху падумаўшы, развітаўся з ёй, пайшоў у бок замка.

Дзяўчына пастаяла яшчэ хвіліну-другую: ёй хацелася, каб Алясніцкі адышоў далей, да палаца.

Каля дзвярэй пакояў, якія Збігнеў займаў са сваёй світай, стаялі госці з Польшчы, яны даведаліся, што паненка, якая хутчэй за ўсё стане іх каралевай, пайшла ў касцёл, таму чакалі яе вяртання, каб паглядзець на сваю будучую гаспадыню.

Сярод маладых прыдворных Ягайлы стаяў Гінча з Рогава (38). Ягоны род меў у сваім гербе рогі аленя ды крыло ястраба і пачэснае найменне "Dzialosz" ("Адважны").

Бацька яго таксама насіў гэтае мяно. Некалі ён служыў паслом Ягайлы ў Літве, кароль яго любіў, а таму пазней узяў да сябе ў прыдворныя і ягонага сына. Хлопец ён быў жвавы, вясёлы, адважны, мог рассмяшыць дасціпным словам, хоць здатны і да неабачлівай дзёрзкасці, але кароль палюбіў і яго.

Ягайла ўмеў па-свойску абходзіцца з рознымі людзьмі, нават найзнакаміцейшымі, і ў замку, і ў лесе на ловах. Таму ён наблізіў да сябе і Гінчу, дазваляў яму гаварыць нават і лішняе, не адмаўляў, калі той чаго прасіў.

Малады хлопец занудзіўся сядзець на адным месцы, таму, калі даведаўся, што Збігнеў бярэ з сабой у Вільню прыдворных, захацеў паехаць з ім.

Надвячоркам ён крадком прабраўся ў каралеўскую спальню, укленчыў перад Ягайлам і пачаў паўсур'ёзна, паўжартам прасіць, каб і яго паслалі ў Літву.

- Літасцівы каролю,- даводзіў ён,- вы пасылаеце Збігнева, і ўжо ўвесь свет ведае, дзеля чаго: каб вам жонку нагледзеў. А што ён разумее ў жанчынах? У ягоных вачах усе яны брыдкія, ён на жанчын плюе, як на нячыстую сілу. Дазвольце мне з'ездзіць з ім, я таксама пагляджу, а потым так вам апішу, што вы ўбачыце яе аблічча як намаляванае. Гэтак яму ўдалося лёгка ўгаварыць дабрадушнага караля, і той адправіў яго ў падарожжа са Збігневам.

I вось цяпер Гінча стаяў сярод тых прыдворных, якія цікавалі, калі пройдзе будучая каралева. Стройны, прыгожы, малады, адважны і цікаўны, ён быў гатовы са скуры вылузнуцца, абы толькі ўбачыць князёўну. Ён выбраў такое месца па дарозе з касцёла да палацаў, дзе можна было даволі доўга сачыць за Сонкай і як мае быць яе разгледзець.

Але ён не падумаў пра тое, што яна, паводле мясцовага звычаю, закрые сабе твар хусцінкай так, што відаць будзе толькі вочы. Затое Сонка бачыла і Алясніцкага, калі ён вяртаўся з касцёла, і ўсіх ягоных прыдворных, сярод якіх не мог не кінуцца ёй у вочы Гінча, бо той вылучаўся між іх сваёй стройнасцю, хараством.

Гінча ж паспеў убачыць толькі чорныя прамяністыя вочы і мусіў гэтым задаволіцца. Аднак ён быў занадта настойлівы, хацеў абавязкова выканаць даручэнне караля і здумаў дамагчыся свайго.

Ён добра запомніў Фемку, якая не мела патрэбы закрываць свой твар, не баялася людскіх вачэй. Яна найлепш падходзіла для таго, каб бліжэй падабрацца да дзяўчыны, і хоць дзявочыя пакоі былі аддзелены ад астатніх і строга ахоўваліся, для яго гэта не было перашкодай. Гінча намеркаваў пазнаёміцца бліжэй са старой нянькай.

Кружляючы па замку як нікому не знаёмы, чужы чалавек, ён убачыў, што тут можна лёгка заблудзіцца. Доўга блукаў, назіраў і нарэшце ўбачыў Фемку, якая ішла па панадворку. Ён смела падышоў да яе, адвагі на гэта ў яго ставала. Ужо насоўваўся змрок, на панадворку амаль нікога не было. Спачатку Гінча прыдаўся прасцяком, але ў размове зараз прагаварыўся, што ён прыдворны караля і што Ягайла наказаў яму добра разгледзець князёўну. Фемка ўсё гэта абдумала і без вагання прывяла яго ў свой пакой, дзе нікога не было, для падрабязнейшай размовы.

Гінча быў вясёлы і смелы, ён умеў, не кажучы праўды, зацікавіць чалавека рознымі байкамі і надаць сабе выгляд, што ведае ён больш, чым насамрэч.

Перш-наперш ён спытаўся ў нянькі пра тое, ці хоча князёўна ісці замуж за старога караля, ці не агідны ён ёй. Добрая Фемка была радая як мага лепей саслужыць службу сваёй улюбёнцы і таму праявіла ўвесь свой спрыт, каб дапамагчы ёй.

- Вы, напэўна, думаеце, што мы тут жывём, як у раі? - ціха прамовіла яна.- Не, дзяўчына тут як у няволі, хоць князь і любіць яе. Затое княгіня зайздросціць і не можа цярпець яе. Дык чаму б князёўне і не хацець вырвацца на волю, чаму б ё'й не пайсці замуж? Гінча ад самага пачатку размовы ўпэўніўся, што ён свайго даможацца, убачыць князёўну і ўведае пра яе ўсё, што яму трэба. Ён пачаў пераконваць Фемку, што старога караля няма чаго баяцца, што ён добры, з жанчынамі абыходлівы, ну а што стараваты...

- Лепшай жонкі, чым яна, ён не знойдзе,- шаптала Фемка,- хоць свет прайдзі, шукаючы. Вы ўбачыце, якая яна прыгожая, я вам яе пакажу, каб вы маглі ўпэўніцца, што на ўсёй Русі і Літве прыгажэйшай дзяўчыны няма, што яна лагодная да людзей і рэдка бывала, каб яе хто падвёў ці ашукаў, бо яна як гляне на чалавека, так і бачыць яго наскрозь. Яна будзе ўдзячнай каралю, калі ён вызваліць яе адсюль, бо тут ёй жывецца нясоладка. Гінча быў дужа задаволены тым, што завёў такое карыснае знаёмства, што Фемка паабяцала знайсці спосаб паказаць яму князёўну, і, узрадаваны, падаўся назад, да сваіх, а пра сваю ўдачу нікому не пахваліўся.

Алясніцкі быў бы рады хутчэй выправіцца назад, але Вітаўт спадзяваўся пераканаць яго, ён хацеў і распытаць пра тое-сёе, таму папрасіў яго застацца яшчэ на колькі дзён. І штодня княгіня разам з князёўнай прыходзіла да іх, каб пасол мог бачыць Сонку. Двойчы князь запрашаў дзяўчыну адну, гутарыў з ёй пры Збышку, каб той паслухаў яе і зразумеў, што не толькі хараства, але і розуму Сонцы не бракуе.

Пасол даведаўся нават болей, чым таго хацелася князю, бо князёўна ў размове часам не згаджалася з дзядзькам, а да святара гаварыла сціпла і прыязна.

Алясніцкі па-ранейшаму не быў прыхільнікам Ягайлавага шлюбу, не хацеў яго, бо кароль быў ужо ў гадах, аднак надумаў пагадзіцца, калі той будзе ўпарціцца, ён пераканаўся - гэтая нявеста можа стацца лепшай за іншых.

Не магло быць ніякай гаворкі пра дачку Жыгімонта, нібыта дзеля жарту прапанаванай Ягайлу, бо яна была яшчэ дзіцём; немажліва было згадзіцца і на ягоны шлюб з удовай каралевай Офкай праз складаныя дачыненні з чэхамі. У іх краіне стаяла закалота, яе як маглі ўтаймоўвалі, а замірэнне ўсё ніяк не наставала.

Сама меней шкоды несла жаніцьба з Сонкай, дзяўчына магла парушыць планы Алясніцкага толькі як Вітаўтава хаўрусніца. Але на яе словы, сказаныя ў касцёле, ён звярнуў увагу, і гэта прымушала пасла спадзявацца на лепшае. Можа, і не варта забараняць каралю жаніцца, абы толькі жонка была як жонка.

Пасля сустрэчы з Гінчам Фемка паспяшалася пераказаць усё сваёй Сонцы, і князёўна, вядома ж, захацела ўбачыць таго таямнічага пасланца, пагутарыць з ім. Пагадзіліся на тым, што Гінчу, нічога яму не кажучы, Фемка завабіць да сябе ў пакойчык, а князёўна ў гэты час нібыта выпадкова зазірне туды.

Назаўтра па абедзе старая нянька высачыла Гінчу, падала яму вестку, і дужа шчаслівы прыдворны адважна, не сумняючыся ў поспеху, заспяшаўся да яе ў пакой. Сонка да гэтай сустрэчы падрыхтавалася як мае быць. Яна зрабіла ўсё мажлівае, каб Гінча змог убачыць яе красу і потым з запалам расказаць пра яе каралю. Ледзь малады прыдворны ўвайшоў у пакой і паспеў сказаць Фемцы колькі слоў, як на парозе з клубком шарсцяных нітак і голкай, нібыта шукаючы няньку, каб яна ёй дапамагла, з'явілася князёўна.

На гэты раз на ёй не было накідкі, толькі сукенка, якая шчыльна абцягвала яе стан, таму Гінча, уражаны красой, убачыў не толькі яе прывабны твар, але і дзявочую талію - вытанчаную, гнуткую, пругкую, зграбную. Ён застыў як аслупянелы, бо хоць і нагледзеўся ў Кракаве, ды і наагул у Полыычы, на прыгожых жанчын, але такой княскай, высакароднай постаці яшчэ ніколі ў жыцці не бачыў. Дзяўчына зірнула на яго і спынілася, нібы напалоханая і здзіўленая, зрабіла выгляд, што хоча вярнуцца назад, але Фемка напаўголаса супакоіла яе, пазнаёміла з Гінчам, сказала, што ён каралеўскі каморнічы і рады біць чалом сваёй будучай гаспадыні.

Звычайна дзёрзкі (паводле свайго герба), на гэты раз ён крыху разгубіўся, але ненадоўга. Хараство Сонкі асляпіла яго, і ўсё ж ён зараз асмялеў і неўзабаве лагодна ўсміхаўся.

Сонка крыху павагалася, бо ёй трэба было паказаць сваю дзявочую сарамлівасць, потым зірнула на Гінчу і ласкавым голасам прашчабятала:

- Не варта вам цікавіцца мной, бо палова Польшчы не хоча дазволіць каралю жаніцца, калі ж і будзе дазволена, то яму выберуць іншую жонку.

Гінча перапыніў яе, сказаў, што спадзяецца на Бога і што ніводная жанчына, апроч яе, каралевай не стане.

- Калі наш уладар дазнаецца пра вашу красу... Дзяўчына пачырванела.

- Есць харашэйшыя...- сціпла прамовіла яна. Ён пакляўся, што другой такой няма на ўсім белым свеце.

- А што скажа пра мяне ваш ксёндз? - дадала яна жартаўлівым тонам.

- І ксёндз не можа вас зганіць! - усклікнуў Гінча.- Ды каб ён нават і не апісаў вас як належыць, кароль не паслухаўся б яго!

Тут дваранін, засмяяўшыся, прызнаўся, што і ён атрымаў ад караля даручэнне ўбачыць князёўну і добра разгледзець яе, каб змог пасля расказаць, як яна выглядае. Сонка крыху засаромелася, закрылася рукамі, але так хітра, што ўвесь твар не засланіла. Пасля нядоўгага маўчання Гінча, якому вельмі хацелася пагаварыць яшчэ, пачаў апісваць, што за шчаслівае жыццё яна зможа весці ў каралеўскім замку, той выглядае куды харашэй за віленскі, а як шмат там разнаколерных, убраных у золата вялізных пакояў з цудоўнай абіўкай, дыванамі, а посуду ўсялякага безліч, у скарбніцы мноства каштоўных камянёў, залатых строяў, ёсць нават цэлы кубел жомчугу.

Прыгожая Сонка слухала Гінчу з вялікай цікавасцю, усё яшчэ стоячы каля парога, каб пры найменшай небяспецы тут жа выпырхнуць з пакоя, і зачароўвала хлопца вачыма ды прыязнай усмешкай. У беднага Гінчы аж закружылася галава, здавалася, ён век бы так стаяў і гаварыў. I яна слухала яго, не заўважаючы часу.

Слова за словам ён пачаў апісваць ёй Ягайлу, ягоныя падарожжы і ловы, розныя звычкі, перадусім ягоную дабрачыннасць і дабрыню да людзей.

Мінула ўжо добрая гадзіна, калі Гінча нарэшце дайшоў да галоўнага. А тут нейкі шум у суседнім пакоі змусіў Сонку хуценька шуснуць за дзверы, якія адразу за ёй зачыніліся.

Гінча стаяў як зачараваны і ніяк не мог ачомацца. Потым ён, вельмі ўзрадаваны, пачаў запэўніваць Фемку, якія ўсе будуць шчаслівыя, калі ў іх будзе такая каралева, што яна прынясе ў панурыя, сумныя муры Вавеля весялосць і радасць.

- I наш валадар пры ёй памаладзее,- з запалам даводзіў ён,- а то яму ксяндзы і світа абы-што раяць. А яна возьме над ім уладу, і настануць лепшыя часы. Ён мог бы доўга гаварыць, спадзеючыся яшчэ раз убачыць князёўну, але асцярожная Фемка баялася злых языкоў, а таму выправіла яго з пакоя.

Задаволены, што яму ўсё ўдалося, дужа рады, Гінча пайшоў да сваіх. Ён меў розум нікому не збалбатнуць пра сваё шчасце, хоць у яго і спрабавалі выпытаць, дзе ён быў. Будучая каралева закруціла яму галаву.

- Служыць такой пані,- сказаў ён сам сабе,- якое гэта будзе шчасце!

Спрытны і хітры, ён надумаў прыкласці ўсе намаганні, каб кароль узяў шлюб з Сонкай, а сам Гінча мог трапіць у лік яе прыдворных.

Мінула яшчэ колькі дзён гасцявання Алясніцкага ў Вільні, але ні ён Вітаўта, ні Вітаўт яго пераканаць не змаглі, на тым два будучыя спаборнікі і рассталіся. Вітаўт звонку ніяк не паказаў, што жалезны супраціў Збігнева выклікаў у ім вялікую непрыхільнасць да яго. I з вялікай пачцівасцю, не забыўшыся, паводле звычаю, паднесці дары, князь адправіў пасла, даверыўшы яму будучыню Сонкі, пра якую Збышак так нічога і не сказаў.

Дарога зноў заняла шмат часу, і Алясніцкі як мог скарачаў яго - нават за кошт начлегу, чытання і пісання лістоў. Гінча так нікому нічога і не сказаў, разам з пасольствам даехаў да Польшчы. Ён слушна разважыў, што, пакінуўшы са зручнай нагодай світу Алясніцкага, хутчэй сустрэнецца з каралём, а таму ўдвух са слугой паехаў уперад да Кракава.

Іх вяртання не чакалі так скора, і Гінча не заспеў караля - той зноў быў на паляванні. Даведаўся толькі, што Завіша Чарны (39), якога кароль адправіў, як і Збышка ў Віль- ню, да Офкі ў Чэхію, па дарозе быў схоплены і зняволены.

Ягайла ўжо і думаць перастаў пра чэшскую каралеву; усё складвалася так, што якраз Сонка і мусіла стаць ягонай жонкай.

Але ў Кракаве яшчэ спадзяваліся, маўляў, духавенства ўсё ж выб'е з ягонай галавы думку пра шлюб. Гінча не стаў чакаць, пакуль кароль вернецца, даведаўся, што ён палюе каля Пшэмысля, і, доўга не думаючы, змяніў каня ды паехаў шукаць таго. Ён ведаў, што Алясніцкі будзе чакаць караля ў Кракаве.

Па дарозе ён распытваў каралеўскіх слуг, якія выехалі шукаць зручнай стаянкі для начлегу, дзе можна знайсці Ягайлу, і ўрэшце сустрэў яго недалёка ад Кракава. Той ужо збіраўся вяртацца з ловаў і хацеў заначаваць дзе па дарозе дадому.

Хітры хлопец, пакуль Ягайла быў адзін, не паказаўся на вочы, а калі той павячэраў і лёг на сена адпачываць, прыйшоў, каб нібыта зрабіць для свайго гаспадара звыклыя паслугі.

Кароль аб нечым задумаўся і не адразу пазнаў яго, урэшце разгледзеў пры святле каганца і толькі тады ўсклікнуў:

- Гінча, адкуль ты ўзяўся?

- З Вільні, літасцівы пане.

- А Збышак?

- Яшчэ едзе...

- Ты яго пакінуў?

- Мне стала сумна без майго пана...

Кароль засмяяўся, знакам паказаў, каб той падышоў бліжэй. Гінча ўмомант стаў побач.

- Скажы, ты бачыў яе? - Вочы старога палалі, ён аж задрыжаў, калі загаварыў пра Сонку.- Кажы, не цягні!

- Бачыў, літасцівы пане,- сказаў Гінча,- бачыў гэты цуд, ад якога баляць вочы, як у таго, хто глянуў на сонца.

Ягайла засмяяўся.

- Ну, расказвай, якая яна!

Гінча крыху задумаўся, не ведаючы, з чаго пачаць.

- Літасцівы пане,- загаварыў ён нарэшце,- хіба можа чалавек апісаць такую красу? Я, колькі жыву, такой не бачыў. Чарнабровая, вочы - як дзве зоркі, хараство нечуванае, пастава каралеўская, сама белая, як тое малако. Людзі кажуць, што яна добрая і літасцівая.

- Высокая? Малая? - спытаў кароль.

- Мне яна падалася вялікай, бо я пры ёй адчуваў сябе рабом,- сказаў Гінча.- Аж страшна глядзець на яе, такое ад яе святло ідзе.

Ягайла слухаў.

Ён загадаў расказваць далей, але Гінчу ўжо не ставала слоў. Ён кінуў апісваць красу Сонкі, загаварыў пра тое, што чуў. Нібыта княгіня Ульяна незычліва ставіцца да яе, таму князёўна будзе толькі радая, калі пакіне Вільню, і ахвотна пойдзе да шлюбу з каралём. Дадаў, што пра гэта яму казалі жанчыны і нянька, яны вельмі хвалілі яе. На твары караля адбілася радасць.

- А што Збышак? - з цікавасцю спытаў ён.

- Літасцівы пане, адзін Бог ведае, пра што думае наш ксёндз. Ён ніколі нікому не пераказвае сваіх думак, адгадаць жа іх не зможа і наймудрэйшы чалавек.

Ягайла крыху замаркоціўся, але Гінча ўзрадаваў яго, ён расказаў пра тое, як іх там прымалі, пра віленскі двор, пра любую старонку.

Дзеля сваёй Літвы кароль гатовы быў на нейкі час за- быцца і пра Сонку, на вачах заблішчэлі слёзы, калі пачуў пра родны край; ён уздыхаў, углядаўся ўдалеч, нібы хацеў праз муры і горы ўбачыць яго.

- Там нават лясы пахнуць іначай...- сказаў ён Гін- чу.- Хіба не так?

Прыдворны ахвотна пацвердзіў гэта.

Аж да поўначы кароль трымаў яго, усё распытваў і распытваў, але нарэшце ўсё ж адпусціў. Яму карцела ўбачыцца са Збышкам, і хоць ловы яшчэ не скончыліся, загадаў вяртацца ў Кракаў.

Па дарозе ён ні на крок не адпускаў Гінчу ад сябе, таму ўжо нават пачалі зайздросціць. Незадаволены тым, што пачуў, кароль загадваў яму зноў і зноў паўтараць пра ўсё, што бачыў у Вільні.

- Скажы, якія ў яе вочы? - I смяяўся.- А рост? А валасы?

Прыдворны цярпліва заводзіў тую ж песеньку, а стары яе слухаў так, нібы чуў упершыню. Гінча ведаў ягоны нораў і зразумеў, што цяпер, калі Ягайла забраў сабе ў голаў прыгожую князёўну, ніхто ў цэлым свеце не перашкодзіць яму ажаніцца.

У чым іншым Ягайла быў няспешным, нават марудлівым, калі ж справа даходзіла да жанчын, тут ён умеў быць настойлівым. Так, супраць жаніцьбы са старой Граноўскай некалі таксама выступалі ўсе, гаварылі, што яна і хваравітая, і перажыла некалькіх мужоў, і непрыгожая ўжо, але яна спадабалася каралю, і ён, насуперак усім, на злосць духавенству, давёў справу да канца.

А тут якраз хараство і маладосць былі тымі спакусамі, пераадолець якія ён не мог. Так што Гінча дамогся свайго, яшчэ не даехаўшы да Кракава.

Не паспеў кароль пад'ехаць да гарадской брамы, як ужо быў адпраўлены ганец у абацтва Святога Фларыяна, каб запрасіць Збігнева ў замак.

Ягайла нецярпліва чакаў святара, не скінуў нават кажуха з дарогі і не даў нават слова сказаць, як ён з'ездзіў.

- Сонку бачыў?

- I не раз, літасцівы каролю,- холадна адказаў Алясніцкі.- Надта маладая ды, бадай што, занадта прыгожая.

Ягайла засмяяўся:

- Ты ксёндз!

- Так,- стрымана прамовіў Алясніцкі,- але ж і свецкія людзі кажуць, што вялікая краса не так паляпшае жанчыну, як псуе.

Кароль не хацеў, каб яму чыталі мараль.

- А што ты мне казаў, калі я браў за жонку Гра- ноўскую? - усклікнуў ён.- Што старая і брыдкая? Цяпер жа, калі я хачу ўзяць Сонку, вы ўсе кажаце, што яна занадта маладая і прыгожая. I тое дрэнна, і гэта дрэнна, як ужо вам дагадзіць?

- Гэта няцяжка, абы толькі вы, літасцівы каролю, зусім перасталі думаць пра жаніцьбу,- прамовіў Алясніцкі.- Не патрэбна яна вам.

- Не - вам! - са злосцю перапыніў яго кароль.- А я жанюся не для вас!

Ягайла памаўчаў, потым зноў вярнуўся да рэзка абарванай гутаркі:

- Яе хваляць, кажуць - добрая і ласкавая.

- Пра тое цяжка сказаць,- адказаў Алясніцкі,- але што яна смелая, то я гэта дакладна ведаю і яшчэ хачу дадаць, не ідучы супраць свайго сумлення, што яна ахвотна пойдзе замуж.

Кароль пляснуў шырокімі далонямі і задаволена засмяяўся, прымружваючы вочы. Алясніцкі ж, рады, што можа павярнуць гаворку на іншае, пачаў расказваць пра Вітаўта, пра ягоныя намеры наконт заваёў на Русі, пра нядобрыя звязкі з крыжакамі.

Ягайла моўчкі слухаў, тады насупіўся, апусціў голаў і задумаўся. Ён ведаў, што Алясніцкі не любіў Вітаўта, а таму не надта верыў сказанаму, падазраваў, што той знарок усё пераболыпвае. Але і пярэчыць яму не хацеў.

За больш чым трыццацігадовае валадаранне ў Польшчы ён асвойтаўся са сваім становішчам, з абсягамі ўлады, з людзьмі, якія былі пры ім. Ягайла ведаў, што сам-насам ён не пераможа шляхты і магнатаў, якія пільна дбалі пра свае правы, нават імкнуліся пашырыць іх і не дапускалі спробаў хоць крыху іх абмежаваць. Ён даўно ўжо адмовіўся ад думкі адолець іх і не плыў супраць плыні, не маючы сіл супраціўляцца.

Часам яму ўдавалася купіць сабе прыхільнікаў, якія спадцішка ўсё роўна шкодзілі, але і тыя, больш верныя, як, прыкладам, біскуп Ястжэмбец, не маглі адкрыта выступіць супраць сенатараў і паноў-рады. Ён пагадзіўся са сваім няпэўным становішчам, служыў сімвалам улады, дарыў сваю ўвагу, цешыў шляхту ловамі, а апошнім часам шукаў у сястры ў Мазовіі, у Літве ў Вітаўта, на Русі той волі, якой ён не меў у самой Польшчы.

Затое ён здымаў са сваіх плячэй цяжар адказнасці за лёс гаспадарства, гэтым замест яго апекаваліся іншыя. Рымскі кароль Жыгімонт і Вітаўт былі самастойныя, яны ўжо не раз хацелі прыбраць Ягайлу да сваіх рук, спадзеючыся, што тады ён пачне кіраваць справамі ў Польшчы так, як яны яму падкажуць, але іх намаганні прападалі марна, бо Ягайла прызнаваў сябе няўладным перад Збігневам і кракаўскімі магнатамі, адсылаў з усімі справамі да іх. У гэтым годзе Уладзіслаў мусіў, можа, і супраць сваёй волі, адрачыся ад прапанаванай яму чэшскай кароны, разам з якой трэба было адракацца і ад сваёй веры.

Толькі ў стасунках з Ордэнам крыжакоў Ягайла праяўляў сваю волю і чынна бараніў яе, тут ён быў у згодзе са сваімі дарадцамі, якія гэтаксама настойвалі на тым, што трэба канчаткова пазбыць крыжакоў іхнай моцы.

Пасля гутаркі пра Сонку, да якой кароль болей не вяртаўся, яны загаварылі пра іншыя справы, найперш пра дачыненні з Ордэнам, пра двухсэнсоўнае стаўленне Вітаўта да крыжакоў.

- Літасцівы пане,- са шчырасцю ў голасе пачаў Алясніцкі, як бы толькі што не гаварыў рэзка і жорстка,- калі вы пойдзеце на тое, каб пабрацца насуперак усім з пляменніцай Вітаўта, то ці не станецца так, што вам міжволі давядзецца пабрацца і з Вітаўтавымі думкамі і планамі? Блізкая сваячка, якую вы возьмеце з ягоных рук, можа прынесці з сабой і ягоны ўплыў, прывесці да злому найтрывалейшых дзяржаўных пастаноў!

Некалькі хвілін Ягайла маўчаў, схіліўшы голаў. Потым падняў яе, пахітаў адмоўна.

- Вы думаеце,- запярэчыў ён,- што раз я слухаюся вас, то гэтаксама буду пад пятой у жонкі і Вітаўта мушу слухацца, нібыта я толькі і здольны да паслухмянасці. Як быццам бы вы мяне і ведаеце, а ўсё ж не ўведалі як след, які я ёсць. Я слухаюся вас таму, што мне цяжка было б усё жыццё змагацца, ваяваць аднаму, бо ведаю, што я не перамагу злыя сілы адзін. Як кажуць, адзін у полі не ваяка. Навошта ж тады без толку свістаць супраць ветру? Але баба ніколі не возьме нада мной улады.

Збышак усміхнуўся.

Яны зноў пагаварылі пра крыжакоў, на тым размова і завяршылася; Алясніцкі выйшаў, не ведаючы, што надумае кароль з жаніцьбай.

Некалькі дзён кароль ухіляўся ад гутарак пра свой шлюб.

У гэты час ён уладжваў пытанні з будучыняй жаніха сваёй дачкі Ядвігі, высватанага ёй яшчэ ў васьмігадовым веку Брандэнбургчыка, і радаваўся, што хоць "па кудзелі" (40), але карона Польшчы будзе належаць ягонаму крэўніку. Алясніцкі штодня бачыўся з Ягайлам і ні слова не чуў ад яго пра шлюб, таму пачаў ужо супакойвацца, думаючы, што кароль забыўся пра намер ажаніцца і не будзе чыніць ніякіх новых спроб знайсці сабе жонку. А тым часам стары валадар у думках узважваў усе небяспекі і цяжкасці, усведамляў, што яны абавязкова будуць, прымяркоўваў усе за і супраць, але ягоная гарачая кроў перамагла. Прыгожая маладая князёўна! Хіба не можа яна стаць апошняй уцехай у ягоным жыцці? Хіба нельга яму яшчэ раз паспадзявацца на шчасце?

Не ведаючы, што рабіць, ён ужо гатовы быў аддацца на волю лёсу. Ці хай бы наагул усё выракаваў збег абставін. Але аднойчы, калі ён паляваў непадалёк ад Непаломіц, яму трапілася на вочы купка маладых шляхціцаў на двары невялікага Непаломіцкага замка. У цэнтры стаяла нейкая старая і забаўляла моладзь рознымі штукамі, а пад тое нешта гучна гаварыла і махала рукамі. Ягайла звычайна ўнікаў старых баб, не падпускаў іх нават блізка. Таму ён спыніўся воддаль і паслаў Гінчу спытаць, што там робіц- ца. Гінча зараз вярнуўся і сказаў, што гэта старая вараж- бітка з Покуша, русінка, варожыць усім, хто захоча. Ягайла хоць і не верыў у забабоны пра волю лёсу, аднак наказаў прывесці яе да сябе і, не гаворачы, хто ён такі, папрасіць, каб яна паваражыла.

Кароль адважыўся на гэта, толькі паслухаўшы Гінчы, які запэўніў яго, нібыта бачыў старую ў касцёле: яна стаяла там у бакавым алтары і прычашчалася святой вадой, хрысцілася, а потым укленчыла і малілася.

Старая спачатку не хацела ісці, упіралася, думала, што яе хочуць схапіць як чараўніцу і кінуць у спрат, але, павагаўшыся, прыйшла і пачала гадаць каралю па воску.

Яна сказала, што ён неўзабаве ажэніцца, будзе мець прыгожую маладую жонку і трох нашчадкаў, двое з іх будуць уладарыць на зямлі, адзін - на небе.

Хоць кароль і пасмяяўся з гэтага, паціснуўшы плячыма, а ўсё ж загадаў добра заплаціць варажбітцы. Ён не надта зважаў на тое, што яна напляла, але ў думках зноў вярнуўся да жаніцьбы.

Не давяраючы Збышку, ён папрасіў гарадскога пісара напісаць Вітаўту ліст па-нямецку, у ім паведамляў, што прыедзе ў Літву, як звычайна, перад Калядамі і наведае яго ў Троках, дзе і дамовіцца з ім пра дзень шлюбу з Сонкай. З гэтым лістом Гінча мусіў неўпрыкмет выслізнуць з замка і завезці яго цішком, так, каб ніхто ў Кракаве пра тое не ўведаў.

Гінча быў ахвочы да такіх спраў, любіў рызыкаваць, праяўляў пад тое спрыт і кемлівасць. Ён не быў надта прыкметнай асобай пры двары, каб ягоная нястача была заўважаная і ўзнікла падозранне, ён не раз з'яўляўся і знікаў. Кароль быў упэўнены ў ягонай адданасці адразу.

Ягайла адправіў пасланца знаёмай дарогай у Вільню, а ў Кракаве ўсё яшчэ радзіліся, як бы адгаварыць караля ад шлюбу і вырваць яго з Вітаўтавых рук, бо для ўсіх іх Сонка была нічым іншым, як ягоным вухам і ягонай жалезнай рукой.

Паздзел 4

У Троцкім замку чакалі караля. Тут больш за ўсё любіў бываць Вітаўт, тут ён адчуваў сябе ўладаром незалежнейшым, чым у Вільні. Ён прывык лічыць замак жытлом сваіх продкаў, радзімай, сваім крэўным. Узводзіў тут муры, умацоўваў іх, аздабляў, імкнучыся зрабіць усё, што можна, для ціхага, спакойнага жыцця, не падобнага да тлуму ў сталічнай Вільні.

Як толькі, бывала, ён адчуваў сябе стомленым, хацеў адпачыць, перадыхнуць, паразважаць на адзіноце, адразу ехаў у Трокі, недалёка ад Вільні. Але жыццё ў Троцкім замку было зусім іншым.

Тут ён рэдка прымаў гасцей, адно тых, з кім хацеў пабыць сам-насам. Сюды, у лясныя абшары, ён прыязджаў з невялікай світай, без жонкі, а часам і з ёй, з некалькімі слугамі, любіў тут думаць, вызначаць далейшы лёс Літвы.

На гэты раз яму было вельмі дарэчы прыняць Ягайлу якраз тут, бо ён ведаў ягоную слабасць, бачыў, што кароль не можа дня пражыць без палявання, а каля Трокаў у лясах было яшчэ багата непалоханага звера.

Увесь час, яшчэ ад тых дзён, калі прыязджаў Збігнеў, і асабліва пасля весткі, прывезенай Гінчам, аб Ягайлавым прыездзе, Вітаўт думаў пра шлюб пляменніцы і не ўяўляў сабе, як ён можа зладзіцца без дапамогі Алясніцкага.

Усё ж, спадзеючыся на добрае, Вітаўт часта клікаў Сонку, каб падрыхтаваць яе, навучыць служыць яму, калі яна стане каралевай.

- Я зраблю цябе каралевай,- паўтараў ён зноў і зноў,- але я адразу скіну цябе з трона, калі ты не будзеш слухацца мяне. З маёй ласкі станеш ты Ягайлавай жонкай, памятай гэта, але калі здрадзіш, то ад маёй помсты цябе не ўратуе ні Ягайла, ні польскае панства.

Сонка неяк холадна і безуважна ўспрымала гэтыя напамінкі і пагрозы, нічога не адказвала на іх. Вітаўту хацелася дабіцца ад яе абяцанняў і клятваў, а яна ўсё адраблялася нейкімі няяснымі, двухсэнсоўнымі словамі аб тым, што яна не забываецца і не забудзецца пра ягоную ласку. Аднак Вітаўт не надаваў таму ўвагі, бо не мог нават уявіць сабе, што гэтае дзяўчо адважыцца пайсці супраць ягонай волі, зробіць нешта яму насуперак.

Княгіня Ульяна спрабавала перасцерагчы яго, але марна. Ён смяяўся з яе пагроз, бо даўно прывык спрачацца з ёю і рабіць ёй усё на злосць.

- Ты ж нават не ўяўляеш, якую гадзіну прыгрэў на сваіх грудзях! - паўтарала яна.- Гэтая дзеўка хітрая, помслівая! Ёй нельга верыць! Яна падмане цябе!

Вітаўт смяяўся і не даваў ёй далей гаварыць. У ягоных вачах Сонка была слабай істотай, якая толькі ад яго і брала сілу, толькі на яго і абапіралася. Жончыны пагрозы князь тлумачыў толькі нянавісцю да прыгожай дзяўчыны і пасмейваўся над імі.

Яго не ўстрывожыла нават тое, што Сонка, раней вясёлая, гаваркая, легкадумная, раптам стала задуменнай, маўклівай.

Дзяўчына хавала ў сабе ўсё, што бачыла і чула, давярала толькі Фемцы, якая маўчала, баючыся пашкодзіць ёй.

Калі пра Ягайлаў прыезд у Трокі на Новы год было ўжо дамоўлена, адзіным клопатам у Вітаўта стала тое, як паказаць яму Сонку, бо нішто іншае караля тут не цікавіла. Выбавіць яе ў Трокі ці, наадварот, прывезці Ягайлу ў Вільню?

Першае здавалася яму зручнейшым, хоць і другі варыянт быў неблагі. Князь прадбачыў, што княгіня будзе ўпірацца і капрызіць, не захоча ехаць разам з нялюбай князёўнай дзеля таго, каб дапамагчы яе ўзвышэнню, якога яна так не хацела.

Але ў гэтым, як і ва ўсім, чаго Вітаўт дамагаўся і што наважыўся зрабіць, ні яна, ні хто іншы не маглі яму запярэчыць.

Таму, калі Вітаўт загадаў жонцы ехаць у Трокі з усім дваром, у тым ліку і з Сонкай, княгіня з маўклівай нязгодай мусіла падпарадкавацца.

Вітаўт распарадзіўся, каб у замку да прыезду караля і ягонай світы нічога адмыслова не рыхтавалі. Але ж трэба было пракарміць і сваю світу. У Вільні ставала запасаў, і досыць было аднаго слова, каб іх падвезлі на санях і вазах.

Яшчэ перад Калядамі прыехаў першы ганец ад караля. Вітаўту хацелася дагадзіць Ягайлу, і ён выехаў яму насустрач. За мілю ад Трокаў яны сустрэліся на дарозе, сышлі з коней і абняліся.

Кароль не браў з сабой вялікай світы, з ім было ўсяго некалькі паноў і сярод іх неразлучны Алясніцкі. Вітаўт убачыў яго і міжволі скрывіўся. Ён спадзяваўся, што ў караля стане розуму і абачлівасці не браць яго з сабой, бо... ён мог стаць перашкодай.

Аднак князь зычліва прывітаў свайго праціўніка, не спахмурнеў, нічым сябе не выдаў.

Па твары Ягайлы, які ад падарожжа выглядаў памаладзелым, было відаць, што яму карціць найхутчэй наталіць сваю ўзварушаную цікаўнасць.

Стары быў нецярплівы, як дзіця, нават не хаваў гэтага. Не паспелі яны з Вітаўтам і двух слоў сказаць адзін аднаму, як кароль нахіліўся да князя і шэптам спытаў:

- А хутка я ўбачу яе?

Князь вясёлым голасам адказаў:

- Можа, нават сёння.

Гэтых слоў ніхто, акрамя іх, не пачуў. Уголас Ягайла загаварыў пра падарожжа, пра мароз і пра паляванні, якія ладзіліся па дарозе. Хоць на іх і не было шмат часу, але два вазы ўпаляванага звера везлі ў каралеўскім абозе. Кароль, як вядзецца, хваліўся здабычай.

Нягледзячы на тое, што кароль спяшаўся і выправіўся ў дарогу з малой світай, тая выглядала па-каралеўску.

Польскае панства, прыдворныя былі апрануты не так, як Ягайла, які прызвычаіўся ўсюды бываць у простым авечым кажуху, нават не любіў яркай накідкі, аддаваў перавагу шэрай. Спадарожнікі яго апрануліся пышна, нібы хацелі, каб моц і Ягайлава багацце бачыў увесь свет. Світа - кап'яносцы, чэлядзь, каморнічыя, слугі, вазніцы - выглядала куды шыкоўней, чым сам кароль. Кожны з саноўнікаў і кракаўскіх паноў вёў з сабой немалую світу. Ва ўсіх былі футры з пурпуровымі накідкамі. Каптуры, пасы, вупраж на конях - усё зіхацела золатам. I пастава, і твар кожнага з іх падкрэслівалі іх шляхецкае паходжанне.

Усе гэтыя сенатары і вяльможы пачуваліся вольна, упэўнена, яны ішлі дапамагаць свайму ўладару, але не служылі яму з-пад палкі. Калі перад Вітаўтам усё, што яго акружала, дрыжэла, то тут кожны, пачынаючы ад Збышка, высока трымаў голаў.

Літоўскае дваранства, якое суправаджала Вітаўта, было заможным, знатным, багата ўбраным, яно спраўна адбывала службу, але ніхто не меў ні волі, ні ўласнага голасу, нікому не дазвалялася нават свайго слова сказаць. Дзве світы розніліся, як неба і зямля, яны і не сябравалі між сабой.

Зычлівы, але хітраваты Ягайла быў для сваіх прыдворных хутчэй бацькам, чым каралём, а Вітаўт - правадыром і ўсеўладным гаспадаром.

З аднаго ягонага знаку баярства было гатова як адзін ісці хоць у агонь, хоць у ваду, як тыя татары пад Грунвальдам.

З польскімі сенатарамі кароль мусіў бы яшчэ доўга гаварыць, пераконваць іх, перш чым яны рынуліся б у бой.

Да Трокаў Ягайла і Вітаўт ехалі конна, адзін пры адным, за імі, паперадзе ўсіх святары (са Збышкам былі капелан і пісар), далей кракаўскі ваявода, прыдворныя саноўнікі, каморнічыя, рыцарства.

Ягайла смяяўся, жартаваў, краявіды Літвы ўзнялі ягоны настрой. Яму было тут што ўспомніць! Ён ведаў тут усе лясы, успамінаў, як раней не раз прыязджаў у Трокі. Толькі зрэдзьчасу хмурынка набягала на ягоны твар, калі міжволі згадвалася, колькі гадоў сплыло з тых даўных часін і які ён усё ж стары, хоць такім яшчэ і не пачуваецца.

Ен усміхнуўся, калі выехалі з лесу і ўбачылі возера, гмахі замка, якія ў зімовым вечаровым змроку прыветна свяціліся зыркімі агнямі ў вокнах, дымы, што весела ўздымаліся ўгору з комінаў, а каля першай замкавай будыніны мноства цікаўнага люду, які здалёку ўбачыў свайго ўладара і вітаў яго воклічамі на роднай мове.

Гэтыя людзі, іх выгляд, адзенне, родная мова яшчэ болей узрушылі Ягайлу. Ён нават на хвіліну забыўся пра сваю польскую світу, польскую карону і адчуў сябе сынам гэтай зямлі, гэтых лясоў.

Яго віталі згодна з старым звычаем: нізка кланяліся, укленчвалі. З касцёла азваліся званы, выйшлі святары. Вітаўт, які быў тут гаспадаром, таксама пачціва вітаў караля, бо атрымаў Літву з ягоных рук, але, схіліўшыся ў паклоне, ён з трывогай зірнуў на Ягайлу. На дварышчы ўсе сышлі з коней. Тут ужо стаялі слугі з паходнямі. Каля парога караля сустракала княгіня Ульяна, яшчэ стройная, велічная, праўда, крыху бледная. Яна і павяла гасцей у вялікую залу, дзе ў агромністым каміне ярка палаў агонь.

Ягайла ўзрушана ўглядваўся ў світу княгіні, у тых паненак, што ішлі за Ульянай, спадзеючыся ўбачыць Сонку.

Але княгіня не ўзяла яе з сабой.

Кароль вачыма пытаў у Вітаўта пра Сонку, але той даў яму знак, што яе тут няма.

Гасцей чакалі сталы, накрытыя для прыдворных, а Ягайлу і Вітаўта правялі ў асобны пакой. Тут яны маглі нарэшце пабыць сам-насам і пагаварыць, хоць дзверы ў залу не зачынялі. Княгіня Ульяна ўдзелу ў вячэры не брала. Кароль не адважваўся спытацца пра Сонку, хоць вельмі хацеў убачыць яе і ўсё пазіраў на Вітаўта; той цудоўна разумеў ягоныя позіркі.

Хваляванне караля радавала князя.

Як толькі пачалі есці, Вітаўт ціха прамовіў:

- Пасля вячэры.

Ён нешта ціха прашаптаў княгіні, і яна выйшла з залы, у якой балявалі Цыбулька, Лютэк з Бжэзя і Мальдрык, а таксама палякі, якія былі ў Вітаўта на службе. Адтуль даляталі вясёлы шум, стукат місак і збаноў. Кароль еў нехаця, не падобна было, што ён здарожыўся і згаладаўся. Увесь час пазіраў на адчыненыя дзверы.

Вітаўт як мог забаўляў яго нічым не адметнымі мясцовымі навінамі. Кароль маўчаў, часам устаўляў слова ці два.

На місах заставаліся ўжо адны недаедкі, калі нарэшце шырока расчыніліся дзверы і ў іх з пахмурным выглядам паказалася Ульяна, яна выконвала Вітаўтаў загад. За ёй ішла Сонка.

Як толькі кароль убачыў яе, адразу ж падхапіўся з месца.

Князёўна была апранутая вельмі сціпла, ёй не дазволілі прыбрацца так, як яна хацела б, але гэта не магло сапсаваць уражання ад яе дзявочай красы. У святле свечак, што стаялі на стале, і агню каміна выразна вымаляваліся дзве постаці: худая і строгая княгініна, а побач зграбная і гордая Сонкіна. Дзяўчына была крыху бледная ад хвалявання. Але яна смела наблізілася да стала.

Пад позіркам Ягайлы, які не мог адвесці ад яе вачэй, Сонка зачырванелася. З бляскам у вачах зірнула на караля. Ён усміхаўся ёй і працягваў руку для прывітання.

Стоячы збоку, Вітаўт глядзеў, якое ўражанне зрабіла Сонка на караля. У вачах Ульяны палаў гнеў, яна злосна зыркнула на яго і чамусьці адступіла некалькі крокаў назад. Ягайла цяпер мог добра разгледзець сваю нарачоную, нішто не схавалася ад ягонага дапытлівага вока. Ён устаў з-за стала, каб падысці да дзяўчыны. Сонка ўжо не хвалявалася, выглядала зусім спакойнай.

Каралю, які звычайна гаварыў досыць невыразна, похапкам, часам нават заікаючыся, у гэтую хвіліну ўвогуле адняло мову. Толькі вусны ўсміхаліся ды палалі вочы. Ён нясмела падышоў, узяў князёўну за рукі і ўсё глядзеў ды глядзеў ёй у вочы.

- Я ж цябе вось такой маленькай бачыў! - вымавіў ён нарэшце.- Як жа ты вырасла!

Сонка не ведала, што адказаць.

- А я вось, праўда, вельмі пастарэў...- дадаў кароль.

Дзяўчына толькі пахітала галавой.

Ульяна ўсё яшчэ стаяла паблізу, але Вітаўт падаў ёй знак, і яны разам выйшлі з пакоя, пакінуўшы Сонку з каралём, каб яны маглі пагаварыць сам-насам. Ульяна моўчкі пайшла, яна была бледная і дрыжэла. Ужо не чуваць было, пра што гаманілі Ягайла і Сонка, бо ў каміне патрэсквалі дровы і з залы даносіўся гучны бяседны гоман.

Княгіня паспела яшчэ заўважыць, што кароль пра нешта запытаў, а потым сам слухаў Сонку.

Мінула колькі часу, і Вітаўт вярнуўся ў малую залу. Ульяна пайшла за ім і, скарыстаўшы момант, пацягнула Сонку за сукенку. Ледзь стрымваючыся, яна шэптам загадала ёй выйсці з пакоя. Князёўна паспела толькі кіўнуць каралю галавой і павольным крокам выйшла ўслед за Ульянай.

Ягайла нейкі момант у задуменні стаяў ля каміна, гледзячы на агонь, потым зноў сеў на лаву і працягнуў Вітаўту абедзве рукі.

- Дзякуй табе! - усклікнуў ён.- Дзяўчына прыгожая, маладая дый не палахлівая.- Ён засмяяўся.- Даў Бог шчасце!

- Спадзяюся, яно ў вас будзе,- дадаў Вітаўт,- бо Ганна выхавала Сонку, як роднае дзіця. Яна добрая, ціхая, ласкавая, якраз такая нявеста табе і патрэбная. Калі ты па справах выедзеш з дому, яна замкнецца і пачне цярпліва чакаць цябе. Не ахвочая да забаў, да раскошы таксама.

- Прыгожая! Ох, прыгожая! - паўтараў кароль.- Мне даўно была патрэбная якраз такая.

- Ну, а як жа Збышак і тваё святарства? - пацікавіўся Вітаўт.

Кароль насцярожыўся, апусціў голаў.

- Давядзецца ваяваць з імі,- прабурчаў ён,- я ведаю гэта, але пастараюся не звяртаць на іх увагі. Калі ніхто з іх не дазволіць мне жаніцца, то віленскі біскуп Мацей (41) не адмовіць мне.

- У гэтым можаш не сумнявацца,- запэўніў яго князь.

А ў зале працягвалася баляванне. Вітаўт быў гасцінны і шчодры заўсёды і для ўсіх, ягоныя слугі завіхаліся каля палякаў да той пары, пакуль кароль не пайшоў з князем у адведзеную яму спальню.

У гэты дзень ён ужо нікога не бачыў са сваіх, апрача судовых і слуг, але Гінча знарок пастараўся трапіць яму на вочы.

Ягайла пляснуў яго па плячы.

- Не падмануў! - засмяяўся ён.- Красуня!

Каб дагадзіць Богу і пабожнаму Збышку, кароль наступны дзень пачаў з набажэнства і слухаў імшу з вялікім задавальненнем. Ён прадбачыў ужо, што будзе далей, бо, пакуль ехалі, ксёндз бесперастанку настройваў яго супраць жаніцьбы, нават пагражаў. I ніяк не даваў сябе ўгаварыць. Ягайла спадзяваўся, што Вітаўт яму дапаможа.

Назаўтра пры сонечным святле Сонка падалася каралю яшчэ прыгажэйшай і свяжэйшай, ён ужо гатовы быў уступіць у бой і пайсці напралом, але ўзяць шлюб у Літве з дапамогай Вітаўта і ксяндза Мацея.

Князь згаджаўся з ім, бо марудзіць са шлюбам было выгадна палякам.

Цэлы дзень, хоць Алясніцкі і быў пры каралю ўвесь час, пакуль ішлі перамовы з Вітаўтам наконт чэшскіх спраў і пагрозы вайны з крыжакамі, пра Сонку не згадвалі. Ён таксама не ўсчынаў гаворкі на гэтую небяспечную тэму, толькі пазіраў на караля і чакаў.

Надвячоркам ужо сам князь не выцерпеў - яму карцела хутчэй выбавіцца з няпэўнасці.

- Як бачыш,- звярнуўся ён да Алясніцкага,- мае прапановы наконт шлюбу падабаюцца Ягайлу. Сонка яму любая. Дык чаму б яму і не ажаніцца?

- Я хачу жаніцца! - дадаў Ягайла.

- Мы не раім і не дамо згоды на гэта,- спакойным голасам прамовіў Збігнеў.- Наш літасцівы валадар пра тое добра ведае, бо мы не раз ужо гаварылі, чаму не ўхваляем гэты позны шлюб. Акрамя таго, і Папа не дасць згоды. Такая ягоная воля.

- Папу мы ўгаворым,- запэўніў Вітаўт.

- Угаворваць Святога Айца і мець ягоны дазвол трэба было раней,- спыніў яго Алясніцкі.

Кароль усхапіўся з месца.

- Пасылаць у Рым? Чакаць? Я стары, мне няма калі чакаць! Вы ж ведаеце, што, пакуль паслы вернуцца з таго Рыма, некалькі месяцаў міне!

- Літасцівы пане,- смела сказаў Збышак,- як чакаць дазволу, дык вы кажаце, што стары, а як жаніцца, дык не?

Кароль у гневе павярнуўся да яго спінай, але нічога не адказаў.

- I ніводзін з нашых біскупаў без дазволу Папы вас не павянчае,- дадаў Збышак.

Тут кароль ледзь не сказаў пра вянчанне ў віленскага біскупа Мацея, але Вітаўт паспеў даць яму знак, каб не прагаварыўся раней часу.

Калі б Алясніцкі пачуў пра гэта, ён мог бы прыгразіць літоўскаму святару і ўгаварыць яго таксама адмовіцца. Заўсёды, калі спрэчка са шляхтай і духавенствам пачынала пераходзіць мяжу ягонага цярпення, Ягайла звычайна змаўкаў, а то і ўвогуле выходзіў з пакоя, каб унікнуць спрэчак, да якіх ён не быў здатны. Вось і гэтым разам, замест таго каб прадоўжыць спрэчку з Алясніцкім, ён сеў за стол, падпёр галаву рукамі і маўчаў.

Вітаўт вярнуўся да размовы.

- Улічыце яшчэ і тое, што польская карона не прынесла нашаму каралю вялікіх радасцей, апрача, можа, першых двух-трох шчаслівых гадоў,- сказаў ён.- За караля кіруеце вы, а ён пакутуе праз вас. Не даяце яму дамовіцца, з кім ён хоча, дык дайце ж яму хоць жонку выбраць, якую сам пажадае.

- Несправядліва ўпікаеш ты нас, князю,- адказаў Алясніцкі.- Дамовы ўкладаюцца дзеля карысці гаспадарства, а шлюб узяць мы не дазваляем каралю таму, што мы любім яго, як роднага бацьку.

Спрэчка, што ўсчалася між князем і Збышкам, не скончылася паразуменнем, хоць яна і цягнулася доўга, але толькі стаміла іх.

Кароль не ўставіў ні слова, толькі часам нешта мармытаў, седзячы за сталом, калі ж нарэшце Алясніцкі пайшоў, Ягайла ўстаў, падышоў да Вітаўта і цвёрда сказаў:

- На іх зважаць не будзем, зробім усё так, як самі захочам. Хай сабе потым крычаць! Везці яе для вянчання ў Кракаў не варта, лепей я прыеду па яе ў Літву.

- Калі? - спытаў Вітаўт.- На Вялікдзень?

- Э не, доўга чакаць! - жвава адгукнуўся Ягайла.- На Запусты!

Такая паспешлівасць, можа, была і не даспадобы Вітаўту, але ён падумаў, што пярэчыць Ягайлу таксама, відаць, неразумна. Марудзіць і ён не хацеў, як і Ягайла, але з іншых прычын. Сонка мусіла віжаваць пры каралю і дапамагаць Вітаўту, ён спадзяваўся на гэта, апрача таго, хацеў дамагчыся ад караля, каб той, насуперак сваім абяцанням не ўмешвацца ў справы чэхаў, не дапамагаць паўсталым гусітам (42) і нават насуперак дадзенаму забавязанню выслаць супраць іх узброенае падмацаванне, даў Вітаўту змогу паслаць у Чэхію Жыгімонта Карыбута (43). Дзеля ўсяго гэтага Вітаўт быў гатовы дапамагчы Ягайлу зладзіць гэты тэрміновы шлюб, такі жаданы для старога, абы толькі ён паглядзеў праз пальцы на тое, што Вітаўт выправіць Карыбута ў Чэхію. Надвячоркам у спальні князь загаварыў пра гэта.

- Праз тваіх святароў,- пачаў ён,- якія дзеля Рыма і Папы пагарджаюць нашымі ўласнымі інтарэсамі, ты вымушаны адрачыся ад чэшскай кароны, а за табой і я. У нас проста вырвалі яе з рук! Жыгімонт не дасць рады чэхам, а нам не дастанецца каралеўства!

Гэтыя словы напалохалі Ягайлу.

- З Жыгімонтам я закладу мір! - усхапіўся кароль. - А ён адразу ж парушыць яго,- горача запярэчыў Вітаўт.- Зрэшты, ні ты, ні я на чэхаў не пойдзем...

Ягайла затуліў вушы рукамі.

- Карыбут вельмі хоча выступіць, і нам, відаць, не варта яго стрымваць. Хай ідзе!

Кароль падаваў знакі Вітаўту, каб ён змоўк, але той не паслухаўся.

- Шкада краіны! Мова амаль што як наша, горнецца да нас, варта толькі працягнуць руку.

Зусім раззлаваны кароль замахаў на яго рукамі.

- Яны ерэтыкі, няверныя, ад іх касцёлы замыкаюць, яны д'яблу служаць! Папу не прызнаюць! Яны праклятыя!

Вітаўт здзіўлена ўсміхнуўся.

- А нам якая справа да іх веры? - перапыніў ён караля.- Я татараў прымаю ў Літве, дазваляю ім маліцца так, як яны хочуць, а яны ж Хрыста не прызнаюць. Габрэяў церпім усюды і не зважаем на тое, што яны вызнаюць Хрыста іначай, чым мы, церпім і даём ім волю хваліць Бога паводле іх звычаяў.

- Ерэтыкі горшыя, чым язычнікі! - закрычаў Ягайла ў вялікім гневе.- Я чуў ад ксяндзоў, што яны не прызналі Хрыста, адступіліся ад яго і ад касцёла!

- Гэта справа ксяндзоў, а не наша! - перапыніў яго Вітаўт.- Мы павінны клапаціцца пра тое, каб заваёўваць землі, павялічваць гаспадарства. Вось у чым наш абавязак! Калі наш Карыбут далучыць Чэхію, то твае ксяндзы самі аддзеляць зерне ад жарствы.

Ягайла зноў заткнуў вушы. Ён са страхам пазіраў на дзверы і ў бакі, баючыся, што іх падслухаюць. Апрача ксяндзоў, ён баяўся і самога Бога, гневам якога яму пагражалі. Збігнеў быў яшчэ больш незадаволены гусітамі, ён усё падгаворваў караля, каб той скарыстаў агонь і меч для выкаранення ерэтыкоў.

Вітаўт не зважаў ні на што, стаяў на сваім. Карыбут быў напагатове.

Паміж імі абодвума - Збігневам, які наклікаў на чэхаў усе перуны, і літоўскім князем, які аддзяляў духоўнае ад зямнога і хацеў пашырыць межы гаспадарства,- Ягайла быў як між двух агнёў, баяўся, дрыжэў і пачуваўся вельмі няпэўна.

Ён не хацеў адштурхнуць ад сябе Вітаўта, бо той мусіў дапамагчы яму са шлюбам, а Збігнева асцерагаўся, бо ксёндз быў пры ім і над ім, заступаў як большасць духавенства, так і пераважную частку сенатараў і рады.

Састарэлы душой, спакутаваны кароль хацеў спакою, а не вайны, баяўся ўсёмагутнага Папы і касцёла. Па твары караля, устрывожаным і змардаваным, было відаць, што гэтая размова раздражняла і гняла яго. Ён пазіраў на Вітаўта так, нібы прасіў злітавацца над ім. Але якраз гэтакі стан караля падыходзіў князю для яшчэ большага націску.

- Жыгімонт Карыбут так ці інакш, а ўсё роўна пойдзе на чэхаў,- гнуў сваё Вітаўт.- Да гэтага трэба быць гатовым. Я нізавошта не змагу стрымаць яго.

- А як жа з абяцаннем, што дадзена Люксембургчыку? - ціхім, стомленым голасам спытаў Ягайла.- Раззлуём яго, нажывём ворага на сваю галаву. I гэта тады, калі вайна з Ордэнам можа ўзгарэцца з дня на дзень.

- Жыгімонт Люксембургскі ніколі не пасябруе ні з намі, ні з кім іншым! - усклікнуў Вітаўт.- Гэтага чалавека трэба ведаць. Яго можна прывабіць толькі золатам, а даць яму досыць гэтага дабра не зможам ні ты, ні я.- I цвёрда дадаў: - Карыбут пойдзе на чэхаў.

Настрашаны Ягайла крыху памаўчаў, потым прамовіў:

- Я не магу дазволіць гэтага.

- А я не хачу перашкаджаць,- адказаў Вітаўт.- Мы ж не ксяндзы, і хай клопаты Папы Рымскага нас не хвалююць.

Ягайла зноў заткнуў вушы.

- Ні знаць, ні ведаць пра гэта не хачу, сціхні! - закрычаў ён.- Папа нам патрэбны для шлюбу, трэба, каб ё'н зацвердзіў яго.

- I мне таксама, каб ён табе Сонку аддаў! - усклікнуў Вітаўт.- Таму ты павінен закрыць вочы на паход Карыбута.

- Ні пра што я не хачу ні знаць, ні ведаць! - паўтарыў кароль.

Вітаўт здзекліва рассмяяўся:

- Але ж і я не буду крычэць на ўвесь свет, што гэта я яго выправіў у той паход,- прамовіў ён.- I я яго выганю, хоць і буду рады, што, можа, праз Карыбута мы здабудзем гэтае каралеўства, якое твой Збышак вырваў з нашых рук.

Кароль цяжка ўздыхнуў.

- Папа і рымскі кароль - вялікая перашкода для нас,- нявесела прашаптаў ён.- Мы не можам з імі ваяваць. Рымскі біскуп усюды мае сваіх прыхільнікаў сярод нашых, ягоныя служкі валодаюць касцёламі, манастырамі, землямі, людзьмі, гэта так. Таму нам нельга не слухацца іх! Яны доўга маўчалі, гледзячы адзін на аднаго.

- Ні сябе, ні мяне не ўмешвай у справы Карыбута! - першы перапыніў маўчанне засмучоны Ягайла.- Ты сапраўды не можаш яго супыніць?

- Я не хачу яго спыняць! - адказаў Вітаўт.

Ягайла ўспомніў пра крыжакоў, з якімі Вітаўт як быццам зблізіўся яшчэ болей.

- Я мусіму зноў абвясціць ім вайну,- паведаміў ён,- а ты пойдзеш са мной.

Князь нічога не адказаў, гэтае пытанне было для яго занадта цяжкім. Але потым загаварыў:

- Крыжакі для мяне нічога не значаць. Яны слабейшыя, таму стараюцца дабіцца маёй прыхільнасці, я хачу іх скарыстаць, калі ж мы зломім іх, тым лепш... Я не губляю з імі лучнасці, але абараняць і прыкрываць іх не збіраюся. Вітаўт бачыў, што далей гаварыць з Ягайлам пра гэтыя справы будзе цяжка, можна азмрочыць і зусім расчараваць яго, таму ён сказаў тое, што хацеў, пра паход Карыбута і пастараўся перавесці гаворку на іншае, каб хоць крыху развеяць невясёлы настрой караля. А Ягайла, баючыся, каб ад яго не запатрабавалі нечага такога для Карыбута, да чаго не ляжала ягоная душа, загаварыў пра ад'езд з Трокаў, пра тое, што трэба рыхтавацца да вяселля.

Каб развесяліць караля, Вітаўт і раз, і другі запрашаў да яго Сонку, абы той мог зноў пабачыць яе, нацешыцца ёю. Гледзячы на яе, Ягайла забываўся пра цяжар улады і кароны.

У свой апошні дзень у Троках, калі пра Карыбута гаворка болей ужо не заводзілася, перад самым развітаннем кароль раптам абвясціў Вітаўту:

- Ведаеш, я паабяцаў рымскаму каралю дапамогу супраць чэхаў і пашлю яму пяць тысяч войска. Вітаўт холадна ўспрыняў гэтую навіну.

- Калі табе не шкада іх загубіць,- сказаў ён,- то рабі так, як наважыў. А я не даў бы яму ніводнага чалавечка. Ты не перашкодзіш Карыбуту ісці на чэхаў, а ён, калі спаткае там тваіх людзей, не будзе зважаць, што яны палякі.

Яны глянулі адзін на аднаго. Ягайла пасмутнеў. Вітаўт жа пазіраў лагодна, нібы нічога не здарылася. Ён умеў дагадзіць усім.

Калі Ягайла зноў спаткаўся з Сонкай, то перажагнаў яе, надзеў ёй на палец заручальны пярсцёнак і папрасіў, каб яна стала яму вернай спадарожніцай. Князёўна з хваляваннем у голасе паабяцала яму гэта.

Ад Калядаў да Запустаў заставалася не так ужо шмат часу для таго, каб падрыхтавацца да вяселля.

Кароль спяшаўся завяршыць найважнейшыя справы, каб можна было хутчэй вярнуцца назад, у Літву.

З Вітаўтам ён развітаўся сардэчна, у поўнай згодзе і паразуменні. Ягайла сапраўды не хацеў нічога ведаць пра Карыбута, ён нічога не сказаў пра ягоны намер палякам, не збіраўся перашкаджаць яму. Алясніцкі пра гэта таксама нічога не ведаў. Ён спрабаваў перад ад'ездам з Трокаў зноў распачаць вайну супраць шлюбу караля, але той не падтрымаў размовы.

Гутарку пра шлюб Збігнеў надумаў адкласці да зваротнага шляху, спадзеючыся, што кароль пасля развітання з Вітаўтам будзе больш згаворлівы. Таму, як толькі выехалі, Алясніцкі адразу павёў гаворку пра жаніцьбу караля.

Не паспеў ён успомніць пра Сонку, як Ягайла суха адказаў:

- Са шлюбам справа зроблена.

Алясніцкі памаўчаў, потым сказаў:

- У Кракаве без дазволу Папы вас ніхто не павянчае.

- Знойдзем таго, хто не адмовіцца,- буркнуў кароль.

Болей абат не раздражняў свайго ўладара дарэмным супраціўленнем ягонай волі. Урэшце ён надумаў падпарадкавацца гэтай упартай фантазіі старога, небяспечнай толькі для яго самога, абы толькі ўмацаваць свае пазіцыі ў больш важных справах.

Такім быў канчатковы вырак Алясніцкага, а што рассудзіў ён, тое прымала і рада. Усе ахвотна згадзіліся не пярэчыць каралю. Іх больш непакоіла будучыня, бо набліжаліся важныя падзеі.

Увесь час, пакуль вярталіся ў Кракаў, кароль быў у думках пра жаніцьбу. Ён згаджаўся з усімі прапановамі, быў шчодры і лагодны, хацеў толькі аднаго: каб яму не пярэчылі.

Вобмегам было паслана ў Кракаў па ўсё, што патрабавалася для вяселля. Кароль тым часам паляваў у Вянгроўскай пушчы (44).

Адтуль нястомна імчалі пасланцы і ганцы то ў Наваградак, дзе меркавалася ладзіць вянчанне і вяселле, то ў Кракаў, адкуль трэба было даставіць слуг, падарункі, двор і рознае начынне.

Польскае панства з прыкладу Алясніцкага рыхтавалася пакланіцца маладой каралеве, хоць і не надта хацела гэтага.

Жаданні і разлікі Вітаўта спраўджваліся. У самую халепу апошніх дзён зімы, у непуць і растопы, Наваградак неспадзявана напоўніўся прыдворнымі караля. У гэтым маленькім мястэчку, далёка ад сталіцы, Ягайла, нібы хаваючыся ад людскіх вачэй, хацеў шыкоўна адсвяткаваць свой шлюб. Вітаўт таксама не пашкадаваў для сваёй беднай пляменніцы пышнай світы, яна і супра- ваджала яе.

Хоць не па сваёй волі, але была ў той свіце і княгіня Ульяна. Прыехаў таксама запрошаны на гэтую ўрачыстасць з Русі стары Сямён, князь гальшанскі (45), дзядзька Сонкі, які аддаў яе пад Вітаўтава апякунства. Ён быў вельмі рады, што лёс пляменніцы складваецца так удала.

З'ехаліся ўсе, хто быў блізкі і адданы каралю, з усёй Польшчы, ды яшчэ з пышнымі світамі. Каб дагадзіць Ягайлу, і Вітаўт прывёў з сабой многіх рускіх князёў і літоўскіх баяраў.

З Вільні ў князевай свіце прыехаў і спецыяльна запрошаны віленскі біскуп Мацей, які павінен быў ахрысціць князёўну ў каталіцкую веру і абвянчаць яе з Ягайлам. Польскіх біскупаў прасіць аб гэтым кароль не захацеў. Пасля доўгага чакання, збораў, падарожжа Сонка без адзінай слязінкі, спакойна, надзіва абыякава дазваляла рабіць з ёй усё, што казалі. Яна не выказвала ні радасці, ні трывогі.

Вітаўту гэта здавалася дзіўным, але сам сабе ён па- тлумачыў яе паводзіны, гэтую поўную абыякавасць тым агромністым шчасцем, якое неспадзявана звалілася на яе дзявочыя плечы.

I ён усё паўтараў і паўтараў у гутарках з ёй, што толькі яму яна павінна дзякаваць за такі лёс, павінна быць адданай і паслухмянай яму.

Але дзяўчына ніводнага разу не паабяцала, што так і будзе. Князь не надаў гэтаму ўвагі, думаў, што ў яе зараз проста не тое ў галаве.

З тым жа імпэтам, з якім Ягайла прыспешваў свой шлюб, прайшлі і самі наваградскія ўрачыстасці. У замку ўсё было ўжо загадзя падрыхтавана. На другі дзень пасля прыезду Сонка была ахрышчаная паводле рымскага абраду, а неўзабаве кароль ужо стаяў з ёй каля алтара. Потым быў баль, гучэлі трубы і пішчалкі, чуліся крыкі, цэлы натоўп народу сабраўся, каб паглядзець на маладую.

Увесь польскі двор са здзіўленнем глядзеў, як яна стаяла без адзінай слязінкі, адважна пазірала, горда ступала, не паказвала, што хвалюецца, нібы даўно гатовая да таго лёсу, які яе напаткаў.

Калі княгіню Ульяну гэта злавала, то Вітаўта толькі цешыла, бо чым болыл упэўнена выглядала ягоная каралева, тым больш ён мог на яе спадзявацца.

Князю здавалася, што ён атрымаў выдатную перамогу, зрабіў важны крок да таго, каб стаць ля стырна кіравання агульнымі справамі Літвы і Польшчы. Разлік быў просты і на першы пагляд беспамылковы. Каралева ўсім была абавязана яму, старога караля яна зможа падпарадкаваць сабе, бо пра ягоную мяккацеласць ведалі ўсе.

З яе дапамогай Вітаўт спадзяваўся кіраваць і Ягайлам, і Польшчай.

Раз вайна з Ордэнам вось-вось пагражала выбухнуць, можа, нават сёлета, і да яе трэба было ў час падрыхтавацца, вяселле і баляванне ў Наваградку нельга было зацягваць. Таму Вітаўт адразу ж заспяшаўся ў Вільню, а кароль з жонкай паехаў у Кракаў. Там яго чакала дачка Ядвіга і яе нарачоны, загадзя вызначаны ёй муж, васьмігадовы Брандэнбургчык, якога кароль меўся выхаваць, як сына.

Маладой каралеве хацелася хутчэй апынуцца ў сваёй сталіцы. Ягайла збіраўся крыху папаляваць у пушчах вакол Наваградка, а вяртанне ў Кракаў адкласці на два-тры дні, але Соф'я, на здзіўленне дзядзькі, настаяла на тым, каб прыспешыць ад'езд.

Гэта было першае праяўленне цвёрдасці характару маладой каралевы, і Ягайла дзеля яе ахвяраваў паляваннем. Была надзея, што Соф'я здолее ўзяць уладу над мужам, які выказаў такую ўвагу да яе і стаў пакорлівым ад першых дзён.

З Наваградка выехалі ўсёй світай, пышна і велічна, па ўсім загадзя вызначаным шляху стаялі натоўпы людзей, іх віталі духавенства, гарадскі і вясковы люд.

Як толькі станавілася вядома, дзе кароль спыніцца на начлег, адразу ж туды дастаўлялася ўсё, што патрабавалася такому пачэснаму госцю.

Усе вочы ў час гэтага падарожжа былі звернуты на каралеву. Усе хацелі прыгледзецца да яе, паспрабаваць прадказаць, якой яна будзе.

У Наваградку Ягайла выглядаў шчаслівым, але баляванне стаміла яго, ён ніколі не любіў доўга быць на людзях, пышна апранацца і трымацца з каралеўскай годнасцю і веліччу.

Выявілася, што каралева глядзела на ўсё гэта іначай. Ужо ў Наваградку яна пачала прымяраць і надзяваць тыя шматлікія строі і пакрасы, якімі яе адарылі, і паказвалася ў іх на людзях.

З ранейшых слуг пры ёй засталася толькі нязменная старая Фемка, цяпер ужо яе атачала асабістая польская прыслуга, дваране, яна ахвотна і з цікавасцю знаёмілася з імі.

Спрытны Гінча з Рогава здолеў так паказаць сябе, што ахмістр двара Войцах Мальскі Наленч (46) залучыў яго ў лік прыдворных каралевы. Для яе і для Фемкі ён быў ужо як стары знаёмы, цяпер ён выступаў як пасярэднік паміж ёй і дваром, давераны і пэўны служка. Многія іншыя прыдворныя імкнуліся спадабацца, падыльсціцца, звярнуць на сябе ўвагу, і, як пры кожным двары, зайздрасць і варожасць ужо зараджаліся сярод набліжаных.

Кароль не трымаўся ўвесь час пры жонцы, пакуль дабіраліся да Кракава. Як толькі праязджалі праз якую пушчу, лясныя водары адразу ж наводзілі ягоныя думкі на паляванне, дзікага звера, і ён дазваляў спакусіць сябе: браў сваіх паляўнічых, што нудзіліся ў свіце, спускаў сабак і знікаў. Каралева заставалася адна і паволі ехала са світай далей.

Яна не сумавала, не спрабавала адгаварыць караля ад любай пацехі. Цярпліва чакала. Кароль заўжды абяцаў, што неўзабаве дагоніць.

На твары сямідзесяцічатырохгадовага маладажона адбівалася нязмерная радасць, калі ён зноў мог адчуць сябе вольным. Ягайла спяшаўся выправіцца ў пушчу. Соф'я глядзела яму ўслед халодным позіркам, весялосць не пакідала яе, калі яна заставалася са світай.

Аднак ёй не хацелася прыязджаць у Кракаў без караля, бо там, у замку, яна мусіла сустрэцца з ягонай дачкой, з незнаёмымі людзьмі, якія чакалі яе там разам з Брандэнбургчыкам і пасламі.

Падарожжа прымеркавалі спалучыць з ловамі так, каб Ягайла мог перад Кракавам злучыцца са світай і Соф'яй, каб ёй адной не давялося станавіцца перад польскім панствам.

Ягайла паслухаў жонкі, прыбыў у час, і яны разам збіраліся ўрачыста ўехаць у сталіцу.

Якраз стаялі першыя веснавыя дні. У Кракаве з цікавасцю і нейкай своеасаблівай насцярожанасцю чакалі русінку. Духавенства баялася гэтай чацвёртай жаніцьбы, бачыла ў Соф'і стаўленіцу Вітаўта, а яму не давяралі, баяліся яго ўсе.

Кароль пад'язджаў да Кракава з адчуваннем, што яго прымуць там не так радасна, як раней. Ён адчуваў сваю віну, думаў, што варта папрасіць прабачэння за яе. Ён вёз жонку, якую ўзяў супраць волі народа, тая яшчэ была не каранаваная, не каралева, а толькі каралёва жонка. Соф'я таксама разумела гэта, але не падавала выгляду, што гэта яе надта абыходзіць, старалася выглядаць спакойнай. Урачыстага прыезду не атрымалася. Пасля апошняга начлегу кароль сеў на каня ў кажуху і простай шапцы, побач ехала Соф'я, якая, не пытаючыся ў яго, надзела гарнастаевае футра, пурпуровую накідку і залатую аздобу на галаву. Двару было сказана апрануцца з раскошай. Кароль быў не супраць. У горадзе паўсюль стаялі натоўпы людзей, усе ціснуліся, разглядалі іх, але маўчалі. Перад каралём здымалі шапкі. Паважна, але ціха праязджаў кароль па вуліцах горада. З касцёлаў павыходзіла духавенства вітаць уладара, па горадзе разлягаўся звон, але радасці, узнёсласці, весялосці не было. Адчувалася нейкае трывожнае чаканне.

Каралева, адчуўшы, што яна тут не надта жаданая госця, пачырванела, у вачах бліскалі агеньчыкі гневу, але вусны ўсё ж прыветна ўсміхаліся. Яе сэрца трывожна білася, яна ведала, што вакол яе адны незычліўцы, непрыхільныя, нават злыя і што ёй трэба будзе пачынаць змагацца, каб адолець іх, стаць тут валадаркай, сапраўднай каралевай. Іншая, можа, пусцілася б у роспач і паняверку. Але Соф'я верыла ў свае сілу і цярплівасць. Доўгія гады змагання чакалі яе, крок за крокам, паволі мусіла яна ісці да мэты, але дайсці да яе было пільна патрэбна. Ягайла разглядаўся на бакі неяк нясмела, апускаў вочы. Соф'я ўсім сваім выглядам паказвала, што яна радуецца прыгожаму гораду і заможнаму люду.

Біскуп Войцах чакаў на Вавелі. Побач з ім моўчкі стаяў Алясніцкі, адзеты як мніх. Кароль прыязна кіўнуў яму галавой, нібы просячы прабачэння.

На замкавым двары чакала новую маці каралеўна Ядвіга, маладзенькая дзяўчынка, усхваляваная, бледная, святочна прыбраная. Здавалася, што яна вось-вось упадзе пад цяжарам аздобы, якую на яе начапілі.

Побач стаяў васьмігадовы Брандэнбургчык, апрануты на нямецкі лад, з шапачкай у руцэ, у вузенькім гарнітур- чыку і накідцы, з доўгімі напудранымі валасамі, у буклях, а каля яго - ксёндз Эльяш і Пётр Хелмскі (47). Настаўнік і прыдворны стаялі, гатовыя вітаць Ягайлу, які здалёк усміхаўся дзецям.

Соф'я першая паспяшалася абняць напалоханую каралеўну, па тварыку якой струменьчыкамі пацяклі слёзы. Кароль вітаў усіх з надзвычайнай прыязнасцю і радасцю, ён быў устрывожаны, з усіх сілаў стараўся схаваць неспакой, які яго агарнуў, калі ж падышлі да парога замка, ён прашаптаў Соф'і на роднай мове:

- Будзь уважлівай! На парог ступай правай нагой!

Паздзел 5

Мінуў год з таго незабыўнага дня, калі каралева Соф'я першы раз апынулася ў сваім каралеўскім замку, зірнула на яго замглёнымі вачыма пры шматзначным маўчанні прыдворных. Нейкіх асаблівых зменаў у жыцці замка цяжка было заўважыць: і людзі былі тыя самыя, і звыклы лад жыцця караля не парушыўся, аднак жа не ўсё тут было, як раней; люд, набліжаны да Ягайлы, паспеў ужо адчуць сілу той маленькай ручкі каралевы, якая ўмела быць жалезнай.

Без гвалту, без пераваротаў, паступова і ціха чыніліся кара і літасць, уплыў на ўрад і ўладу.

Двор каралевы гэтак быў яе дваром і пад яе ўладай, што і мужчыны і жанчыны маглі жыццё за яе аддаць. У Соф'і былі свае людзі пры двары караля, былі і ў радзе, сярод духоўных асоб, у горадзе - адным словам, усюды.

Але, бадай што, не менш было незычліўцаў і ворагаў.

Калі і як тое сталася, наўрад ці змог бы хто сказаць. Соф'я не выхвалялася сваёй уладай, не была ахвочай паказваць яе, наадварот, хацела б яе прыхаваць.

Ягайла кахаў сваю жонку, але, мусіць, і баяўся яе. Яна была не такая паслухмяная, як ён думаў, і тут ён ужо не даваў рады. Кожны раз кароль вяртаўся з палявання ці падарожжа стомлены і закаханы, але праз нейкі час зноў нудзіўся па лясах. У замку пры каралеве ўсё было для яго занадта пышна, занадта велічна, куды вальней ён пачуваўся ў лесе, пры вогнішчы, сярод вясёлых паляўнічых.

Ён быў бы рады забыцца пра сваю ўладу, яна ж пра карону, якой яшчэ не мела, помніла неадменна. Пры кожнай размове з мужам яна не забывалася пра гэта нагадаць. Ягайла баяўся сутыкнуцца з перашкодамі, цяжкасцямі і ўхіляўся ад прызначэння дня каранацыі.

Той-сёй са святароў ужо згадваў у гутарках з каралём пра каранацыю як пра ўрачыстасць, якой усе чакаюць. Нібыта выпадкова казалі пра яе як пра вельмі пажаданую падзею польскія прыдворныя, ахмістр каралевы Мальскі, старшы каморнічы Мшчуй са Скрынна, Клеменс Вантробка.

Сярод тых, чыю прыхільнасць здолела выклікаць маладая каралева, бо яны самі перамяніліся да яе, быў і ранейшы яе вораг Збышак з Алясніцы, цяпер ужо кракаўскі біскуп. Войцах Ястжэмбец хоць і без ахвоты, але мусіў саступіць яму сваё месца.

Гэты непахісны чалавек не быў асаблівым прыхільнікам Соф'і, ён заўжды пазіраў на яе з недаверам, бачыў у ёй перш за ўсё пляменніцу Вітаўта, але і ворагам ёй не быў. Ён цаніў у ёй якасці, якія меў сам,- мужнасць і цвёрдасць.

Для яго не было таямніцай і тое, што яна, кінутая ў чужы для яе свет, мусіла шмат зрабіць, каб выклікаць у яго прыхільнасць, і ён бачыў, як яна спакваля, але настойліва дамагаецца гэтага, бачыў і цаніў.

У старых і маладых каралева выклікала вялікую прыязнасць, яна наладжвала ў замку розныя забавы, запрашала гасцей, рабіла ўсё для таго, каб яны былі вясёлымі, для кожнага знаходзіла добрае слоўца, гарнула да сябе сэрцы. Моладзь аж траціла розум ад прыгожай Соф'і, а яна была такой велічнай, умела адным грозным позіркам адштурхнуць ад сябе, але ўмела і прывабіць.

Біскупа Збігнева канчаткова зблізіла з ёй адна падзея. Перад з'ездам з Жыгімонтам (48) Вітаўт хацеў, каб яна паспрыяла яму, і дзеля гэтага выправіў пасланца. Трэба было парупіцца пра няшчаснага Карыбута, які ні з чым вярнуўся ад чэхаў, дзе кіпела гарачая вайна.

Прыехаў Цыбулька, прывёз лісты да караля, а для каралевы вусныя загады.

Соф'я адразу выклікала да сябе каралеўскага біскупа і расказала яму, што ад яе патрабуецца.

Біскуп выслухаў яе, устрывожаны і занепакоены, быццам каралева чакала ад яго дапамогі Вітаўту.

- Маё сумленне не дазваляе мне гэтага рабіць,- прамовіў ён,- бо тым самым я пайшоў бы супраць інтарэсаў майго ўладара, супраць маіх уласных перакананняў.

- Але ж і я такога не зраблю,- сказала Соф'я,- і таму хачу вам пра гэта паведаміць, што адчуваю: вы па- дазраяце мяне ў слугаванні майму дзядзьку. Хіба не так? Біскуп пацвердзіў сваю згоду маўчаннем.

- Вы несправядліва абвінавачвалі мяне,- дадала яна.- Ні ў гэтай, ні ў якойсьці іншай справе я не пайду супроць майго мужа і маёй краіны. Я паважаю свайго дзядзьку, але быць паслухмянай яму як служка ці як рабыня не магу і не хачу.

Алясніцкі быў рады гэта пачуць, ён пакланіўся ёй. - Трымайцеся, літасцівая пані! - толькі і змог сказаць.

Цыбулька вярнуўся ні з чым, а біскуп з таго часу ўжо іначай глядзеў на каралеву і выказваў ё'й болыл пашаны. Можа, нават ён пачаў больш баяцца яе, хоць і не падаваў выгляду. Але сачыў за кожным яе крокам.

Для Соф'і найцяжэй было здабыць прыхільнасць сіроткі Ядвігі, дачкі караля. З першага пагляду дзіця адчула да маладой пані непрыязнасць, ставілася да яе халодна, нічога не даравала.

Яны ніяк не маглі пагадзіцца; Ядвіга да таго ж наслухалася шаптанняў слуг і баялася мачыхі. Калі яе прыводзілі, садзілі за стол, забаўлялі, яна ўвесь час устрывожана азіралася, нібы толькі і чакала хвіліны, калі можна будзе ўцячы.

Соф'я адчувала сябе пакрыўджанай і пасля дарэмных намогаў ужо меней рупілася пра дзяўчынку, якая так ваяўніча да яе ставілася. Ядвізе ўвялі ў вушы, што гэтая маладая каралева пазбудзе яе належных правоў, што яна можа быць пагрозай для жыцця.

Соф'я не скардзілася на яе каралю, цярпліва зносіла ўсё. Ягайла прыязджаў са сваіх вандровак, садзіў каля сябе малога Брандэнбургчыка па адзін бок стала, Ядвігу - па другі, забаўляўся з імі, але нічога не бачыў і ні пра што не здагадваўся.

Пры двары ў тых асяродках, якія каралева яшчэ не прывабіла да сябе, разносілі плёткі пра небяспеку, што пагражала беднай сіраціне, яе лёсу.

Пра ўсё гэта даносілі Соф'і, але яна пагарджала намовамі і не пачувалася вінаватай. Рабіла, што магла, і спадзявалася: час возьме сваё.

Колькі б разоў ні вяртаўся Ягайла са сваіх нястомных аб'ездаў краю і паляванняў, на парозе замка ён заўсёды бачыў каралеву, яна ўсміхалася, радавалася свайму гаспадару, была ветлая, ні слова не гаварыла супраць. Не мела яна звычкі і нешта прасіць, а Ягайла адчуваў сябе вінаватым, што доўга не прыязджаў, і шчодра адорваў яе.

На свята Узнясення ён якраз вяртаўся з-пад Хоршына, куды яго зноў выцягнуў Жыгімонт. Каралева, як заўжды, рыхтавалася сустрэць мужа. Разам з Ягайлам ехалі важныя паны, яны суправаджалі яго, іх трэба было задобрыць і ўлагодзіць.

Стары, але нястомны Ягайла не мог доўга ўседзець на адным месцы, аднак часам быў рады завітаць у Кракаў. Яму тут было добра, як нідзе болей, тут было ягонае гняздо, а Вільню ён мусіў адцаць у чужыя рукі.

Соф'я даведалася, што ён прыязджае, і выехала сустракаць яго, яна ўзяла з сабой Ядвігу і Брандэнбургчыка, а таксама світу, такую шыкоўную і выфранчаную, што ўвесь горад высыпаў падзівіцца на яе. Ягайла не любіў гэткай пышнасці, а каралева лічыла яе патрэбнай і важнай. Ёй падабалася бачыць сябе ў пышных строях і жамчугах. Некалькі прыдворных суправаджалі Соф'ю; яна везла з сабой з аднаго боку Ядвігу, у якой не было ніякай ахвоты ехаць з ёй, з другога - малога хлопчыка, яе жаніха. Кароль вельмі ўсцешана сустрэў іх каля Прэндніка. Ён злез з каня, спачатку абняў жонку, потым пацалаваў дачку, узяў на рукі і пацалаваў малога. Ён быў рады вяртанню, выглядаў здарожаным і стомленым. Адразу ж павярнулі назад, у горад, і, пакуль ехалі, Ягайла маўчаў, бо гава- рыць ён не любіў, і толькі час ад часу кідаў якое слова, каб прымусіць гаварыць іншых, смяяўся.

У замку ўвесь двор чакаў гаспадара з вялікай нецярплівасцю, бо ўсе ведалі Ягайлаву звычку адорваць тых, хто быў пры ім і спадзяваўся на гэтыя дары, якіх ён не шкадаваў нікому, апроч самога сябе.

Соф'я прывітала яго з пашанай і з тым асаблівым лагодным выразам твару, з якім заўжды яго сустракала, але, пакуль ехалі, сядзела нейкая крыху насупленая і ў задуменні, большым, чым звычайна. Кароль дарэмна спрабаваў развесяліць яе. Усмешка толькі на момант з'яўлялася на яе вуснах і адразу знікала. Ягайла не любіў такіх пахмурных твараў.

Назаўтра ўсе сенатары, што былі ў Кракаве, біскуп Збышак, урадоўцы з самага рання падаліся ў замак. Спраў набралася процьма, каралю не далі часу адпачыць з дарогі, давялося брацца за клопаты. Духоўныя асобы з усяго краю з'ехаліся з самымі рознымі просьбамі, скаргамі, спрэчкамі, іншыя ж чакалі Ягайлу, каб пацвердзіць свае даўныя прывілеі або атрымаць новыя. Справы трымалі яго, без меры зморанага, цэлы дзень, ён толькі цяжка ўздыхаў; жонку, дачку і будучага зяця бачыў толькі похапкам.

Кароль непакоіўся і шукаў прычыну маўклівасці і задуменнасці жонкі. Старога выводзіла з раўнавагі нават хмурынка на твары прыгожай Соф'і. Не раз, пакуль цягнуўся гэты доўгі дзень, кароль спрабаваў спытаць у яе, чаму яна такая невясёлая. Ці не было на гэта прычыны?

- Няма ніякай прычыны, нічым я не засмучаная,- адказала каралева.

Ягайла больш не дапытваўся. Але позна ўвечары, перш чым пайсці на спачын, усё яшчэ занепакоены, што Соф'я не такая вясёлая, як зазвычай, ён папрасіў Гінчу паклікаць ахмістра каралевы Войцаха Наленч Мальскага.

Мальскі належаў да адной са старадаўных галін роду Наленчаў, якія яшчэ ў часы Пястаў (49) займалі найвышэйшыя пасады. Род вельмі разгалінаваўся, як і ўсе старадаўныя сямействы, многія збяднелі, але здавён і дагэтуль памяталі, хто ў іх родзе спадчыннік высокіх пасад і замкаў. Сам Мальскі быў чалавекам самавітым, маўклівым, ён умеў борзда спасцігаць, што дзеецца наўкола, стаяў за справядлівасць, дбаў болей пра свой гонар, чым пра становішча. Строгі да падуладных, ён не без прычыны быў прызначаны ахмістрам двара, дзе моладзь і жаночая публіка патрабавалі вялікай увагі. Яго баяліся, бо ён нікому нічога не прабачаў, аднак некаторых рэчаў ён не разумеў - проста ягоная шляхетнасць была вышэй за іх зразуменне.

Маладыя прыдворныя, здалёк ледзь згледзеўшы ахмістра, зазвычай рабіліся рахманыя і ціхія, а за ягонай спінай гарэзавалі.

Калі Мальскі ўвайшоў у каралеўскі пакой, то заспеў Ягайлу за кармленнем толькі што прыдбанага сабакі. Кароль быў задуменны, змрочны. Ён загадаў каморнічаму, які стаяў ля дзвярэй, выйсці, а ахмістру падысці бліжэй.

- Што з Соф'яй? - спытаў ён.- З ёй нешта не так. Нейкая невясёлая. Не ведаеш, у чым прычына?

Пытаючыся, кароль пільна ўзіраўся ў твар Мальскаму, а той маўчаў, хоць відаць было: таму ёсць што сказаць, але не адважваецца.

Ягайла паўтарыў пытанне.

- Літасцівы каролю,- прамовіў ён нарэшце,- лягчэй заўважыць, што каралева невясёлая, чым сказаць чаму.

- Вы павінны бачыць раней,- раздражнёна выгукнуў кароль.- Гэта ваша справа...

Мальскі нахіліў голаў і растуліў вусны.

- Ваша вялікасць таксама маглі б здагадацца аб прычынах такога яе настрою,- сказаў ён і змоўк.

- Я? Я? - Ягайла ледзь не задыхнуўся.- Што ты кажаш? - закрычаў ён, ледзь не плачучы.- Я? Чаму? Хіба я ў чым вінаваты? Што мяне часта ў Кракаве няма, што я не магу цягаць каралеву за сабой дзеля таго, каб ёй не сумна было? Хіба яна не ведала, ідучы за мяне замуж, што я мушу штогод бываць у бесперапынных раз'ездах, наведваць Велікапольшчу, Русь, Мазовію, Літву?

- Літасцівы пане, у гэтым вашай віны няма, і каралева не скардзіцца на гэта,- запэўніў Мальскі.

- Дык чаго ёй не стае? Мала жомчугу мае, няма на што жыць, чаго раздаваць?

Мальскі паціснуў плячыма.

- Ну, дык кажы! - нецярпліва патрабаваў кароль. Ахмістр уперыўся ў стол і ўсё яшчэ вагаўся, але кароль узвысіў голас:

- Кажы, а то галаву з карка здыму!

- За сваю галаву я не баюся,- халодным тонам прамовіў Мальскі,- але мне не хацелася б гаварыць вам непрыемнае.

Ягайла скрывіўся. Ён не прывык да такіх няпэўных размоў, не любіў іх, сам гаварыў проста, а таму хацеў, каб і яму адказвалі без усялякіх выкрутасаў.

- Не трэба за тое крыўдзіцца на каралеву,- працягваў ахмістр,- што яна часам бывае невясёлай, лепей здагадацца чаму, але я вашай міласці таго сказаць не магу, пра што я толькі здагадваюся, каб не было падозрання, нібы мне сама каралева прызналася. Каб я так жыў, калі я ад яе хоць слова чуў, ніякіх скаргаў, магу на Евангеллі прысягнуць! Ад яе пра гэта ні слоўца не чуў!

- Ну, а пра што ты здагадваешся? - злосна пытаў Ягайла, ухапіўшы ахмістра за рукаво.- Пра што? Мальскі нарэшце набраўся адвагі.

- Да яе ў вас, літасцівы пане, былі тры жонкі. I ўсе яны, нават апошняя, хоць і з цяжкасцямі, і праз нязгоду, але былі каранаваныя, а тут мінуў, лічы, год, а пра каранацыю нічога не чуваць. Народ такое заўважае. Можа, гэта не мая справа, але вы бачыце ў ёй толькі сваю жонку, а не сваю каралеву. Нават слугі не ставяцца да яе так, як належыць.

- А вы нашто? - раззлаваўся кароль.- Хіба ў вас скляпоў, вязніц няма?

Мальскі нечакана засмяяўся:

- Цяжка без дай прычыны судзіць людзей толькі за касы пагляд, за крывую ўсмешку. Няма за што караць, аднак непрыемна.

Ягайла задумаўся, абапёршыся на руку, слухаў уважліва, заклапочана.

- Пры двары таксама стае рознага люду,- працягваў Мальскі.- Нямала такіх, што гатовы сеяць варожасць. Праз іх шэпты каралеўна Ядвіга з мачыхай не можа паладзіць, хоць тая і рада была б дзяўчынку папесціць. Хіба пані прыемна, калі каралеўна ад яе ласункаў не бярэ, баіц- ца, што атручаныя.

Стары кароль аж войкнуў пры гэтых словах.

- Мала вы шануеце каралеву,- дадаў ахмістр.- Па кутах пляткараць, што ў яе кароны ніколі не будзе, а крый божа, няшчасце...

Кароль не любіў падобных варожбаў і перапыніў Мальскага.

Здавалася, ён пачуў ужо тое, што хацеў, і збіраецца адпусціць Мальскага, але той усё стаяў.

- Усё, што я вам сказаў, літасцівы пане,- дадаў ён,- гэта толькі мае думкі. Хай Бог бароніць, каб каралева на падозранні была, што скардзіцца ці паказвае, як яна пакутуе! Яна заўжды стараецца быць вясёлай, ніводнай скаргі ад яе ніколі ніхто не чуў.

Ягайла ўстаў з лавы, на якой сядзеў, шырока раскінуў рукі.

- Калі там было тую каранацыю прызначаць? Войны, з'езды, зборы, падарожжы, хвіліны вольнай нямашака...

- Але ж і мовы пра яе не было,- удакладніў Мальскі.

- Соф'я мне ні разу не гаварыла, што гэта яе неяк турбуе.

- Бо ёй сорамна было самой дабівацца таго, што ёй належыць,- прашаптаў ахмістр,- а я прашу вашу міласць не лічыць тое, пра што я вам нагадаў, недарэчным умяшаннем у справы, якія мяне не датычаць. Гэта ўсё было сказана ад шчырага сэрца і жадання зрабіць добрае для вас, пане. Мальскі аддаў глыбокі паклон, павярнуўся да дзвярэй і выйшаў. Ягайла яго не спыніў

Кароль застаўся адзін, сеў за стол, выпіў вады.

Крыху пазней ён зайшоў да каралевы, аднак нічога ёй не сказаў, ні пра што не распытваў, толькі крадком пазіраў на яе, лавіў выраз твару, бо не любіў паказваць свае пачуцці. Паскардзіўся, што дзяржаўныя справы не даюць яму часу на сям'ю, а ён быў бы рады адпачыць з ёй.

Нешматслоўнай была ў гэты вечар Соф'я, яна толькі слухала.

Назаўтра яна была такой, як напярэдадні: не надта сумная, але і не дужа вясёлая. Ягайла хацеў выцягнуць з яе хоць бы слоўца скаргі, але яна адказала, што не хоча памнажаць разладаў, а ўсё, што выпадзе на яе долю, гатова цярпліва зносіць.

Ён загадаў прывесці дачку Ядвігу якраз тады, калі быў у каралевы, і, няўмелы ў абыходжанні з дзецьмі, пачаў пры Соф'і навучаць дачку любіць мачыху, як родную маці. Каралева зачырванелася, бо дзяўчынка магла западоз- рыць, што яна скардзілася на яе.

- Я на цябе не крыўдую, бо любіць не загадаеш,- прамовіла яна,- скажы лепей, можа, я стаўлюся да цябе неяк не так, можа, чым пакрыўдзіла?

Каралеўна нешта невыразна мармытала, вельмі збянтэжаная, спрабавала нешта патлумачыць, аднак, дарма што бацька стараўся, яна не захацела выказаць добрых пачуццяў да мачыхі. Яе ўжо абкармілі непрыхільнасцю да новай маці. Гэтая прыкрая сцэна, якая мела на мэце палепшыць іх дачыненні, выклікала ў абедзвюх толькі раздражненне; калі ж заплаканая Ядвіга выйшла, Соф'я холадна заўважыла, што толькі час можа вылечыць сэрца дзяўчынкі і не трэба змушаць яго сілай.

Увесь гэты дзень кароль разважаў і абдумваў, што яму рабіць. Выпадак прыспешыў ягоны вырак, паклаў канец ваганням.

Калі па абедзе ён адпачываў, седзячы ля акна, якое выходзіла ў двор, так, што яго ніхто не мог бачыць, то міжволі падслухоўваў гамоны і жарты маладых прыдворных, што стаялі на панадворку. Раптам ён пачуў надта знаёмы голас Гінчы з Рогава:

- Страш! Слухай, Страш! Каралева загадала табе ехаць у горад і адшукаць Мшчуя. Яго адправілі па голкі, а ён не вярнуўся. Мабыць, сядзіць недзе ў карчме і п'е піва.

Страш Ян з Белачова належаў у той час да каралеўскіх каморнічых; быў ён чалавекам ганарыстым і крыўдлівым, спрабаваў нават аднаго разу спадабацца каралеве і дабіцца яе прыязнасці, але не ўдалося. Ён ненавідзеў Гінчу, бо думаў, што той яму шкодзіць, а Соф'і не мог дараваць, што з іншымі яна была добрай, а ім пагарджала і нават не раз давала яму добрага прачуханца.

Раззлаваны Страш крыкнуў Гінчу:

- А што гэта ты мне загадваеш? Я, здаецца, не твой слуга!

- Гэта не мой загад, а каралевы! - дадаў Гінча.

- Якой такой каралевы? Я тут ніводнай каралевы не бачу. Прывёз кароль сабе з Літвы дзеўку, невядома хто і дзе іх павянчаў, а каранацыі ж не было. Так што каралевы тут няма! Гінча падскочыў да яго, пачалася валтузня, якая ледзь не скончылася бойкай. Ягайла ўсё гэта чуў, твар яго палаў чырванню.

Увечары Страшу было загадана болей не паказвацца пры двары, хоць і не сказана, за што, але ён сам тое ведаў лепей.

Гінчу ж, які тым жа надвячоркам заступіў на службу, кароль, наадварот, удзячна паляпаў па плячы, засмяяўся, аднак нічога не сказаў, бо не хацеў прызнацца, што пад- слухаў размову.

А раніцой Ягайла вельмі цёпла прывітаў кракаўскага біскупа, бо заўсёды, калі трэба было развязваць нейкае важнае пытанне, асцерагаўся яго. Збышак, які прыйшоў да караля па сваіх справах, адразу зразумеў, што кароль нешта задумаў, але не меў пэўнасці, што гэта лё'гка яму ўдасца. Крыху павагаўшыся, кароль нарэшце адважыўся:

- Каралева не каранаваная, крыўдзім мы бедную жанчыну!

Біскуп ужо даўно быў гатовы каранаваць Соф'ю, ён не бачыў у гэтым нічога процізаконнага, раз ужо яна была пашлюбавана.

- Можаце, ваша міласць, рабіць усё, што ў вашай волі,- адказаў біскуп.- Што мелі тры, тое мусіць мець і чацвёртая, горшай за іншых яна не павінна быць. З непрыхаванай радасцю кароль ускочыў з крэсла і падышоў да біскупа.

- Трэба наладзіць ёй шыкоўны абрад! - усклікнуў кароль.- Мы не пра ўсё пагаварылі з Жыгімонтам на з'ездзе пад Хоршынам. Акрамя размоў, на каранацыі мы пагодзім яго з жонкай. Яшчэ ёсць у мяне думка запрасіць Эрыка дацкага (50), а таксама магістра крыжакоў, князёў Пястаў з Мазовіі і Сілезіі. Папа Рымскі таксама каго прышле ад свайго імя для бласлаўлення. Ён гаварыў спяшаючыся, на хаду папраўляючы сам сябе, быў гатовы ўжо запрасіць малавядомых нямецкіх князёў, а з Русі і Літвы ўсіх, хто яшчэ жывы, хто ўспадаў яму на розум.

Біскуп мусіў стрымаць ягоны запал. Ён нясмела заў- важыў, што для тых гасцей, якія не змогуць прыбыць без вялікай світы, не стане ні замка, ні жытла.

Ягайла засмяяўся і сказаў біскупу, што і ён і іншыя духоўныя асобы павінны будуць разабраць найпачэснейшых гасцей па сваіх дварах, але на Вавелі хай будзе цесна. Пасля таго як была пераадоленая першая цяжкасць, кароль не супакоіўся, аж пакуль не дабіўся ад біскупа згоды, што той дасць загад сваёй канцылярыі неадкладна рыхтаваць запрашальныя лісты.

I Соф'я, і ніхто з прыдворных не ведалі пра каралеўскія намеры, аж пакуль Ягайла не перайшоў з Алясніцкім у другі пакой, дзе яны канчаткова вызначылі лік асоб, якіх трэба было запрасіць.

Ягайла асабліва настойваў, каб мусова запрасіць рымскага караля, Эрыка дацкага і шведскага, венгерскага караля Жыгімонта, бо яны маюць дачыненне да Святой зямлі, князёў Мазавецкіх і Сілезскіх Пястаў, а таксама крыжацкага магістра, з якім зноў быў укладзены мір (51).

Упэўніўшыся, што нічога пагрозлівага ці шкоднага кароль не прапануе, біскуп пагаджаўся з усім, у канцы толькі дадаў, цяжка ўздыхнуўшы:

- Скарб свой вы праз гэта вычарпаеце дарэшты, літасцівы пане, бо, пэўна ж, без дарункаў нікога не адпусціце, дый сам прыём угоніць нас у страты.

Калі ён прамовіў гэта, кароль зірнуў на сваё вельмі простае адзенне, раменны пас, скураныя боты.

- Мне шмат не трэба,- сказаў ён,- бо я пышнасці не люблю, не цярплю яе, аднак жа польскаму каралю трэба выглядаць як належыць. Хай іншыя манархі, той жа Люксембуржац ці гэты Паморчык (так ён называў Эрыка дацкага) ведаюць: і мы не з апошніх!

Збышак болей не пярэчыў, паабяцаў каралю, што неадкладна загадае рыхтаваць запрашальныя лісты ў канцылярыі.

Пасля гэтай нарады з біскупам кароль увайшоў у пакой Соф'і з такім вясёлым выглядам, што яна ад парога пазнала: кароль ідзе з нечым добрым. Але яна зусім не ўяўляла, што яе чакала.

У душы Соф'я вельмі хацела асвячэння свайго шлюбу праз каранацыю, але ўсё адкладвала намер падрыхтаваць караля, падвесці яго да гэтай думкі. Ягайла сеў і пачаў разглядацца ў пакоі на рознае шыццё і дываны.

- Відаць, я прыйшоў у самы час,- сказаў ён на роднай мове,- бо хай сабе ў нас і многа рознага адзення, але неўзабаве спатрэбіцца яшчэ болей, і новага, і багацейшага.

- Хіба да нас нехта прыедзе? - запытала каралева.

- Ого! Важных гасцей чакаем! - жартаўліва пазіраючы на яе, прамовіў Ягайла.- Перш-наперш рымскага караля з жонкай...

- Няўжо вы пачалі прывыкаць да вялікіх урачыстасцей? - здзівілася каралева.

- Эрык Паморчык прыедзе таксама,- працягваў кароль, не зважаючы на пытанне Соф'і.- Вось вам ужо два каралі, а князёў наклічам гэтулькі, колькі іх ёсць вакол.

Каралева зачырванелася і апусціла голаў.

- Калі ж яны прыедуць?

- У той самы дзень, калі маю Соф'ю карануе архібіскуп! - весела ўсклікнуў кароль.

Каралева ўпала на калені перад каралём, а ён ласкава абняў яе.

- Даўно ўжо трэба было зрабіць гэта,- заўважыў Ягайла.- Але Бог сведка - не мог раней, хоць і думаў. Цяпер самы час рыхтаваць строі, таму няхай са скарбніц выдадуць як мага перлаў, каб нам не сорамна было перад іншымі каралямі!

З хваляваннем і ўдзячнасцю ўспрыняла Соф'я радасную навіну, твар яе ззяў ад шчасця, яна з усіх сілаў старалася паказаць каралю, як яна задаволеная. Кароль у гэты дзень таксама быў рады за сябе і за ўсіх, а першай прыкметай таго стаў ад'езд на чарговыя ловы.

Сярод прыдворных чутка пра каранацыю разнеслася ў адно імгненне і вельмі ўзрадавала прыхільнікаў каралевы. Радаваўся двор, разносіў па горадзе, рассылаў па краіне вестку аб тым, што Соф'я будзе каранаваная і што на гэты абрад разасланы запрашэнні па ўсім свеце.

Толькі невялікая купка прыхільнікаў каралеўны Ядвігі была надта незадаволеная гэтай падзеяй. Цяпер яны ўжо нашэптвалі ёй, што каранаваная мачыха будзе старацца зжыць са свету ненавіснае дзіця.

Шапталі і пра Брандэнбургчыка, нібыта дамова пра яго жаніцьбу на Ядвізе скасуецца.

А тым часам кракаўскі біскуп на загад караля разаслаў запрашальныя лісты. Адзін з першых паслалі Вітаўту, Ягайла хацеў зрабіць яму прыемнае.

Тым часам мінулы год калі і не сапсаваў добрых дачыненняў паміж дзядзькам і пляменніцай, то, відаць, моцна ахаладзіў іх. Вітаўту не верылася, што тая рабіла нешта яму насуперак, ён думаў, ці не баіцца яна караля і не можа дапамагчы яму. Цыбульку князь адпраўляў некалькі разоў, і ўсё безвынікова.

Вітаўтавы віжы, якіх у Кракаве было аж залішне, даносілі яму, што Соф'я не надта рупілася пра дзядзькавы справы, была да іх абыякавай. Княгіня Ульяна паспяшалася скарыстаць гэта, каб зноў зняславіць яе.

- А я казала табе,- нагадвала тая мужу,- адплоціць яна нам чорнай няўдзячнасцю. А цяпер, калі ёй ускладуць на галаву карону, яна і наагул стане непаслухмянай. Стары Ягайла будзе рабіць усё, што яна загадае. Ёй досыць было года, каб знайсці сабе нямала прыхільнікаў Ужо і Збышак у яе пад пятой.

Прагнаны з двара Ян Страш з Белачова, шляхціц з роду Адраванжаў, разгневаны, узлаваны, паехаў на Літву. Як і Цыбулька, як Мальдрык і Лютэк з Бжэзя, ён быў гатовы служыць вялікаму князю.

Прыехаў ён у Вільню з гаркотай у душы, са скаргамі, з упікамі, з ілжою на караля і каралеву; ён даўно знаў Цыбульку і перадусім завітаў да яго.

Страш быў чалавекам заўзятым і гарачым і не так злым, як запальчывым, ён мог сказаць не падумаўшы, легкадумна. А Цыбулька па размове з ім як адданы слуга данёс усё Вітаўту.

Асцярожны князь не запрасіў Страша да сябе, але даручыў сваім слугам-палякам распытаць і выведаць у яго, з чым ён прыехаў.

Страша кармілі і паілі, а за язык яго не давялося цягнуць, бо хлопец ніколі не ўмеў трымаць яго за зубамі. Страш распісваў усё бесперач у чорных фарбах, праракаваў яшчэ горшае ў будучыні.

- Жанчына яна маладая, хітрая, шустрая, зробіць са старым, што захоча. Ужо ўсе ёй пачалі служыць, бо яна ўмее прычараваць каго ўсмешкай, каго смуткам, каго падарункам, каго абяцаннямі. Каля яе снуюць улюбёнцы і віжы. Я магу пералічыць іх на пальцах, пачынаючы з Гін- чы з Рогава, які не адходзіць ад яе дзвярэй, як сабака на варце пры іх. Калі караля няма ці ён не выходзіць з дому, у яе цэлы час баляванні, гульбішчы, весялосць, танцы, спевы! Прыдворных жанчын падабрала гэткіх, як сама, і жыве сабе, усім задаволеная!

Страш плёў абы-што, многа хлусіў. Яму не пярэчылі, ківалі галовамі, з усім згаджаючыся. А Цыбулька калі не ўсё, то многае, асабліва важнае, пераказваў Вітаўту. Некалькі дзён туляўся Страш пры двары, а да Вітаўта яго ўсё не запрашалі. Нарэшце Цыбулька паведаміў, што князь гатовы прыняць яго на службу, але на такую, якую ён сам яму вызначыць.

- Усё тое, што мы пачулі,- сказаў ён,- сведчыць адно: нам вельмі трэба ведаць, што там робіцца. А пры двары няма нікога, хто мог бы назіраць, слухаць і папярэджваць нас. Таму князь пасылае вас назад, гэта і будзе вашая служба.

Спачатку Страш пачаў крычаць, што ён як рыцар спадзяваўся на іншае, што пры Ягайлавым двары нагі ягонай не будзе. Але потым астыў, і нарэшце жаданне адпомсціць навяло яго на думку пагадзіцца на князеву прапанову.

- Служыць пры двары я не буду,- пастанавіў ён,- але жыць у Кракаве, час ад часу бываць у замку і пра ўсё выведваць я і без таго змагу. Паеду!

З такім даручэннем і выправілі Страша назад, той ненадоўга зазірнуў у сваё Белачова, адпачыў крыху, а потым зноў з'явіўся ў Кракаве, пасяліўшыся пры карчме. Цяпер ён быў вольны чалавек; рабіў выгляд, што шукае сабе сталага занятку, быў вельмі пакрыўджаны і нарэшце зажыў жыццём, якое яму заўжды падабалася. З ранку да вечара ён мог цяпер нічога не рабіць, толькі сядзець ды балбатаць і смяяцца.

Страш ведаў усе закавулкі і шынкі, дзе зазвычай збіраліся прыдворная моладзь і службоўцы, са многімі ён знаўся ці таварышаваў. Хлапец скардзіўся ім, што яго несправядліва выгналі, тыя, сваім парадкам, яму спачувалі. Адны падтрымвалі яго, другія спрабавалі спрачацца, але ніхто не думаў варагаваць з ім.

Толькі Гінча не хацеў з ім знацца і заўсёды, сустракаючыся, адварочваў убок спахмурнелы твар. Яму Страш таксама хацеў адпомсціць.

- Не жыць мне, калі я гэтага ганарліўца не пасаджу ў вязніцу, і хай ён там здохне, як паганы сабака!

Але ён пра тое нікому не казаў, бо ў Гінчы было болей сяброў, чым у яго, да таго ж каралева добра да яго ставілася, кароль таксама, таму ён высока сябе ўзносіў і Страша ніколечкі не баяўся.

Адраванж не быў такім хітрым, як Гінча, ён не мог прыдавацца і мець з таго карысць. Ён нават і не намагаўся зноў стаць прыдворным, аднак бываць на Вавелі і сустракацца са старымі знаёмымі яму ніхто не мог забараніць. Ні адна жывая душа не ведала, што ён ездзіў у Літву і паступіў на службу да Вітаўта.

Пры каралеўне Ядвізе служыла дзяўчына, далёкая сваячка Страша, Салька з Залучча, да якой Страш даўно заляцаўся і нават быў гатовы ажаніцца, дарма што сваяк. Убачыцца з ёй было няцяжка, а тое, што ў яго была радня пры двары каралеўны, дазваляла часта сустракацца.

Як і ўсе старэйшыя ды маладзейшыя жанчыны з атачэння каралеўны Ядвігі, Салька непрыхільна ставілася да каралевы Соф'і. Любасць да няшчаснай сіраты і ў ёй абуджала нянавісць да мачыхі. У гэтым коле і раслі плёткі, множыліся злыя словы, нібыта сказаныя каралевай.

Жанчыны, якія служылі Ядвізе, увесь час баяліся то атруты, то замаху на яе жыццё. Найдзівоснейшыя чуткі прымаліся імі на веру і плылі далей у свет.

Калі загаварылі пра каранацыю, у атачэнні Ядвігі пачаўся плач, пачуліся праракаванні, што каралеўну вышлюць у Чэхію або ў які аддалены горад.

Усе гэтыя домыслы не ўтойваліся і ад каралеўны, сэрца якой больш і больш напаўнялася нянавісцю да мачыхі.

Калі кароль па прыездзе ў Кракаў які дзень не пытаўся пра дачку, не бачыўся з ёю, адразу пляліся брыдкія чуткі, што і тут вінаватая каралева.

Страш таксама добра служыў: прыносіў з горада тое, чаго наслухаўся там, выносіў плёткі жанчын, да ўсяго дадаваў і свайго крыху.

Блукаючы па замкавых панадворках і калідорах, ён сустракаў сваіх даўных знаёмых і сяброў, выведваў ад іх нешта новае пра караля ды каралеву.

Таму ён мог цяпер паведамляць у Вільню не толькі тое, што тут рабілася, але і тое, што выдумлялася і перакручвалася.

Нішто не абмінала ягонага вуха і вока.

Нібы на злосць Гінчу, які штодня з ім сутыкаўся, Страш рабіў круг за кругам па замку, упэўнены, што яго ніхто не зачэпіць.

У Гінчы было нямала сяброў, якім таксама не падабаўся Страш, але яны не хацелі задзірацца з ім. Дзе ёсць слова, там зараз з'явіцца і кінжал, хапацца за які ўсе былі дужа ахвочыя, як і Адраванж.

Але Гінча не мог больш цярпець і спрабаваў нешта рабіць.

- Каб я ведаў, як выжыць адсюль гэтага Страша,- казаў ён сваім сябрам Яну з Канецполя і Петрашу са Шчэкоціна, прыдворным каралевы,- і гадзіны яго б тут не цярпеў, ён так смярдзіць, што аж моташна!

Сябры спрабавалі нешта парадзіць, але нічога не выходзіла, аж пакуль Гінча неяк увечары не шапярнуў ахмістру каралевы Мальскаму, што гэты выгнаны Страш круціцца тут нездарма, пэўна што, ён праз сваю сваячку Сальку з Залучча нагаворвае абы-што Ядвізе на каралеву.

Але не паспеў Гінча знайсці спосабу і прычыны пазбыцца Страша, як той праз сваю сяброўку дамогся сустрэчы з каралеўнай, якая паабяцала яму папрасіць бацьку зрабіць яго сваім каморнічым.

Ягайла быў рады паслужыць дачцэ ўсім, чым мог, і выканаў яе просьбу. Цяпер ужо Страш мог, хоць і не меў дазволу, ацірацца пры двары.

Калі аднаго разу ахмістр спаткаў Страша на панадворку і спытаўся, з якога права ён увесь час аціраецца пры двары, раз яму гэта забаронена каралеўскім загадам, той нахабна адказаў, што кароль дазволіў яму застацца.

Пазбыцца яго не ўдавалася, аднак Гінча пазбіраў сваіх сяброў - прыдворных каралевы - і дамовіўся з імі, што ніводзін не будзе мець са Страшам ніякіх спраў, не будзе з ім гаварыць і наагул мець увагі.

Пётр Куроўскі, Ваўжын Зарэнба з Каліновай, Ян Краска, Яська з Канецполя, Пётр і Дабеслаў са Шчэкоцін далі слова, што болей знацца са Страшам не будуць.

- Мы служым каралеве, а ён шкодзіць ёй,- пераконваў Гінча.- I дараваць яму гэтага мы не можам!

Услед за купкай моладзі, якая тут верхаводзіла, многія з тых, хто нёс службу ў замку - чыноўнікі, каморнічыя, старшая прыслуга,- пачалі вымінаць Страша, паварочваліся да яго спінай, не адказвалі на прывітанне, не глядзелі ў яго бок, калі ён ішоў да каралеўны ці вяртаўся ад яе. Страш ні з кім не мог загаварыць, ніхто не гаварыў з ім. Усе ўцякалі ад яго, як ад заразнага. А Страш аж шалеў, але што ён мог зрабіць? Заставалася адно: або пакінуць двор, або шукаць зачэпкі і адразу разарваць гэтае кола. Апошняе здавалася яму лепшым выйсцем. Аднак шукаць, з кім завесціся, трэба было ў горадзе, бо пры двары выцягваць кінжал небяспечна. Той, хто першы зрабіў бы такое, рызыкаваў многім.

Таму ён спрабаваў падпільнаваць каго каля тых шынкоў і піўніцаў, дзе часам збіралася моладзь, пагуляць у косці. Неяк сядзелі Гінча, Петраш са Шчэкоцін і Яська з Канецполя ў карчме Стана пры Гродскай вуліцы, і тут якраз увайшоў Страш, які не спадзяваўся сустрэць іх там. Не прамінула і хвіліны, як у пакоі пачалася жорсткая бойка, аж з вуліцы чуваць было. На шум збегліся квартальныя, але дзверы заклалі. Дастукацца да іх не было ніякай змогі.

Урэшце крыкі змоўклі, у пакоі стала ціха; гаспадар паслаў слуг, каб тыя паспрабавалі ўлезці праз акно з панадворка. Тыя адарвалі аканіцу, што вісела на адным круку, улезлі і нікога там не знайшлі, апроч Страша. Ён ляжаў на падлозе, увесь зранены, у крыві.

Зараз прыбег лекар, перавязаў яго, спыніў кроў, абгледзеў; раны, як выявілася, не смяротныя, але вылежваць іх трэба было досыць доўга.

Гэты выпадак не меў ніякіх наступстваў; гаспадар, яго звалі Стана, хоць і ведаў, хто там быў, але нікога не выдаў, баючыся помсты прыдворных, а Страш не паскардзіўся, бо спадзяваўся сам дамагчыся справядлівасці.

Ён нядоўга ляжаў хворы, бо быў з тых рэдкіх людзей, якія альбо касцьмі лягуць, альбо, калі маюць хоць крыху сілы, стараюцца хутчэй стаць на ногі, бо ложка баяцца болей, чым труны.

Страш быў яшчэ ўвесь аблеплены пластырамі, калі зноў з'явіўся ў замку.

Жанчыны расплакаліся, убачыўшы яго, а Салька з Залучча запэўніла ўсіх, што няшчасце напаткала Страша толькі таму, што ён з прыхільнікаў каралеўны Ядвігі. Тыя ж, хто ўсё гэта зрабіў, не здзівіліся і не спалохаліся, калі ўбачылі ўваскрослага Страша. Яны зноў, як і раней, з ім не віталіся і не заўважалі яго. Абодва бакі ведалі, што на тым справа не скончана і што настане час, калі зноў дойдзе да бойкі.

Страш не выглядаў напалоханым, не скардзіўся, маўчаў. За клопатамі перад каранацыяй пра тое здарэнне забыліся. Спраў ставала і так. Са скарбніцы павыцягвалі сукны, пакрывалы, сярэбраны посуд, папоны для коней; усё гэта слугі пад наглядам старшых чысцілі, даводзілі да ладу. Галоўныя пакоі, сярод іх Карцінны, Арэхавы і тыя, што над імі, якія мусіў заняць Эрык, абівалі і прыбіралі. Каралева Соф'я разам са сваімі жанчынамі і каморнічымі пра ўсё клапацілася. Ні ў кога не заставалася часу на тое, каб спрачацца і вадзіцца, бо кожны думаў, як зра- біць так, каб не сорам было за свае ўборы перад гасцямі.

Паздзел 6

За тыдзень да таго дня, на які была прызначана каранацыя, каралеўскі каморнічы Сасін прыбег да каралевы з лістом. У ім паведамлялася, што Ягайла пакінуў Горадна і праз Ілжу, Лысую Гару і Вісліцу будзе старацца як мага хутчэй прыехаць у Кракаў.

Укленчыўшы і падаўшы ліст, Сасін расказаў, што кароль здаровы і ў добрым настроі, што ён выедзе неўзабаве, а мусіў затрымацца, бо трэба было прымаць важных гасцей.

- Князь Вітаўт быў з ім? - запытала Соф'я.

Стары Сасін, які служыў у караля ад часоў Ядвігі, ужо прывяў. Ён быў нізкалобы, з глыбока пасаджанымі вачы- ма, нешматслоўны. На пытанне каралевы доўга не хацеў адказваць, стаяў, спусціўшы голаў, і маўчаў, перамінаючы- ся з нагі на нагу. Урэшце прамовіў:

- Не ведаю.

- А адкуль кароль выехаў? - запытала Соф'я.

- З Ілжы,- прамармытаў Сасін.

- А хіба Вітаўта не было з ім?

- Ён застаўся ў Горадне.

- А потым дагоніць нас?

Сасін збянтэжана паўтарыў:

- Не ведаю.

Каб прачытаць ліст ад караля, паслалі па пісара, а тым часам у замак прыбыў кракаўскі біскуп, які таксама атрымаў ліст ад Ягайлы. Соф'я сустрэла яго пачціва, бо якраз цяпер мела ў ім вялікую патрэбу. Алясніцкі таксама пачціва прывітаў яе.

- Кароль паведамляе,- пачала яна,- што скора будзе. Але я спадзявалася, што з ім прыедзе і дзядзька, ды нешта ні з ліста, ні ад Сасіна я пра гэта не ўведала. Збышак павёў вачыма і важна сказаў:

- Можа, я гэта патлумачу... Князь Вітаўт адмовіўся ехаць.

Каралева, пачуўшы тое, пачырванела, ступіла пару крокаў па пакоі. Нястанне найбліжэйшага сваяка, апекуна будзе абразай для яе. Усім адразу стане вядома, што робіцца пры двары і ў сям'і.

Пра незадаволенасць і раздражненне дзядзькі Соф'я добра ведала, чакала і здагадвалася пра прычыну, але не думала, што Вітаўт так угнявіўся, нават не хоча прыехаць на свята.

Гэта было абвяшчэнне вайны.

Яна зірнула на біскупа.

Той працягваў:

- Кароль паведамляе мне, што ён дарма прасіў, угаворваў, заклінаў князя - нічога не выйшла. Больш таго, Вітаўт не стаў утойваць, што ён вельмі крыўдуе на вас і не можа дараваць вашых паводзін.

Слёзы заблішчэлі на вачах у каралевы.

- Хто толькі не мае на мяне крыўды, злосці і незычлівасці? - горка прамовіла яна.- Няма ў мяне прыхільнікаў, апрача караля, мужа майго, адны ворагі! А цяпер вось і дзядзька мой да іх далучыўся!

- Гнеў Вітаўта робіць вам гонар,- адказаў біскуп.- Яго любасць і прыязнасць былі б нядобрым знакам. З Божай дапамогай вы пераможаце ворагаў. Нястачу князя няцяжка будзе вытлумачыць хваробай або вайной, знойдзецца кім замяніць яго. Кракаў у дзень каранацыі будзе нагадваць гасподу, гэтулькі з'едзецца гасцей.

Твар каралевы пасвятлеў, яна ціха спыталася:

- Дык вы і прыйшлі дзеля гэтага?

За некалькі дзён да таго Страш распусціў між жанчын чутку, што ні Ягайла, ні Вітаўт не прыедуць. Праўда, яму не паверылі, і да каралевы гэта не дайшло.

Але незычліўцы Соф'і былі радыя і такой малой перамозе. Сама ж яна схавала крыўду ў глыбіні душы, нічым не паказвала, што дзядзька абразіў яе. Каранацыя набліжалася, ні ў кога ў замку не было хвілінкі вольнай. Прыязджалі князі, Пясты, паслы, ганцы з розных краін, на Вавелі да гэтай урачыстасці рыхтаваліся вельмі дбайна.

Не так цяжка было размясціць саміх каралёў і князёў, як іх світу, бо прыязджалі цэлыя двары, вялікія, часта больш за сотню чалавек, і ўсіх трэба было пасяліць, накарміць, абдарыць.

Некалькі пакояў пад наглядам падскарбія напаўнялі аднымі толькі дарункамі: па сорак сабалёў, куніц, гарнастаяў, скруткамі сукна, расшытага золатам аксаміту, шаўкамі, сярэбраным і пазалочаным посудам.

А як дайшла вестка, што рымскі кароль Жыгімонт прыедзе абавязкова, здрадлівы і двудушны Люксембургчык, не давяраючы Ягайлу, спужаўся і прыслаў ганцоў, каб далі за яго закладнікаў і ахоўны ліст.

А вось Эрык, кароль дацкі і шведскі, якому трэба было сустрэцца з каралём Жыгімонтам, без усялякіх ахоўных лістоў праехаў праз усю Польшчу і прыбыў у Кракаў, заняў на Вавелі некалькі пакояў. Адзін з іх нават пасля яго ад'езду доўга называўся ягоным імем.

Сярод уладароў таго часу ён быў, як і Люксембургчык, незвычайнай асобай, адметнасць якой сучаснікам і нашчадкам можна было б вытлумачыць толькі надзвычайным характарам і лёсам. У ім, як і ў Люксембургчыку, неяк нязвыкла лучылася шляхетнае з пачварным, хоць такое спалучэнне здавалася б наагул немажлівым у адным чалавеку.

Для свайго часу кароль дацкі і шведскі быў досыць адукаваны, лічыўся апекуном навукі, быў гэтак дасведчаны, што змог напісаць гісторыю свайго народа, і такі набожны, што хацеў ісці пілігрымам да Труны Госпадавай, праўда, цяжка было зразумець, ці ім кіруе вера, ці дух авантурызму. У той жа час Эрык быў сапраўдным драпежнікам дома, найсуровейшым і найжорсткім каралём, хоць збіраўся стаць законнікам, і толькі ўдача, а найболей жонка, дапамагла яму здзейсніць вялікую справу паяднання двух скандынаўскіх народаў.

У дарогу на Полынчу і Венгрыю ён выправіўся з вялікай раскошай і пышнасцю, узяўшы з сабой сярэбраны і залаты посуд, нічога не збаяўся, не папрасіў ніякіх ахоўных лістоў, праехаў праз незнаёмую краіну і прыбыў у Вавель, як дадому.

Вельмі разумны, адважны аж да самазабыцця, вясёлы, гаваркі шведска-дацкі кароль быў дужа дарэчы, бо Ягайла хацеў выкарыстаць яго ў перамовах з Жыгімонтам як пасярэдніка. Сваёй адвагай і станавітасцю госць надаваў яму ўпэўненасці ў цяжкіх выпадках. У кракаўскім замку Эрык цяпер гаспадарыў, можа, болей, чым сам кароль. Каралева таксама была яму радая; яна баялася, каб услед за Вітаўтам не адмовіўся прыехаць і Жыгімонт, а гэта пашкодзіла б урачыстасці абраду. Эрык запэўніў яе, што сам з'ездзіць па Жыгімонта і ягоную жонку ў Венгрыю, калі яны не з'явяцца самі. Вестка, прывезеная ганцом ад Жыгімонта, вельмі ўстрывожыла ўсіх у замку. Кароль Ягайла быў у замяшанні, адчуў сябе абражаным, падумаў пра горшае; Эрык жа легкадумнай усмешкай суцешыў яго.

Ганец паведаміў, што Жыгімонт з жонкай і дваром спыніўся ў Старой Весі за Шрамовічамі. Заставалася мала часу, трэба было спяшацца. Ягайла спадзяваўся толькі на біскупа Збігнева. Ён заўжды знаходзіў выйсце і паратунак у той час, калі іншыя маўчалі і не маглі нічога парадзіць. У дапамогу яму выправілі Эрыка Паморчыка, ён не сумняваўся, што сваім словам заменіць Жыгімонту заруку і закладнікаў. Праз колькі гадзін світа і закладнікі гатовы былі ехаць. На чале стаяў сам кароль Эрык, кракаўскі біскуп Збігнеў і Збышак з Бжэзя, дзяржаўны маршалак.

Каралева зноў была ўся ў слязах, ламала рукі і крычала, што рымскі кароль не прыедзе, але тут пасланцы выехалі з Вавеля, і Паморчык памахаў Соф'і, якая стаяла ў акне, капелюшом, аздобленым пёрамі, і весела крыкнуў, што даставіць госця нават звязаным.

З галерэі іх праводзілі стары кароль і дванаццаць Пястаў - першыя з гасцей: яны жагналі зухаватага датчаніна.

Род Пястаў надаваў урачыстасці нямала бляску. Бліжэйшыя да караля мазавецкія князі прыбылі ўсе, з імі Бернард з Аполя, князі з Цешына, Рацібора, Асвенцыма, Апавы, з Кожля і Жэганя. Хоць падмануты Вітаўт і не адгукнуўся на запрашэнне, некалькі літоўскіх князёў прыехалі, рускія таксама. Крыжакі былі цяпер пакорлівыя, праўда, прыслалі не самога магістра Паўла Русдорфа, але двух комтураў усё ж выправілі.

Усе госці размясціліся хто ў замку, хто ў горадзе, па гасподах і па хатах, па ўсіх кутках. У ніжніх пакоях палаца сталы не паспявалі накрываць, баляванне і весялосць доўжыліся ад рання і да позняй ночы.

Біскупаў і папскага пасланца пасялілі пры касцёлах і ў дамах духавенства. Для Баварчыка, князя Людвіга (52), які з'явіўся неспадзявана, не запрошаны, прываблены цікавасцю, давялося ў апошнія хвіліны вызваліць некалькі пакояў у замку.

Кракаў даўно не бачыў гэтулькі важных гасцей. Успаміналіся шчаслівыя часы Казімера (53). Каралева то перапаўнялася вялікай радасцю і весялілася, то плакала, абнятая нейкім страхам.

Яна разумела, што нястача Вітаўта пераважвала прыезд усіх тых, каго прывабіла звычайная цікаўнасць. Гэта была пагроза, а вялікі князь ніколі не пагражаў дарэмна. Ягайла нейкі час таксама быў устрывожаны запатрабаваннямі Жыгімонта, але цяпер зноў супакоіўся, радаваўся і поўнымі прыгоршчамі рассыпаў падарункі. Так ён разумеў гасціннасць. Чакалі ганца ад Эрыка, каб ехаць сустракаць рымскага караля. Ім напрасіўся быць паслужлівы Гінча. На другі дзень ён прынёс вестку, што датчанін стрымаў слова.

Ён расказаў, як той прыехаў у Старую Весь і адразу ж сказаў Жыгімонту, што ён сам, біскуп і маршалак прапануюць сябе ў закладнікі, што іх можна ўзяць пад варту і трымаць, пакуль Жыгімонт не вернецца.

Люксембургчыку стала розуму даўмецца, што сваім недаверам ён абражае і Ягайлу і сябе, таму ён ветліва адказаў, што ніякіх закладнікаў яму не трэба і ён разам з усімі паспяшаецца выехаць у Кракаў.

Ягайла, даведаўшыся пра такі паварот падзей, адразу ж выехаў са світай у бок Мысленіц сустракаць Жыгімонта. Тым часам Соф'я мусіла сама прымаць гасцей, якія запоўнілі замак. Хоць ёй, русінцы, з некаторымі было цяжка меркавацца, аднак яе ветласць, хараство, абычайлівасць, маладосць прыгарнулі да яе нямала сэрцаў.

Праўда, былі і такія, што ў думках побач ставілі старога Ягайлу і гэтую ледзь распукнутую кветку, паціскалі плячыма і ўсміхаліся.

У пятніцу перад нядзеляй, на якую была прызначаная каранацыя, Ягайла вітаў у Мысленіцах рымскага караля і ягоную жонку, у суботу на Велічы быў абед у верхняй зале, а вечарам у Лясоцінскай Гуры іх мелася сустрэць каралева.

Гэта была, відаць, найэфектнейшая хвіліна за ўсе дні каранацыйных урачыстасцей. Сустрэча адбылася пад чыстым блакітным небам, пры цудоўным надвор'і, стаялі ты- сячы людзей, ганаровая варта з рыцараў на конях, пакрытых вышытымі апонамі, усе святочна апранутыя; нейкая ўрачыстая ўзнёсласць адчувалася ў натоўпе і ў свіце, у вясёлым тлуме, гуках трубы і флейты, звоне і воклічах.

А на ўзвышэнні, засланым дыванамі і сукном, там, дзе некалі сядзела каралева Барбара, цяпер узвышалася радасна-ўзрушаная Соф'я ў шытым золатам і жамчугамі плашчы, што спадаў да самай зямлі, уся бледная ад хвалявання, але шчаслівая.

Калі рымскі кароль з жонкай у атачэнні ганаровай варты паказаліся на гасцінцы, тысячы людзей, якія ўкрылі ўсю даліну, як мурашкі, усе як адзін зайшліся ў радасным воклічы.

Рымскі кароль, надзіва прыгожы, любіў велічную пышнасць і сам хацеў выглядаць велічным, гэтае жаданне заўсёды жыло ў ягонай душы. З ланцугом на шыі, на якім блішчэў каштоўнымі камянямі сімвал улады - змяя, Жыгімонт наблізіўся да Соф'і, ведучы Барбару. Рымская каралева была ўся ў дарагіх жамчугах, твар падмаляваны, валасы добра ўкладзеныя, таксама былі аздобленыя жамчужнымі шнурамі, але яе старанна прадуманы ўбор не мог надаць ёй ні страчанай маладосці, ні свежасці, ні прывабнасці.

Яна намагалася выціснуць усмешку на змучаным твары, какетліва пазірала на мужчын, але побач з Соф'яй, дзівосна прыгожай, свежай і маладой, Барбара выглядала састарэлай.

Абедзвюх каралеў чакала раззалочаная карэта, пакрытая пурпуровай тканінай, запрэжаная белымі коньмі, у пазалочаных апонах пад сёдламі. Прывітаўшыся, яны селі ў карэту, і ўся світа на чале з каралямі рушыла да замка, а натоўп шугануў у горад.

У маленькім цесным замкавым пакойчыку сядзела са сваімі прыдворнымі ў вечаровых прыцемках, нібы асуджаная на выгнанне, каралеўна Ядвіга.

Кароль з каралевай доўга меркавалі і спрачаліся, дзе лепш стаяць каралеўне ў час каранацыі: каля каралевы ці са сваім нарачоным Брандэнбургчыкам. Соф'я гатова была ўзяць яе з сабой, абы толькі не даць злым людзям зачэпкі злосна ілжыць яе, але пятнаццацігадовая дзяўчынка, якая жыла ў нянавісці і фанабэрыі, сама адмовілася ад удзелу ў цырымоніі.

Ягайла не настойваў.

Слёзы ў яе ўжо даўно высахлі, дзяўчынка хадзіла па пакоі бледная, час ад часу ўздрыгвала і ўся нібы сціскалася, калі чула вясёлыя крыкі і гоман з вуліцы.

Салька сядзела воддаль, са спачуваннем пазірала на каралеўну, зрэдку ўстаўляючы суцяшальнае слова. А тым часам цікаўныя прыдворныя дзяўчаты то выбягалі з пакоя, то прыбягалі назад і прыносілі весткі пра тое, што робіцца ў замку і ў горадзе. Яны апісвалі ўборы, расказвалі пра музыку, пералічвалі знаёмых, успаміналі, як хто з іх выглядаў.

Адны з іх бачылі каралеву вельмі бледнай, іншыя запэўнівалі, што яна спатыкнулася на парозе, і гэта лічылася нядобрым знакам, трэція сцвярджалі, што яна ўсю ноч плакала, стагнала, не магла заснуць.

На нейкую хвіліну гэта займала каралеўну, яна як бы і не хацела, а мусіла слухаць пра тое, як убраны і размаляваны пакой для госця ад Папы Рымскага, як для датчаніна, як накрыты стол у Арэхавым пакоі і шмат пра што іншае. Так сцякаліся да яе ўсе навіны ад найдрабнейшых да найважнейшых.

Сярод усіх тых падзей, звязаных з Соф'яй, дзеля якой усё гэта рабілася, адзінота Ядвігі, пакінутай, замкнутай у маленькай цеснай каморцы, забытай і пагарджанай, вы- глядала ў яе вачах і ў вачах іншых яшчэ больш страшнай і змрочнай.

Нібыта дзеля жарту ёй прывезлі нарачонага, маладзейшага за яе хлапчука, на якога яна глядзела як на дзіця; а тут яшчэ стала вядома, што ягоны бацька хоча забраць хлапца, што ўсё разладзілася.

Спадчынніца кароны міжволі адсоўвалася ўбок, заставалася адна, бо мог з'явіцца іншы спадчыннік. Старыя жанчыны шапталіся ў куце, што каралева пастараецца займець нашчадка... I нават даводзілі, быццам гэта ўжо відаць.

Не міналі тыя размовы і вушэй няшчаснай Ядвігі. Яна пачынала баяцца, што каралева захоча пазбыцца яе...

Шкада было дзяўчынку, замкнёную, нібы ў труне, у пакойчыку, з якога яна не магла ні выглянуць, ні выйсці, нельга было ні ёй паказацца на людзі, ні ім на яе паглядзець. З мужчын толькі адзін Страш застаўся верным каралеўне і сваёй Сальцы. Ён таксама выведваў, што рабілася ў замку, і здзекліва апісваў тое, што здавалася яму няўдалым і смешным.

Але быў і адваротны бок медаля, тое, што сваёй пышнасцю да слёз хвалявала старога Ягайлу. У яго было чым ганарыцца, ён мог паказаць усяму свету сваю веліч і багацце, пахваліцца гэтым перад каралевай, якая ўсіх перасягала сваім хараством.

Іншаземныя госці ў адзін голас казалі, гледзячы на яе, што каб яна нават і не была каралевай, то ўсё роўна перасягнула б красой найхарашэйшых жанчын.

Лепш за ўсё гэта ведала і адчувала каралева Барбара, якая з першага позірку ўзгарэлася нянавісцю да польскай каралевы, бо перад ёй яна выглядала проста страшыдлай. Праўда, быў у яе спосаб хоць ненадоўга зацьміць Соф'ю: дзёрзкасць у паводзінах, у абыходжанні з мужчынамі; яна неяк па-асабліваму цынічна ўсміхалася ім, паказваючы чорныя зубы, кідала двухсэнсоўныя словы, не зважаючы ні на мужа, ні на іншых гасцей.

Усё гэта бянтэжыла Соф'ю, да таго ж і мова, на якой гаварыла Барбара, была ёй чужой, таму яна хоця-няхоця больш маўчала, чым гаварыла.

Назаўтра, як і напярэдадні, быў ясны дзень, хоць звычайна ў лютым стаяць маразы, бывае хмурна. Замкавы двор з самага ранку напоўніўся людзьмі, а ў касцёле былі толькі найважнейшыя госці, выбраныя з выбраных.

У гэты дзень успомнілі і пра сіротку.

Ядвіга і сама не хацела быць на каранацыі, і не спадзявалася на тое, але ахмістр каралевы прыйшоў з даручэннем праводзіць яе ў касцёл; яна стала на прыступках перад закрыстыяй (54), адкуль усё было добра відаць.

Салька і некалькі цікаўных прыдворных дзяўчат, якім хацелася ўбачыць урачыстасць, гэтулькіх каралёў і князёў, біскупаў і прэлатаў, рыцараў і моладзі, ледзь не сілай прывялі яе сюды.

Хараство і пышнасць гэтага дня перасягнулі ўсе раней- шыя. Увесь замкавы касцёл быў раззалочаны, ззяў каштоў- насцямі, у дыме ад кадзілаў паўставаў перад заплаканымі вачыма каралеўны як нешта незямное.

Усё, што было ў Польшчы і суседніх краінах найзачнейшага і найвыдатнейшага, абарачалася тут, каля старога Ягайлы.

Сам ён у гэты дзень, насуперак звычцы сціпла апранацца, мусіў убрацца ў сабалі і аксаміты. Выглядаў кароль вясёлым і адначасна змучаным.

Каралева ўражвала сваім хараством, хоць і была бледнай ад хвалявання, яна ступала так паважна, так цвёрда, нібы прадчувала, колькі доўгіх цяжкіх гадоў прыйдзе за асвячэннем яе як каралевы.

Ні бацька, ні мачыха не пазіралі ў той бок, дзе стаяла ў паўцені аслупянелае бледнае дзяўчо. Ядвізе ўсё здавалася нейкім дзіўным сном, яна глядзела на дзівосныя, прыгожыя, але і грозныя постаці, не ведаючы, колькі разоў у яе сірочым жыцці тыя будуць паўставаць перад вачыма.

Спеў і музыка, воклічы і малітвы, што разлягаліся па касцёле, былі ёй незразумелыя. Дзяўчынка прыхінулася да сцяны, застыла ў нерухомасці, і зноў пад гучны спеў святароў пачалі расплывацца, знікаць у сінім дыме, што падымаўся ўгору, усе постаці, касцёл пацямнеў, святло таксама прыцьмела, шум змоўк, і апроч яе нікога не засталося ў яе сховішчы.

Салька тузанула каралеўну за сукенку, каб напомніць, што час вяртацца ў замак.

Каралі і князі ўжо сядзелі за банкетным сталом у Арэхавай зале, калі праз апусцелы панадворак каралеўна з купкай прыдворных вярнулася ў свой ціхі пакойчык. Сэрца ў няшчаснай дзяўчынкі сціскалася ад жалю: бацька зусім забыўся пра сваё дзіця дзеля той чужой жанчыны. А яе нібы і не было тут, у каралеўскім замку. Нібы памерла яна, і ніхто не заўважыў, што яе не стала. Калі наблізіліся да палаца, пачуліся гукі музыкі, што даляталі з залы. Пішчалі флейты, глуха бухалі бубны.

Салька прапусціла наперад амаль што непрытомную Ядвігу, якая ледзь перастаўляла ногі, і раптам пачула добра знаёмы ёй голас старой русінкі, даверанай служкі каралевы, Фемкі:

- Каралева загадала, каб каралеўна апранула найлепшыя ўборы і каб ахмістрыня прывяла яе да бяседнага стала павітацца з гасцямі. Марш апранацца!

Загад быў строгі, дзяўчаты пераглянуліся. Ядвіга пра- шаптала, што яна кепска сябе адчувае. Але Салька і іншыя зараз пачалі адгаворваць яе.

Паміж імі нават усчалася спрэчка: адны падтрымвалі гордую Ядвігу, якая не хацела граць вызначаную ёй другарадную ролю, другія раілі ёй не адмаўляцца, каб не гнявіць бацькі і не дражніць мачыхі, а паказацца перад чужымі людзьмі як старшая Ягайлава дачка.

Салька пачала даставаць самыя багатыя ўборы, каб дзяўчынка выглядала як найлепей. Але Ядвіга не была прыгожай, а тут яшчэ і сум, што агарнуў яе, не дадаваў прывабнасці, а, наадварот, псаваў яе выгляд яшчэ больш. Каралеўна хутчэй за ўсё адчувала гэта, таму ёй было ўсё роўна, як адзявацца, а можа, яна хацела паўстаць перад гасцямі, як перад судом, са сваёй зняважанасцю і крыўдай. Ледзь не гвалтам яе пасадзілі хуценька расчасаць густыя валасы. Яна дазваляла рабіць з сабой усё, што хацелі слугі. На яе надзелі шаўковую сукенку, вышытую золатам,- бацькаў падарунак, жомчуг таксама ад яго. Усё было падабрана так, каб нічога не надзяваць з падоранага мачыхай. На гэтым Ядвіга настойвала.

- Нічога ад яе! Нічога ад яе! - паўтарала каралеўна.

Усе слугі дапамагалі ўбіраць дзяўчынку: адны надзявалі сукенку, абувалі туфлі, другія запляталі валасы, трэція распраўлялі адзенне, начаплялі каралі, пакрасы на рукі, пояс і галаву.

Слугам не хацелася адзяваць яе так, як яна загадвала, бо выглядала надта бедна. А гэта магло ўгнявіць Ягайлу. Нарэшце ўсё было гатова, госці ўжо даўно чакалі яе да стала. Напагатове стаяла ахмістрыня, таксама прыгожа адзетая, каб не сорамна было перад каралямі. Час ісці. Бледная, са сціснутымі вуснамі ахвяра ўся дрыжэла, але нарэшце дазволіла сябе весці.

У Арэхавым пакоі ўвесь стол быў засланы залататканым настольнікам, вакол яго сядзелі каралі, каралевы, князі і найважнейшыя святары. Зала з столлю, аздобленай разьбой, сценамі, абабітымі матэрыяй, па якой папераменна ішлі фігуры і вянкі з пераплеценымі кветкамі, з масіўнымі пазалочанымі падсвечнікамі, што віселі па некалькі штук, са сталом на ўзвышэнні, накрытым пурпуровым сукном, выглядала не проста святочна, а нават казачна.

Пасярэдзіне на пазалочаным крэсле сядзеў рымскі кароль Жыгімонт, яшчэ досыць прыгожы, з густам і багата адзеты, з высока ўзнятай галавой, ягоныя вочы дапытліва ўзіраліся на гасцей.

Месца справа ад яго займаў Ягайла; ягоны твар, зморшчаны, загарэлы, дабрадушны і прасцяцкі, як у старога паляўнічага, рэзка адрозніваўся ад хітрай, абачлівай, пыхлівай і нейкай нібы жаночай фізіяноміі ягонага суседа, што здавалася фальшывай.

Левае крэсла займаў Эрык, твар ягоны быў разгарачаны і нейкі незвычайна вясёлы. Шведы звалі яго Трынаццатым, датчане Сёмым, а просты народ яшчэ і Паморчыкам. На ягоным твары, які мог бы быць прыгожым, калі б не псавала яго лішняя палкасць, адбівалася нешта авантурнае, дзёрзкае, паўдзікае, паўеўрапейскае.

Кардынал Бранда, у пурпуровым адзенні, чорнавалосы, чарнавокі, з велічнай паставай, сядзеў каля караля Уладзіслава.

Далей, з правага боку, госці сядзелі па старшынству: прымас Войцах Ястжэмбец, кракаўскі біскуп Збышак, архібіскуп Ян Івоўскі, біскуп любецкі і іншыя прэлаты, з левага - мазавецкія, сілезскія, літоўскія і рускія князі, на чале з братам французскай каралевы Баварчыкам, які прыглядаўся і прыслухоўваўся да ўсяго, што дзеелася і гаварылася.

Рымская каралева Барбара, новаасвячоная Соф'я і самыя важныя пані займалі асобны стол.

Рыцарства, сенатары, прыдворныя, атачэнне ўсіх гасцей, венгры, датчане, італьянцы, русіны, палякі балявалі ў агромністай суседняй зале, цесна абсеўшы доўгія рады сталоў.

Найзачнейшых гасцей маршалак Збігнеў пасадзіў за асобны стол. I тут жа, каля кракаўскага ваяводы, можна было ўбачыць вартую здзіўлення, магутную постаць аднаго з апошніх рыцараў хрысціянства.

У тую пару, якая пасля закалотаў з чэхамі, ганебных для рыцарства, пасля прайгранай бітвы пад Нікаполісам (55), магла лічыцца часам заняпаду гэтага сярэднявечнага ўстанаўлення, узніклага ў крыжовых войнах, у тую пару, калі мужнасць і самаахвярнасць пачалі падмяняцца, як у Жыгімонце Люксембургчыку апошнім, здрадлівасцю і дыпламатычным спрытам, хітрасцю, несумленнасцю, акрытых фальшывым бляскам, можна было на пальцах пералічыць людзей з палацаў, што яшчэ захавалі рыцарскую годнасць і адданасць дзіўнай старадаўнай рэлігіі чэсці.

На чале гэтых рыцараў, яшчэ не вынішчаных, ахутаных славай, стаяў у той час паляк Завіша, званы Чарным, родам з Гарбава, якога разам з братам Фарурэем Люксембургчык здолеў завабіць да сябе на службу.

Душой, мужнасцю, усёй сваёй асобай Завіша быў узорам рыцара. Вабнай постаццю, гожым мужчынскім тварам, які дыхаў спакоем і энергіяй, абычайлівасцю і шляхетнасцю манер ён, як і ягоны брат Фарурэй, вылучаўся сярод новага змізарнелага пакалення. Разам яны нагадвалі дзве выкаваныя з бронзы статуі. Чарны нібы з'яўляў сабою люд тых старых часоў, калі рыцары такога духу маглі адны запалохаць і разбіць тысячы ворагаў і гатовыя былі не вагаючыся рушыць на новыя тысячы. Было ў іх нешта ад моцы герояў антычнай міфалогіі, перад якімі скаралася ўсё.

Нават Люксембургчык, закаханы сам у сябе, паважаў Завішу і высока яго ставіў, не хацеў адпускаць са сваёй службы. Чарны служыў і Польшчы, і рымскаму каралю, як і рыцар Сцібар са Сцібожыц, які таксама быў тут. Рознае ў іх было толькі тое, што Завіша адчуваў і прызнаваў сябе палякам, а Сцібар адрокся ад свайго народа і сваёй краіны, целам і душой адданы Люксембургчыку.

Каля Завішы згуртаваліся ўсе найвыдатнейшыя людзі Кракава, яны лічылі яго сваім правадыром у духу і мужнасці.

У гэтай зале не злічыць было ўсіх славутых людзей, старых, сярэдняга веку і маладых, што паспелі ўжо стаць з імі нароўні. Іх шэраг нагадваў дарагі ланцуг, усеяны пярлінамі, тое ж можна было сказаць і пра замежных гасцей, якія гаманілі на многіх мовах.

Застолле ўжо ўвабралася ў палову, госці разгарачыліся і пачувалі сябе ўсё вальней... Выпітыя імі кубкі надавалі іхнім думкам і словам больш адвагі; якраз у гэты час адны з дзвярэй, што вялі ў калідор, адчыніліся і ў іх паказалася Ядвіга; сярод паружавелых твараў ажыўленых гасцей яна выглядала бледнай і змрочнай зданню.

Ягайла зірнуў на яе з аднаго, а Соф'я з другога боку, дачка падышла да бацькі. Кароль адразу аказаў яе панам і святарам. Жыгімонт, сама разбэшчаны і распусны з мужчын, як ягоная жонка была найбессаромнейшай з жанчын, паглядам каханка змераў дзяўчынку, але жалобна-смутная постаць яе не спадабалася яму. Іншыя пазіралі з цікавасцю. Ядвіга мусіла стрываць і тое, што рымская каралева пагладзіла яе па шчацэ, і суровы позірк мачыхі, на які яна адказала гордым паглядам.

Яна не затрымалася ў зале, бо праз мітусню і тлум, што панавалі, бегатню слуг, якія прыносілі ўсё новыя і новыя стравы, убраныя птушынымі пёрамі, расквечаныя рознымі аздобамі, нельга было стаяць. Ядвіга як найхутчэй вышмыгнула з залы, хоць ёй сказалі, што па вячэры будуць танцы, у якіх яна мусіць узяць удзел.

Манархі і духавенства ў Лясной зале трымаліся паважна, ніхто з-за стала не ўставаў, цярпелі да канца. У бакавых залах адчувалі сябе вальней. Тут панаваў вясёлы гоман. Многія госці паўставалі з-за сталоў, павыходзілі, пазбіраліся ў купкі і больш гутарылі, чым елі і пілі.

Воддаль ад таго стала, за якім сядзелі кракаўскі ваявода, Завіша Чарны і Фарурэй, займаў месца чалавек невысокага росту, поўны, круглатвары, у святарскім адзенні, з ланцугом на шыі; з саркастычнай усмешкай ён пазіраў на застолле.

Можа, таму, што ростам ён быў не вышэй за іншых, шырокія плечы суседзяў часта засланялі яго. Хоць твар таксама не вызначаўся нейкімі асаблівымі рысамі, а ўсё ж ён нечым вылучаўся сярод астатніх. Ці то праніклівы позірк, часам жартаўлівы, а больш цынічны, ці тоўстыя вусны, якія насмешліва ўсміхаліся, ды выпуклы шырокі лоб, які сведчыў пра жыццялюбства і смеласць, ці ўсё гэта разам выдзяляла яго з кагорты гасцей. Было відаць, што гэты таўстун, кругленькі вясё'лы ксяндзок, значыў нешта большае, чым іншыя.

Да яго звярталіся ў час размоў, пыталіся яго думкі, слухалі, што ён кажа. Да яго хіліліся галовы, за ягоным крэслам тоўпіліся цікаўныя, радыя пачуць, што зляціць з ягоных вуснаў, кожны рух якіх выклікаў смех і воплескі. Гэта быў адзін з найталенавіцейшых людзей таго часу, лацінскі паэт, пісьменнік, адораны Богам надзвычайным талентам, які спалучаўся з незразумелай зласлівасцю, падканцлер Цёлак.

У тую пару, калі ўся Польшча абуралася, што Ягайла зняважыў карону Пястаў, бо ён усклаў яе на галаву старой Граноўскай, няшчаснай жанчыны, пакрыўджанай жыццём, Цёлак напісаў на яе зласлівы пасквіль. Там ён назваў каралеву свіннёй, якая рылам выкапала сабе скарб.

За гэта Ягайла прагнаў яго з двара, але без Цёлака дварцовая канцылярыя заняпала. Нельга было абысціся без гэтага дзеяча, які, нягледзячы на духоўны сан, лепей пісаў вершы пра каханне, чым малітвы, болей вызнаваў Авідыя, чым тэалогію.

Ніхто не мог замяніць Цёлака, калі патрабавалася выштукаваць ліст у Рым, напісаць скаргу на крыжакоў або адзін з тых лістоў, што пасылаліся Папе ці духоўнаму сабору.

Таму кароль, хоць і не любіў яго, хоць у душы і не мог дараваць яму, усё ж быў вымушаны вярнуць яго на службу, а Збышак цярпеў Цёлака над сабой як падканцлера.

У такіх выпадках высока ўзнесены чалавек бывае дзёрзкім, бо адчувае сябе незаменным, якім насамрэч і быў падканцлер. Ён дазваляў сабе многія ўчынкі, і яны заставаліся беспакаранымі, бо яму ўжо даравалі тую СВІННЮ.

Малады Мельштынскі, адзін з тых, хто ішоў насуперак Алясніцкаму і быў на баку Вітаўта, у час балю таксама падышоў да крэсла падканцлера, азірнуўся, ці не падслухае хто, і шапнуў яму на вуха:

- Што вы напішаце пра гэтую, князь падканцлер?

Крыху здзіўлены Цёлак павярнуўся да яго і доўга глядзеў у вочы, нібы абдумваючы зададзенае яму пытанне і не маючы ахвоты адказваць.

- Калі не напішаце, то хоць падумаеце,- зноў зашаптаў Мельштынскі,- але я буду рады пачуць ваш прысуд.

- Каб раструбіць пра яго,- дадаў падканцлер.

- Не, каб мець з гэтага навуку на будучыню,- запярэчыў малады Мельштынскі.

- Пра будучыню пытайцеся не ў мяне, а ў Генрыка

Чэха, ён чытае яе па зорках,- засмяяўся Цёлак.

- А вы здолееце адгадаць і без зорак,- не адступаўся Мельштынскі.

- А каб і адгадаў, дык, думаеш, пусціў бы па свеце? - спытаў Цёлак.

- А ўсё ж, што б вы сказалі пра нашу каралеву? - настойліва дапытваўся Мельштынскі.

Твар Цёлака заліўся чырванню.

- Толькі адно,- перапыніў ён.- Каралева будзе як трэба! Адно яе хараство чаго вартае...

- А як наш стары пан пры ёй?

Падканцлер прыўзняў бровы і апусціў вочы.

- А што тут скажаш? Шчаслівы ё'н, больш нічога,- нібы падвёў рысу Цёлак.

Не здолеўшы выцягнуць з яго тое, што хацелася, Мельштынскі шапнуў нешта пра Барбару. Падканцлер падмігнуў і ўсміхнуўся.

- Лепшай пары падабраць нельга,- сказаў ён,- ад самага дня стварэння свету такой не было. Albo meliores (Абое рабое). Яна хацела б мець усіх мужчын, а Жыгімонт - усіх жанчын, не сысці мне з гэтага месца! Абодва засмяяліся. На гэтым размова скончылася. Дый вячэра ўжо саступала месца танцам, зайгралі флейтысты і сербаўцы (56).

Моладзь паўставала са сваіх месцаў, сталы апусцелі. У вялікую залу, дзе ўжо сабралася многа жанчын, падаліся з ахвотай і многія рыцары.

Яшчэ ў пачатку балю шмат якія госці звярнулі ўвагу на мужчыну сярэдніх гадоў, які сядзеў з манархамі і духоўнымі. Яго тут мала хто знаў, а таму, хто спрабаваў дапытацца, з цяжкасцю ўдавалася ўведаць, што гэта нейкі рускі князь. Імя яго было Юры, а назвы княства ніхто не помніў. Паціскаючы плячыма, паведамлялі, што ён нібыта родны брат Вітаўтавай Ульяны.

Тут ён, відаць, мала што значыў, бо пасадзілі яго без належнай пашаны, хоць сам ён горда ўздымаў голаў і звысоку пазіраў на ўсіх, толькі з каралевы не спускаў вачэй.

У зале, адведзенай для танцаў, ён стаў каля сцяны, засунуўшы рукі за пояс, ні з кім не гаварыў, стаяў адзін, не заўважаючы нікога. Баль не развесяліў яго, хоць піў ён многа. Здавалася, што, наадварот, ён яшчэ болын пазмрачнеў. Утаропіў вочы ў падлогу, стаяў сумны, нічым не цікавіўся, і да яго ніхто не звяртаўся. Зрэдку пазіраў на каралеву. Здавалася, што ён шукае зручнага выпадку, каб наблізіцца да Соф'і. Разам з рымскай каралевай яна рас- пачала танцы, ад якіх ухіліўся толькі Ягайла, схаваўшыся ў кутку.

Жыгімонт Люксембургскі адразу стаў завіхацца каля каралевы і найпрыгажэйшых дзяўчат. Такому пану паводле звычаяў таго веку многае дазвалялася, і ён карыстаўся гэтым.

А тым часам ягоная жонка Барбара смяялася і страляла вачыма, імкнучыся прывабіць найпрыгажэйшых хлопцаў. Яна выбірала для танцаў каго папала, без увагі на нацыянальнасць, абы быў ладны, і не шкадавала пяшчотаў.

Весялей рабілася і ў зале, выбухі смеху заглушалі нават пісклівую музыку.

Стомленая Соф'я прысела. Як толькі ўбачыў гэта князь Юры, які нібыта стаяў на варце, зараз уздоўж сцяны рушыў да каралевы.

Соф'я заўважыла яго, зыркнула вачыма. Тым часам князь прабраўся праз заслону жанчын і падышоў да яе крэсла.

- Не меў змогі павіншаваць вас,- сказаў ён па-руску.- Блукаю тут, як у лесе, мяне мала хто знае, дый я, бадай што, нікога. Хачу пакланіцца вам ад сябе і,- тут ён крыху памаўчаў,- ад Вітаўта.

Каралева паглядзела на яго здзіўлена і горда.

- Князь не захацеў прыехаць, я і на віншаванне не спадзявалася,- сказала яна.- Балюча мне гэта! Балюча!

- Вітаўту таксама баліць, што вы, ваша міласць, забыліся пра яго,- прамовіў князь.- Я з тым ад яго і прыехаў, каб перадаць ягоныя шкадаванні і...

- I што? - горда спытала Соф'я.

- Прабач, мая каралева,- смела працягваў Юры,- але і... папярэджанне...

- Лепей сказаць - пострах,- кінула яна.

- Называйце, як сабе хочаце,- холадна працягваў князь.- Што мне даручана, тое і пераказваю. Вітаўт на вас вельмі пакрыўджаны. На іншае ён спадзяваўся, дзеля іншага паставіў вас на гэты трон, яму трэба было... Помніце, ваша міласць, што ў яго доўгая рука, ён нікога не баіцца.

- I мяне баяцца яму не трэба,- перарвала каралева.- Ён, пэўна што, хацеў, каб я дзеля яго здрадзіла мужу? Каб служыла яму, як рабыня?

Яна ўсміхнулася:

- Мой княжа, я не была б годнай называцца нават ягонай пляменніцай, каб сцярпела падобнае рабства! Я ўдзячна яму, але слухацца яго я не павінна і не магу.

- I не будзеце? - спытаўся князь.

- Не буду! Не! - у гневе адгукнулася каралева.- Што выпадзе на маю долю, таму сама дам рады, але служанкай Вітаўта польская каралева ніколі не будзе!

Князь Юры выслухаў гэты прысуд, апусціў галаву.

- Падумайце яшчэ, падумайце,- сказаў ён праз хвіліну.- Я не хачу засмучаць вас у такі святочны дзень, але раю: падумайце! Вы ж ведаеце Вітаўта. Ён сядзіць далёка ў Літве, яго тут няма, вы адчуваеце сябе ў бяспецы, а ён, калі захоча, ссадзіць вас гэтак жа скора, як узнёс.

Соф'я з пагардай зірнула на князя.

- Я паўтараю ягоныя словы,- дадаў той.- Ён знойдзе сцежку і да сэрца Ягайлы, каб скінуць вас, і да тых, хто тут вам служыць, каму, як не вам, ведаць, што ён упарты і помслівы...

Маладая каралева засмяялася.

- Я не помслівая, як ён, але такая ж упартая. Як і яго самога, мужа даў мне Бог. Вы думаеце, што я не бачу небяспекі і не ведаю, што мне пагражае? Усяму веру, але ўсё выцерплю.

Грудзі яе ад хвалявання ўздымаліся ўсё мацней, вочы пад насупленымі бровамі бліснулі агнём.

- Я зрабіла б подла, каб паддалася на пагрозы. Вітаўт мог бы лагодней звярнуцца да мяне, а не загадваць. Загадваць мне ніхто, апроч майго ўладара, мужа, не будзе.

Раптам яна абарвала сябе сама, выцерла вусны хусцінкай, паглядзела вакол, ці не падышоў хто падслухаць, і працягвала:

- Раскажы яму пра гэта, раскажы ўсё, прашу цябе.

Ведаю я, ведаю, для чаго Вітаўт выдаў мяне за старога. Ён хацеў, каб я стала ягонай палюбоўніцай і рабыняй! Баяўся падступіцца тады, як я была дзяўчынай, думаў, што возьме мяне замужняй. Ён яшчэ ў Вільні не раз даваў мне зразумець, для чаго выдае мяне за Ягайлу; я маўчала, абы толькі вырвацца з ягоных рук. Цяпер жа яму Сонку не зламаць, перадай яму гэта, ён мяне ўжо нічым не верне. Ёсць шмат дзяўчат на Русі...

Яна сказала гэта, устала, зірнула на князя Юрыя, які стаяў з апушчанай галавой, імкнучыся надаць твару лагодны выраз, потым падышла да каралевы Барбары.

Гутарка скончылася. Князь Юры застаўся стаяць каля пустога крэсла і купкі дзяўчат, якія неўпрыкмет акружылі яго, і пачаў шукаць дарогу да адступлення.

На твары каралевы, дарма што яна ўмела стрымвацца, застаўся адбітак перажытага гневу. Вітаўт азмрочыў найлепшы дзень у яе жыцці.

I назаўтра і ў наступныя дні ўрачыстасці і забавы працягваліся, бо каралеўскія святы зазвычай доўжыліся не менш як тыдзень.

З ранку на панадворках праходзілі турніры, на якіх Барбара і Соф'я раздавалі ўзнагароды. Потым сядалі за сталы, а ўвечары зноў пачыналіся танцы.

Завіша Чарны, Фарурэй, двое крыжацкіх комтураў, маладыя рыцары з Тарнова, Мелынтына, Тэнчына штодня выступалі ў розных паядынках, ламалі дзіды, паказвалі прыклады адвагі і сілы.

Рымская каралева мела асаблівую ахвоту да раздачы вянкоў, яна любіла збліжацца з моладдзю, вельмі захаплялася турнірамі. Соф'я старалася выглядаць вясёлай, нягледзячы на трывогу ў душы, якую выклікалі Вітаўтавы пагрозы. А Ягайла з бязмежнай гасціннасцю шчодра надзяляў падарункамі сваіх набліжаных.

Святы працягваліся на Вавелі аж да суботы. На наступны дзень Завіша Чарны запрасіў караля Жыгімонта да сябе ў госці, а з ім і розных паноў і князёў. На вуліцы Святога Яна багаты купец Чэх на час прыняцця каралёў аддаў яму ў карыстанне свой дом, адзін з найлепшых у горадзе.

Такім спосабам наладзіўся баль і ў Завішы, на якім ён разам з братам частаваў гасцей.

У апошні дзень пасыпаліся развітальныя падарункі. Дарылі коней, місы, футры, каштоўныя тканіны. Рымскі кароль спяшаўся дадому працягваць вайну з чэхамі. Яму трэба было думаць пра абарону ад турак, пра шуканне грошай, якіх яму заўсёды бракавала. Пасля Спіша (57), аддадзенага ў заклад Ягайлу, ён гатовы быў аддаць яшчэ якія землі, абы толькі разжыцца тымі грыўнямі, якімі ён так безразважліва раскідваўся. Крыжакі вагаліся, ці пазычаць яму.

Даўжэй за іншых князёў прабыў у Кракаве баварскі Людвік; калі ж ён быў ужо гатовы расстацца з Ягайлам каля гарадской брамы, сказаў, павярнуўшыся да яго і схіліўшы голаў:

- Я даўно чуў пра вас і наслухаўся ўсякага, але тое, што ўбачыў сам, перасягнула ўсе мае ўяўленні! Ягайла нарэшце змог адпачыць.

- Сонка,- звярнуўся ён да жонкі, з вялікай радасцю апранаючы свой стары кажух, бо засумаваў па звыклым жыцці,- Сонка, ці радая ты?

- Мой каролю, ты зрабіў мяне шчаслівай! Хай Бог табе заплаціць! Глядзі толькі, каб твайго і майго шчасця не замуціў Вітаўт!

Паздзел 7

Той год яшчэ не завершыўся, як усю Полынчу абляцела шчаслівая навіна. У канцы кастрычніка Бог даў каралеве сына, нашчадка. Каранаваная Соф'я тым самым перадавала яму польскі трон, бо ніхто не мог сабе ўявіць, што палякі, заўсёды верныя сваім уладарам, не выберуць новым каралём сына таго, хто разам з вялікімі клопатамі прынёс ім і вялікую моц. Быў стрыманы магутны напор крыжакоў, многія кароны гарнуліся да Польшчы, пашыраліся межы, дапамагаў у гэтым і Вітаўт. Аднак не ўсе радаваліся народжанаму нашчадку. Пястаў ён пазбываў апошняй надзеі на страчаныя імі правы. Вітаўт прыслаў сярэбраную калыску, але і ён, пэўна што, не рады быў. Гэты падарунак не сведчыў пра замірэнне. Ад самай каранацыі ніякіх вестак з Літвы да каралевы не даходзіла, праўда, і новых пагроз не было. Соф'я ўсё яшчэ спадзява- лася, што сэрца дзядзькі адпусціцца і яна пераможа.

Ягайла неяк нагадаў, што зімовае паляванне і Каляды было б няблага правесці ў любай Літве, у Вільні.

Каралева кіўнула галавой, але прамаўчала.

- Вітаўт на нас пакрыўджаны, злы, трэба з'ездзіць да яго нам абодвум і памірыцца. Лепей мець яго сябрам, чым ворагам.

- Аднак жа ні братам, ні сябрам ён вам не будзе,- нявесела прамовіла каралева.- Ён хоча ўладарыць над усімі: над вамі, над Польшчай, нада мной. Яго людзі ба- яцца больш, як цябе. Яму заўжды мала таго, што ён мае, проста ненасытны нейкі.

Ягайла, якому карона часам здавалася зацяжкай, прамаўчаў, падумаў толькі: "Хай сабе ўладарыць, абы спакойна было!"

Калі ж святы наблізіліся, ён пачаў угаворваць каралеву, цалуючы ёй рукі:

- Паедзем у Вільню, запросім Вітаўта на хрэсьбіны. Наладзім Уладзіславу хрэсьбіны не горшыя, чым твая каранацыя. Прыедуць каралі і князі, пастараемся, каб польскія магнаты засведчылі яго права на трон.

Каралева была ў трывозе.

Яна доўга думала, чаго будзе вартае тое падарожжа, калі яно не прынясе замірэння? Вітаўт перастаў пагражаць, яна магла б лёгка вярнуць ягоную ласку.

Задумалі ўдваіх ехаць у Вільню, а сына пакінуць пад пільным наглядам у Хэнціне.

У Соф'і былі найлепшыя намеры. Яна хацела падзякаваць за сярэбраную калыску, прасіць апекавацца сынам і сабой.

Прыбыў ганец ад Вітаўта, князь запрашаў у Вільню. I перад святамі ў віленскім замку ўжо віталі кракаўскіх гасцей.

А вось што было на сэрцы і ў думках, тое цяжка было адгадаць. Вітаўт моўчкі, княгіня Ульяна ганарыста пакланіліся ім, нібы прымусова, старому Ягайлу паабяцалі наладзіць ловы... і нічога болей.

Соф'я і Ульяна ў час першага спаткання змералі адна адну позіркамі, выразы іх твараў не абяцалі замірэння.

Вітаўт хацеў пакорлівасці і ціхмянасці. Сонка ж адчувала сябе каралевай.

Князь абходзіўся з ёй халодна і абыякава, можа, яшчэ і таму, што княгіня Ульяна падбухторыла яго болей чым калі; раздражнёная, прыніжаная, раззлаваная, яна не магла дараваць ёй ні шлюбу, ні кароны, ні сына.

Яна глядзела на Соф'ю з жаночай зайздрасцю маці, якая ўжо сама не спадзяецца дачакацца нашчадка, на шчаслівую жонку старога караля, якому пашчасціла займець спадкаемца трона.

Шчасце Соф'і для Ульяны было няшчасцем.

- Заявілася тут мазоліць вочы сваёй веліччу, і каму? Табе, намесніку Ягайлы, і мне. Яна ж непаслухмяная, здрадлівая, глядзіць нам у вочы і паказвае, што яна нас не баіцца! Яна дзеля таго і прымчалася ў Літву, пакінуўшы дзіця, каб паказаць сваю магутнасць!

Вітаўт слухаў, але словы жонкі, як і заўжды, не рабілі на яго ніякага ўражання. Ён быў перакананы, што каралева прыехала, каб прыйсці да згоды, выказаць пакорлівасць, каб ён падтрымаў яе і сына ў Польшчы.

Ён чакаў, каб пагаварыць сам-насам, але дарма. Зайздросная Ульяна, занепакоеная мажлівым збліжэннем, увесь час аціралася каля дзвярэй, каб перашкодзіць іх паразуменню.

А між сваіх дворных жанчын яна інакш не называла Сонку як гадаўкай і змяёй.

Нарэшце ў адзін дзень, калі кароль быў на паляванні, каралева засталася адна, а Ульяна якраз занядужала, Вітаўт апынуўся сам-насам з Соф'яй. Чакаў, што яна пачне гутарку, а тая маўчала.

- Я так думаю,- пачаў ён сам,- што праз столькі гадоў і пры такіх пераменах у лёсе вам захочацца расказаць мне што-колечы пра сябе?

- Мне? - спытала Соф'я.- Але ж для вас няма нічога патаемнага ў Польшчы, вы ўсё ведаеце, у мяне таксама няма ніякіх таямніц.

- Скажу я вам, што апроч Госпада Бога вы вінны сваім узвышэннем і некаму іншаму...

- Так, вам,- спакойна адказала Соф'я,- і я за тое вам вельмі ўдзячная.

- Але я пакуль што гэтай удзячнасці не бачу,- перапыніў яе князь,- аднак жа спадзяюся на яе.

- А больш я нічога не магу,- холадна запярэчыла каралева.- Польскія інтарэсы не заўсёды супадаюць з вашымі, палякі імкнуцца да іншага; вам патрэбна тое, што ім няміла і не даспадобы. Падтрымваць вас, а не іх я не магу. Вітаўт раздражнёна прайшоўся ўзад-уперад па пакоі і раптам выбухнуў:

- Перш чым стаць польскай каралевай, вы былі маёй пляменніцай і русінкай. Якая вам справа да Польшчы? Яна як ядро каля нагі, яна мне волі не дае. Наша справа - вызваліцца ад яе. Трэба стварыць адзінае каралеўства з Літвы і Русі, аж да Масквы, моцнае, дужае, а не шчаміцца да Польшчы, якая распадаецца, і мы не дамо ёй рады. Там няма ўлады, і ніколі яе не будзе. Там кіруюць біскупы, канцылярыя, магнаты, шляхта, і кароль іх, а не яны яго, слухаецца. Страцілі гэтулькі краін, якія цяпер трэба вяртаць назад. Паддаліся немцам. Пясты пааддавалі немцам і чэхам нямала зямель, мазавецкія князі робяць што хочуць. Сілезцы сваё гнуць. Усім ім патрэбны жалезны ўладар і жалезныя рукі, ды яны ўжо ім і не падпарадкуюцца. Ты ж русінка, я - ліцвін... якая нам справа да гэтага мурашніка?

Соф'я спакойна выслухала яго, потым сказала:

- Вось бачыце і самі, што ў нас з вамі шляхі розныя, бо я - польская каралева, а вы не павінны забывацца, што атрымалі Літву з Ягайлавых рук...

Вітаўт пабялеў і ўвесь задрыжаў.

- Я? - усклікнуў ён.- Я атрымаў яе з рук Боскіх і трымаю так моцна, што яе ніхто, нават Ягайла з усімі сваімі палякамі, не вырве!

Ён неяк страшна засмяяўся.

- Настане час, і я разарву гэты звяз, я цярплю яго толькі да пары, а потым скіну гэтыя ланцугі. Ты мне павінна была служыць дзеля ўтварэння будучага вялікага літоўскага і рускага гаспадарства, для таго я зрабіў цябе каралевай, але помні, што я гэтаксама здолею і скінуць цябе з трона! Вітаўт раптам змоўк, нібы сам спужаўся, што перабраў меру. Памаўчаў, стараючыся сцішыць свой гнеў. Соф'я таксама маўчала, апусціўшы вочы долу.

- Вы пагражаеце мне будучыняй,- сказала яна, крыху падумаўшы,- а яна ў руках Божых, а не вашых. На тое, што вы задумалі, патрэбна не адно, а некалькі чалавечых жыццяў. Каму вы перадасцё ўсё гэта?

Лёгкая ўсмешка прабегла па яе вуснах.

- Калі вы адарвеце Літву і Русь ад Польшчы, каля якой яны стаяць, як каля сцяны, то і ўвесь гэты ваш няскончаны будынак разаб'ецца на друзачкі, а Полынча застанецца стаяць!

Князь уздыхнуў.

- Не табе вучыць мяне, ні што мне рабіць, ні на каго ўсё пакінуць,- сказаў ён.- Я думаў пра ўсё гэта. Быў час, калі я разлічваў на Польшчу, хацеў быць з ёю, але са Збышкам, з баламутамі, з князямі, у якіх кароль у іншым месцы (58), нельга нічога распачаць.

- Я абыдуся без вас,- дадаў ён ганарыста,- вы мне не замінайце толькі! Калі станеце на маёй дарозе, будзеце нашэптваць Ягайлу, што мне нельга верыць, то мая рука дастане каралеву і ў Кракаве!

Ён выказаў гэта ў гневе і хваляванні і не ўбачыў ніякага водгуку, апроч таго, што каралева збледла, бровы яе ссунуліся, а таму змоўк другі раз.

У час размовы ён звяртаўся да Соф'і то як да каралевы, то, паводле даўнай звычкі, як да пляменніцы, забываючыся, што яна ўжо даўно Ягайлава жонка.

Потым, крыху астыўшы і распомніўшыся, чаго нагаварыў, ён дужа зазлаваў на сябе. Аднак быў задаволены, што не папусціўся перад жанчынай, хоць і не рады сваёй залішняй узрушанасці. Ён ніколі і нічога не баяўся. Цяпер ён маўчаў, бо гонар не дазваляў яму марна пераконваць каралеву. А яна размовы не працягвала.

У пакоі запанавала маўчанне. Соф'я ўжо збіралася пайсці, як з панадворка даляцеў сабачы брэх, шум, крыкі - вярнуўся з палявання Ягайла.

Ён паляваў недалёка, у Панарах (59), быў, як заўжды, рады дню, праведзенаму ў лесе і на кані, у пагоні за зверам. I як быў у падвойным кажуху, цяжкіх футравых ботах, з трубой на плячы, у аўчыннай шапцы, так і ўваліўся ў пакой. Каралева ўстала, Вітаўт паспяшаўся прывітаць яго, надаўшы твару вясёлага выразу. З парога пачалася гутарка пра ловы, князь слухаў няўважліва. Соф'я прывітала караля, сказала колькі слоў і накіравалася ў свае пакоі, там і засталася. Вечар прайшоў ва ўзаемных роспытах і аповедах пра агульныя справы.

Соф'я пачакала яшчэ адзін дзень, а ўвечары загаварыла пра вяртанне ў Кракаў. Маўляў, дзіця там адно ў чужых руках, пад чужым наглядам, ёй боязна за яго. Пры напамінку пра сына кароль занепакоіўся.

- Дарма мы тут сядзім,- дадала яна.- Князь і княгіня не хочуць ехаць на хрэсьбіны. Я запрашала дзядзьку, ён мне адмовіў.

- А мне нічога не сказаў,- уздыхнуў Ягайла.- Каб я мог яго звесці з біскупам Збышкам і падружыць іх, якая б радасць была для мяне!

- Гэта будзе дружба вады з агнём,- усміхнуўшыся, адказала Соф'я.- Едзем у Кракаў!

Назаўтра Ягайла сказаў, што ім час вяртацца, бо ў сярэдзіне лютага яму трэба прымаць важных гасцей. Ві- таўт яго не затрымваў.

Развітанне было афіцыйнае і халоднае, княгіня Ульяна прыдалася хворай, каб не бачыцца з каралевай. Стрыечныя браты працягнулі адзін аднаму рукі, і Ягайла паехаў у Польшчу. Соф'я ўжо ведала яго, памятала, што кожны раз ён вяртаўся з Літвы ў невясёлым настроі, бо ўспамінаў мінулае. Так было і гэтым разам. Ён азіраўся, ехаў у задуменні, уздыхаў. Прызнаўся ё'й, што не раз думаў: ці не лепей было яму заставацца князем у Літве, чым каралём у Польшчы.

Праўдай было і тое, што Вітаўт меў над ім уладу. Хрэсьбіны адбыліся так, як задумаў кароль. Прыслалі сваіх пасланцоў Папа і рымскі кароль, прывезлі дары нават крыжакі. Урачыстасць была пышная і радасная. Каралева змагла на хвіліну забыцца на сваіх ворагаў, на Вітаўтавы пагрозы, што віселі над ёй і над сярэбранай калыскай яе сына, якую прыслаў князь.

Ледзь адзванілі званы і адгучалі ўрачыстыя словы, як кароль зноў адчуў цягу да падарожжа па краіне, якое кож- ны раз адбірала ў яго шмат часу. Каралева засталася адна, але яна не сядзела без справы.

Яе непакоіў лёс сына.

Ахмістр двара, які чуў каралевіны словы, сказаныя ў той момант, калі ёй першы раз прынеслі паказаць дзіця: "Гэта ваш будучы кароль", схіліўся ў паклоне, згаджаючыся з ёй, але адразу дадаў:

- Будзем спадзявацца, што на яго бок стане шляхта.

- Як гэта - "стане"? - жвава адгукнулася каралева.- Ён павінен уладарыць па праву крыві!

- Не, літасцівая пані,- адказаў Мальскі.- Наш цяперашні кароль быў абраны ўладарыць пажыццё'ва як Ядвігін муж, якой гэты трон належаў, а хто пасля яго надзене карону, пра тое трэба спытацца ў народа. Да таго ж каралеўна Ядвіга са сваім нарачоным Брандэнбургчыкам мусіла заняць гэты трон, тая ўмова не скасаваная.

Пасеяны ім сумнеў змусіў каралеву запрасіць для тлумачэнняў біскупа Збігнева.

Алясніцкі пацвердзіў словы Мальскага, аднак дадаў, што палякі на знак памяці пра добрага караля хутчэй за ўсё выберуць ягонага сына.

Гэта не задаволіла каралеву, і яна, хоць Ягайла якраз не быў у Кракаве, а рушыў з Велікаполыпчы звыклай дарогай у Любельск і на Русь, ратуючыся ад мору, які спусташаў гарады і вёскі, загадзя пачала без яго рабіць захады для таго, каб забяспечыць сыну каралеўства.

Алясніцкі нічога не меў супраць і, пакуль Ягайла паляваў на Русі, пазбіраў сенатараў і шляхту, імкнучыся ўгаварыць іх і дабіцца, каб яны падпісалі патрэбны ліст. Ягайла атрымаў паведамленне пра з'езд у Калішы (60). Шляхта і панства пад зверхнасцю духавенства згадзіліся перадаць трон Ягелончыку пры ўмове, што ён пацвердзіць іхныя свабоды і прывілеі. У рукі Збышка яны аддалі лісты, якія ён мусіць захоўваць, пакуль кароль не пацвердзіць тыя даўныя свабоды і не абмяжуе іх.

На такіх умовах і дасягнулі згоды.

Шляхта хацела, каб толькі яна адна была носьбітам духоўнай велічы. Гэта значыла большае, чым здавалася на першы пагляд. Яна забірала ўладу над усім, а кароль не ўладаў бы нічым.

Мор, які пашырыўся ў Польшчы, выгнаў караля і каралеву з Кракава ў Літву, у Вільню. Соф'я насуперак сваёй волі мусіла ехаць з мужам. Вітаўт якраз выехаў на Русь, пакінуў іх адных. Княгіня Ульяна таксама з'ехала ў Трокі, каб толькі не бачыць ненавіснай ёй Соф'і.

Калі ж хвароба адступіла і можна было вяртацца дадому, настала вясна.

А тым часам паміж Вітаўтам і Ягайлам нарасталі раздражненне і непаразуменне. Князь настойваў, што трэба аддаць крыжакам Любіцкі млын, бо ён абяцаў ім, а палякі не хацелі аддаваць: ён стаяў на паграніччы, над ракой, што ў часе вайны многае значыла. Вітаўт палічыў асабістай абразай, што яго просьбы не задаволілі. Пагражаў і лаяўся.

Не рассудзіўшы нічога, кароль пакінуў Літву і падаўся ў Белавежскую пушчу паляваць на зуброў і мядзведзяў. Каралева мусіла ехаць напрасткі ў Кракаў; па дарозе яе спаткаў ганец з сумнай весткай. Ганяючыся за мядзведзем, кароль зламаў нагу. Яго павезлі ў Любомль і Краснастаў на лячэнне і адпачынак, каб ён хутчэй змог хадзіць.

Нягледзячы на гады, ён скора ўстаў на ногі і хоць з кіем, але паехаў пасля Вялікадня ў Мазовію, у Ленчыцы, куды сабралася шляхта, каб дабіцца ад яго пацверджання сваіх прывілей.

Яшчэ ў Вільні каралева мела час падумаць над тым, што сказаў ёй Вітаўт пра каралеўскую ўладу ў Польшчы. Яна помніла здзеклівыя дзядзькавы словы, што тут уладарыць не кароль, а духавенства і шляхта. Хіба ж і яе сын асуджаны яшчэ з калыскі быць закутым у тыя самыя кайданы і атрымаць у спадчыну толькі цень улады, які рабіў немачным ягонага бацьку?

У часіны стомленасці і роздуму, калі кароль адпачываў і ахвотна слухаў сваю разумную Соф'ю, яна пераконвала яго:

- Больш нічога не давайце кліру і шляхце! Яны і так маюць нямала правоў. З вас Вітаўт смяецца, што ў руках у вас няма ніякай улады, што не будзе чаго пакінуць сыну. Яны панавешвалі пячатак у Брэсце, абяцаюць, што пасадзяць нашага сына на трон. Пергамін хавае біскуп і не аддае ім.

Ягайла сам адчуваў слабасць сваёй улады. Раней, у Вільні, яе ставала. Ён падзяляў жончыну трывогу. Соф'я ўзяла з яго слова, што новых свабод ён не дасць. Кароль паабяцаў і быў гатовы стрымаць слова. Ён помніў, як Жыгімонт рымскі пасмейваўся, што ён дазваляе забраць са сваіх рук усю ўладу. Таму ён ехаў у Ленчыцы з моцным намерам працівіцца напору, хоць раней ужо даў згоду.

Там усё залежыла ад біскупа Збышка, і каралева спадзявалася, што той стане на Ягайлаў бок.

У Кракаве хворая Соф'я нецярпліва чакала, калі ён вернецца. Нейкія дзіўныя весткі апярэдзілі караля, але ім не верылі, не хацелі пераказваць іх каралеве, калі яна спрабавала распытаць, уведалі, што кароль вяртаецца больш чым з нічым. З усіх бакоў насоўваліся грозныя хмары. З Вільні у дадатак даходзіла Вітаўтава пахвальба загубіць Сонку, адпомсціць ёй за непаслухмянасць.

Каралева была ў ложку, калі ёй сказалі пра мужава вяртанне.

Звычайна ён прыязджаў вясёлы, у добрым настроі, а тут паказаўся на парозе згорблены, з кіем у руцэ, бо нага яшчэ балела, са схуднелым тварам, нейкі раптам састарэлы. Падышоў да ложка, прывітаўся, апусціўшы вачы.

- Нага яшчэ баліць? - спыталася яна занепакоена.

Кароль глянуў на яе.

- Нага не баліць,- адказаў ён.- А ты хіба нічога не ведаеш?

Адным здзіўленым позіркам каралева пацвердзіла, што да яе ніякіх вестак не даходзіла.

- У Ленчыцах,- прамармытаў ён,- ад мяне папрасілі пацверджання сваіх правоў.

- I вы адмовілі? - перапыніла яна караля.

- Нічога не атрымалася,- нявесела скончыў Ягайла.- Шляхта запатрабавала ад біскупа пацверджання таго, што дала яму ў рукі.

- I што ж, біскуп не запярэчыў?

Кароль апусціў голаў і замахаў рукамі. Яму не ставала слоў. Раптам яго абняло абурэнне і злосць, ён устаў.

- Пры мне чалавек сто дасталі шаблі і з крыкам ды лямантам, нібы пагражаючы мне, пасеклі пергамін на кавалкі.

Каралева заплюшчыла вочы, упала на ложак, з яе грудзей вырваўся крык. Потым запанавала маўчанне. Кароль панура задумаўся.

- Пайду я,- прамовіў ён урэшце.- Стаміўся ад ляманту і пагроз. Вось такі я цяпер кароль, такая мая ўлада!

Дарма я спрабаваў задобрыць галоўных з іх падарункамі і абяцаннямі. Яны баяцца адзін аднаго.

Ён пахітаў галавой.

- Калі мы хочам трона для сына, мусім купіць яго пергамінам. А займею сілу - сам пасяку яго шабляй. Каралева плакала.

У тых слязах і смутку, у чутках з Вільні, што Вітаўт пагражае ёй, з'явіўся на свет другі сын, Казімер. Ягайла, баючыся яшчэ больш раздражніць вялікага князя, быў гатовы аддаць крыжакам той няшчасны млын, абы толькі суняць ягоны гнеў. Пра гэта прасіла каралева. Яе агарнуў страх.

Паслалі дарадцу біскупа Збышка з урачыстым пасольствам у Вільню, яно ўлагодзіла князя і вярнулася назад з падарункам. Вялікі князь ішоў на Пскоў, і яму не хацелася пакідаць за сабой неразвязанага памежнага пытання. З ім у той паход рушылі і аб'яднаныя крыжакі.

Хрэсьбіны нованароджанага Казімера ў Кракаве прай- шлі весела.

Каралева ўстала з ложка, абнадзееная, што Вітаўт задобраны. Ягайла зноў падаўся на ловы ў Велікапольшчу, Мазовію, на Русь, яго доўга не было ў Кракаве. Але другую калыску неўзабаве давялося замяніць на труну: Казімер памёр.

Соф'я выплакала ўсе слёзы, чакаючы мужа, якога невясёлая вестка змусіла нарэшце вярнуцца ў Кракаў.

Усе гэтыя журботныя дні час у замку ішоў са смуткам, а іншы раз і са слязамі, у неспакойным чаканні перамен, у перажыванні вестак, якія прыходзілі з усіх бакоў.

У Кракаве нікога не было, апрача двара і жанчын са світы Соф'і. Біскуп Збышак, на плячах якога ляжаў цяжар дзяржаўных спраў, аб'язджаў сваю епархію, браў удзел у пасольствах, а таму не мог доўга жыць у сталіцы. Ненадоўга прыедзе і зноў ад'язджае.

Пакуль не было Ягайлы, Вавель не бачыў ніякіх паслоў, гасцей, на дварышчы і ў пакоях адчувалася няўтульная пустэча.

Пасля доўгага здранцвення нейкая прага жыцця, жаданне развеяцца абудзілася ў каралеве, а калі дакладней, яго хацелі абудзіць яе сяброўкі, усе прыдворныя.

Адным з тых, хто асабліва настойваў, каб маладая пані не зачынялася, як у манастыры, пакутуючы ад тугі, быў Гінча з Рогава.

Яму дапамагала моладзь, якой валодалі тыя ж настроі: Пётр Куроўскі і Ясь Краска, Яшка з Канецполя, браты Шчакацінскія і іншыя.

Самі яны не маглі прыйсці і нешта параіць, баяліся падступіцца і да паважнага, строгага Наленча Мальскага. Таму паспрабавалі звярнуцца праз жанчын, якія да каралевы былі бліжэй.

Спачатку Гінча пайшоў пагаварыць да Фемкі, бо ведаў: яна найбольш перажывае за сваю самотную гаспадыню.

- Вось яна і каралева, і жыве ў цудоўным замку,- казаў ён,- а што з гэтага, якую мае радасць? Цэлымі днямі сам-насам, як у манастыры якім. Хоць бы раз паслухала песні ці музыку, прыняла гасцей!

- Так, так, што праўда, то праўда! - пацвердзіла Фемка.

- Гэтаму можна даць рады, абы толькі яна сама захацела! - сказаў Гінча.

- А як даць рады?

- Хай загадае, каб ахмістр адчыніў дзверы, запрасіў гасцей, каб зайгралі музыкі, а паненкі каралевы патанцуюць з намі, тут ніякага граху не было б.

Гінча, а потым і Ваўжын Зарэнба так старанна ўводзілі ўсё гэта ў вушы Фемцы, што старая нянька адважылася шапнуць каралеве, як хочуць усе, каб яна павесялела. Яшчэ больш горача ўзяліся за гэтую справу дзве сястры Шчукоўскія, Каська і Эльжа, якія былі бліжэй за ўсіх да каралевы, найлепей служылі ёй, але вельмі сумавалі ў замку, таму рупіліся не так пра гаспадыню, як пра сябе. Дый і іншыя пад выглядам клопату пра няшчасную Соф'ю больш дбалі аб сабе, хіба што апроч Гінчы, які надзвычай прывязаўся да сваёй пані. Праўда, людзі дзейкалі, быццам ён закаханы ў яе і моліцца на яе, як на цудатворную ікону.

Каралева, пэўна што, здагадвалася пра гэта, таксама выказвала Гінчу сваю прыязнасць, аднак ніколі не забывалася, што ў яе на галаве карона і што яна прысягала на вернасць.

Не раз, усміхаючыся, яна слухала вясёлыя жарты сваіх каморнічых: Ваўжына Зарэнбы, Краскі, і Яна з Канецполя, але і іх яна не набліжала да сябе.

А тут ці то шэпты Фемкі, ці просьбы Каські і Эльжы, ці ўласная нудота і тая хвіліна, калі ўжо не было сілаў цярпець яе, сталі прычынай, але каралева сама папрасіла ахмістра на Запусты паклікаць да двору музыкаў. У замку гэта быў першы выпадак, калі без бытнасці караля пустыя пакоі раптам ажылі, зазвінелі песнямі.

Мальскі не мог не выканаць загаду каралевы, ён не бачыў нічога благога ў тым, каб моладзь пазабаўлялася і развесяліла засмучаную Соф'ю. Маладыя прыдворныя былі вельмі радыя. Гінча лунаў на сёмым небе ад радасці і над меру хваліўся, што менавіта ён усё гэта распачаў.

Страш, які ўсюды меў свае вушы, адразу даведаўся, што рыхтуюцца танцы і будзе вясёлы Мясапуст (61). Ён не сумняваўся: каралева запросіць на свята і маладую саламяную ўдаву Брандэнбургчыка Ядвігу. Сапраўды, яна загадзя гэта зрабіла, але каралеўна, і раней злая на мачыху, а цяпер, калі яе сын адабраў трон, раззлаваная яшчэ болей, прыдалася хворай і сказала, што не пойдзе ні на якія танцы і забавы.

Сальцы і дзяўчатам з атачэння каралеўны гэта радасці не прынесла, але пярэчыць яны не адважыліся. Паразуменне і збліжэнне Ядвігі і яе мачыхі-каралевы рабілася штораз цяжэйшым, нават немажлівым. Адштурхнутая халоднай пагардай, Соф'я страціла надзею прыручыць каралеўну. Ядвіга працягвала іграць ролю пакутніцы; яна знарок не паказвалася на людзях.

Выпраўляючыся ў касцёл або выязджаючы на прагулянкі ў ваколіцы, яна знарок апранала ледзь не найгоршыя строі, прыбірацца не хацела, старалася выглядаць невясёлай. Здавалася, ёй хацелася сказаць усім сустрэчным:

- Гляньце, як абыходзіцца са мной мачыха!

Прыдворныя падтрымвалі яе і дапамагалі ёй граць такую ролю, а Страш разносіў па горадзе плёткі пра жорсткасць мачыхі, якія абуджалі спачуванне. Сама Соф'я і яе атачэнне мала звярталі ўвагі на тое, бо не маглі даць рады, а ўсякая спроба зблізіцца выклікала яшчэ большы супраціў. У дзяўчынкі-сіраты складваўся злосны, замкнёны характар; каралева ж была занадта гордай, каб адчуць сваю віну і захацець прынізіцца перад дзяўчынкай.

Абяцаная забава, якую так чакалі маладыя хлопцы і дзяўчаты, нарэшце адбылася.

Каралева выйшла спачатку невясёлая, нібы толькі паглядзець, як забаўляецца яе двор. Сядзела, не танцавала, рассеяна адказвала на пытанні. Але паступова святочная атмасфера весялосці, песні, скокі ажывілі ў ёй ранейшую жвавасць, зайграла ў жылах кроў. Вочы і твар яе смяяліся. Да яе падсаджваліся дзяўчаты, цалавалі ёй рукі і даверліва спавядаліся ёй у сваіх амурных справах.

Гінча амаль увесь час стаяў за яе крэслам і стараўся расказаць нешта такое, што магло яе рассмяшыць; калі ж ён адыходзіў, яго змяняў Ян з Канецполя або Ваўжын Зарэнба. Усе яны абагаўлялі сваю маладую каралеву і былі рады пачуць ад яе хоць адно прыязнае слова.

Як сталася тое, што пад канец забавы каралева падала Гінчу руку і пайшла танцаваць з ім, яна і сама не ведала. Танец быў нядоўгі, але яна вярнулася ў сваё крэсла расчырванелая, сарамлівая, нібы зрабіла вялікае злачынства.

Моладзь асмялела і гатова была працягваць танцы, але старшая дама Анна, удава маршалка Збігнева, сваёй воляй спыніла іх.

Хоць Страш і ўсе прыдворныя каралеўны Ядвігі і не былі ў час пагулянкі ў пакоях каралевы, хіба што пастаялі пад дзвярыма, назаўтра ён ужо расказваў дзівосныя рэчы пра тое, што там нібыта рабілася. Ён разносіў плёткі, быццам каралева танцавала з Гінчам, а ўся моладзь паводзіла сябе занадта вольна, адчуваючы сваю беспакаранасць з дазволу Сонкі. Здарылася тое, чаго Гінча хацеў, а Краска зрабіў з дазволу старой пані. I каралева не супраціўлялася, абы яе прыдворныя забаўляліся і весяліліся.

Наступным вечарам усё пайшло гладзей і прасцей, хлопцы і дзяўчаты асмялелі, а каралеве ўжо не здавалася ні дзіўным, ні вартым асуджэння тое, што яна вольна гутарыла са сваімі каморнічымі, што тыя гаварылі ёй прыемныя кампліменты.

Між тых нязначных размоў яна магла хоць на хвілю забыцца, і што ёй пагражала, што яна перажыла ўжо, і тыя выпрабаванні, якія яе яшчэ чакалі.

Гінча стараўся ні на хвіліну не адходзіць ад крэсла каралевы, не зважаючы, што гэтага не варта было рабіць, бо тым самым ён даваў падставу для новых плётак.

Каралева заўважыла яго празмерную ўвагу, павярнулася да Гінчы і спытала:

- Чаму гэта вы не выбераце сабе пары? У нас жа вельмі шмат прыгожых дзяўчат, і не адна з іх была б вам радая... Ану, прызнайцеся мне, якая з іх вам найбольш даспадобы? От хаця б Каська ці Эльжа, яны абедзве красуні!

Гінча скрывіўся.

- Літасцівая пані,- сказаў ён,- можа, і не адна з іх выглядала б нішто сабе, але там, дзе цвіце ружа альбо лілея, хто будзе дзівіцца на рамонкі?

- Ці не ад немцаў вы навучыліся так хітра гаварыць,- заўважыла каралева,- я вас не разумею.

Гінча спахапіўся, што сказаў лішняе, апусціў вочы і на крок адступіў ад крэсла. Каралеве стала шкада яго.

- Скажыце мне,- папрасіла яна,- да каго з дзяўчат заляцаецца Яська з Канецполя? Як мне здаецца, ён не ведае, каторую выбраць, і абедзвюх карагодзіць па чарзе...

- Літасцівая пані,- адказаў Гінча, стараючыся выправіць становішча,- мы ўсе тут, колькі нас ёсць, бачым адну толькі нашу каралеву, пры ёй нам ні адна дзяўчына не здаецца прыгожай.

Соф'я паківала галавою і пагразіла Гінчу, які хацеў павярнуць на жарт усё, што сказаў, і ўсміхнуўся.

- Мне няма чым узнагародзіць вас,- дадала каралева праз хвіліну.

- А мы і так нічога не хочам і ні на што не спадзяёмся,- дадаў Гінча.- Мы ўсе гатовы жыццё за вас аддаць!

Каралева памаўчала, а праз хвіліну загадала:

- Ідзі і запрасі на танец Гэлю Котку, яна тваю затлумленую галаву наставіць на розум.

Гінча паслухмяна адышоў ад крэсла, але ягонае месца ўмомант заняў Яська з Канецполя. Ён не адважваўся загаварыць, чакаў загадаў. Каралева пакпіла з яго, што ён таксама не ведае, каторую з дзяўчат выбраць, і параіла яму запрасіць Эльжу, бо ён часцей выбіраў яе.

Так прамінуў увесь вечар, толькі на гэты раз Соф'я не дала выцягнуць сябе на танец. Фемка, якая дачулася пра плёткі, раіла ёй быць асцярожнай.

- Злыя языкі колюць, як джала,- шапнула яна ёй уранку.- Павесяліцца не грэх, але каб потым не плакаць. Гэтая перасцярога не прыйшлася дарэчы. Соф'я адчувала сябе ў душы ні ў чым не віннай, а некалькі дзён весялосці развеялі яе сум. Ягайла рэдка сядзеў у Кракаве, каралеву мала хто наведваў, а хіба можна было паставіць у віну тое, што яна часам прасіла паспяваць, дазваляла каморнічым пабавіць пры ёй час з дзяўчатамі, дый самой часам, забыўшыся на тугу, усміхнуцца? Неўзабаве ўвайшло ў звычай збірацца прыдворным у Соф'і, часам запрашаліся і чужыя. Таямніцы з гэтага не рабілася.

Каралеўна Ядвіга ні разу не дала вывесці сябе да мачыхі. То казала, што хварэе, то проста адмаўлялася. Страш тым часам шпіёніў, і вольныя паводзіны дваран, якія былі яго ворагамі, выстаўляў як нешта непрыстойнае. Не дапушчаны ў пакоі Адраванж меў звычку падкрадацца пад дзверы ў час тых забаў і спеваў, каб ухапіць нешта з таго, што далятала да вушэй, а потым чыніць свае гнюсныя паклёпы.

Неяк раз ён папаўся за гэтым заняткам. Каська і Эльжа Шчукоўскія падцікавалі і злавілі яго пад дзвярыма. На іхны крык выбеглі Гінча, Яська з Канецполя, абодва Шчакацінскія; затрыманага Страша не толькі добра аддубасілі, але і завялі да ахмістра Мальскага. Для Страша ўсё гэта скончылася не найлепш: яму давялося адбываць кару ў замкавай вязніцы.

Гэта толькі дадало яму злосці, таму пасля выхаду з вязніцы ён з'явіўся ў Ядвігі і прысягнуў, каб усе чулі: - Хай яны ведаюць, што я жыць не буду, але пасаджу іх глыбей, чым сядзеў сам, і надаўжэй! Запомніць мяне і русінка, якой надакучыў стары муж, і яна пачала шукаць маладых для сваёй забавы!

Адразу ж паляцелі даносы ў Літву, да Вітаўта, але, перададзеныя праз іншых, яны не выклікалі даверу ў князя.

Якраз у гэтую пару Вітаўт вельмі злаваўся на Соф'ю. У яго не было нашчадка, які б стаў літоўскім князем і якому можна было пакінуць Літву, адарваную ад Польшчы.

А тым часам у Ягайлы адзін за адным нараджаліся сыны, ужо ясна было, што ягоная карона пяройдзе да сына. Гэта пагражала тым, што літоўска-руская дзяржава, якую марыў стварыць Вітаўт, пяройдзе да Ягайлавых сыноў і злучыцца з Польшчай.

Таму ён палічыў так: трэба ахвяраваць польскай каралевай, каб уратаваць літоўскую карону.

Соф'я ўпарта трымалася свайго, яна была на баку Алясніцкага. Вітаўт прагнуў адпомсціць. Страш мусіў стаць у ягоных руках зброяй.

Адраванж крыху павагаўся, але ўрэшце паслухмяна выканаў Вітаўтаў загад.

Аднаго дня ён знік з Кракава, нікому нічога не сказаўшы, апроч Салькі і каралеўны.

Гінча і каморнічыя Соф'і радаваліся, думалі, што прысаромлены і пакараны Страш болей ніколі не вернецца. А Страш падаўся ў Літву.

Тут ён мусіў чакаць, пакуль Вітаўт прыйдзе з рускага паходу. Вялікі князь вярнуўся амаль што пераможцам і планаваў новыя паходы.

Пасля першых нарад з Цыбулькам і Малдрыкам, як толькі надарылася вольная хвіліна, ён загадаў паклікаць Страша.

Князь развязаў яму вусны, жадаючы ведаць толькі праўду. А Страш замест яе прынёс добра абдуманую намову.

- Не буду ўтойваць,- казаў ён,- што дзеецца ў каралеўскім замку! Днямі і начамі каралева весяліцца з моладдзю, выбіраючы сабе найпрыгажэйшых. Можна на пальцах пералічыць яе каханкаў: Гінча з Рогава, Ваўжын Зарэнба, Яська з Канецполя, браты Шчакацінскія. Яе старая нянька Фемка і сёстры Шчукоўскія пра ўсё ведаюць і пільнуюць пад дзвярыма. Нічога дзіўнага няма: кароль прападае на ловах, дома ён толькі госць, калысак у нас паддастаткам, ды, мабыць, хутка спатрэбіцца яшчэ адна. Вітаўт зыркнуў на яго, бледны князеў твар наліўся чырванню, зайздрасць яшчэ больш угнявіла яго.

- Думай, што гародзіш, у цябе няма ніякіх довадаў! - закрычаў ён.- Гэта ж табе не абы-што... звінаваціць каралеву... нарабіць сораму гаспадарскаму роду...

Страш быў запальчывым, адступаць яму не было куды, і ён пачаў біць сябе кулаком у грудзі, класці палец на палец, прысягаючы, што кажа праўду, што ўсе ведаюць, дзей на вуліцах Кракава малеча і тая паказвае пальцамі на каханкаў і смяецца.

Ён узяўся апісваць, як тое пачыналася, як рабілася ўсё выяўнейшай распуста сярод моладзі, хоць спачатку гэта чынілася патаемна, а цяпер ужо не баяцца нічога. Стары кароль быў сляпы, маўчаў, ён здзяцінеў і дазволіў каралеве вычаўпляць, што ёй хочацца.

- А куды глядзіць клір? - запытаўся Вітаўт.

- Панам святарам каралева ўмее пусціць пыл у вочы, круціць імі, як хоча,- адказаў Страш.- У касцёл яна ходзіць, адбівае паклоны і моліцца, а ўсё роўна сваё гне. Пры двары яна так улагодзіла ўсіх падарункамі і ласункамі, што кругом маўчаць. Да таго ж яе ўсе баяцца, бо досыць сказаць слова Ягайлу, як чалавек прапаў. Потым Страш пачаў красамоўна расказваць, як ён сам пацярпеў, як быў несправядліва пакараны, бо абараняў няшчасную сіротку каралеўну, якая толькі што з голаду не памірае ў замку, сядзіць зачыненая, а каралева яе ні разу да сябе не дапусціла.

Страш так умеў рабіць падобнымі да праўды свае ілгарскія выдумкі, што Вітаўт паверыў яму.

Ён пастанавіў спраўдзіць задуманае: пакласці канец панаванню Сонкі. Для гэтага яму трэба было пабачыцца з Ягайлам, але так, каб Соф'і пры тым не было.

Ён доўга не адважваўся брацца за справу, усё распытваў Страша, выцягваў з яго новыя падрабязнасці. Страш меў час для выдумак і склаў цэлую казку; не даўшы Вітаўту ні ў чым усумніцца, ён болей і болей распаляў князеў гнеў. Калі ўсе роспыты скончыліся, а помслівы Адраванж астыў і стаў прыслухоўвацца да таго, што гаварылася пры двары Вітаўта, узважваць вынікі свайго ўчынку, то сам жахнуўся з таго, што нарабіў.

Ён пайшоў да князя і пачаў яго заклінаць і ўпрошваць, каб нікому не выдаваў усё тое, што ён расказаў, каб не помсціў тым, каго ён называў, іх сем'ям. Вітаўт як горды і шляхетны чалавек змерыў яго пагардлівым позіркам.

- Ты што ж, думаў, я людзей караць буду ў змове з табой і не скажу, адкуль што чуў? З усіх якраз твае словы будуць першымі брацца пад увагу, а тыя звесткі, якія ты прынёс, я ні хаваць, ні ўтойваць не збіраюся.

Спатрэбіцца - паклічу цябе прылюдна засведчыць іх. Страш перапалохаўся. Ён не сумняваўся, што Вітаўт пераможа, што каралева будзе загубленая, што каморнічыя, якіх ён назваў, будуць пакараныя смерцю, але ж нехта застанецца і адпомсціць. I ён сам можа стаць ахвярай! Князь адпусціў Страша. Ён выйшаў, не атрымаўшы іншай узнагароды, апрача надзеі на помсту.

Страша агарнула трывога. Ён падаўся ў замак, але з яго не спускалі вока і нікуды не адпускалі аднаго. Яму стала яшчэ страшней.

Потым ён даведаўся, што князь паслаў Цыбульку з нейкім таямнічым лістом да Ягайлы. Час ішоў, а страх рос у ягонай душы. Як толькі ён задумваўся над тым, што, можа, давядзецца глядзець у вочы абвінавачаным, гаварыць пад прысягай пра тое, што сам выдумаў, яго апаноўвала роспач. У Страша не было іншага ратунку, як толькі ўцячы, але ж за ім маглі пусціць пагоню. Ён паспрабаваў упрасіць князя адпусціць яго ў Белачова, але Вітаўт загадаў яму застацца, сказаўшы, што возьме яго з сабой у Гародлю, дзе ён меў намер сустрэцца з Ягайлам.

Страша апанавала роспач, ён не ведаў, што рабіць.

Аднойчы раніцой Вітаўтаў пісар Малдрык даў ведамасць князю, што з учарашняга вечара нідзе не відаць Страша. Паслалі шукаць яго ў горадзе, але там таксама не знайшлі. Не было ў стайні і каня, на якім ён прыехаў са слугой, слуга таксама знік.

Гэтыя ўцёкі прымусілі Вітаўта задумацца, але гульня ўжо пачалася. Цыбулька паехаў запрашаць Ягайлу на сустрэчу ў Гародлю над Бугам, адступаць было позна. Вітаўт надумаў звінаваціць каралеву на падставе прызнанняў Страша. Ён добра ведаў, што Ягайла падазраваў нават маленькага анёла, сваю першую жонку Ядвігу, што і Анна мусіла бараніцца ад здрадлівасці, а Граноўскую ратавала толькі тое, што яна была старая і брыдкая.

Маладая прыгожая Соф'я і той, якому за семдзесят, чаканне трэцяга нашчадка, распушчаныя плёткі пра легкадумнасць каралевы - хіба гэтага мала было, каб абудзіць гнеў і недавер у Ягайлы?

Паздзел 8

Вясна 1427 года ўжо ўбіралася ў сілу, прыбугскія ваколіцы зазелянелі, запахлі ва ўсім бляску сваёй дзікай красы - усё гэта вельмі нагадвала даўныя часы.

Салоўкі спявалі ночы напралёт, калі ж над зазелянелымі свежай травой лугамі свяціла поўня, а пад птушыную музыку здаля адгукаўся ў трыснягах бакас, нібы адзначаючы той час у пушчы, калі ветрык павяваў ад бяроз, якія зіхацелі маладым лісцем, то наваколле, пакрытае лясамі, прарэзанае шырокай ракой, мела такі выгляд, што сон унікаў павекаў змораных людзей, якія хацелі і не маглі нацешыцца і наталіцца яго выглядам.

Ягайла два дні чакаў Вітаўта ў невялічкім Гарадзельскім замку, куды быў запрошаны. Каляды ён святкаваў на ловах у лясах каля Горадна, потым нястомны стары падаўся ў Хелмна, на Русь. Вялікдзень кароль правёў у Пшэмыслі і вось перад Святым крыжам (62) прыехаў у Гародлю.

Тут, у гэтым ціхім кутку, ён адчуваў сябе як у раі.

Навокал стаялі лясы, якія ён так любіў, ніхто не патрабаваў ад яго надзяваць парадных апратак, ён валяўся ў ложку, колькі хацеў, або сядзеў за сталом, папіваючы ваду і перакідваючыся словам са сваёй чэляддзю, а ўначы мог уволю слухаць салаўёў - гэты занятак яму ніколі не надакучваў.

Вось і гэтага вечара ён выйшаў з замка пад шаты старых дрэў, сеў на бервяно, падпёр галаву рукамі і заслухаўся песнямі веснавога пеюна.

Слухаў і думаў. Часам яму здавалася, што ён разумеў гэтую дзівосную песню, як чалавечыя словы, што яна нешта казала яму пра ўсе тыя незразумелыя рэчы, якія дзееліся ў свеце. А то зноў музыка здавалася яму неразгаданай, патаемнай, але такой цудоўнай!

Месяц выплыў з-за лесу на чыстае веснавое неба і заззяў, адбіваючыся ў хвалях ракі і на поплаве сярэбранымі пасмамі. Гэта было асалодай для вачэй. Але і паветра таксама ў згодзе з ночнай урачыстасцю даносіла незвычайныя павевы. У ім адчуваліся пахі бярозавых пупышак, маладога лісця дубоў і клёнаў, сосен і ялін, выпарэння вады, пахі розных траў і прывялых ноччу кветак.

Стары кароль усміхаўся, а думкі яго міжволі беглі адна за адной па разарваных пасмах памяці, па ўсім ягоным доўгім жыцці.

Ён пражыў так многа, дажыў да таго, на што не спадзяваўся, пахаваў гэтулькі надзей, а колькі новага прынесла жыццё: Ядвіга і Кракаў, Вільня і Ганул (63), язычніцкія святыні, агні і дубы на тых месцах, дзе цяпер стаяць касцёлы; шлюб з Аннай, яе смерць, нешчаслівыя гады з Граноўскай, смерць беднай старой, новыя заручыны, Сонка, першы сын, другі памёр, трэці спадзяваны...

I з гэтым увесь час Вітаўт, крыжакі, Жыгімонт, Збышак...

Жыццё ўжо надакучыла б яму, каб не ловы і лясы...

Найлепей яму было ў лясах, з людзьмі - цяжка. Саступаў ім, дарыў падарункі, і ўсё роўна яму не давалі спакою. А ў лясах для яго пяяў салавей, смяяліся дрэвы, а можа, і старыя багі Літвы гаварылі з ім.

Ягайла хрысціўся, успамінаючы іх, бо баяўся іхнае помсты, і гатовы быў патаемна задобрыць.

Не раз на паляўнічых начлегах, калі палала вялізнае вогнішча, яму ўспамінаўся той адвечны, патаемны агонь, які ён потым патушыў на Жмудзі.

Усе цені мінулага, якія праносіліся перад ім, ён вітаў уздыхамі, жагнаў іх, і яны знікалі.

Але на месцы тых узнікалі новыя; калі ж не ставала мёртвых, прыходзілі жывыя. Два нязменныя ворагі - тыя, што не давалі яму спакойна жыць,- Збышак і Вітаўт. Ён баяўся іх абодвух.

Алясніцкі на ягоных вачах вырас з амаль хлопчыка ў волата, стаў адважным, пагарджаў смерцю, гаварыў горкую праўду. Ён быў чалавекам, але страшным, як архангел з мечам.

Збышка ён сам выняньчыў, а цяпер той уладарыў над ім.

Вітаўта ён ведаў з дзяцінства, ведаў як героя і правадыра; аддаў яго любай Літве, забыўшыся пра родных братоў, каб яна расла і шырылася пры ім.

Выйшла так, як ён хацеў, але вось цяпер яна адрывалася ад Польшчы.

Ягайла маўчаў. Шкада было яе, праўда, у душы ён радаваўся, што Літва стала магутным гаспадарствам.

Вітаўт і Збышак, Літва і Польшча зараз ваявалі між сабой над галавой старога, і ён не ведаў, каму зычыць перамогі. Сам сабе сказаў, што Богу лепей вядома, як развязаць гэтую справу.

А салавей усё пяяў, месяц свяціў, і пушча прамаўляла каралю на вуха тое, што хавала ў сабе. Ён адзін ведаў яе таямніцы. Цудоўная гэта была ноч, вялікая ціша, а ў ёй, як ажурная залатая вышыўка, панавала салаўіная песня. Каралю хацелася сядзець і думаць вось так усю ноч да рання. Ён адчуваў сябе па-сапраўднаму шчаслівым. Раптам ён убачыў, як перад ім варухнуўся нейкі цень. Ён нібы абвяшчаў, што да Ягайлы набліжаецца нехта неспадзяваны, але кароль, увесь у думках, не заўважаў таго. А можа, падумаў: гэта хто са слуг хоча адвесці яго ў спальню, і павярнуўся, незадаволены. Перад ім стаяў Вітаўт.

З радасным воклічам кароль ускочыў з бервяна і кінуўся абдымаць таго, вельмі ўзрадаваны. Вялікі князь прывітаў караля, але холадна, нявесела, без радасці.

Ззаду ў замку праз дрэвы свяцілася адчыненае акно; Ягайла ўзяў брата пад руку, хацеў правесці яго ў падрыхтаваныя пакоі.

Вітаўт спачатку завагаўся, можа, хацеў пабыць тут, пасля крыху падумаў, відаць, нават пашкадаваў вясёлага старога, шчасце якога ён прыехаў разбурыць бязлітаснай і жорсткай рукой, стрымаўся і паслухмяна пайшоў за ім. Князь заўсёды з цяжкасцю хаваў тое, што меў у душы, і цяпер гатовы быў выбухнуць, але мусіў стрымацца, каб даць Ягайлу час падрыхтавацца да ўдару, які збіраўся яму нанесці.

Толькі з тым ён і ехаў да караля, каб звінаваціць Сонку. Але, убачыўшы яго такім шчаслівым, вясёлым, лагодным, памаладзелым ад вясны, ён здумаў адкласці справу да раніцы.

Ягайла распытваў пра Русь, пра паход на Пскоў, пра тое, што князь думае рабіць далей.

Вітаўт перапыніў яго напамінкам пра той млын, які Ягайла доўга не хацеў аддаваць крыжакам.

- Браце мой,- патлумачыў Ягайла,- я аддаў бы гэтым нягоднікам не адзін, а тры млыны, абы ты не злаваў на мяне, але ж палякі помняць, чаму іх не хацелі падпускаць да ракі. Ты ведаеш, Збышак...

- Твой кароль і кароль Польшчы,- перапыніў Вітаўт,- бо ён усім кіруе і дзёрзкі...

- Разумны і адважны,- працягваў Ягайла.- Я цаню яго.

- I я яго цаню, але калі б я быў Ягайлам, ён бы сядзеў у Хэнціне або ўжо даўно паклаў сваю галаву на плаху! Ягайла ўсміхнуўся.

- Рым! Усё гэты Рым! - ціхім голасам усклікнуў ён. Тут яны якраз і ўвайшлі ў замак.

Праўда, той наўрад ці заслугоўваў сваёй назвы, гэткі быў слабы, закінуты і несамавіты. Толькі такога непатрабавальнага чалавека, як Ягайла, маглі задаволіць некалькі жылых пакояў на першым паверсе. Перад ягоным прыездам гліняную падлогу пасыпалі пяском, а дзе падлогі не было, пабялілі сцены. Для сядзення былі прыстасаваныя простыя лавы, сталы і паліцы ў сценах. У каралеўскай спальні замест ложка паслалі многа сена і накрылі шкурай, на стале гарэла некалькі васковых свечак, стаяў просты збан з вадой і срэбны кубак.

Побач, у другім пакоі, такую самую пасцель падрыхтавалі для Вітаўта, у пакоі насупраць меліся начаваць яшчэ двое гасцей.

Прыслуга як магла размясцілася на невялікім гарадзішчы, сярод умацаванняў і нават за імі.

Была позная ноч, Вітаўт не захацеў вячэраць, таму што быў стомлены. Аднекуль здалёку пачуліся галасы першых пеўняў. Вітаўт і Ягайла падалі адзін аднаму рукі і разышліся.

Ягайла ішоў спаць з нейкай тугой у душы, пануры і суровы Вітаўтаў выгляд не абяцаў нічога вясёлага. У яго часам бывалі хвіліны прасвяды, і вось цяпер ён адгадаў, што Вітаўт прынёс з сабой нейкае няшчасце. Пэўна што, зноў будуць скаргі на Збышка і палякаў, напэўна, ён запатрабуе ўтаймаваць іх. Але... позна было стрымваць неўтаймаваных.

Кароль лёг, мяркуючы, што заўтра будзе сутыкненне. Ен не любіў спрэчак, адчуваў сябе няздольным да іх. Ягайла не меў бойкага языка, любіў спакой.

Пасля яснай ночы пачаўся дзень, ахутаны туманам, імжой, слотай. Сонца не магло прабіцца з-за хмар, туману і імглы, якая залягла на балотах.

Яны сустрэліся каля стала, за кубкамі свежай вады, апроч якой нічога не пілі.

Вітаўт быў задуменны і маўклівы. Размова ніяк не магла распачацца, быццам хто замінаў.

На дрэнны час і на дрэнныя думкі ў Ягайлы былі адны лекі. Калі паелі, ён сказаў Вітаўту:

- Паехалі ў лес!

- Паедзем, але толькі ўдвух,- адказаў Вітаўт.- У мяне ёсць што сказаць табе сам-насам, ні адно чужое вуха не павінна гэтага чуць.

Устрывожаны Ягайла спытаў:

- Таямніцы мне прывозіш?

- Адну, вялікую і непрыемную,- адказаў Вітаўт.- Твая чэсць і тваё шчасце залежаць ад яе. Не пытайся ў мяне тут. Паехалі!

Коні ўжо стаялі напагатове.

Ягайлавы паляўнічыя, лаўцы і каморнічыя думалі, што ім загадаюць ехаць таксама. Але кароль падаў знак, каб засталіся. Паехалі ўдвух, у маўчанні, якое пачало ўжо трывожыць Ягайлу. Ён хуценька прыпомніў нейкія забабоны, падумаў, ці не абуў ён сёння левы бот перш, чым правы. Гэта ў яго заўжды было дрэннай прыкметай. Растрывожаны напярэдадні, мог і памыліцца.

Выехалі на шырокі пусты гасцінец, коні ішлі павольна. Нахмураны Вітаўт пазіраў перад сабой.

- Кажы, што абяцаў, бо мне прыпякае ўжо,- прабурчаў Ягайла.

- Я скажу табе пра рэчы дужа непрыемныя, можа, занадта непрыемныя,- папярэдзіў Вітаўт,- але ж ты мужчына і маеш загартаванае сэрца, таму хай гэта цябе не надта хвалюе. Знойдзем нейкую раду.

Ягайла слухаў моўчкі, толькі ўсё паплёўваў і нешта кідаў за спіну. Ягоны твар, яшчэ ўчора такі лагодны, пацямнеў і зрабіўся старым.

- Я сам даў табе Сонку,- працягваў Вітаўт.- Ты атрымаў яе з маіх рук, я ў тым вінаваты і таму хачу цябе ўратаваць. Яна табе здраджвае.

Кароль ускрыкнуў і стрымаў каня.

- Брахня гэта! Сонка?!

- Слухай, будзь цярплівы і мужны,- перапыніў яго князь.- Не трэба кідаць словы на вецер. Я сачыў за табой, віжаваў, ведаю і ўпэўнены ў тым, што яна табе не верная. Ягайлаў твар раптам зжаўцеў, словы замерлі на ягоных вуснах, ён ледзьве змог з енкам выгукнуць:

- Кажы! Кажы хутчэй!

- У мяне былі і ёсць пры двары і ля яе людзі, якія ўсё бачылі і даносілі мне,- сказаў Вітаўт.- Ты стары, яна маладая, ты не пільнуешся дома, давяраеш ёй і людзям, што ж тут дзіўнага, калі цябе напаткае такі лёс? Па паўгода гаспадара не бывае дома, дзверы адчыненыя. Пры двары поўна моладзі, вось яна і падабрала сабе каханкаў, іх стае. Ты радуешся нашчадкам, а...

Ягайла не даў яму скончыць.

- Галавой адкажа! Выганю! - закрычаў ён.

- Пачакай! Спачатку трэба злавіць, давесці віну. Ніводная жывая душа не павінна ведаць пра гэта, пакуль вінаватыя не будуць у нас у руках. Я знаю іх усіх. Перш чым нешта дойдзе да Кракава, трэба пастарацца, каб ніводзін не ўцёк. Ты адашлеш іх да мяне, я здабуду з іх праўду допытамі, калі не скажуць самі. Ты слабы, цябе яны разжаляць слязамі, падманам. Прышлі да мяне і яе дзяўчат, якія ёй ва ўсім дапамагаюць, і яе саму адпраў пад моцнай вартай. Я пасаджу яе ў замак і зачыню. А вінаватых пусцім пад меч...

Кароль нічога не мог адказаць, ехаў уражаны, з апу- шчанай галавой.

- Дзіця маё, сын! - закрычаў ён у роспачы.- Гэта мой сын... Так... Я ад яго не адракуся...

- Сына ў цябе ніхто не адбярэ,- прамовіў Вітаўт,- але годзе табе аднаго... Далей ты не можаш жыць з каралевай! Як я табе даў яе, так і забяру, а за гэты цяжкі грэх яна адпакутуе як належыць. Пасаджу яе, нягодніцу, за краты, на хлеб і на ваду!

Вітаўт выкрыкнуў гэта з асаблівым запалам, узняўшы рукі ўгору.

Ягайла ехаў як непрытомны, гнеў перамяшаўся ў ім з жалем, слёзы душылі яго, слова сказаць не мог.

- Вітаўце,- прамовіў ён нарэшце з вялікім намаганнем,- у яе шмат ворагаў. Глядзі, як бы яе не абылгалі. Будзе надта сурова пакараць невінаватую жанчыну.

- Яна - невінаватая?! - узгарэўся Вітаўт.- Я ж яе дзіцянём ведаў! Успомні, калі я табе аддаваў яе, маладую і прыгожую дзяўчыну, я казаў табе ў Наваградку: "Сцеражы яе і пільнуй, бо ў яе кроў русінкі, яна ў сне, нібы замёрзлая вада, а як прачнецца, то кіпенем пырскае..."

Ягайла нібы не пачуў гэтых слоў, павярнуўся да яго.

- Імёны іх мне назаві! Імёны! Хто?!

- Ты ж даў ёй каморнічых, малакасосаў,- пачаў Вітаўт.

- Ахмістр жа ў яе стары Наленч...

- Ён такі самы, як і ты, вы абодва сляпыя. Ён-то невінаваты, а вось бязвусая шляхта, што, як хвост, за ёй цягалася і была ў яе на паслугах... А першы сярод іх, самы ўлюбёнец - Гінча з Рогава!

Кароль пачуў гэтае імя і так ударыў каня, што той скочыў з ім убок і ледзь не скінуў гаспадара.

- Гінча! Той, якога я лашчыў і песціў! I ён здраднік!

- А хто ж нам яшчэ здраджвае, як не тыя, каго мы абсыпаем ласкамі? - заўважыў Вітаўт.

- Гінча! - яшчэ раз паўтарыў Ягайла ў задуменні.

- Там і іншыя не лепшыя, чым ён, альбо саўдзельнікі, альбо памагатыя,- дадаў князь,- Яська з Канецполя, браты Шчакацінскія, Ваўжын Зарэнба...

Кароль слухаў, кусаючы вусны, паціху паўтараў сабе тыя імёны.

- Перш-наперш трэба ўзяць памочніц, якія былі пры ёй дні і ночы, пільнавалі пад дзвярыма, узяць і выслаць да мяне,- казаў Вітаўт,- сясцёр Шчукоўскіх, Каську і Эльжу, я ад іх выведаю ўсю праўду. Сонку я ведаю! З яе ні страхам, ні ласкай прызнання не даб'ешся. Памрэ, а нічога не скажа! А вось яе слугі ў мяне заспяваюць! Скажуць усё чыста! Толькі не выдай сябе раней часу!..

Ягайла ўжо трапіў пад уладу брата, нейкую хвіліну ён абураўся і ўпіраўся, а зараз паддаўся ўсяму, чаго той хацеў дамагчыся.

Вітаўт таксама адчуў, што займеў над ім уладу.

- Апрача маёй, нічыёй дапамогі табе не трэба,- працягваў ён.- Я ўсю справу бяру на сябе. Сонку да сябе не падпускай: яна цябе разжаліць слязамі, будзе бессаромна маніць!.. Імёны вінаватых я табе дам, нікому не даруй! Яны павінны злажыць галовы за тваю чэсць!

- Гэта ж усё пойдзе па свеце, сораму не абяруся,- заенчыў кароль.- Утаіць жа не ўдасца...

- Для ўсіх, апроч цябе, гэта ўжо не таямніца, так што няма чаго шкадаваць страчанага гонару. У Кракаве на вуліцах паказваюць пальцамі на яе каханкаў. Іх ведаюць усе! Трэба для прыкладу пакараць іх як належыць.

Кароль маўчаў. Ён стрымаў каня, нібы намерыўся павярнуць да замка, але Вітаўт ехаў далей.

- Нам яшчэ ёсць пра што пагаварыць,- азваўся ён.- Ты астынеш, а як вернемся, па твары нічога ўжо нельга будзе пазнаць. Адно тваё неасцярожнае слова, і справядлівая помста выслізне з нашых рук. Сонка відушчая, на злодзеі заўсёды шапка гарыць. Вінаватыя разбягуцца, а нам патрэбныя довады іх віны і прызнанні. Усё, што мне паведамілі з Кракава,- праўда, я не ўчора пра тое даведаўся, але для таго, каб пакараць Сонку, патрэбна дазнанне. Напакутуюцца яны ў нас! Напакутуюцца! Ён глянуў на паніклага, прыгорбленага, бледнага караля і з гневам дадаў:

- Будзь жа мужчынам, хай у цябе не баліць душа па благой жанчыне, яна таго не вартая!

- Яна адзінае, што ў мяне засталося, любіў яе як жонку і як дзіця,- хворым голасам азваўся кароль.- Не здзіўляйся і не лай мяне. Яна атруціла мае апошнія гады, на дзіцячую калыску паў цень... нашы ворагі...

Ён гаварыў са слязамі ў голасе, адрывістымі фразамі, а Вітаўт пазіраў на яго, сачыў за яго станам, хацеў даць выгаварыцца, каб потым падказаць, што рабіць далей.

- Дзеля ўсяго святога,- дадаў Ягайла,- скажы хоць, ці ўсе пра гэта ведаюць, можа, трэба каму загадаць трымаць язык за зубамі, зрабіць усё патаемна, не ствараць погаласу, не свяціць вачамі.

- Самому табе не трэба гэтым займацца,- перапыніў яго Вітаўт,- таямніца захаваецца да той пары, пакуль не схопім вінаватых. Сонку адашлеш да мяне пад вартай! Зразумеў?

Кароль не адказаў.

- Дзеля ўсяго святога,- загаварыў ён,- пра гэта трэба яшчэ падумаць. Навошта нам адсылаць яе да цябе, калі ў мяне самога досыць замкаў, я сам зачыню яе ў адным.

Вітаўт здзекліва засмяяўся.

- Ведаю я цябе,- заўважыў ён,- зачыніш яе, потым засумуеш па ёй, праведаеш, хітрая жанчына расплачацца, ты ёй даруеш і прывязеш назад у Кракаў.

- Не,- усклікнуў Ягайла,- я ніколі не дарую ёй здрады! Я быў добрым да яе, слухаўся яе, давяраў ёй, ніколі не асуджаў... не! Яна вельмі вінаватая!

- Ты адашлеш яе ў Літву! - усклікнуў князь, стоячы на сваім.- Я патрабую гэтага! У вас яна мае і будзе мець хаўруснікаў, сяброў, памагатых. Ды ты і сам за сябе паручыцца не можаш.

Ягайла нейкі час ехаў у задуменні, нават не слухаючы Вітаўта, але раптам узняў голаў і паглядзеў на брата.

- Але спачатку трэба добра падумаць. Пра ўсё, у тым ліку і пра мяне! - сказаў ён.- Што гэта такое? I дагэтуль у мяне ставала зайздроснікаў, ворагаў, ілгароў. Каго яны толькі не лжылі! Нейкі Гнаваш з Далевіц адважыўся звінаваціць маю святую Ядвігу! Нейкія нягоднікі чарнілі Анну. Тое самае можа быць і з Сонкай...

- Не! Не! - упэўненым голасам перапыніў яго Вітаўт.- Ты ж мяне ведаеш, я не легкаверны і не смеў бы парушаць твайго спакою, каб не быў пэўны ў тым, што кажу. Ужо больш за год я высочваю. Ведаю імёны, прозвішчы, нават дні, калі ў замку чыніліся гулі. Ты дай мне Шчукоўскіх, Каську і Эльжу, я табе здабуду ўсю праўду. I зноў каралю не было чаго сказаць, ён у засмучэнні апусціў голаў.

- Шчукоўскія...- прамовіў ён,- добра, аддам я іх табе, але што тады пачнецца!

- Разам трэба і каморнічых узяць,- дадаў Вітаўт.

- Каралева ў такім стане, што можа не вынесці доўгай дарогі,- прашаптаў Ягайла.- Ах, людзі, людзі...

Вітаўт паціснуў плячыма.

- Рабі сабе цяпер з каралевай, што хочаш,- перапыніў Вітаўт палка і нецярпліва,- але калі прызнаюцца жанчыны, што яна вінаватая, то перша-перш адпраў яе куды.

Адвязі ў Крэва ці ў Наваградак, дзе вянчаліся, каб аплаквала там сваю віну. Даруеш ёй - будзеш выглядаць яшчэ смяшней. I так ужо насміхаюцца, што ты толькі называешся каралём, а ў цябе пад носам шляхта паласуе шаблямі прывілеі. I ты яшчэ дазволіш беспакарана спакушаць жонку? Кароль прамармытаў нешта невыразнае і павярнуў каня назад, да замка.

- Дзякуй табе за тое, што перасцярог, за шчырую дапамогу,- сказаў ён.- Так будзе лепей, я табе веру. Рабі ўсё, што лічыш патрэбным, толькі не будзь жорсткім.

- Я мушу быць справядлівым,- адказаў Вітаўт.- Хто паблажлівы да зла, той сам патурае злу. Ты занадта мяккі, таму палякі з табой і робяць усё, што захочуць. На тваім месцы,- дадаў князь,- я ведаў бы, як сябе паводзіць. Ты раздаў вялікія скарбы і неабсяжныя землі і купіў імі няўдзячных, а я за меншыя грошы купіў бы найбольш значных, каб закілзаць астатніх, а іх прывілеі сам пасек бы шабляй!

Кароль паківаў галавой.

- Купіў бы? Ты купіў бы? - спытаў ён.- Паспрабуй купі Збышка, біскупа! Купі Тарнаўскага і Тэнчынскіх! Каб ты даў ім нават усё каралеўства, і то яны не прадалі б сваё сумленне. Ты іх не ведаеш. А волю сваю яны цэняць вышэй за жыццё.

У адказ на гэта Вітаўт толькі варухнуў плячом. Моўчкі даехалі яны да замка. Нягледзячы на тое, што кароль хацеў схаваць ад людзей свой усхваляваны выгляд, усё ж, калі злазіў з каня на панадворку, людзі ўбачылі і зразумелі, што ён, відаць, пачуў нешта не зусім прыемнае.

Але ў гэтым не было нечага незвычайнага. Бадай, ніколі спатканні з Вітаўтам не прыносілі Ягайлу радасці, ён заўсёды атрымваў ад яго вымовы, паміж імі заўжды ішло ходанне.

Аднак ніхто не мог адгадаць, пра што была гаворка, толькі вызначылі, што ў тым невясёлым выездзе, калі іх ніхто не суправаджаў, выракавалася нейкая важная справа. Польскія паны, якія прыехалі з Ягайлам, ягоны капелан, пісар, лаўцы, каморнічыя з жалем паглядалі на свайго гаспадара, які яшчэ ўчора выглядаў такім вясёлым.

Ягайла на людзях не мог нічога сказаць і, застаўшыся сам-насам з таямніцай, якая не давала яму спакою, то абураўся і прагнуў помсты, то разважаў, ці можна давяраць Вітаўту, які ўжо не раз выказваў непрыхільнасць да Сонкі.

Ён паспяшаўся і шмат наабяцаў Вітаўту, паддаўся яму, а цяпер думаў, як жа ўсё тое, пра што яны дамовіліся, зрабіць. Яму патрэбная была яшчэ чыя-кольвек парада і дапамога, але ён дарма шукаў у сваім атачэнні надзейнага чалавека.

Сам ён не мог ехаць у Кракаў, каб рабіць усё, пра што было дамоўлена. Занадта добра ён сябе ведаў. Трэба было спешна паслаць каго-колечы з загадам арыштаваць дзвюх жанчын і адаслаць іх да Вітаўта, а тым самым зняць покрыў таямніцы з той справы, якой Ягайла не хацеў даваць пагалоскі. Каго ж?

Цэлы дзень шапталіся яны з Вітаўтам, кароль невыказна пакутаваў.

Яшчэ адна цяжкасць была ў тым, што каралева дамовілася спаткацца з ім на Русі і, мабыць, ужо была ў дарозе з усім сваім дваром. Кароль не хацеў ехаць у Кракаў, які яму збрыдзеў. Лета і восень ён збіраўся правесці ў лясах каля Пшэмысля, а на зіму, як зазвычай, падацца на Літву. Пасля цэлай ночы бяссонных роздумаў ён устаў у яшчэ большай няпэўнасці, не ведаючы, што чыніць. Узлаванаму Вітаўту здавалася, што той вагаецца, бо адпусціўся, а ён не хацеў дазволіць яму гэтага.

Калі яны ўдвух выйшлі пагаварыць пад дрэвы, Ягайла, ледзь не плачучы, пачаў прасіць яго адкласці гэтую справу А Вітаўт раптам напаў на яго з упікамі, што ён не ўмее сябе адбараніць.

Ягайла не меў сілаў супраціўляцца такому напору.

- Я ўсё бяру на сябе! - усклікнуў вялікі князь.- Ты ж без улады і без волі, нічога не зробіш. Каралева павінна быць на шляху да Пшэмысля, я вышлю сваіх людзей з тваім загадам прывезці Шчукоўскіх, а таксама каморнічых, названых табой.

Ягайла хацеў запярэчыць, але Вітаўт не даў яму сказаць.

- Прынамсі, я спакойны, бо мае людзі будуць маўчаць,- працягваў ён.- Яны ведаюць, што страцяць галовы, калі паспрабуюць здрадзіць мне, а ты даверыцца сваім не можаш!

Ягайла дабіўся толькі таго, каб не чапалі каралеву і каб больш нікога, апроч дзвюх звінавачаных жанчын, не забіралі з сабой, а то польская шляхта, калі на яе ўчыніць замах нехта, акрамя караля, пачне бараніць свой род, будзе даводзіць сваю невінаватасць.

Хоць Вітаўт і смяяўся з усялякіх перасцярог наконт польскіх законаў, бо не зважаў на іх, але мусіў згадзіцца, каб загад арыштаваць каморнічых выканалі мясцовыя ўлады. Ледзь толькі пра ўсё дамовіліся, Ягайла з усім згадзіўся, Вітаўт ужо збіраўся аддаваць сваім людзям загады, як кароль ізноў завагаўся.

Справа дайшла да сур'ёзнай спрэчкі паміж братамі. Вітаўт хацеў, каб ягоныя людзі, едучы па Шчукоўскіх, адначасна адвезлі каралеве загад вяртацца ў Кракаў. Ён не хацеў, каб Ягайла бачыўся з ёю, баяўся гэтага. Той жа ўпарціўся, нарэшце згадзіўся на тое, каб каралева засталася там, дзе яе сустрэнуць пасланцы, і чакала далейшых загадаў. Вітаўт шалеў ад злосці і лаяўся.

- Ты яшчэ не пакінуў надзеі, што яна невінаватая! А я табе кажу: упэўнены ў гэтым, і толькі дзеля формы аддам на пакуты дзвюх баб, хоць ведаю, што ўсё' так і ёсць.

Ягайла не даў сябе пераканаць да канца і не адступіў, дайшоў да самай мяжы, а далей не дазволіў варочаць сабой. Ён хацеў мець хоць цень надзеі. Апошнія дні сустрэчы ў Гародлі прайшлі ва ўсё больш бурных спрэчках. Князь, баючыся, каб з ягоных рук не выслізнула ахвяра, нападаў на Ягайлу, сарамаціў і выводзіў яго з раўнавагі. Той жа, звычайна паслухмяны, пачаў упікаць яго. Ледзьледзь яны палагаднелі перад самым развітаннем, і Вітаўт даў слова, што не пойдзе супраць каралеўскай волі.

Па ад'ездзе князя невясёлы і прыгаломшаны кароль застаўся ў Гародлі яшчэ на колькі дзён, каб пабыць на адзіноце і адпачыць, аднак тая цудоўная вясна, якой ён так мілаваўся і цешыўся некалькі дзён таму, страціла для яго ўсякую прывабнасць. Ён не чуў птушыных спеваў, бо ў ягоных вушах грукацелі словы аб здрадзе, нічога не бачыў перад сабой, апрача вобліку сваёй жонкі, нявернай і няўдзячнай, якую ён так кахаў.

Лоўчы хацеў запрасіць караля на такавішча глушцоу і цецерукоў. Ягайла звычайна любіў паслухаць іх, але цяпер адмовіўся. Гэта быў вельмі благі знак. Усе каморнічыя зніякавелі. А ён дзень пры дні моўчкі сядзеў, піў дужа шмат вады і часам гутарыў сам з сабой.

Перад чужымі ён не ўмеў і не любіў быць шчырым, унікаў іх, але з добра знаёмымі, якім верыў, рады быў падзяліцца нават найважнейшымі справамі, раіўся з імі, скардзіўся ім.

I вось на другі дзень, увечары, калі прыйшоў капелан, каб напомніць каралю, які строга вытрымваў пасты, пра посныя дні, Ягайла адкрыўся яму.

- Гэта трэба даверыць Богу,- сказаў капелан.

Такое ўласціва ўсім слабым людзям: не маючы змогі самім справіцца са сваімі пакутамі, яны хочуць расказаць пра іх каму іншаму. Не выцерпеў і Ягайла, да таго ж ён ведаў, што капелан мусіў захоўваць таямніцу споведзі, таму і паскардзіўся яму на сваю долю.

Пры першай вестцы аб тым, дзеля чаго прыязджаў Вітаўт і якая кара вісіць над каралевай, капелан, заламаўшы рукі, пачаў заклінаць караля, каб ён з празмернай паспешлівасцю, паддаўшыся ўгневанаму князю, не павялічыў несправядлівасці.

- Літасцівы каролю,- усклікнуў ён,- самая простая жанчына, хай сабе нават жонка селяніна, абвінавачаная ў нечым, мае права патрабаваць довадаў! А тут справа ідзе пра каралеву, пра маці твайго нашчадка! Застрашаныя жанчыны пасля допытаў могуць сказаць што хочаш і выклікаць падозранне. Гэта будзе страшэнная крыўда, якая накліча Божую помсту!

Кароль адразу даведаўся, якія былі ўжо зробленыя загады, з чым выправіў Вітаўт сваіх людзей. Капелан пачаў настойваць, каб Ягайла паслаў хоць аднаго даверанага чалавека ад свайго імя, які б, калі гэта яшчэ можна, апярэдзіў Вітаўтавых людзей і загадаў, каб каралеву не чапалі.

Пераканаўчыя словы ксяндза Мікалая нібы раскатурхалі караля, занепакоілі яго, ён спужаўся і пашкадаваў, што паспяшаўся. Аднак адступаць, запабегчы бяду здавалася запозна, раскрываць таямніцу ён пабойваўся. То ён хацеў верыць Вітаўту, то злаваў на яго.

На шчасце, у каралеўскай свіце быў вельмі паважаны чалавек, якому Ягайла за доўгія гады прывык верыць як шчыраму дзяржаўнаму дзеячу і слузе. Гэта быў Збігнеў з Бжэзя, маршалак, які браў удзел ужо ў многіх пасольствах, важных справах, зрабіў нямала паслуг, і заўсёды яму ўсё ўдавалася, а сваім уплывам і значэннем у краіне ён заваяваў сабе такую павагу, што гэта, у кожным разе, давала яму права на цвёрдыя дзеянні.

Адзін ён мог ехаць да каралевы і прасачыць, каб там не нарабілі абы-чаго, каб потым можна было нешта паправіць. Ягайла мусіў даверыцца яму. Ніхто лепей за Збігнева з Бжэзя, які быў набліжанай да караля асобай, не ведаў ягонага характару, добрага і дрэннага ў ім. Прыезд Вітаўта, таямнічыя размовы, змена ў Ягайлавым настроі, які даўся ў роспач і ў задуменне, ужо памаглі зразумець маршалку, што з Літвы прыйшло нешта непрыемнае. Аднак ён хутчэй думаў пра новыя непаразуменні з крыжакамі, з самім Вітаўтам, які ўсё часцей закранаў звязкі паміж Польшчай і Літвой, чым пра гэтакі гвалт над каралевай.

Калі Ягайла праз свайго капелана паклікаў Збігнева ў спальню і са сваёй звычайнай грубаватасцю расказаў яму пра ўсё, маршалак памярцвеў ад абурэння і трывогі. - Літасцівы пане, гэта нікуды не варта, нельга было згаджацца з Вітаўтам! Хіба мы самі не можам дазнацца праўды ад людзей, якім можна верыць, а не ад тых, што ўцяклі да Вітаўта і ўмешваюцца ў нашыя справы? Пры каралеве нямала пэўных людзей, такіх, як Наленч Мальскі, яе ахмістр, чалавек, які заслугоўвае даверу і павагі. Навошта нам гэты запальчывы і гарачы літоўскі князь?

Гэта, пэўна што, пераканала б караля, калі б не было сказана так позна. Ягайлу было сорамна прызнацца, што зграшыў паспешлівасцю, што даў пераканаць сябе і вырваць дазвол. Вымушаны абараняцца, ён дазволіў сабе паверыць, быццам каралева вінаватая.

Ен пачаў называць маршалку імёны, пераказваць тое, што пачуў ад брата, тлумачыў, што іначай зрабіць не мог.

- Яна ж ягоная пляменніца! Мне здавалася, ён не можа ганьбаваць сваё'й крыві і роду, раз не ўпэўнены ў вінаватасці! - горача загаварыў ён.- Ці дазволіў бы ён зачапіць каралеву, пакуль тая не будзе апраўдана.

Маршалак пастанавіў дзень і ноч пільнаваць шлях, што вядзе з Кракава на Русь, дагнаць каралеву і стаць на яе абарону, не даць у крыўду нікога, апрача выдадзеных Вітаўту Шчукоўскіх. Каморнічых ён хацеў узяць пад варту, калі ўжо на тое была каралеўская воля, але для таго, каб яны самі маглі апраўдацца.

Збігнеў з Бжэзя, для якога не было таямніц пры двары, нагадаў каралю, што людзі каралеўны Ядвігі ў зацятай вайне з дваром Соф'і, навыперадкі выдумлялі пра яе розныя паклёпы. Якраз адтуль да Вітаўта маглі пайсці даносы, а ён, злы на пляменніцу, верыў ім болей, чым належыла. Маршалак зноў пераканаў караля і ў той жа час абудзіў у ім невыказнае шкадаванне, што так лёгка даў Вітаўту злавіць сябе і без нічыёй парады аддаў усё ў ягоныя рукі.

У той жа дзень Збігнеў з Бжэзя рушыў у пагоню, вельмі баючыся, каб не спазніцца, а Збрамір, лоўчы і Ягайлаў улюбёнец, ведаючы ягоную слабасць і жадаючы развесяліць караля, датуль распісваў яму хараство лясоў і мноства звяроў у іх, што той урэшце, нават не ў настроі, а ўсё ж даў загад рыхтаваць сабак і коней, браць з сабой сакольнічых і выехаў з Гародлі ў прыбугскую пушчу.

Можа, ён спадзяваўся ў думках, што, едучы далей на Русь, спаткаецца з каралевай?

Яму хацелася яшчэ хоць раз убачыць яе...

Паздзел 9

Соф'я весела ехала з часткай свайго двара на Русь, там яна дамаўлялася сустрэцца з каралём. З ёй былі ўлюбёныя слугі і самыя надзейныя каморнічыя, тыя, да якіх яна прывыкла, якія былі адданыя ёй душой і сэрцам. Старая Фемка ніколі не пакідала Соф'і, ды яна і не магла абысціся без яе. Кася і Эльжа Шчукоўскія ажыўлялі аднастайнае жыццё сваёй весялосцю, размовамі, прынесенымі імі новымі весткамі, без іх таксама нельга было абысціся.

Каморнічых узначальваў Гінча з Рогава, ён быў у каралевы самым давераным і набліжаным, а Соф'і быў даспадобы яшчэ і тым, што яна ведала яго як найадданей шага прыдворнага. Пётр Куроўскі, Ваўжын Зарэнба, Ян Краска, Яська з Канецполя, браты Шчакацінскія - усе тыя, на каго данёс Страш, былі ў свіце каралевы. З Кракава да Медыкі (64), дзе каралева спадзявалася спаткацца з мужам у гэтыя веснавыя дні, яны ехалі павольна, нібы на пагулянку ці дзеля забавы. Высылалі наперад слуг, тыя загадзя рыхтавалі начлег; у абозе былі вазы з кухняй, з імі чэлядзь. Там, куды прыязджала каралева, яе сустракалі войты, солтысы (65), усё было падрыхтавана, каб і ёй і двару было добра.

Народ высыпаў паглядзець на прыгожую маладую каралеву, якая ехала то конна, то ў вазку.

Усюды, дзе яна спынялася на начлег, у пакоях, акураных смолкай, былі разасланыя ходнікі і дываны, паслана свежае сена, а на кухні прыгатаваныя рыба і дзічына, іх прыносілі тутэйшыя жыхары.

У многіх мястэчках выходзіла насустрач панства з музыкай: пішчалкамі, гуслямі, лірамі, яны віталі каралеву песнямі, у касцёлах гулі званы.

Соф'я заходзіла ў капліцы, малілася са сваім дваром.

Каля яе не было ніводнага невясёлага твару, у яе свіце ніводнае сэрца не прачувала бяды. Што і казаць, вырваўшыся з муроў на волю, двор нібы ажыў, дзень пры дні смяяўся і сваволіў.

Па дарозе зрывалі галінкі расквітнелай чаромхі і аздаблялі імі вазкі. Дзяўчаты плялі сабе і сваёй каралеве вянкі, каморнічыя навыперадкі прыносілі найсвяжэйшую ваду і найбялейшыя булкі.

Соф'я таксама была ўвесь час вясёлая, смяялася разам з усімі, не мела ніякай прычыны смуткаваць, аднак, збіраючыся спаць, аднойчы паскардзілася Фемцы, што яе агар- нулі нейкія чорныя думкі. Нават сама не ведала, адкуль яны плылі. Дзіця яна пакінула здаровым, яно выглядала надзіва шустрым і жвавым, прыгожым, як маці.

Фемка старалася развеяць яе сум, нават клікала дзяўчат, каб яны развесялілі пані.

I тады вечарамі спяваліся песні, расказваліся казкі, часам знаходзілі якую старую, яна варажыла, вясковыя дзяўчаты заводзілі свае простыя песні, каралева любіла іх слухаць.

Удзень каля павозак каморнічыя, якім таксама хацелася паказаць сябе, бегалі, махалі дзідамі і сякерамі, наладжвалі вясёлыя турніры.

Яны і не заўважылі, што іх падарожжа амаль скончылася - Медыка была ўжо зусім блізка. У мясцовым вялікім старым палацы, добра знаёмым каралю і Соф'і, акружаным свірнамі і рознымі пабудовамі, ставала б месца і на два вялікія двары. Для дробнай чэлядзі, калі патрабавалася, ставілі намёты. Каралю падабалася не толькі паляваць у тутэйшых лясах на розных звяроў, якіх тут было даволі, але і цешыцца сярод дрэў пустэльнай цішай, бо любіў яе болей, чым людское кола.

Назаўтра каралева ўжо мусіла прыехаць у Медыку. На начлег спыніліся ў вёсцы, дзе не было панскай сядзібы, толькі гаспода. З яе дзеля прыезду каралевы ўсіх выселілі, пару хат падрыхтавалі для прыдворных. Па абедзе пранеслася бура і крыху затрымала падарожных, бо трэба было хавацца ад дажджу, таму на начлег прыцягнуліся аж уначы. Руплівыя слугі запалілі на дварышчы перад гасподай пару смаляных бочак, каб каралеве было весялей. З крыкамі і смехам двор спыніўся і пачаў уладкоўвацца на начлег.

Гінча, які ўсюды вёў рэй, першы забег абгледзець пакой для каралевы, ён здаўся яму не вельмі прыгожым, але іншага не было.

Ужо паставілі сталы, чуўся пах смажанага мяса. Гінча і тут збіраўся кінуць вокам, але на хвілінку выбег да свайго каня, бо шляхціц заўжды мусіць рупіцца пра яго, як пра сябе. Раптам аднекуль збоку ён пачуў ціхае сычэнне.

Гінча павярнуўся, пачаў узірацца, але ў змроку нічога не ўбачыў. Ён падумаў: проста нешта выдалася, пусціў каня ўперад, каб адвесці яго да жолаба, але тут пачуў сычэнне зноў, ужо бліжэй, а за ім нібыта сваё імя, сказанае знаёмым голасам, які ўсё ж было цяжка пазнаць.

Гінча падумаў, што гэта нехта з сяброў жартуе, але тут з цемрадзі вынырнулі твар і рука, якая падавала яму знакі.

Хто там, ён не змог пазнаць, але здагадаўся, што гэты чалавек не з тых, з кім ён прыехаў. Гінча перадаў каня аднаму са слуг, а сам падаўся ў той бок, адкуль чулася сычэнне.

З-за зруба гасподы яму зноў падалі знак рукой; ён прайшоў між дзвюх сцен і не ведаў, што рабіць далей, а тут нехта схапіў яго за руку і пацягнуў у глыбіню закутка.

Гінча не ведаў сам, што з ім рабілася. Ад вуліцы і смаляных бочак адна са сцен асвятлялася слабым водбліскам, ён жвава і нецярпліва павярнуў таго, хто яго пацягнуў, да святла, зірнуў у твар і ўскрыкнуў:

- Карманец! Адкуль ты ўзяўся?

- Цішэй! Маўчы! - прашаптаў Карманец. Захаканы, устрывожаны, ён азірнуўся і пацягнуў Гінчу яшчэ далей, у глыб лесу, па нейкім смецці і ламаччы.

Немаведама чаму Гінчу агарнуў страх.

- Ды стой ты, нарэшце! - сказаў ён.- Скажы, адкуль ты? Чаго хочаш?

Карманец быў каралеўскім ганцом - курсорам (66), іх часта адпраўлялі з лістамі. Гінча добра ведаў яго: некалі выратаваў хлопцу жыццё, калі таго акружылі ласыя на грошы зладзеі і хацелі забіць. Карманец быў вельмі ўдзячны яму за гэта, потым так пасябраваў з ім, што не адыходзіў ад яго ні на крок. Карманец быў спалячаны русін, добры, просты і хоць, здавалася, не мог злічыць да чатырох, быў надзвычай разумны.

Нічога дзіўнага ў тым, што ён тут з'явіўся, не было б, каб не гэтая таямнічасць. Да таго ж ён выглядаў вельмі стомленым, дарма што быў дужым і звыклым да доўгіх падарожжаў сялянскім хлопцам.

Ён правё'ў Гінчу па завулку за хату і, не адказваючына пытанні, паказаў яму злеглага пад плотам каня з адкінутай убок галавой, загнанага так, што мала было надзеі на падняцце.

Такім простым спосабам Карманец пераканаў Гінчу, што ён вельмі спяшаўся.

- Дзякуй Богу,- сказаў ён, уздыхнуўшы,- хоць недарма.

Здзіўлены Гінча зірнуў на яго.

- Цябе паслаў кароль?

Карманец пакруціў галавой і ўдарыў сябе ў грудзі шырокай далонню.

- Я сам сябе паслаў,- усклікнуў ён,- каб уратаваць жыццё вам, а можа, і яшчэ каму!

Гінча пабялеў і не змог вымавіць ні слова.

- Некалі вы мяне вырвалі з рук злодзеяў,- дадаў русін,- а вось цяпер Бог даў і мне адплаціць вам. Ён гаварыў з цяжкасцю, выціраў з лоба пот і стагнаў.

- Слухайце! - працягваў ён.- Кароль нядаўна з'ехаўся ў Гародлі з вялікім князем. Аднойчы яны пайшлі пагаварыць, каб людзі іх не падслухалі, да дрэў, што стаяць за плотам, а я там якраз ляжаў у кустах. Яны селі за тры крокі ад мяне, калі ж пачалі гаварыць, то я ўжо не мог збегчы. Вітаўт забіў бы мяне. Таму я ляжаў, як труп, прыдаўся, што сплю.

Карманец крыху памаўчаў.

- А вы ведаеце, пра што яны гаварылі? - расказваў ён далей.- Што каралева здраджвае нашаму ўладару з вамі, што ўсіх вас трэба кінуць у склеп, а потым адсячы галовы! Тых паненак, што пры каралеве, Вітаўт паслаў узяць, каб катаваць. А вас, Ваўжына, Яську, Пётру, Добка, Яна кароль загадаў схапіць, ён вельмі злаваўся, пагражаў арашыць жыцця. У мяне ўжо і сілаў не было ляжаць, а як устаў, то здалося, што мне ўсе косці перамалола. Не пытай, як я збег, як даехаў і як вярнуся, нікому нічога не кажы, ратуйся! Сядлай каня і ўцякай!

Але Гінча стаяў, слухаў, а сам ад страху і здзіўлення быццам знямеў.

Яго не хваляваў лёс беднага хлопца, ён забыўся і пра свой уласны, адно толькі ўваччу стаяла няшчасная каралева. Што рабіць? Яна не магла ўцячы, яе нельга было нават папярэдзіць пра небяспеку. Адразу жанчыны ўздымуць гвалт, і хто ведае, што з таго выйдзе?

Ён не сумняваўся, што ні сам, ні ягоныя сябры ні ў чым не вінаватыя, але чым магла дапамагчы іхняя неві- наватасць, калі ім пагражалі пакуты і катаванні? Гінча паддастаткам нагледзеўся, як радзяць суд, якая там праўда. Стала страшна, аж мурашкі па целе пабеглі.

Уцякаць? Скажуць: раз уцёк, значыць, адчуваў, што вінаваты. Але ж і лучыць пад гарачую руку няма ахвоты... Гінча абапёрся на плот, утаропіў вочы ў зямлю і, хоць Карманец цягнуў яго за рукаво і паўтараў: "Уцякай, па- куль цэлы, уцякай!" - быў так агаломшаны, што сам не ведаў, як яму лепей зрабіць.

Пайсці ўсім значыла б і каралеву напужаць, і самім не ўцячы. А пакінуць сяброў на катаванні не дазваляла сумленне.

- Бог сведка,- усклікнуў ён,- гэта паклёп, гнюсная ілжа! Каралева невінаватая, мы - таксама!

- А гнеў караля і Вітаўта? - перапыніў яго Карманец.- Яны пытацца не будуць... адсякуць галаву... голадам замораць... Уцякай!

- Князь звінаваціў нас усіх? - спытаў Гінча.

- Ваша імя я пачуў першым... Яська з Канецполя і Пятро з Добкам... Успаміналі і пра іншых, але пра вас асабліва часта і пра тых паненак, што па начах пільнавалі пад дзвярыма.

- Гэта той нягоднік Страш помсціць нам, пракляты здраднік! - усклікнуў Гінча.- Хай бы помсціў нам, псіна паганая, але ж ён і каралеве не дараваў!

Карманец прамармытаў:

- Вітаўт хоча забраць каралеву ў Літву. Гінча сціснуў кулакі, потым ухапіўся за валасы і пачаў тузаць іх, як здурнелы, а русін усё цягнуў яго за рукаво і казаў:

- Уцякай, пакуль ліцвінаў не відаць!

- Адзін я не магу! - крыкнуў, вырываючыся ад яго, Гінча.- Або загіну з усімі, або хоць тых, каго больш па- дазраюць, уратую!

Ён ступіў ужо некалькі крокаў, але потым, як бы ўспомніўшы нешта, вярнуўся, абняў Карманца, пацалаваў і ўсклікнуў:

- Хай табе Бог заплаціць!

- Уцякай жа! - паўтараў русін.- Бо і я прападу, і вы не ўратуецеся! Позна будзе, калі яны з'явяцца! Нешта іх не відаць, ліцвінаў.

Гінча ачомаўся, подбегам кінуўся да гасподы, адкуль, як на тое, даляталі вясёлыя жарты каморнічых і смех. Ягонае сэрца сціснулася, здавалася, яно вось-вось спыніцца. Жахлівая навіна ў час такой весялосці будзе громам з яснага неба.

Ён стаў у куце і пазіраў, як невідушчы, у галаве ўсё блыталася. У вушах яшчэ гучаў голас Карманца, які бег за ім і дрыготкім голасам паўтараў:

- Бяры каня і ўцякай!

З-за сцяны ён чуў вяселы голас каралевы - яна дакарала дзяўчат за свавольства - і словы Ваўжынца, які заходзіўся ад смеху; з шырокіх сяней даляталі жарты чэлядзі і песні тых дзяўчат-прыслужніц, якім пагражалі катаванні.

Няпэўнымі крокамі, нібы ў непрытомнасці, Гінча пайшоў назад, да каня, крыкнуў конюху:

- Не здымай сядла, я зараз паеду!

Потым, увесь збялелы, убег у суседні пакой, дзе нікога не было, апрача Яські з Канецполя і братоў Шчакацінскіх. Тыя глянулі на яго і адразу ж прачыталі па ягоным твары, што здарылася бяда. Да таго ж ён, нібы п'яны, спатыкнуўся на парозе.

Вясёлым хлопцам, якія лічылі Гінчу сваім верхаводам, стала не да смеху. Ім падумалася, ці не счапіўся іх гарачы сябра з войтам або з солтысам, а можа, і забіў каго з іх.

- Што ты ўчыніў? - крыкнуў, падбягаючы да яго, Яська з Канецполя.

Затлумлены Гінча, у галаве якога ніяк не ўкладвалася сказанае Карманцам, крыкнуў:

- Я невінаваты! Пакарай мяне Бог! Я невінаваты! Хлопцы абступілі яго, але ён не адважыўся сказаць ім усяго, баючыся прагаварыцца і нарабіць шкоды. Яму здавалася, што найлепшым выйсцем было б папярэдзіць каралеву. А што, калі Карманец памыліўся? Навошта тады яе палохаць? Дый што магло ёй пагражаць? Гінча баяўся аднаго: каб іх, галоўных падазроных, не забілі адразу, у першым парыве гневу.

Ён павярнуўся да хлопцаў, даў знак ісці за ім. Усе разам выбеглі ў сені. Ні слова не кажучы, Гінча павёў іх да свірна, дзе стаялі коні. А сам падышоў да свайго стаенніка, закілзаў яго, падцягнуў папругу і вывеў са свірна.

- Што ўсё гэта значыць? - закрычаў Яська з Канецполя.- Скажы!

- А тое,- нягучна прамовіў Гінча,- што і вам трэба сядаць на коней і падавацца за мной у белы свет, калі не хочаце, каб вас закатавалі.

Ён падышоў бліжэй і растлумачыў:

- Вітаўт абвінавачвае каралеву ў нявернасці, а нас у тым, што мы - палюбоўнікі каралевы. Нас ужо шукаюць, каб адправіць на допыт!

Пачуўшы такую навіну, хлопцы аслупянелі. Браты Шчакацінскія, адважныя ў баі, баяліся лёхаў, допытаў, суда, таму яны, не кажучы ні слова, ускочылі на коней. А Яська з Канецполя ўсё яшчэ стаяў, не верачы сваім вушам.

- Ты што, ашалеў? Адкуль дазнаўся?

- Не пытайся! - абрэзаў яго Гінча, ён шукаў у цемры страмёны і ўжо збіраўся сядацца на каня.- Не хочаш верыць, твая справа... Калі табе дорага жыццё і здароўе, сядайся на каня і ўцякай!.. Калі ж табе хочацца здацца на ласку катаў, воля твая. Я ж, бадай што, падамся ў Венгрыю, у Чэхію, да самога чорта, толькі каб мяне за скабы не падвешвалі. Каралева давядзе, што невінаватая, тады і вярнуся, калі буду жывы.

Сказаў гэта і, не маючы ахвоты марнаваць час, Гінча ўскочыў у сядло, утнуў каня ботам і праз заднія дзверы выехаў са свірна. Ен пастаяў крыху, бо ў поўным ачмурэнні нават не ведаў, у які бок падацца, каб не сустрэцца з людзьмі Вітаўта. Пасля нядоўгага роздуму Гінча павярнуў каня, які хацеў ісці назад да гасподы, выехаў на вуліцу і па першай жа сцяжыне павярнуў да лесу.

Яська з Канецполя яшчэ раздумваў, ехаць ці застацца, а браты Шчакацінскія ўжо выкіравалі сваіх коней на тую самую дарогу, па якой паехаў Гінча, і неўзабаве зніклі. Нарэшце ачомаўся і ён. Уздыхнуў. Што яму рабіць? Пайшоў да свайго каня, задумаўся, няспешна поркаючыся каля сядла.

Тут ён пачуў тупат коней, гучныя крыкі, роспыты, дзе спынілася на начлег каралева.

Яська пазнаў па русінскай мове, што гэта Вітаўтавы людзі, схапіў каня проста за грыву, бо не паспеў яго закілзаць, і як мага падаўся прэч.

На гасподзе яшчэ панавала весялосць. Дзяўчаты са світы пачулі гоман на дварышчы і павысоўваліся з вокнаў - яны смяяліся, жартавалі, нават не ўяўляючы, што ім тут можа нешта пагражаць, а ліцвіны пачалі ўжо акружаць дом.

Некалькі каморнічых і каралевіных слуг выбеглі паглядзець, што там дзеецца, а тым часам Вітаўтава ахова стала хапаць кожнага, каго высачыла. А ўсе ж былі безабаронныя, нікому не ўспала на думку, што ім трэба баяцца нейчага нападу.

Каралева якраз збіралася ісці на спачын, як пачула крык. Глянула ў сені, а там стоўпіліся яе прыдворныя хлопцы, з крыкамі і тузанінай нейкія чужынцы вязалі яе слуг.

Дзяўчаты падумалі, што гэта напалі татары, і ад страху кінуліся наўцёкі.

Адна Фемка адважна кінулася насустрач нападнікам і пазнала Вітаўтавых слуг; на чале іх быў Сямён Гарбун, палачанін, якога яна добра ведала. Фемка не магла зразумець, ні што яны рабілі, ні адкуль узяліся. З працягнутымі рукамі яна ўпала ў ногі русіну.

- Сямён,- крыкнула яна,- ты што, да разбойнікаў прыбіўся? Тут жа двор каралевы...

Русін ганарліва глянуў на яе і паказаў рукой, каб ішла прэч, але Фемка не адступілася.

- Сямён, каралева!

- А што мне ваша каралева! - адрэзаў Вітаўтаў слуга.- Маўчы, старая ведзьма! Дзе вашы дзеўкі?

Фемка болын не магла нічога сказаць і толькі глядзела, як вязалі Ваўжына Зарэнбу, Пятра Куроўскага, Краску. Яна пачула, што пытаюцца, дзе Гінча.

Потым Сямён, як быў са зброяй у руках, так і прайшоў у пакоі каралевы, шукаючы Каську і Эльжу.

Пачуўшы свае імёны, яны з плачам прыбеглі, тулячыся да каралевы, а тая, бледная ад гневу, стала перад Сямёнам.

- Што гэта значыць? - сурова, з каралеўскай годнасцю спытала яна.- Хто дазволіў вам учыняць такі гвалт пры мне?

Ёй не ставала слоў. Сямё'н на ўвесь рост стаў перад ёй і нават не пакланіўся.

- Я маю загад караля Ягайлы і свайго ўладара, вялікага князя Вітаўта, узяць вашых каморнічых і дзвюх дзевак. Як сабе хочаце, а я мушу гэта зрабіць.

Жудасныя крыкі даляцелі з суседняга пакоя. Спалоханая, бледная Соф'я стаяла, шукаючы вачыма Фемкі, хоць каго-колечы са свайго разварушанага двара. Нікога не было. Толькі з сяней далятаў гоман, галасы Ваўжына, Пятра, Краскі, якіх звязвалі і валаклі ліцвіны.

З шляхетнай гордасцю і пагардай яна глянула на Сямёна.

- Вы, пэўна што, прыйшлі арыштаваць і мяне? - усклікнула яна.- Што ж, забірайце разам з імі!

Сямён адмоўна пакруціў галавой:

- Выдайце мне толькі Шчукоўскіх. I яшчэ мне загадана арыштаваць і ўзяць пад варту каморнічых.

Далейшая гутарка з катам здалася каралеве зневажальнай, яна дрыжэла ад абурэння і гневу, яе душылі слёзы; Соф'я з пагардай адвярнулася і пайшла ў другі пакой, не кажучы ні слова; стаўшы на парозе, яна пачала клікаць Фемку.

Калі Каська і Эльжа ўбачылі, што іх няма каму абараніць, то ад страху і неспадзяванасці выскачылі праз акно на дварышча. Тут іх і звязалі людзі Сямёна.

Усё гэта адбылося так раптоўна і хутка, што ў вёсцы, дзе быў касцёл і даволі многа жыхароў, падумалі, ці не напалі татары. Але неўзабаве апомніліся, разгледзелі: нязваных гасцей няшмат. Прыбег ксёндз, дазнаўся, што гэта варта, прысланая на загад караля. Тым часам стаў збірацца натоўп, пераказваліся недарэчныя чуткі, шырылася трывога.

Ліцвіны загадалі злоўленым маўчаць, самі ж шукалі па завуголлях рэшту, каго не ставала. Стаяла дзіўная цішыня, якая парушалася толькі плачам жанчын. Была глыбокая ноч, толькі на ўсходзе пачало крыху святлець. I тут на той самай дарозе, па якой прыехалі ліцвіны, пачуўся тупат капытоў, спачатку глухі і далёкі, а потым усё больш выразны. Зноў набліжаўся нейкі конны атрад. Сямён, які стаяў на варце, паклікаў сваіх, баючыся нападу.

У канцы вуліцы паказаліся некалькі дзесяткаў узброеных вершнікаў, польскія рыцары. Быў гэта не двор нейкага пана, а маршалак Збігнеў з Бжэзя са сваімі людзьмі. Ён скочыў з каня і суровым голасам паклікаў да сябе Сямёна. Ліцвін бачыў яго ў свіце караля і не мог не здагадацца, што той пасланы менавіта ім.

Маршалак строга і каротка распытаў яго і загадаў перадаць яму каморнічых. Сясцёр Шчукоўскіх ён пакінуў Сямёну, не сказаўшы пра іх ні слова, а яму загадаў разам з аддзелам вымятацца.

Палачанін не адважыўся пярэчыць. Калі прывялі звязаных каморнікаў, Збігнеў запытаў пра тых, каго не ставала, баяўся, ці не ўзялі іх асобна, але чэлядзь засведчыла, што не ўзялі. Фемка, якая завіхалася каля каралевы, першая даведалася пра з'яўленне палякаў і паведаміла Соф'і.

Маршалак ужо і сам распытваў, дзе каралева, а неўзабаве зайшоў у яе пакой. Яму цяжка было гаварыць пра дрэнныя весткі, аднак маршалак ратаваў яе ад учыненага гвалту. Калі ён ступіў на парог пустога пакоя, дзе стаяў стол з нечапанай вячэрай, а потым убачыў у невялікай каморцы слабое святло, то раптам з жалем падумаў пра лёс жанчыны.

Увайшоў. Фемка пачула крокі і выбегла насустрач. З плачам пакланілася яму:

- О, пане, пане! Ратуй нас! Ратуй! Каралева не перажыве ўсяго гэтага...

Нешта невыразна шэпчучы, яна праводзіла маршалка да каралевы. Тая ляжала нераспранутая, у дарожным адзенні, бледная. I так адмянілася з твару, што ў ёй цяжка было пазнаць красуню Соф'ю. Дарэмна выцірала яна слёзы і стрымвала стогны, крыўда душыла яе.

Яна працягнула руку маршалку. Ён пакорліва стаў перад ёй і не мог вымавіць ні слова.

Каралева зразумела, што Збігнеў не хоча гаварыць пры Фемцы, загадала ёй выйсці і павольна ўстала з ложка. Заламаўшы рукі, Соф'я падышла да маршалка.

- Гаротная я, гаротная! - плачучы, загаварылаяна.- Ці ж на тое ён даў мне карону, каб ганьбіць мяне! І ніхто, ніхто не прыйдзе на дапамогу! Вітаўт пакляўся загубіць мяне! Чаму я не памерла раней?

Збігнеў перапыніў каралеву.

- Літасцівая пані,- сказаў ён,- трэба не паміраць, а жыць, каб змыць гэтую ганьбу! Мы ўсе будзем абараняць вас. Ахмістр ваш, Мальскі, паважаныя людзі, жанчыны нашы... Кароль даверлівы... А Вітаўт помслівы...

Пачуўшы тое, збялелая каралева смялей падняла голаў.

- Дзвюх маіх улюбёных служанак забралі... I ўсіх каморнічых...

- Князь Вітаўт настойліва дамагаўся, каб яму прывезлі тых дзвюх дзяўчын,- сказаў маршалак,- а каморнічых мы не аддалі, яны пакуль што звязаныя, але мы гэта паправім.

Каралева ў роспачы апусціла голаў.

- На маці сваіх дзяцей, на жонку руку падняць дазволіў, паверыў слову помсніка... Што будзе са мной цяпер? Вы маеце загад і мяне забраць? I куды вы мяне павезяце?

- У мяне няма ніякага загаду,- запэўніў маршалак,- воля караля такая: вашай літасці трэба не чакаць яго на Русі, а вяртацца ў Кракаў.

Каралева, крыху супакоеная, задумалася.

- Выратуйце мяне,- папрасіла яна,- дапамажыце мне! Я не ведаю, у чым мяне вінавацяць, але здагадацца няцяжка. Я хачу пачуць з мужавых вуснаў, якія ў яго ёсць довады маёй віны, я хачу без усялякага суда растлумачыць яму ўсё. Толькі ён адзін можа быць маім суддзём. Мне трэба ўбачыцца з ім! Адсюль я не паеду, хіба толькі вы мяне арыштуеце, я хворая. Мяне пакрыўдзілі і абразілі! Я патрабую справядлівасці!

Сказаўшы гэта, яна зноў заплакала, заломваючы рукі, а маршалак стаяў і ўздыхаў.

- Літасцівая пані,- азваўся ён нарэшце,- я параіў каралю не настойваць на вашым вяртанні ў Кракаў. Раніцой паедзем у Медыку. Кароль неўзабаве таксама будзе там.

Каралева жвава падышла да яго і падала яму абедзве рукі. Маршалак схіліў перад ёй галаву. Абурэнне асушыла яе слёзы, яно прыйшло на змену роспачы. Яна з годнасцю ўзвысіла голас:

- Як мог ён паверыць гэтаму паклёпу? Увесь свет бачыў, як я жыву... Я нічога не хавала, бо мне няма чаго хаваць. Я невінаватая, я ведаю гэта, ніколі не думала пра такую ганьбу. У чым можна мяне звінаваціць? А Ягайла... паверыў...

- Гэта Вітаўт яго збіў з толку, прымусіў,- сказаў маршалак.

- Што ж ён будзе вечным ягоным падданым і ніколі не стане гаспадаром у сябе? Нават дома? Нават у спальні?! - закрычала Соф'я.

Маршалак не хацеў, каб яна і далей разжальвала сябе скаргамі, і пачаў супакойваць яе, угаворваць, суцяшаць, запэўніваць, што за яе стаіць процьма людзей, ды і сам кароль не дапусціць таго, каб яе зганьбавалі.

Ужо днелася, калі Збігнеў не ў лепшым настроі выйшаў ад каралевы, а Фемка ўгаварыла яе пайсці адпачываць. Але адпачывала каралева нядоўга. Яна не хацела болей заставацца там, дзе яе напаткала такое няшчасце, і загадала хутчэй выязджаць у Медыку.

Зычлівы і памяркоўны маршалак не пярэчыў яе волі. Парадзелы каралевін двор разам са світай Збігнева ў маўчанні выправіўся ў бок Медыкі.

Калі яны прыехалі туды, каралева паўтарыла маршалку, што будзе тут жыць, аж пакуль не сустрэнецца з каралём. Ягайла меўся тут быць неўзабаве, але можна было здагадацца, што ён знарок не заедзе ў Медыку, пастараецца ўнікнуць спаткання, калі даведаецца пра прыезд Соф'і.

Збігнеў параіў пашукаць Ягайлу ў іншым месцы. Каралева не хацела з гэтым згаджацца.

Неўзабаве прыйшла вестка, што кароль вось-вось будзе. Маршалак мусіў ехаць сустракаць яго.

Увесь час, пакуль кароль заставаўся адзін, ён пакутаваў і ад таго, што нарабіў, і ад роздумаў, што чыніць далей. Ягайла хацеў бы з кім параіцца, але не было з кім.

Яго грызла сумленне, і, як большасць слабых людзей, ён хацеў выглядаць невінаватым хоць бы ў сваіх вачах, а таму пераконваў сябе, што Сонка вінаватая і што ён нават залішне добры да яе.

Уяўленне павялічвала віну яшчэ больш, рабіла яе даводнай, непадлеглай сумневу.

Калі маршалак нарэшце спаткаў Ягайлу ў лясах пад Медыкай на начлезе, пад намётам сярод дзікага гушчару, з невялікай купкай лоўчых, уразіўся пераменай звычайна лагоднага твару: ён выглядаў нейкім дзікім.

Кароль прыняў яго халадкава, прадбачачы непрыемную размову пра каралеву, само імя якой прыводзіла яго цяпер у нестрыманы гнеў. Збігнеў не хацеў ні пра што гаварыць пры сведках. Кракаўскі біскуп Збышак навучыў усіх гаварыць з Ягайлам смела, не хаваць праўды. Ужо не раз кароль быў так узлаваны на біскупа, што не дазваляў яму з'яўляцца на вочы, нават пагражаў пакараць смерцю, аднак пазней астываў, адумваўся, шкадаваў, і потым вельмі часта Ягайла сам прасіў прабачэння.

Збігнеў з Бжэзя таксама гатовы быў угаварыць караля адумацца, збіраўся стаць на абарону каралевы, нават калі нарвецца на Ягайлаў гнеў.

На твары маршалка кароль прачытаў, што той не будзе яму паддакваць і не ўхваліць таго, што здарылася. Збігнеў пачаў расказваць, як ён з'ездзіў, і адразу даў адчуць, наколькі несправядліва было аддаваць дзеля Вітаўтавага гневу слуг каралевы, хапаць каморнічых, чыніць гвалт і галас, у той час як віна каралевы была і недаведзеная, і непраўдападобная.

Ягайла кінуўся пярэчыць і настойваць на сваім. Маршалак не адступіўся ад сказанага раней.

- Каралева цяпер у Медыцы,- сказаў ён,- і не паедзе ў Кракаў, пакуль не ўбачыцца з вамі.

- Я не хачу яе бачыць! - крыкнуў Ягайла.

- Вывезці сябе сілай яна не дасць,- запярэчыў Збігнеў.- I слушна зробіць, літасцівы каролю. Вы павінны яе выслухаць. Хіба можна не даць абвінавачанай слова для тлумачэння? Вітаўт стаў яе ворагам, бо яна не захацела дапамагаць у ягоных намерах. Ён прыдумаў паклёп дзеля помсты.

Кароль злосна перапыніў:

- Не хачу бачыць яе і слухаць не хачу! Яна вінавата... вінавата... не заступайцеся за яе!

- Літасцівы каролю, я не за яе, а за вас заступаюся! - не сунімаўся Збігнеў.- Я цвёрда перакананы, што яна невінаватая і несправядліва абылганая. Не адзін я, а ўсе прыдворныя стануць за каралеву, пасведчаць за яе.

Некалькі хвілін Ягайла думаў, але гнеў зноў узяў верх.

- Не кажыце нічога благога пра Вітаўта! - закрычаў ён.- У яго вочы арла, ён лепей бачыць, чым я, больш кемлівы, чым я і вы разам!

- Ці можна верыць сведчанню ворага? - прамовіў маршалак.

Кароль пачаў злавацца і лаяцца:

- Не вучыце мяне, што мне рабіць... Позна! Я не хачу яе ведаць, не хачу жыць з ёй... Хто мне даў яе, хай той і назад забярэ, яна ж ягоная пляменніца!

Маршалак так адважна і з такой дабрынёй глянуў на караля, што ягоны гнеў пад такім добрым паглядам адразу аціх.

Абодва змоўклі і пазіралі ў зямлю.

- Хай усё скончыцца раз і назаўжды! - усклікнуў кароль.- Паеду ў Медыку. Хай што можа скажа ў сваю абарону, але я не надта ёй паверу, бо не магу. Ён ударыў сябе ў грудзі.

- Яе здрада скароціць мне жыццё. У труну мяне загоніць гэтая жанчына. Хачу як найхутчэй пазбыцца гэтага цяжару. Не, не ў Кракаў... у Вільню яе адпраўлю Вітаўту, каб болей не бачыць і не сустракаць яе.

Маршалак не захацеў болей злаваць яго спрэчкамі, досыць таго, што кароль згадзіўся паехаць у Медыку. Па дарозе кароль даведаўся, што той з каморнічых Соф'і, якога ён вельмі шкадаваў, здраднік Гінча, уцёк з трыма іншымі, і гэта раззлавала яго найбольш, павялічыла яшчэ не ўтаймаваны гнеў.

Хоць світа караля была не такая вялікая, але паслалі чалавека з загадам шукаць збегаў.

У вачах Ягайлы якраз уцёкі і былі найважнейшым довадам, што тыя здрадзілі яму. Кароль пагражаў смерцю, як толькі яны трапяць яму ў рукі. У такім настроі, злы і ўстрывожаны, Ягайла прыехаў у Медыку.

Паздзел 10

Як толькі стары кароль злез з каня, то не пайшоў у спецыяльна адведзеныя для яго пакоі, а похапкам, нібыта тая апошняя размова цяжарам вісела над ім, падаўся наўпрост у пакоі каралевы. Соф'я ведала пра ягоны прыезд і чакала, адзетая ва ўсё чорнае, без пакрасаў, а на яе бледным твары, дзе адбілася перажытае, чыталася хутчэй абражаная гордасць, чым трывога і боль. Здавалася, што яна падрыхтавалася да ўсяго, што б ні здарылася. Каралева была гатовая стаць перад ім не як вінаватая перад суддзём, а як пакрыўджаная, што дабіваецца справядлівасці. Яна мела час, каб перахварэць усім гэтым і знайсці ў сабе новыя сілы. Калі Ягайла шпарка ўвайшоў у пакой і ўбачыў яе, такую нязломную, халодную, не схільную, каб прасіць прабачэння і літасці, на што ён спадзяваўся, то яшчэ болей узгарэўся гневам.

Ён пачаў нешта невыразна мармытаць, як рабіў заў- жды, калі быў моцна ўзрушаны. Каралева ступіла колькі крокаў яму насустрач.

- Ты яшчэ хочаш дурыць мяне? - крыкнуў ён.- Я ўсё ведаю! Слухаць цябе не хачу, едзь туды, адкуль з'явілася!

Ён гаварыў хутка, адрывіста. Соф'я спакойна вытрымала ягоны напор.

- Я і не думаю апраўдвацца,- загаварыла яна.- Знойдуцца людзі, якія мяне абароняць! Я не магу прынізіцца да таго, каб прасіць літасці і нешта тлумачыць, бо я невінаватая. Ёсць паважаныя, вартыя даверу людзі, якія абароняць мяне ад Вітаўтавай помсты і тваёй падазронасці...

Не я першая сустрэлася з абмоваю. Лёс Ядвігі і Анны не мог мяне абмінуць. Я ведала, што так будзе. Вітаўт даўно пагражаў мне.

Узрушаны і раззлаваны кароль як быццам не чуў яе і працягваў кідаць злосныя словы:

- Едзь, едзь да яго ў Літву на расправу! Праз цябе і ён заплямлены!

- Ты сам ганьбуеш сябе! - перапыніла яго каралева.- Ты, ты, ты! Ва ўсім вінаватая твая дзіцячая даверлівасць, а не я! Я смела гляджу табе ў вочы... I смела гавару! Некалі ты пераканаешся, што я невінаватая, але я ўжо ніколі не дарую табе маёй крыўды... крыўды майго дзіцяці!..

Ягайла ўвесь аж калаціўся ад шалёнага гневу. - Маўчы! - крыкнуў ён.- Мы будзем катаваць тваіх памочніц, тваіх каханкаў, і яны ўсе скажуць пра тваю здраду! Я ведаю, што вам, здрадлівым жанчынам, заўсёды ставала і слоў, і слёз. Ведаю я вас... усе вы такія! - Ён прайшоўся па пакоі.- Ты не мела літасці да маіх сівых валасоў, дык жа і я не злітуюся... Прэч... у Літву!

Каралева болей не змагла ўставіць ні слова, ступіла колькі крокаў наперад, стала перад Ягайлам са складзенымі пад грудзьмі рукамі, нерухомая, бледная, нібы палатно.

Яе спакой і гордасць, здаецца, яшчэ болей раз'ятрылі караля. Ён быў разгублены. Пагардлівае маўчанне, халодны выраз твару каралевы напоўнілі яго нейкай невыразнай трывогай, ён баяўся ўзняць вочы.

- Не хачу нічога слухаць. Заўтра ж выпраўляйся ў Літву.

Ен прамовіў гэта і пайшоў да дзвярэй. Каля самага парога ён павярнуў галаву, нібы спадзяваўся, што ягоная пагроза застрашыць яе і змусіць да пакорлівасці. Але Соф'я нават не ўздрыгнула, стрымала ў сабе боль, яна была ўжо гатовай да ўсяго, нават да смерці.

Паспешлівым крокам, не разбіраючы дарогі, Ягайла выйшаў праз першыя ж дзверы, якія яму трапіліся. Падышоў Збамір і адвёў караля ў адведзены яму пакой. Ягайла не ўвайшоў у яго, а ўбег нібы апантаны, цяжка дыхаючы, скінуў з сябе верхняе адзенне, шапку і ўпаў на лаву. Ён ужо не таіўся перад людзьмі. Маршалак, які чакаў яго, убачыўшы стан караля, адправіў прыдворных, каб застацца з ім сам-насам. Ён хацеў пагаварыць з Ягайлам, спадзеючыся супакоіць яго і схіліць да замірэння з жонкай, але стары сядзеў, абхапіўшы галаву рукамі і не прамаўляў ні слова.

Потым ён папрасіў вады, папіў. Акінуў вачыма пакой. Убачыў Збігнева, апусціў вочы, нібы прысаромлены. Гнеў і ўзрушэнне цалкам зламалі караля, ён адчуваў сябе знясіленым, ніякія думкі не ішлі ў галаву, гордасць і смеласць Соф'і абудзілі ў ім сумленне. Але праз упартасць, уласцівую слабахарактарным людзям, ён не хацеў адступацца ад свайго. Ён бачыў, што ўсе - і Вітаўт, і Соф'я, вінавацілі яго ў слабасці, пра якую ён і сам добра ведаў, а таму хацеў паказаць сябе ўпартым, моцным, нязломным, нават жорсткім, абы толькі не быць зноў звінавачаным у залішняй дабрыні і спагадлівасці.

Вітаўт высмейваў яго за старэчую легкавернасць. Гэта абурала Ягайлу. Маршалак стаяў, не пачынаў гаварыць. Ягайла загадаў паклікаць Збаміра, каб ён паклапаціўся пра паляўнічую здабычу, распарадзіўся наконт заўтрашніх ловаў і, не павярнуўшыся да Збігнева, дадаў, каб раніцой падрыхтавалі коней для каралевы.

Кароль аддаваў распараджэнні, а голас ягоны яшчэ трымцеў ад нядаўнага гневу.

Ён зірнуў на накрыты стол, але нічога не крануў, толькі папіў вады і загадаў аднесці місы з ежай, папікнуўшы, што яна нечым смярдзіць. Збігнеў стаяў, прыхінуўшыся да сцяны, і не выходзіў.

Можа, гэта была і выпадковасць, але ў той самы вечар прыехаў і кракаўскі біскуп, якога кароль менш за ўсё хацеў бы бачыць.

Алясніцкі быў адзіным чалавекам, якога кароль, не хаваючы гэтага, асцерагаўся. Ягоны прыезд, які, здавалася, адумысна быў прымеркаваны дзеля пасярэдніцтва ў справах каралевы, устрывожыў Ягайлу. Кракаўскі біскуп быў зацятым непрыхільнікам Вітаўта, затое досыць прыязна ставіўся да каралевы. Уступаць з ім у змаганне кароль не любіў, бо ніколі не выходзіў з яго пераможцам.

Паміж хвілінай, калі стала вядома пра прыезд біскупа, і ягоным прыходам да Ягайлы мінула даволі шмат часу. Біскуп адведаў пробашча, мог нават пабачыцца з каралевай, і гэта непакоіла караля.

Калі Збышак завітаў увечары да Ягайлы, на спакойным твары біскупа як заўжды не відаць было ніякіх зямных клопатаў, а толькі лагода.

Ён убачыў караля ўжо амаль спакойным, праўда, крыху прыгаломшаным, спакутаваным, нават хворым. Ягайла хацеў паспешліва паспавядацца свайму духоўнаму пастыру, але той і слова не даў яму сказаць:

- Я пра ўсё ведаю, літасцівы пане.

Яны зірнулі адзін аднаму ў вочы. Ягайла не вытрымаў, адвёў вочы ўбок і пакорліва сеў на лаву.

- Зроблена вялікае зло,- холадна працягваў біскуп.- Трэба ўсё неадкладна паправіць.

- Каралева заўтра раніцой выедзе ў Літву,- прамовіў Ягайла.- Я адсылаю яе Вітаўту.

- I вы тым самым падпішаце вырак сабе, а не ёй,- спакойным голасам запярэчыў Збышак.- Я спадзяюся, што вы скасуеце гэтае распараджэнне.

- Ніколі! Ніколі! - паспешліва ўсклікнуў кароль.

- Тады і таго, каму вы хацелі перадаць карону, варта таксама адаслаць Вітаўту і адрачыся ад яе самому. Ганьба спадзе на дзяцей, на вас, на ўсё ваша каралеўства, прытым незаслужаная ганьба, кара без віны, бо каралева невінаватая. Кароль у вялікім гневе ўскочыў з лавы.

- Як гэта невінаватая? Ёсць жа довады!

- Ніякіх довадаў няма! - смела запярэчыў біскуп.- Я нядаўна бачыўся з ахмістрам каралевы, чалавекам непадкупным і сумленным. Ён гатовы пад прысягай пацвердзіць невінаватасць абылганай, няшчаснай жанчыны.

- Бачу,- узарваўся Ягайла,- што яна вас усіх ачмурыла, ох і хітрая жанчына! Ёй жа ўсе пры двары дагаджалі, пакрывалі яе.

Біскуп выслухаў караля, не перабіваючы, не выказваючы ніякага хвалявання, нібы не надаючы ўвагі словам разгневанага Ягайлы.

Ён даў каралю астыць, а потым няспешна загаварыў:

- Ніхто не ведае Вітаўта лепей за мяне. Ён вельмі паважаны чалавек, але запальчывы і самаўладны. Каралева была для яго стрэмкай у воку, бо не захацела стаць ягонай паслухмянай служкай. Успомніце, літасцівы пане: ён шкодзіць вам не ўпершыню. Я мушу засцерагаць вас ад многага іншага, бо лічу абавязкам засцерагчы вас і ад гэтага. Зроблена вялікая шкода, але яшчэ можна збавіцца ад поўнай ганьбы.

Кароль нешта невыразна прамармытаў, аднак не адказаў біскупу, баяўся глянуць яму ў вочы, ён усё яшчэ насіў у сабе гнеў. Раптам ён абурана прамовіў:

- Я нічога не маю супраць, калі вы накіроўваеце мяне ў гаспадарскіх справах. I вы, і іншыя. Але тут справа сямейная, тут я сам сабе гаспадар. Не буду нікога слухаць. Зраблю тое, што надумаў

- Як святар і ахоўнік вашага сумлення я магу звярнуцца да вас...- пераконваў караля Збышак.- Вы ж самі будзеце пасля шкадаваць, што паспяшаліся, што даверыліся Вітаўту. Каралева невінаватая, але каб нават хоць нейкая правіна была на ёй, то вам як бацьку сям'і дзеля чэсці дому варта было б перад усім народам абараніць каралеву, а не вінаваціць яе. Дзеля ўсяго святога...

Ён хацеў працягваць, але Ягайла рэзка перапыніў яго:

- Не кажыце нічога болей, я ўжо і так спакутаваны. На гэтым і скончылася гутарка з біскупам, якая хоць і здавалася безвыніковай, аднак Алясніцкі ведаў, што кароль, застаўшыся адзін, можа пад яе ўплывам змяніць свой намер. Яму трэба было даць падумаць.

У Алясніцкага і апроч гэтага было пра што пагаварыць з каралём. Зусім нядаўна памёр любы муж Ягайлавай сястры - Аляксандры, Сёмка мазавецкі, пасля якога засталіся шматлікія нашчадкі, выхаваныя, можна сказаць, рукамі Ягайлы. Біскуп перавёў размову на іх і на нейкі час адцягнуў думкі караля ад уласнага болю, размова пайшла пра няшчасную ўдаву. Потым яны перамовіліся пра справы каралеўства - Збышак нешматслоўна расказаў пра іх.

Ягайла астыў.

Усё тое дзеелася на адной палове медыцкага двара, а на другой плакала каралева, слёзы ліліся ў яе з вачэй без перапынку, яна горка скардзілася, абураная, што яе хочуць аддаць на здзек помсліваму Вітаўту. Яна адчувала - трапіўшы ў Вільню, ужо не зможа вярнуцца ў Кракаў; нават калі і здолее вырвацца з няволі, то ўсё роўна не зможа стаць той, якой была.

Паводле загаду караля ўсё ўжо было падрыхтавана да ад'езду, людзі былі папярэджаныя, што ім трэба адвезці Соф'ю ў Літву. Яна мусіла развітацца з сынам, бо той заставаўся ў Кракаве, і ад гэтага на душы рабілася яшчэ цяжэй.

Дарэмна Фемка завіхалася каля яе, спрабуючы суцешыць, давала розныя парады, сярод іх і самую неверагодную: папрасіць дапамогі ў свайго дзядзькі Земавіта, які жыў у Вязьме: ён не павінен забыцца пра сваю крывінку. Але ці адважыцца той пайсці супраць Вітаўтавай волі?

У той самы вечар біскуп палічыў сваім абавязкам праведаць каралеву. Ён не мог нечага паабяцаць ёй, але з ягоных слоў яна зразумела, што Алясніцкі да апошняй хвіліны не траціць надзеі пераканаць караля.

Уся ноч прайшла ў слязах і ў спешных зборах у тую нешчаслівую дарогу. Каралева не хацела класціся спаць, яна ўпала на ложак, ляжала на ім спакутаваная і аслабелая, зрэдку ўставала, заходзячыся ў плачы, і так дачакалася ранняга веснавога світання.

На панадворку ўсчаўся рух і галас. Ладавалі павозкі, клалі на іх скрыні, вялі коней на вадапой, збіралі людзей, выносілі рэчы. Шум у сенцах ужо ўсіх падняў на ногі. Паводле заўсёднай звычкі кароль хоць і прачнуўся, але не хацеў уставаць з ложка, а ў гэты дзень ён знарок не спяшаўся, бо не хацеў сустрэцца з каралевай.

Некалькі разоў ён нецярпліва пасылаў слуг даведацца, ці ўсё гатова да ад'езду, прыспешваў іх, каб хутчэй па- збыцца гэтага цяжару.

Біскуп у той самы дзень раненька адправіў імшу ў касцёле, каб каралева магла выехаць, а потым з'явіўся ў палацы і без запрашэння ўвайшоў у спальню да караля. Ідучы, біскуп чуў праз адчыненыя вокны стогны і плач няшчаснай пакутніцы, для якой адпраўленне да Вітаўта было знакам смерці.

Упарты супраціў караля выводзіў біскупа з раўнавагі. Ён падышоў да ложка караля з насупленымі бровамі, змрочны. Потым наблізіўся да акна і раптам рэзкім рухам расчыніў яго.

У гулкай цішыні быў чуваць плач Соф'і і прыдворных.

- Слухайце, літасцівы пане,- усклікнуў ён,- гэты енк і плач! I ўсяму гэтаму віной - вашая жорсткасць... Каралева, твая жонка, праз цябе лье слёзы, праз цябе зняслаўленая... Ты баішся ўпікання, злога вока і чараў і думаеш, што Бог табе гэтага не прыпомніць і не пакарае... Гэтыя слёзы ўпадуць на шалі тваіх грахоў...

Кароль узняў голаў, слухаў, як аслупянелы. Параўнанне слёз з чарамі, якімі біскуп яго прыстрашыў, паўплывала на яго. Бледныя зморшчаныя рукі, якімі Ягайла трымаўся за край ложка, моцна сціснуліся.

Нейкім нязвыклым голасам ён прамовіў:

- Вітаўт, Вітаўту...

Збышак узлаваўся:

- Князь Вітаўт - ваш леннік, а не вы ягоны! Падпарадкоўвацца яму - сорам! Аддаць яму каралеву, гонар свайго дому... гэта было б слабасцю... Літасцівы пане... яшчэ ёсць час... прашу вас...

На хвіліну ўсталявалася маўчанне, нарэшце Ягайла сказаў надламаным голасам:

- Хай тады едзе ў Кракаў! Хай пастараецца абараніць сябе і мяне, але зараз я не магу бачыць яе...

Твар біскупа праясніўся.

- Дзякуй Богу! - усклікнуў ён.- Я заўжды лічыў, што ў вас ёсць сумленне і добрае сэрца і вы не дапусціце несправядлівасці.

Па твары старога караля пацяклі два ручайкі слёз, яны патаналі ў зморшчынах.

Тым часам біскуп выйшаў.

Бледная каралева ў дарожным адзенні хадзіла па пакоі, крок у крок за ёй ступала Фемка. Каля парога плакалі дзяўчаты, слугі хадзілі моўчкі, ніхто не адважваўся загаварыць у гэтым горы.

Соф'я падышла да біскупа, у яе вачах выбліснуў прамень надзеі.

- Я прынёс вам, літасцівая пані,- сказаў біскуп,- хоць малое суцяшэнне ў вашым няшчасці. Кароль сказаў, каб вы вярталіся ў Кракаў.

Як толькі Соф'я пачула гэтыя словы, яна з крыкам радасці кінулася цалаваць біскупу рукі. Да яе вярнулася страчаная мужнасць, вочы заіскрыліся, у душы загарэлася надзея. У Кракаве яна магла знайсці сяброў і абаронцаў. У адно імгненне радасная вестка перадалася з вуснаў у вусны. Маршалак Збігнеў сам выйшаў пацвердзіць яе, аддаў загады слугам, вазакам і прыдворным. Усе былі вельмі радыя.

- У Кракаў! У Кракаў! - паўтаралася на ўсе лады.

Біскуп параіў каралеве адразу, не сустракаючыся з мужам, рушыць у дарогу, каб не здарылася чаго такога, што дало б Ягайлу падставу змяніць пастанову.

Двор адразу ж падаўся да павозак і коней, і Соф'я, бласлаўлёная біскупам, які ўратаваў яе, павярнула назад, на тую самую дарогу, па якой яна зусім нядаўна так весела ехала.

У першы дзень іх падарожжа Фемка праведала, але не сказала сваёй пані, што Гінчу з Рогава схапілі, а Яська з Канецполя і браты Шчакацінскія шчасліва ўратаваліся.

Гінча быў звінавачаны найболып, бо Страш асабліва злаваў на яго, а таму ачарніў і абылгаў як толькі мог. "Вінаваты або невінаваты,- казалі ўсе,- ён будзе пакараны ўжо за тое, што навёў падозранне на каралеву".

Фемка спрабавала, пакуль ехалі, выведаць, дзе змясцілі арыштаваных, але ніхто з тых, хто хоць нешта ведаў, не мог сказаць, які лёс іх напаткаў.

Каралева час ад часу плакала, калі ж слёзы высыхалі, яна ўвесь час у дарозе не пераставала думаць, як ёй перамагчы ў гэтай вайне з нагаворам. Да яе вярнулася цвёрдасць духу, яна перабірала сяброў, на якіх можна было спадзявацца, і людзей, сведчанне якіх магло пайсці ёй на карысць. На першае месца яна ставіла ахмістра Мальскага.

Нямала паважаных жанчын былі ў замку ў час тых забаў, нават жонкі сенатараў і іх дочкі, іх таксама можна было выклікаць як сведкаў, ды і самых зачных шляхцянак у замку ставала, большасць з іх былі прыхільнікамі Соф'і, а не каралеўны, і яны не адмовіліся б пад прысягай абараніць каралеву.

Прызнанні дзвюх бедных прыдворных дзяўчат, Касі і Эльжы Шчукоўскіх, калі б іх змусілі катаваннямі да фальшывых сведчанняў, не маглі б пераважыць галасоў паважаных і паўсюль шанаваных людзей.

Каралева яшчэ не ведала, што Вітаўтаў нагавор паўсюль абудзіў абурэнне і гнеў.

Князь лічыў, што ў Польшчы ў яго многа паплечнікаў і адданых яму людзей, а яшчэ шмат тых, хто яго баяўся, але падтрымання не знаходзіў і ў іх.

Неўзабаве світа, прыспешаная каралевай, вярнулася пад сцены Вавеля. Соф'я прыехала ў замак надвячоркам і так ціха, што толькі назаўтра ў горадзе даведаліся пра яе прыезд.

Яе апярэдзілі супярэчлівыя, няпэўныя весткі аб тым, як здзівіліся людзі, калі дачуліся, што яе адправілі не ў Літву, а ў Кракаў. Гэта значыла - у яе справе адбыліся шчаслівыя змены.

Цікавасць падагравалася і іншым: нікога з тых, хто зазіраў у замак, каралева не прымала і не хацела бачыць; хворая, знясіленая, маркотная, яна баялася таго, што скажуць Шчукоўскія і што яны могуць абылгаць яе пад уплывам Вітаўтавых слуг. Яна малілася ў замкавай капліцы, не выходзіла за пароц зачыняла дзверы, як у кляштары.

Але яна не сядзела склаўшы рукі, а рыхтавалася змыць з сябе ганебную пляму. Ей пачаў дапамагаць ахмістр Мальскі. Многія зачныя асобы гатовыя былі пад прысягай сведчыць на яе карысць. Трэба было толькі пачакаць, каб прыехаў кароль, каб ён астыў і даў ёй апраўдацца.

Быў заклапочаны гэтым і Алясніцкі.

Гінча, прывезены разам з іншымі ў вязніцу, неабачліва паспрабаваў уцячы і гэтым толькі нашкодзіў і сабе, і каралеве. Яго злавілі зноў, адаслалі ў Хэнцін і на загад караля, вельмі ўзлаванага на яго, кінулі ў страшны склеп той самай турмы, у якой памёр галоднай смерцю Барковіч (67).

З гэтага сырога лёху, у які святло праточвалася толькі зверху праз закратаваныя дзверы, што ўвесь час трымаліся на замку, мала хто выходзіў жывым. Узімку туды часам літасціва апускалі гаршчок з вуголлем, каб вязень мог хоць крыху адагрэць сваё задубелае цела, але гэта не дапамагала выбавіцца ад сырасці.

Да тых, хто выходзіў адтуль, ужо ніколі не вярталіся былыя здароўе і сіла.

Вясёлы і жвавы Гінча быў, мабыць, першым з палоннікаў хэнцінскай турмы, які яшчэ не страціў надзеі і прагі да жыцця. Маладосць і звычка пераносіць нягоды трымалі яго на нагах, умацоўвалі дух, а моцны дух не даваў целу загінуць.

Ішоў час, мінуў цэлы месяц, няшчасны вязень пачаў марнець і траціць надзею, але ён упарта паўтараў раз-пораз перад нямымі сценамі склепа:

- Абы толькі выйсці жывым, я тады не прылягу, не прысяду, пакуль на маім месцы не апынецца Страш! Гінча быў упэўнены, што не хто іншы, а толькі Страш уклаў Вітаўту ў вусны той жахлівы паклёп. Хоць ён сядзеў у тыя дні за дзвярыма, якія адчыняліся толькі раз на дні, але ўсё ж нейкім спосабам даў рады паведаміць каралеве, што ўсімі сваімі нягодамі яна абавязаная не каму іншаму, а аднаму Страшу.

Іншыя думалі гэтаксама. А той спачатку знік, хаваўся ў Балачове, а потым раптам з'явіўся на службу да каралеўны Ядвігі.

Але тут ужо ведалі, які паварот адбыўся ў жыцці каралевы, якое падозранне ўспала на яе, і ён неўзабаве адчуў, што прымаюць яго холадна, ніхто не хоча нават гаварыць з ім.

Таму ён і пабыў тут зусім нядоўга, бо спужаўся, зразумеў: рана ці позна, а помста не міне яго, і знік гэтаксама неспадзявана і хутка, як і з'явіўся.

У яго заставалася яшчэ адна надзея, што Шчукоўскія, якіх Вітаўт загадаў дапытаць, ад страху ўзвядуць паклёп на каралеву і тым самым пацвердзяць ягоную лжу.

Каралева спрабавала што-колечы асцярожна выведаць пра іх. Але здарылася неспадзяванае. Вітаўт разлічваў, што кароль вышле пляменніцу і аддасць яму на расправу.

Калі ж дайшла вестка, што каралева вярнулася ў Кракаў і пра яе адпраўленне ў Літву няма чаго і думаць, Вітаўт намеркаваў пачакаць, што будзе далей, бо ведаў: Соф'я знойдзе ў Польшчы і абаронцаў, і спосаб ачысціцца ад ілжы.

Таму ё'н толькі затрымаў Шчукоўскіх пры двары княгіні Ульяны, а свае ўчынкі апраўдваў тым, што не хто іншы, як Страш з Балачова прынёс весткі пра жыццё на Вавелі і назваў імёны. Цыбулька і Мальдрык таксама паўтаралі імя Страша, скідвалі ўсю віну на яго.

Ужо можна было прадбачыць, што каралева пераможа: за яе заўзімаліся прыдворныя дамы, дзяржаўцы, жонкі сенатараў, мноства іншых паважаных людзей. Увосень з'явілася на свет дзіця гора і пакут - другі сын, названы Казімерам. Кракаўскі біскуп Збышак ціха ахрысціў яго на Вавелі без тых вялікіх урачыстасцей, якія ладзіліся пры хрышчэнні першага дзіцяці каралевы.

Усе чакалі, пакуль каралева паздаравее і зможа стаць са сваімі абаронцамі перад шаноўнай радай, здолее змыць з сябе ганьбу нагавору.

Ягайла не паказваўся ў Кракаве, яму было сорамна за сваю легкадумнасць, у яго ўжо даўно суняўся гнеў, засталося толькі спачуванне, ды згрызоты сумлення не давалі яму спакою. Ён не хацеў прызнавацца, але адчуваў сябе вінаватым. Гэта атручвала яму рэшту жыцця. Ён хаваўся ў лясах, унікаў людзей.

Але не было ніякага сумневу, што неўзабаве ён вернецца да Соф'і, а тая была гатовая ўсё яму дараваць. Але не Вітаўту. Яна нічым не пагражала князю, нічога не гаварыла пра яго, маўчала з вытрымкай і смуткам, але, гледзячы на яе, можна было здагадацца, што ў яе душы спеюць новыя сілы для вайны з ворагамі, з жыццём, са светам. На яе зраненым сэрцы і ў яе руках быў лёс двух сыноў.

Канец першага тома

КАМЕНТАРЫ. МАЦІ КАРАЛЁЎ

На беларускай мове аповесць друкуецца ўпершыню. На польскай мове ўпершыню надрукаванаў 1883 г. Пераклад зроблены з выдання: Jozef Ignacy Kraszewski. Matka krolow. Ludowa spoldzielnia Wydawnicza. Warszawa. 1971.

TOM I

1 Вітаўт (1350-1430) - з 1392-гa пa 1430 г. вялікі князь Вялікага княства Літоўскага.

2 Ягайла (1348-1434) - вялікі князь Вялікага княства Літоўскага ў 1377-1392 гг., кароль Польшчы ў 1386-1434 гг. Стрыечны брат Вітаўта.

3 Кейстут (1297-1382) - бацька Вітаўта, вялікі князь Вялікага княства Літоўскага ў 1345-1382 гг.

4 Лелівы і Тапары - прадстаўнікі найстарадаўнейшых польскіх родаў, якія мелі своеасаблівыя гербы. Леліва - паўмесяц рагамі ўверх і з зоркай пасярэдзіне. Тапор - на шчыце сякера, павернутая лязом улева. Да Леліваў адносіліся роды Тарноўскіх, Мельштынскіх і Граноўскіх, да Тапароў - Тэнчынскіх, Тарлаў і Рытэрскіх.

5 Збышак з Алясніцы - Збігнеў Алясніцкі (1389-1455), Ягайлаў сакратар, з 1423 г.- кракаўскі біскуп, з 1439 г.- кардынал.

6 Дыпольд Кікерыц - крыжацкі рыцар, які ў Грунвальдскай бітве напаў на караля Ягайлу. Паводле "Хронікі" Длугаша нібыта Алясніцкі скінуў Кікерыца з каня, а потым Ягайла дабіў яго кап'ём. Мажліва, эпізод прыдуманы Длугашам, які хацеў узвысіць свайго апекуна, бо ў лацінскай хроніцы, якая была напісана праз год пасля бітвы, сказана, што рыцара зваліў з каня сам Ягайла.

7 Кракаўская інфула - маецца на ўвазе кракаўскае біскупства. Інфула - мітра, галаўны ўбор біскупа, у пераносным сэнсе - сан біскупа.

8 Святарог - дакладней, Свінтарог, літоўскі князь, які ўладарыў у канцы XIII ст., прыкладна ў 1272 г. пабудаваў недалёка ад утокі ракі Віленкі ў Вілію малельню язычніцкага бога Перуна, у 1387 г. Ягайла разбурыў яе і на тым месцы загадаў пабудаваць Віленскі кафедральны сабор.

9 Альгерд (1296?-1377) - бацька Ягайлы, вялікі князь Вялікага княства Літоўскага ў 1341-1377 гг.

10 Гедымін (1275?-1341) - бацька Альгерда і Кейстута, вялікі князь Вялікага княства Літоўскага ў 1315-1341 гг.

11 Ульяна - трэцяя Вітаўтава жонка, дачка князя Гальшанскага Івана Альгімунтавіча, сястра Андрэя Іванавіча Гальшанскага, бацькі Соф'і.

12 Вайдэлотка - вайдэлотамі называлі язычніцкіх святароў і спевакоў.

13 Кунігас - літоўскі язычніцкі святар. Тут - літоўскі князь.

14 Анпа - другая Вітаўтава жонка.

15 Тры жонкі - першай Ягайлавай жонкай была Ядвіга, дачка Людвіга, караля Венгрыі і Полынчы, памерла ў 1399 г. , другой - Анна, унучка польскага караля Казімера Вялікага, памерла ў 1416 г. , трэцяй - Эльжбета Граноўская, памерла ў 1420 г.

16 Брандэнбургчык - сын Фрэдэрыка I Гогенцолерна, валадара Брандэнбургскага княства, у 1421 г. быў сасватаны ў 8 гадоў да дачкі Ягайлы і Анны Ядвігі; калі б Ягайла не ажаніўся зноў і не меў сыноў, то Брандэнбургчык мог, ажаніўшыся з Ядвігай, стаць па смерці Ягайлы польскім каралём. Выхоўваўся пры польскім двары, але па смерці Ядвігі вярнуўся на радзіму.

17 Ядвіга (1408-1431) - Ягайлава дачка, да нараджэння каралевіча Упадзіслава магла прэтэндаваць на польскі трон.

18 Жыгімонт (1361-1437) - Жыгімонт Люксембургчык, з 1387 г.- кароль Венфыі, з 1411 г.- рымскі кароль, з 1419 г.- чэшскі кароль і нямецкі кесар. Зацяты вораг Польшчы і Вялікага княства Літоўскага.

19 Барбара - другая Жыгімонтава жонка, стрыечная сястра Анны, другой жонкі Ягайлы.

20 Чэшская каралева - Офка, удава чэшскага караля Вацлава IV.

21 Кракаўскі біскуп - у часы, пра якія расказвае аповесць, біскупам быў Войцэх Ястжэмбец (1362-1436). Біскуп - кіраўнік пэўнай каталіц- кай грамады.

22 Аляксандра - Ягайлава сястра, жонка аднаго з князёў Мазовіі. Яна ўгаварыла Ягайлу ўзяць шлюб з Граноўскай.

23 Каморнічы - у той час прыдворны з ліку шляхты, які выконваў розныя паслугі.

24 Русінка - русінамі ў той час называлі жыхароў усходніх беларускіх зямель, а ліцвінамі - заходніх.

25 Цёлак - Станіслаў Цё'лак, каралеўскі пісар, адзін з першых польска-лацінскіх паэтаў. У 1419 г. напісаў сатыру на каралеву Елізавету.

26 Войтак... Сташак...- Кароль згадвае Войцэха Ястжэмбскага і Станіслава Цёлака.

27 Яська з Тарнова - Ян Тарноўскі, кракаўскі ваявода.

28 Мікула з Бжэзя - тут аўтар мае на ўвазе, відаць, Збігнева з Бжэзя, вялікага кароннага маршалка, які выконваў цяжкія дыпламатычныя даручэнні Ягайлы, ягоны сын Мікалай таксама стаў маршалкам, але пазней.

29 "Пергамін з пячаткамі" - прывілеі шляхты пісаліся на пергаміне, да іх мацаваліся пячаткі.

30 "Мніхі з крыжамі" - крыжакі. Ягайла ўспамінае пра перамогу ў Грунвальдскай бітве.

31 Прымас - у каталіцтве - тытул першай асобы ў святарскай іерархіі.

32 Вавель - рэзідэнцыя каралёў у тагачаснай сталіцы Польшчы - Кракаве.

33 Зялсныя сеяткі - каталіцкае свята, прыпадае на вясну, звычайна на май.

34 "Не захацеў прыкяасці тчаткі..." - каралева Елізавета, трэпяя Ягайлава жонка, хацела, каб яе сыну ад папярэдняга шлюбу была нададзена годнасць графа, але Ястжэмбец як канцлер адмовіўся паставіць пячатку на дакуменце.

35 "Пытанні, зададзеныя па-руску" - гэта значыць на старабеларускай мове.

36 "Маііліся паводле грэцкага абраду" - значьшь паводле праваслаўнага. Соф'я перайшла ў каталіцтва напярэдадні шлюбу з Ягайлам. Яна вянчалася з Ягайлам 7 лютага 1422 г. у Наваградку цудадзейнай праваслаўнай іконай Божай Маці, называнай Замкавай.

37 Прэлат - у каталіцтве - чын, які надаецца вышэйшым духоўным асобам.

38 Гінча з Рогава - рэальная гістарычная асоба, Ягайлаў прыдворны. Усё, што апісваецца пра яго ў аповесці, было ў сапраўднасці.

39 Завіша Чарны - славуты польскі рыцар, вядомы сваімі высакароднымі паводзінамі, перамогамі ў рыцарскіх турнірах. Браў удзел у Грунвальдскай бітве. Апісаны Г. Сянкевічам у "Крыжаках".

40 "Па кудзелі" - так раней называлі сваяцтва па жаночай лініі. Сваяцтва «па мячы» было па мужчынскай лініі.

41 Віленскі біскуп Мацей - з паходжання беларус, нарадзіўся ў Вільні ў 1417 г .

42 Гусіты - прыхільнікі чэшскага тэолага і рэфарматара Яна Гуса, вялі ў 1419-1437 гг. змаганне за грунтоўную рэформу ў каталіцтве. Прапаноўвалі Ягайлу быць чэшскім каралём, а калі той адмовіўся, гэтая прапанова была зробленая спачатку Вітаўту, потым Жыгімонту Карыбуту. Далей у тэксце ўспамінаецца пра аднаго з правадыроў гусіцкага руху Яна Жыжку (1360-1424).

43 Жыгімонт Карыбут - Ягайлаў пляменнік, браў удзел у руху гусітаў.

44 Вянгяроўская пушча - пушча ў ваколіцах польскага горада Вянгярова.

45 Сямён, князь гальшанскі - брат бацькі Соф'і і Ульяньт, быў намеснікам Вітаўта ў Пскове і Ноўгарадзе Вялікім, потым княжыў у Вязьме.

46 Ахмістр двара Мальскі Наленч - зачны дваранін са старадаўнага польскага роду Наленчаў. Ахмістр - прыдворная пасада.

47 Ксёндз Эльяш і Пётр Хелмскі - настаўнікі і апекуны Брандэнбургчыка.

48 3 'езд з Жыгімонтам - адбыўся ў 1423 г. у Кежмарку, пасля яго Ягайла адклікаў з Чэхіі Жыгімонта Карыбута, які там быў Вітаўтавым намеснікам.

49 Пясты - старадаўны польскі дваранскі род.

50 Эрык Дацкі - у той час быў дацкім, нарвежскім і шведскім каралём.

51 Укладзены мір - у 1422 г. Ягайла падпісаў мірную дамову з крыжакамі.

52 Баварчык, князь Людвік - баварскі князь Людвік Барадаты.

53 Часы Казімера - тут згадваецца польскі кароль Казімер Вялікі, які кіраваў з 1333-га па 1370 г.

54 Закрыстыя - рызніца, памяшканне, дзе захоўваюцца царкоўныя рэчы.

55 Бітва пад Нікаполісам - адбылася ў 1396 г. , у ёй турэцкі султанБаязет разбіў войска Жыгімонта Люксембургчыка.

56 Сербаўцы - музыкі, якія ігралі на сербскіх гуслях.

57 Спіш - горад, аддадзены Люксембургчыкам Ягайлу пад залог у 37000 тысяч коп чэшскіх грошай.

58 "Кароль у іншым месцы" - маецца на ўвазе Папа Рымскі.

59 Панары - гарыстая мясцовасць у ваколіцах Вільні.

60 З'езд у Качішы - з'езд, пра які ідзе гаворка, адбыўся ў красавіку 1425 г., але не ў Калішы, а ў Брэсце Куяўскім.

61 Мясапуст - Запусты - рэлігійнае свята, якое адзначаецца напярэдадні Вялікага перадвелікоднага паста.

62 Святы Крыж - каталікі адзначаюць гэтае свята 3 траўня.

63 Ганул - віленскі староста, які адыграў вялікую ролю ў жаніцьбе Ягайлы з Ядвігай.

64 Медыка - паселішча за 12 км ад Пшэмысля (Польшча).

65 Солтыс - вясковы стараста.

66 Курсор - састарэлае польскае слова, тое ж, што і кур'ер, пасыльны.

67 Барковіч - пазнанскі ваявода Мацька Барковіч, выступіў супраць караля Казімера Вялікага, памёр галоднай смерцю ў замкавай турме.

 

Top