Rzeka Lebioda i jej dopływy

 

Lebioda, prawy dopływ górnego Niemna, powstaje z połączenia się dwóch Lebiodek - Malej i Wielkiej.

Lebiodka Mała bierze początek z błota przy wsi Podhaliszkach, gminy sobakińskiej, i biegnie na południe wschód przez majątek Wołejsze, kilka ma­ jątków z nazwą Lebiodka, Hajkowszczyznę, wieś Dziechciary, i pod wsią Rozniatyczami łączy się z Lebiodką Wielką. Długość Lebiodki Małej - 20 km. Ławrow w 1849 r. szerokość jej podał od l do 2

sążni i głębokość l - 4 arszyny, zaś na plosach pośród błot - głębiej. Brzegi i dno ma ona błot­niste. Lebiodkę Małą nazywano dawniej Lebiodą. 10 stycznia 1546 r. Giniewiczowie sprzedali panu Janowi Hajko łąkę, która "leżyt pod prudom, kotory joho miłost majet na rece Lebiedie". 25 maja 1667 r. Mereta z książąt Sółomiereckich Naruszewiczowa oddała w zastaw Eustachemu Oleszkiewiczowi boja rzyna swego wawiórskiego Wojciecha Bałtrukiewi cza z gruntami jego i łąką "nad rzeką Lebiodą, tam że bliżu niego, nazwaną Garwiłowszczyzną". Na sta­ rej trzechwiorstówce, z przed stu lat, na tej Lebiodce wykazano młyny w Lebiodce (Zarzeczany), Wojszczukach, Hajkowszczyznie i Dziechciarach. Wilenskija gubernskija wiedomości za 1846 r. nr. 50 podały Lebiodkę Małą za górny bieg Lebiody, pisząc, że Lebioda bierze początek w lidzkim powiecie przy maj. Wołejszach a wpada do Niemna przy maj. Wołczkach. Dopływów nie posiada.

Lebiodka Wielka wypływa z błota przy folw. Wierch Lebiodka, w gminie wasiliskiej, płynie na północ-wschód koło Szejbakpola, Sendziukow szczyzny, wsi Ladygi i pod Rozniatyczami łączy się z Lebiodką Małą. Długość biegu jej 16 km, szero­kość, według Ławrowa, na błotach i miejscach niskich od 3 do 7 sążni, głębokość od 2 arszyn do 2 sążni; w 1849 r. mostów na niej nie było z powodu błot­ nistych i niedostępnych brzegów, i tę Lebiodkę dawniej nazywano również Lebiodą: w akcie zamia­ny gruntów mieszczan wasiliskich z gruntami wsi Ladygi 7 listopada 1556 r. - "na trzynadcatom miestcu dano sienożat poddanych ładyskich nad rekoju Lebiedoju". Pod koniec w. XVIII nazwę tę zdrobniono: w inwentarzu podawczym starostwa wasiliskiego 1786 r. - "staw przy młynie za Górą na rzece Lebiodce, jadąc z miasta do Koscieniewa, z foluszem". W dokumencie danym przez Jana A bramowicza pani Piorowej 25 czerwca 1796 r. wspomniana jest nazwa dolnego biegu Lebiodki Wielkiej - "czynię wiadomo tym moim pismem iż ponieważ grunt za rzeką Dupliszką leżący daw niey był zażywany przez dwór iw. Piorowey". Lach nicki w stat. opis. gubernii Litewsko-Grodzieńskiej 1817 r. rzeczkę tę nazwał Wierzch Lebiodką, Law row zaś w 1849 r. użył do niej nazwy Lebiodka Wielka i nadmienił, że od Wasiliszek do Ladygi znaną jest ona pod nazwą Sontyki, od Łodygi do Rozniatycz pod nazwą Dupliszki i od Rozniatycz do Bieszanek pod nazwą Rosoki.

Do Lebiodki Wielkiej wpada z lewej strony Szkordzianka, która bierze początek koło Staro dworców, biegnie na południe wschód koło Rudowa, Szkordziów i wpada do Lebiodki Wielkiej pod Wasiliszkami. Długość Szkordzianki 9 km. W XVI w. nazywano ją i Wasiliszka i Skorda i Skordycza. W akcie zamiany gruntów dzierżawy wasiliskiej z gruntami pani Jadwigi Hajkowej 22 listopada 1558 r. są wspomniane - "zastienok horodu miestkoho wodle wyhonu ku ręce Wasiliszce... na trzetiem miesten podle reki Skordy... tam że za toju reczkoju Skordyczju". Lachnicki w 1817 r. w opisaniu parafii wasiliskiej - "mała rzeczka Szkordziówka". Hoszkiewicz w 1905 r. w spisie miejscowości guber nii wileńskiej - "Skordzianka", "Szkordzianka", " Dworczanka". Na trzechwiorst. nadano jej nazwę " Duma" której w innych źródłach nie spotyka się.

Od Bieszanki płynie Lebioda na południe koło Małego Możejkowa, Wielkiej Lebiody, Romanowców, Brzozowca i Chodorowców i wpada do Niemna koło wsi Tołoczek i Jasielewicz. Długość tego odcinka Lebiody 30 km. Poziom wody: przeciwko Bieszan­ ki 130.6 m., na Zlebiedziu 129, w Brzozowcu 123, pod Mienontowiczami 116 i przy ujściu do Niemna 114 m . Do Chodorowców płynie Lebioda wśród obszernych łąk w brzegach niskich i ma dno błotniste. Od Chodorowców do Niemna 12 km. Lebioda ma piasczyste dno i piasczyste wysokie brzegi. Lawrów podał szerokość jej od 3 do 6 sąż­ ni, głębokość do 4 a miejscami do 7 stop. Wiosen­ na woda podnosi się po nad zwyczajny poziom o l sążeń. Na skutek tworzenia przez wartki prąd Lebiody piasczystych ławic w korycie, rzeka ta, jak zauważał już Lawrów, do spławu nie nadaje się. Jednak z wiosenną wodą zawsze spuszczano Lebiodą, czasem nawet od Wasiliszek, a częściej od Zlebiedzia, luzem materiały leśne do Niemna. Lebioda jest wciągnięta do spisu rzek spławnych - w rozporz. Prezydenta Rzeczypospolitej 9 listopa­da 1927 r. z oznaczeniem jako początkowego punk­tu spławu Chodorowców. Na starej trzechwiorstówce na Lebiodzie oznaczone młyny na Zlebiedziu, w Brzozowcu i Chodorowcach, mosty obecnie istnie­jące są na szosie Grodno - Lida, na Zlebiedziu, w Romanowcaoh, Chodorowcach i Żuszmie, a po­ nadto kolejowy na linii Wolkowysk - Lida. Nazwa Lebiody, była znana w XVI w. W liście ugodliwym Waśka Puczka z panią Wojciechową Narbuttową o grunt na Poniemeniu 15 listopada 1531 r. tak opi sana granica tego gruntu: "Mieży rekoju Niemnom a mieży dorohi wielikoje, kotoraja doroha idiet od Bielicy do Mostow na stary brod czerez reku Łebie du". Klemens Tryzna starszy monastyru wileńskie­ go św. Ducha 30 czerwca 1678 r. oddal w zastaw bractwu św. Ducha wydzielony z majątku swego Lebiody folw. Chocianowicze ze wsiami: Kozlanami, Chodorowcami i Sierkami "osobliwie ze stawem na rzece Lebiodzie, z młynem i jego wymiołkami". (A.W.K.XI, 223). Mam w ręku asekurację pisaną 5 augusta 1750 r. a na drugi dzień przyznaną w Try­bunale na wolne łowienie ryb na rzece Lebiodzie, zawartą, pomiędzy Wojną (maj. Wielka Lebioda), a Więckowiczem (maj. Hołdów).

Do Lebiody wpadają: z lewej strony Wawiórka i Hołdowka, a z prawej - Kościeniewka i Żołudzianka.

Wawiórka wypływa z małego jeziorka koło wsi Nowosady, gminy wawiórskiej, na wysokości 150 m ., biegnie na południe wschód i wpada do Lebiody przeciwko wsi Bieszanki na wysokości 139,1 m. Długość biegu Wawiórki 17 km. Brzegi ma dostatecznie suche a dno piasczyste. Przed ujściem do Lebiody zatamowana groblą tworzy duży staw. W tym miejscu oddawna były położone dobra Wawiórka Mała, należące w XVIII w. do ks. Wiś niowieckich. Inwentarz klucza Dzitwiańskiego, do którego należała Wawiórka Mała i Dylewo, sporzą dzony w 1653 r., nadmienia: "pod tym folwarkiem staw wielky na którym papiernia y młyn; płacą za nich złotych półtorasto". Z czasem od tej papierni przybrały nazwę dwór i wieś Papiernia. Nazwa strumienia Wawiórki po raz pierwszy wymienia się w zapisie funduszowym na kościół w Wawiórce Wiel­kiej 1473 r.: "Kroxczyzna longitudinis a fluvio Vaverka medium ad paludium in Slovena". Jundziłłowie w 1514 r. zapisali dla tegoż kościoła "młyn y staw na rzece Wawiorce". Na mapie R. Zannoni 1772 r. nakreślona rzeka płynąca na południe wschód do miejscowości "Labieda"; na tej rzece - "Wawieck" i "Dyliewo". Rzeka ma nazwę "Tę­ cza R." Według Słownika Antoniego Lalisa litew­ skie vaivorykste znaczy po polsku tęcza. Próba tłumaczenia geograficznej nazwy na koniec w. XVIII dość ciekawa, aczkolwiek nie pomyślna. U Lachnickiego 1817 r. "Wiewiórka".

Hołdówka wypływa z błota pod wsią Klukowiczami w gminie bielickiej na wysokości 136 m., biegnie ze wschodu na zachód i zatoczywszy łuk ku północy wpada do Lebiody na wysokości 125 m . pod okolicą Stankiewiczami, którą w 1567 r. nazywano Ołdowem. Długość biegu Hołdówki 12 km . Dawniej był na niej w majątku Hołdowie staw i młyn. Dolny brzeg jej uregulowany kanałami. Brzegi i dno ma Hołdówka błotniste. Akt graniczny pomiędzy dobrami Ołdowem a wsią lebiodzką Leś niakami 15 czerwca 1528 r. zachował najwcześniej­ sze wspomnienie nazwy tego strumienia: "dorożka szto idiet iż Zawiszycz i też z bielickich pol czerez wierch Ołdowy reczki". Przy rozgraniczeniu Lebiody i Bielicy 4 marca 1554 r. bieliczanie wskazywali granicę przez staw poprzek grobli pod dworzec Mieleszkowski księcia Czartoryskiego, i dopływem Hołdówki strumykiem Sołodką "wielki do stawu ołdowskoho, hdie taja reczka u reczku Ołdowku i staw ołdowski upadywajet". Z biegiem czasu dwór oraz sioło Ołdowo vel Owdowo zaczęto nazywać Hołdowem. Lachnicki w opisaniu parafii jelnieńskiej nazwał ten strumień Hołdówką, Ławrów - Awdowką. W początku w. XIX górny bieg jej nazywano Zołotuhą. Wpada do niej strumyk Sołodka, znana pod tą nazwą w akcie granicznym Lebiody i Radziwoniszek 1554 r. Sołodka bierze początek pod wsią Cwirbutami i biegnie w kierunku z północy na po­ łudnie.

Kościeniewka bierze początek przy folw. Giernikach i biegnie na północ-zachód do wsi Ko robki, skąd zawraca na północ-wschód, płynie mniej więcej w linii prostej i przy wsi Bieszańce, wpada do Lebiody. Długość biegu jej 20 km. Poziom wo­ dy: w Korobkach 160 m., Wołczynkach 135 m., przy ujściu 131 m. Z powodu znacznego spadu - 1,5 m. na km. obracała dawniej Kościeniewka cztery młyny: w Kościeniewie, Górnofelu, Wołczyn­ kach i Bieszańce. Brzegi i dno ma błotniste. Daw­ niejsza nazwa Kościeniewki nie znana. Obecna naz­ wa pochodzi od nazwy dóbr Kościeniewa w XV w. stanowiących własność Leluszów Kościewiczów. Pod tą nazwą Kościeniewka 1716 r., u Lachnickiego 1817 r. i na starej trzechwiorstówce. W spisie osiedli gubernii wileńskiej Goszkiewicza raz jeden nazwa na Wołczynką.

Żołudzianka ma swoje źródło koło wsi Wielkie Sioło na wysokości 169 m., wartko biegnie na północ-wschód przez dwa stawy w Żołudku i wpada do Lebiody na wysokości 117 m. przeciwko Dzikuszek. Długość biegu Żołudzianki 13 km . Brzegi ma suche i dno piasczyste oprócz spiętrzenia w Żołudku. Wpadają do niej: strumyk Brzost (od wsi Kukinie), strumyk Krasula i rzeczka Dzikuszanka. Nazwa Żołudzianki daw­ niej brzmiała jako Żołudok: w akcie rozgraniczenia Żołudka i Możejkowa 28 maja 1558 r. prowadzono granicę "poczawszy od ustia reki Krasuli hdie ona w Żołudok wpadajet, ottole wwierch rekoju Krasu leju do konca". 7 septembra 1559 r. Jerzy Bykow ski dworzanin hospadarski wwiązał pana Skumina Lwowicza Tyszkiewicza marszałka hospodarskiego w ludzi i grunta we włości Bortskiej na Poniemeniu i "na rece Żołudce". Lachnicki w opisaniu parafii Żołudzkiej nazwał ją "Żołudzianka", Lawrów - "Żełudka ili Żełudczanka", Słownik geograficzny Sulimierskiego - "Żołudka, Żołudczanka". Lawrów w 1849 zaznaczył, że "rzeczka ta sławna jest mnóst­ wem wszelkiego rodzaju ryb, w szczególności karasi i linów".

Dzikuszanka ma początek we wsi Kowczy kach, biegnie przez Wielki Możejków na południe-wschód, spiętrzona tworzy jeden staw "Horodyszcze" i wpada do Żoludzianki za Dzikuszkami, gdzie zmeliorowana skrapla znaczny obszar łąki. Długość biegu Dzikuszanki 12 km. Wpada do niej rz. Isz­ czołnianka.

Iszczołnianka wypływa z błota przy wsi Bojary Wielkie, biegnie na wschód przez Iszczołno i wpada w staw na Horodyszczu - do strumienia Dzikuszanki. W Iszczołnie i Iszczołnianach tworzy dwa stawy młyńskie. Długość jej biegu 10 km. W akcie dzielczym Limontów 1613 r. w składzie dóbr Iszczołno wspomniana wieś Packi Rybołowce, w rejonie wsi Bojar Wielkich. W inwentarzu Iszczołny 1836 r.: "przed frontem pałacu wykopany obszerny staw w czworogran, do którego wpada od miastecz­ ka Iszczołna rzeczka Packa czyli Skierdzima". Ław­ row opuścił ten strumień. W Słowniku Geograficz nym Sulimierskiego (III, 308) Iszczołnianka.

Michał Szymielewicz