Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Ірэна Стасевіч-Ясюкова
21 сакавіка 2011 года памерла доктар габілітаваны, прафесар Варшаўскага ўніверсітэта, кіраўнік Камітэта гісторыі навукі і тэхнікі Польскай акадэміі навук, аўтарка шматлікіх публікацый Ірэна Стасевіч-Ясюкова.
Нарадзілася ў Лідзе (1929?), адукацыю пачала ў Лідзе, даатрымала ў Беластоку. Як прафесар Польскай акадэміі навук і Варшаўскага ўніверсітэта ўсё навуковае і даследчае жыццё звязала з Варшавай. Была ганаровым амбасадарам Падлесся ў Польшчы і за мяжой.
Як гісторык навукі займалася пераважна 18-м стагоддзем. Пад яе рэдакцыяй выйшла манументальная праца "Уклад піяраў у навуку і культуру ў Польшчы XVII-ХІХ ст."
Прафесар Ірэна Стасевіч-Ясюкова з мужам Ежы Ясюком (Ежы Ясюк працаваў дырэктарам Музея тэхнікі ў Варшаве) сабрала найвялікшую ў Польшчы праз многія гады калекцыю пісанак (каля 2000 штук). Пра пісанкі, фарбаванкі, крашанкі, накляянкі, авяянкі, накрапянкі ведала, здаецца, усё. Калекцыя пачалася ад пісанкі, якую падарыў будучы муж, а зараз 1200 штук экспанатаў калекцыі выстаўлены ў асобным будынку ў Цеханаўцы. Выдала шэсць томікаў кніжак пра пісанкі, падрыхтавала сёмы, прысвечаны найрадчэйшым экзэмплярам. Заразіла ахвотай да збірання пісанак многіх сваіх дактарантаў.
Ірэна Стасевіч-Ясюкова была шчырым сябрам Беларусі, пачынаючы з 1992 года пастаянна наведвала Ліду і Беларусь. Супрацоўнічала з мясцовымі грамадскімі арганізацыямі, у першую чаргу з Таварыствам польскай культуры на Лідчыне, а таксама з Таварыствам беларускай мовы імя Ф. Скарыны. Заснавала гістарычна-біяграфічную серыю "Знакамітыя палякі Лідчыны", але кнігі, якія выходзілі ў гэтай серыі былі пра ўраджэнцаў Лідчыны і Беларусі. Пачынаючы з 2-й кнігі пані Ірэна пастанавіла, каб кніжкі выходзілі на польскай і беларускай мовах, дзякуючы чаму шырокаму беларускаму чытачу сталі даступныя біяграфіі многіх выбітных лідзян. Выйшлі кнігі Паўла Камароўскага і Аляксандра Колышкі "Людвік Нарбут. З гісторыі гістарычнай свядомасці палякаў на Лідскай зямлі" (1999), Ядвігі Гарбоўскай і Кшыштафа Якубоўскага "Ігнацій Дамейка (1802-1889)" (2000), Ванды Грамбецкай "Станіслаў Баніфацы Юндзіл (1761-1847)" (2003), самой Ірэны Стасевіч-Ясюковай "Казімір Нарбут (1738-1807)" (2004), Ганны Мар'і Келяк "Пра крэсавы гербарый Элізы Ажэшкі" (2005), Яраслава Куркоўскага "Мацей Догель (1715-1760)" (2006), Ірэны Стасевіч-Ясюковай "Ксёндз Станіслаў Роек (1908-1996). Незвычайная біяграфія нязломнага крэсавага каплана" (2007), Яраслава Куркоўскага "Бернард Сыруць (1731-1784)" (2009), Мар'яны (Марыі) Магдалены Бломберг "Вандалін Шукевіч. Сын Лідскай зямлі, даследчык і грамадскі дзеяч (1852-1919)" (2010). Акрамя таго Ірэна Стасевіч-Ясюкова напісала і выдала кнігу "Лідзянка. Пра Марыю Стасевіч - маю маму - успаміны" (2008). Гэтыя кніжкі стварылі выдатную галерэю партрэтаў выбітных лідзян, а многія, падрыхтаваныя ўжо, чакаюць выхаду.
Пахавалі Ірэну Стасевіч-Ясюкову 30 сакавіка ў Варшаве. Вечная памяць слаўнай лідзянцы.
Станіслаў Суднік.
Уладзімір Хрышчановіч
15 верасня 2011 года ў Лідзе на 67-м годзе жыцця пайшоў у іншы свет беларускі нацыянальны дзеяч Уладзімір Канстанцінавіч Хрышчановіч.
Уладзімір Хрышчановіч прыйшоў у беларускі нацыянальны рух у пачатку 90-х гадоў. У 1994 годзе быў абраны намеснікам старшыні Лідскай гарадской арганізацыі БНФ "Адраджэньне", а пасля заснавання Партыі БНФ - намеснікам старшыні Лідскай гарадской арганізацыі Партыі БНФ. Адначасова быў кіраўніком Лідскай Слабадской суполкі ТБМ. Вылучаўся кандыдатам у дэпутаты Лідскага гарсавету ад БНФ "Адраджэньне".
У 1999 годзе падчас сумнавядомага расколу БНФ Уладзімір Хрышчановіч застаўся на пазіцыях Зянона Пазьняка і быў абраны старшынём Лідскай гарадской арганізацыі Кансерватыўна-Хрысціянскай партыі БНФ (з 2004 года Лідскай раённай арганізацыі), а таксама сябрам Сойму КХП БНФ.
Уладзімір Хрышчановіч быў ініцыятарам і рухальнай сілай многіх адраджэнцкіх праектаў на тэрыторыі г. Ліды і Лідскага р-на.
У. Хрышчановіч прымаў непасрэдны ўдзел ва ўстаноўцы крыжоў на магілах паўстанцаў 1863 года паміж вёскамі М. Ольжава і Мохавічы, крыжоў на магіле ксендза Адама Фалькоўскага ў Лідзе і на месцы бітвы лідскай шляхты з войскамі ваяводы Хаванскага ў Беліцы.
За адраджэнцкую дзейнасць неаднаразова прыцягваўся да адказнасці. За ўдзел ва ўстаноўцы крыжа на магіле ксендза Адама Фалькоўскага ў 1997 годзе У. Хрышчановіч (праваслаўны) быў прысуджаны да штрафу.
Займаўся краязнаўствам, збіраў краязнаўчыя матэрыялы, удзельнічаў у краязнаўчых мерапрыемствах, выступаў з артыкуламі ў друку. Пасля смерці ў "Лідскім летапісцы" быў надрукаваны яго матэрыял пра дзеячоў Беларускай незалежніцкай партыі Саковіча, Маракова, Ваўчка. Апекаваўся магіламі беларускіх патрыётаў.
Працуючы на Лідскай дыстанцыі шляхоў зносін вёў пастаянную асветніцкую і прапагандысцкую дзейнасць сярод лідскіх чыгуначнікаў, распаўсюджваючы вялікі аб'ём адраджэнцкай літаратуры. Апошнія шэсць гадоў, пасля выхаду на пенсію, штотыднёва распаўсюджваў 35 нумароў газеты "Наша слова" і некалькі нумароў "Лідскага летапісца" (часопіс купляў за свой кошт).
Трымаўся на нагах да апошняга. Памёр, але з шыхту не выйшаў. Хай будзе суцяшэннем яму і нам, што памёр у незалежнай Беларусі, якую так моцна любіў.
Пахаваны ў Лідзе на могілках па Гарадзенскай дарозе.
Станіслаў Суднік.
Анатоль Кулеш
21 сакавіка 2014 г. на 87-м годзе жыцця не стала лідскага краязнаўца, настаўніка, грамадскага дзеяча і журналіста Анатоля Куляша. Анатоль Фёдаравіч быў адным з пачынальнікаў сучаснага лідскага краязнаўства. Асабліва шмат у гэтым кірунку ён працаваў апошнія гады, нават у сакавіку апублікаваў некалькі артыкулаў у "Лідскай газеце".
Нарадзіўся Анатоль Фёдаравіч Кулеш у позні майскі вечар, 5 траўня 1927 года пад самае свята Юр'ева дня. Вёска Збляны Лідскага раёна, дзе яму пашчасціла прыйсці на свет, раскінулася ўздоўж правага берага Нёмана ў самым цудоўным на свеце прыродным кутку. Тут Анатоль спазнаў першыя словы, першыя літары, тут прыйшло першае каханне. Тут усё было першым. Але ў І7-гадовым узросце жыццё прымусіла пакінуць гэты багаты, цудоўны, жыватворны край.
Анатолю Куляшу прыйшлося пачаць вучобу ў польскай школе першай ступені з адным настаўнікам. Выкладанне прадметаў вялося толькі на польскай мове.
У шосты клас Анатоль пайшоў ужо пасля вайны - 1 кастрычніка 1944 года - у Лідскую СШ №1. Праляцелі 4 гады. Паўстала пытанне: як быць далей пасля заканчэння сярэдняй школы? У гэты час з-за недахопу настаўнікаў сельскіх школ, у Лідскай педнавучальні была адкрыта "спецгрупа" па падрыхтоўцы настаўнікаў пачатковых класаў з гадзічным тэрмінам навучання. Туды прымалі слухачоў, якія мелі сярэднюю і дзевяцікласную адукацыю. Шмат што вабіла туды вясковага хлопца: стыпендыя, інтэрнат, а галоўнае - праз год ты становішся самастойным чалавекам. Канчалася нястача, беднасць, галеча. Вучоба ішла лёгка, без напругі. Скончыўся год, мелі быць выпускныя дзяржаўныя экзамены. Перад тым адбылося "размеркаванне". Размеркавалі на працу ў Лідскую працоўную дзіцячую калонію МУС.
Праз год вылузаўся з калоніі і стаў настаўнікам матэматыкі Споркаўскай сямігодкі за 5-6 кіламетраў ад Ліды.
Летам 1951 года А.Ф. Куляшу прапанавалі пасаду другога сакратара райкама камсамолу і адначасова ўзначаліць аддзел прапаганды. А ў раёне поўным ходам ішла калектывізацыя аднаасобных гаспадарак у гаспадаркі калектыўныя - калгасы. Але гэта быў ужо не 1939 год. Што ўяўляюць сабой калгасы, сяляне добра ведалі. Таму, як маглі, супраціўляліся.
У гэты час (1951 г.) былі арыштаваны сябры і аднавяскоўцы А. Куляша за ўдзел у моладзевай патрыятычнай антысавецкай арганізацыі, але на яго ніхто не паказаў.
Праца ў камсамоле не задавальняла, а пайсці па асабістым жаданні з выбарнай пасады - партыйнай ці камсамольскай, савецкай - можна было двума шляхамі: здзейсніць злачынства, ці калі цябе не выбяруць на наступны тэрмін. Але А. Куляшу ўдалося з малымі стратамі зноў стаць настаўнікам, ужо ў Шайбакоўскай школе.
Шмат гадоў А. Кулеш прысвяціў краязнаўству. Яго ўдзел у краязнаўчай рабоце можна падзяліць на тры перыяды: знаёмства з родным краем у дзіцячыя і школьныя гады, у час збору матэрыялаў для напісання дыпломнай работы пры заканчэнні геаграфічнага аддзялення фізіка-геаграфічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта на тэму "Фізіка-геаграфічная характарыстыка Лідскага раёна" і ў час работы пазаштатным экскурсаводам Лідскага бюро падарожжаў і экскурсій.
У выніку шмат матэрыялаў апублікаваў у рэспубліканскіх, абласных і мясцовых перыядычных выданнях.
Працуючы настаўнікам геаграфіі ў школах горада, склаў фізіка-геаграфічны атлас раёна. У яго ўвайшлі фізіка-геаграфічная, геолага-геамарфалагічная карты, геалагічны разрэз і комплексны геамарфалагічны і раслінны профіль тэрыторыі раёна. Склаў гіпсаметрычную крывую рэльефу Лідскага раёна ахарактарызаваў рэжым рэк: Нёмана, Дзітвы, Лідзейкі.
Нарэшце была выдадзена кніжка А. Куляша пад назвай "Горад Ліда: гісторыя, легенда, факты" - папулярны гістарычна-геаграфічны нарыс.
Працаваў у складзе рабочай групы па напісанні кнігі "Памяць. Ліда і Лідскі раён". А яшчэ ў шуфлядзе А. Куляша засталіся тры нявыдадзеныя кнігі.
Станіслаў Суднік.
Пятро Макарэвіч
Жыў па-людску і рабіў нямала,
Разліваў, як сонца, весялосць...
А мая персона выклікала
Найчасцей -
няўдзячнасць або злосць.
12 снежня 2014 года пайшоў з жыцця сябар Лідскай рады ТБМ імя Ф. Скарыны, паэт Пятро Макарэвіч. Памёр а 18-й гадзіне за шахматнай дошкай у шахматным клубе.
Нарадзіўся Пётр Макарэвіч 15 красавіка 1938 года, у вёсцы Шынкі Крупскага раёна, што на Меншчыне, на беразе рэчкі Можа. Яму ішоў чацвёрты гадок, як пачалася Вялікая Айчынная вайна, бацьку і дзвюх старэйшых сясцёр вывезлі у Германію. На долю адной маці выпаў клопат пра астатніх пецярых дзяцей: двух хлапчукоў і траіх дзяўчынак. У сям'і ж ўсяго было сем чалавек.
Далей у Макарэвіча ўсё ішло так, як ў большасці беларускіх хлопцаў: вучоба ў школе, служба ў арміі, вучоба ў педагагічным інстытуце імя Горкага (бібліятэчны факультэт). Будучы студэнтам трэцяга курса ён звязаў сваё жыццё з прыгожай маладой дзяўчынай Янінай, ураджэнкай в. Дубчаны, што на Лідчыне. Праз два гады нарадзілася дачушка Юля, а яшчэ праз два, у 1966 г. - Дзіна.
У 1964 г. пасля заканчэння вучобы быў накіраваны на пасаду загадчыка Лідскай раённай бібліятэкі, дзе працаваў каля года.
Затым пасада інструктара райкама КПБ, потым перайшоў на працу ў органы дзяржаўнай бяспекі. Праз пяць гадоў звальняецца, папярэдне адсядзеўшы ў каталажцы. Пасля ўсяго гэтага вельмі цяжка было знайсці працу.
У 1971 годзе каля года адпрацаваў на Лакафарбе грузчыкам, а затым каля трыццаці гадоў аддаў працы карэспандэнта на Лідскім радыё і ў рэдакцыі мясцовай газеты "Ўперад" (зараз "Лідская газета"). Працаваў на міжраённай выратавальный станцыі, быў "маржом" і заядлым шахматыстам. На працягу многіх гадоў быў сябрам Лідскай рады ТБМ.
Сябар Саюза беларускіх пісьменнікаў. Аўтар кніг паэзіі: "Злітак", "Расінкі беларускіх слоў", "Птица свободы", шматлікіх публікацый у розных выданнях.
Правесці Пятра Макарэвіча ў апошні шлях прыйшлі сябры ТБМ і ўся літаратурная грамада Ліды.
Пахавалі паэта 14 снежня на старых лідскіх могілках па Гарадзенскай дарозе.
Станіслаў Суднік.
ПАЖЫЦЦЁВЫ КОДЭКС
Не нашу ў кішэні дулю
З дзён зялёных да сівых:
Выпускаю слова куляй,
Нават горкае, услых.
Ставяць пасткі браканьеры
Мне, дзяўбуць у пух і прах.
Ды пляваў я на кар'еру!
Вабіць толькі волі пах.
Рабалепнаму хай свеціць
Бляск уладны медаля.
Даражэй за ўсё на свеце -
Годнасць людская мая.
Для людзей маёй пароды
Пернік горшы за бізун.
І за лёс свой непагодны
Не пускаю я слязу.
Прад начальствам я ніколі
У жыцці не шапкаваў.
Раб касы, сякеры, поля -
Па-кавальску верш каваў.
МОЙ ЗАПАВЕТ
Несупынна, - бачу я і чую -
З апантанай прагай маньяка
Слова беларускае карчуюць
Рычагом двухмоўным знатака.
Божа мой! Куды і дзе ні ткніся -
На завод, у чын, тэлеэкран -
Гутаркі па-роднаму звяліся,
Прэцца адусюль трасянкі здань.
Ну чаго нам лезці на хадулі?
Дзе прыстойнасць,
годнасць, гонар наш?
Дзесяцімільённы люд абулі
У расейскамоўны камуфляж.
Сам сябе зжывае край са свету.
Вось ужо тутэйшыя сычы
Абрусілі й "Лідскую газету":
Толькі назвай нашаю гучыць...
З мовай маці ў сэрцы -
роднай, боскай -
Жыў, жыву і буду дажываць.
Ля сцяны бацькоўскай -
не Крамлёўскай -
З продкамі жадаю спачываць.
СУК БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ
Расейска-ангельскі лінгвіст
Сячэ сук уласнай цытатай.
За што гэтак спецыяліст
Ганьбуе дар продкаў багаты?
Хаўруснікам даў тапары.
Схапілі яны й бензапілы,
Каб пнямі лыселі бары,
Каб ляснула мова ў магіле.
Як здані ў іржы небыцця
Сякеры з-пад Эльбы і Віслы.
Сягоння над дрэвам жыцця
Навала ад Волгі навісла.
Ужо сук наш ледзьве ліпіць
Пад рэхам тапорным кароны...
Ды скіне хам'ё й будзе жыць
Вякі беларуская крона!
РАСІНКІ БЕЛАРУСКІХ СЛОЎ
Сную рытмічныя каралі
З радкоў былога, явы, сноў,
Каб смагу вуснаў наталялі
Расінкі беларускіх слоў.
Расінка да расінкі - чаркі
Налью паўнютка ад душы.
І на напой крыштальна яркі
Аматар вершаў набяжыць.
Не кожны - дэгустатар тонкі:
Ў людзей няроўны густ і смак.
Усклікне першы: "Самагонка!"
Другі - "Бальзам",
а трэці - "Шлак".
Вось майстра здзекаў і пародый
З наскоку пляжыць: "Сукін сын!
Такога свет не знаў смуроду;
Зарыфмаваны лье палын!"
А іншы выбухне: "Памыі
На чынавецтва і на лад!".
І з тэлевізараў такія
Б'юць слова роднае з гармат.
І пракурорскім тонам хвацка
Агучыць цэнзар вырак-гром:
"Настой атрутны прэ на бацьку!
Трэ скуру драць з яго жыўцом!"
Ды як ні будзе, як ні стане
Кляйміць гайня паслугачоў -
Пад куляй не папоўню стайню
Магільшчыкаў ярчэйшай з моў...
Я ткаў і буду ткаць каралі
З радкоў вар'яцкай явы й сноў,
Каб толькі з праўдай рыфмавалі
Расінкі беларускіх слоў;
Каб мой унук і ўнук унука
На ўтульных даланях вякоў
Жыў - крочыў вольна,
шчыра, пругка
У водары гаючых слоў!
І СЛОВА - СЛАВА БЕЛАРУСА
Зямляку-касманаўту
Уладзіміру Кавалёнку
Ў закутак самы дарагі -
У край глыбінны вёскі Белай
Вязу я водпуск на лугі,
Маленства дзе як птушка пела.
"Дальбог такі, як быў, сынок,
І ўсё па-нашаму гаворыш...
А мой не едзе Васілёк", -
Мне скардзіцца суседка ўголас.
Я суцяшаю як магу -
Усмешкай, жартам, успамінам,
Як мы дурэлі ў мурагу,
Як, падшыванцы, рвалі міны.
Дзяцінства сына нагадаў,
Бы пасадзіў ёй на прыполік.
"Мне ж да бацькоў рукой падаць,
А Васілёк ваш - у Анголе..."
"Ды што пісьмо? Паперкі шмат!
Самога ўлашчыць бы вачыма.
Нібы работы тут няма,
Ля дому, ў бацькавай хаціне".
І, нахіліўшыся на кій,
Лагодна кажа знізу ўгору:
"Пятрок, сто год ты гарадскі,
А проста, як і мы, гаворыш..."
І сапраўды (ад пахвальбы
Аж сэрца ёкнула балюча):
Не родным словам свае лбы
Мы без патрэбы часта мучым.
Ці з яблыкам, ці з агурком
Дзень прагандлюем на базары,
А вернемся ў вясковы дом -
"Вучона", "рускай"
мовай жарым.
Акцэнт - карова на ільду -
Слых рэжа ў Гродні і за Глускам.
І гэту коўзкую хаду
Сур'ёзна лічым мовай... рускай?!
Ды сам вялікі Леў Талстой
Да смерці ёй не авалодаў!
А мы у прастаце сваёй
Валодаем... тыдзень без году...
Па-роднаму скажы, спытай -
Казеляць вочы, як на турка
Ці скаляць зубы ўсе, бадай,
Адукаваныя прыдуркі.
Лячу, акрылены, ў прасцяг:
Мне слова маці свеціць зоркай!
І ажывае Млечны Шлях
Зноў словам роднае гаворкі!
БЕЛАРУСУ
Няўжо табе ява не згоркла?
З-за ласкі няпрошанай шэльмы
Над роднай спрадвеку старонкай
Хамее чужая гаворка,
Душу васільковую шчэміць.
Нашчадак Скарынаў, Гусоўскіх,
А лёс твой амаль што жабрацкі.
Дык выплюнь ураз тэлесоскі
Службістаў - нягоднікаў хвацкіх,
У карак гані падгалоскаў!
Нас лічаць яны за балванаў,
Як быдлу, ткуць шоры і путы.
Твой тузін гадоў змарнаваны,
Твой тузін гадоў змардаваны,
На "пяць" выдае хеўра чмутаў...
Змахні павуцінне піяру,
І знікне, і згіне брыда.
Даволі ўжо бзікаў пачвары.
Хай жывіць народныя мары
І слова, і справы ўладар!
ПАРА ЗАВЕСЦІ ДРОТ У ЛЫЧ
Развесіў хвацкія вусы
На хутары ячменны колас.
У дакалгасныя часы
Тут гаспадарыў бацькаў голас.
Калі з "казой" не раз у год
Каля кутоў каморнік шастаў,
Казаў: "Пара завесці дрот
У лыч тарноўскаму начальству!"
Замоўк тых дзён
гвалтоўны зброд.
Зямлі і ў бацькі - два аршыны.
А ў дзесяць сотак агарод
Цяперака - абуза сыну.
Каб пустазеллем не здзічэў,
Увесь засейвае ячменем.
І не касой яго ссячэ -
Камбайн уміг адорыць зернем.
Чаму ж шчыміць паўсотні год
І забывацца не жадае
Душы сялянскай крык пра дрот?
Свінчо й сучаснае капае...
УСТАВАЙ, СУАЙЧЫННІК, З КАЛЕНЯЎ
Я на зломе вякоў і на зломе эпох
Бачу: ідалы ўміг рассыпаюцца прахам,
А рэжымам закляты бы чартапалох
П'едэстал пасмяротна бярэ адным махам.
Ды пілуе найлепшых дзяржаўны тартак.
У фаворы Дзям'ян, у выгнанні - Шаляпін.
Колькі ж слаўных сыноў і дачок нашых так
Па-вар'яцку загубім, загадзім, прашляпім?!
Як да ганьбы такой дакаціўся народ?!
Славу нацыі, імя сусветнае - БЫКАЎ -
Слініць, топча паклёпамі скошаны рот
На кісельным экране са свістам і гікам?!
Уставай, суайчыннік, зкаленяў! Не трусь!
Годзе нам свет смяшыць і гібець як папала.
Беларускае слова - жыве! І - жыве Беларусь!
Ёсць Скарына у нас, Багдановіч, Купала.