Kosciol parafialny p.w. Znalezienia Krzyza Sw. w Zyrmunach

 

2. Opis
2.1. Architektura
Kosciol polozony w pd. czesci wsi, po wsch. stronie szosy Lida-Wilno (ul. Sowiecka). Orientowany, klasycystyczny, drewniany, konstrukcji wienco­wej, szalowany, na ceglanej podmurowce. Bazylikowy, na planie krzyza. Kor­pus trojnawowy, o nawie gl. dwukrotnie szerszej od bocznych, nad ktorymi po­zorne empory. Prezbiterium szerokosci korpusu, zamkniete trojbocznie, ujete w kwadratowe aneksy kaplicy i zakrystii. Wewnatrz podzialy przestrzenne wyznacza murowana toskanska kolumnada z wysokim belkowaniem o tryglifowym fryzie, ktora wydziela nawe gl. i obiega zach. czesc prezbiterium, two­rzac pozorny transept, od pn. otwarty dwukolumnowym przeswitem do ka­plicy; w nawie gl. ponad belkowaniem polkoliste okna empor, od zach. prze­swit w formie potrojnej arkady o lukach polkolistych, wycietych we fryzie belkowania. Sciany dzielone pilastrami. Strop plaski, odeskowany, w nawach bocznych zalozony nizej, dzielony belkami. Okna prostokatne, zamkniete pol­koliscie. Podloga z desek. Elewacje dzielone pilastrami, ktorymi opiete tez na­roza korpusu i prezbiterium, zwienczone imitacja doryckiego belkowania z wy­datnym gzymsem i szerokim fryzem, wyroznionym odmiennym rodzajem i ryt­mem szalowania, wykonanym z waskich deszczulek. Trojkatne szczyty kapli­cy i zakrystii ogzymsowane, szalowane poziomo. Fasada z wglebnym porty­kiem na dwoch murowanych, tynkowanych kolumnach toskanskich, zwien­czona wysokim trojkatnym szczytem, nad ktorym przysadzista, osmioboczna wiezyczka; w polu szczytu niewielkie koliste okienko. W przeslach bocznych oraz ponad glownym wejsciem poziome prostokatne okna; srodkowe nieco wieksze, z kluczem i falistym meandrem na dolnej krawedzi. Gl. wejscie pro­stokatne, w profilowanym obramieniu, w gornych narozach ujetym w wydlu­zone rzezbione wolutki. W nadprozu dwie poziome prostokatne plyciny z rzez­bionymi festonami laurowymi. Drzwi dwuskrzydlowe, z podzialem ramowym, w prostokatnych plycinach owalne, wirujace rozety akantowe i takiez meda­liony z drobna roslinna plecionka. Po obu stronach wejscia tabliczki upamiet­niajace 100 i 200 rocznice powstania swiatyni. Wejscia boczne w pn. scianie portyku i w zach. scianie zakrystii. Dach dwuspadowy, kryty falistym eterni­tem, nad wiezyczka namiotowy, kryty blacha, na nim krzyz na kuli.

2.2. Wyposazenie
Oltarz gl., klasycystyczny, po 1788, architektoniczny, murowany, ze stiukowym detalem, malowany na bialo. W polu gl. zamknieta polkoliscie wne­ka ujeta parami korynckich kolumn stojacych na tle pilastrow na wspolnym, wystepujacym, wysokim cokole mazerowanym na braz; zwienczenie oltarza w formie prostego belkowania z wydatnym gzymsem na akantowych kroksztynach i zabkowym fryzem z kimationem jonskim, perelkowaniem i palmetkami. Na gzymsie mai. na desce zwienczenie 2. pol. w. XIX, z para aniolow adorujacych krzyz. W polu gl. drewniana rzezba Chrystus Ukrzyzowany, 4. cw. w. XVIII. Tabernakulum neobarokowe, 1899, architektoniczne, jednokon­dygnacyjne, o wysunietej odcinkowo czesci srodkowej, na cokole dekorowa­nym plycinami, artykulowane na narozach naprzemiennie pilastrami i wysu­nietymi parami kolumn kompozytowych, dzwigajacych przelamujace sie bel­kowanie, wygiete odcinkowo nad tronem, ujete w ornamentalne uszy z akantowymi wolutami i kratka regencyjna. Na drzwiczkach ryte przedstawienie kielicha z hostia. Tron eucharystyczny obrotowy, prostokatny, zamkniety pol­koliscie. W zwienczeniu na osi owalny kartusz z hierogramem IHS, ujety liscmi akantu, nad ktorym przedstawienie Baranka Apokaliptycznego w pro­mienistej glorii. Na osiach kolumn srodkowych siedzace figurki aniolkow. Na tylnej sciance napis mai. czarna farba: „Mikosza w Wilnie | 14. IV. 1899 r.” Z oltarzem gl. powiazana kompozycyjnie para bocznych, analogicznych, archi­tektonicznych, z arkadowa wneka w szerokiej opasce z konsola w kluczu. Ob­razy: Zmartwychwstanie (pn.) i Wniebowstapienie Panskie (pd.), wyk. Jozef Balzukiewicz, Wilno, ol. pl., u dolu napis: OFIARA A. PUZILEWICZA | 1894 ROKU. Mensy prostokatne, z reliefami stiukowymi - pn. z malowana zielono korona cierniowa z dwoma galeziami palm, pd. z niebieska kula ze zlotym krzy­zem, na czerwonej poduszce ze zlotymi fredzlami. Pomiedzy oltarzem gl. i bocz­nymi wolno stojace wysokie postumenty, na ktorych rzezby Sw. Kazimierz i Sw. Stanislaw biskup, w. XVIII, drewniane, z wtorna polichromia olejna.
Oltarz Matki Boskiej (w kaplicy), klasycystyczny, po 1788, murowany, z dekoracja stiukowa, jednokondygnacyjny, z parami toskanskich kolumn dzwi­gajacych belkowanie z akantowymi rozetami pod gzymsem i symbolami Li­tanii Loretanskiej w metopach tryglifowego fryzu; w polu gl. obraz Matka Boska Loretanska, koniec w. XVIII (?), ol. pl., nabity na deske, mocno przemalowany, w srebrnej, miejscami pozloconej sukience z pocz. w. XVIII (?), i polksiezycem z maska lunarna (ze starego obrazu). Tabernakulum architek­toniczne, trojdzielne, o azurowych, kolumnowych przeslach bocznych i ujetej pilastrami czesci srodkowej, zwienczonych prostym gzymsem; na drzwiczkach reliefowe, umieszczone pod baldachimem przedstawienia Arki Przymierza, tablic Dziesieciorga przykazan i dzbana.
Ambona, 4. cw. w. XVIII, drewniana, w ksztalcie polowy kuli, z podwie­szona siecia i szescioma pionowymi zdwojonymi pasami guzow przypomina­jacych nitowanie, malowana wtornie farba olejna na niebiesko i bialo, detal zlocony; dostepna schodami z boku za filarem.
Prospekt organowy, klasycystyczny, 1788, architektoniczny, wyk. byc moze Pawel Gerhardt Zelle (Cele, Szell), na cokole, w formie trojprzeslowe-go arkadowego jonskiego portyku o czterech kolumnach z zawieszonymi po­nizej kapiteli kampanulami, zwienczonego belkowaniem o gladkim fryzie. Malowany wtornie olejno na szarozielone Stol gry wbudowany w lewy bok szafy organowej, z oryginalna klawiatura manualu (C-f3) oraz drewnianymi kluczami rejestrowymi i papierowymi naklejkami z drukowanymi nazwami glo­sow, w ornamentalnych bordiurkach.
Kropielnica, w. XVIII (?), z rozowego granitu, w ksztalcie walca, usta­wiona na ceglanym cokole.
Konfesjonaly (3), 4. cw. w. XVIII, drewniane, bejcowane; od frontu pol­kolista arkada miedzy para kolumn na wysokich cokolach, zwienczone belko­waniem z kostkowym gzymsem.
Lawki: 1. kolatorska, koniec w. XVIII, podwojna, z przedpiersiem dzie­lonym pilastrami, miedzy ktorymi prostokatne plyciny; 2. z w. XVIII, wtornie malowane szara farba olejna, z rzezbiona dekoracja zapieckow w formie sy­metrycznych lisci akantu spietych owalna plycina z dzwonkiem; 3-4. koniec w. XVIII, wtornie malowane szara farba olejna, osmiorzedowe, o bocznych sciankach wycietych w ksztalt klasycystycznych waz.
Kredencja, koniec w. XVIII, malowana wtornie brazowa farba olejna, z szufladami w dwoch rzedach i pieciodzielna nastawa.
Tabernakulum (w zakrystii), 4. cw. w. XVIII, malowane wtornie farba olejna, w formie szafki, z frontowa scianka zamknieta lukiem polkolistym wy­niesionym, na ktorym trzy wazony, drzwiczki z plycina zamknieta lukiem wkleslo-wypuklym, ujeta z gory i z dolu uskrzydlonymi anielskimi glowkami.
Lawaterz, koniec w. XVIII, drewniany, malowany wtornie farba olejna, w formie prostopadlosciennej szafki z nastawa o wycietych faliscie sciankach.
Baldachim, rokokowy, w. XVIII, z czerwonego atlasu obszytego fredz­lami, prostokatny, o wyniesionych ku gorze polaciach, na narozach zlocone metalowe plakiety w ksztalcie uskrzydlonych glowek anielskich, w podniebni metalowy hierogram IHS i gwiazdki.
Feretron, 2. pol. w. XIX, obramienie z wici z winnymi gronami, zwien­czone korona zamknieta, obrazy mai. na blasze, zamkniete trojlistnie: Immaculata i Sw. Kazimierz.
Tarcze procesyjne (2), 1894, metalowe, owalne, azurowe, z hierogramami IHS i MARYA w wiencu debowym, zwienczone rownoramiennym krzyzykiem na kuli.
Obrazy: 1. Sw. Katarzyna Aleksandryjska, ol. pl. 3. cw. w. XVIII, owalny, w rzezbionej ramie w formie laurowego wienca spietego kokarda; 2. †Pokuta sw. Piotra, 3. cw. w. XVIII; 3-4. Matka Boska i Sw. Piotr, 1831, ol. na blasze, dwustronny, z feretronu; 5. Matka Boska Ostrobramska, ko­niec w. XIX; 6. Chrystus niosacy krzyz, ol. na szkle, w. XIX/XX; 7. Chry­stus w Ogrojcu, sygn. Malow. Anton Schnabl | 1900; 8.  † Sw. Jan Ewan­gelista, 9. † Matka Boska Czestochowska.
Rzezby, drewniane: 1. Sw. Apostol, 2. pol. w. XVII, z niklymi sladami polichromii; pozostale mal. wtornie farba olejna: 2. Chrystus Zmartwychwsta­ly, 2. pol. w. XVIII, na czworobocznym cokole, labarum z kremowego rypsu; 3-4. Chrystus Ukrzyzowany (krucyfiksy pogrzebowy i procesyjny), ok. pol. w. XVIII.
Gerydony (2), koniec w. XVIII, na czterech wycietych faliscie nogach, trzon wazonowy, kanelowany.
Naczynia liturgiczne: 1. monstrancja srebrna pozlacana, pocz. w. XIX, stopa owalna, profilowana, zdobiona wiazkami roz, gozdzikow oraz winnej la­torosli i klosow, nodus wazonowy, gloria kolista, promienista, osadzona na peku zloconych klosow i winnych gron, zwienczona korona zamknieta z krzyzykiem, reservaculum w sztancowanym wiencu z winorosli i klosow; 2. kielich ma­niery styczny, 1643, srebro zlocone, z trybowanym ornamentem chrzastkowo-malzowinowym i glowkami anielskimi, na czarze rytowany h. Prus i inicjaly B(artolomeus) G(awlowicki) C(onsul) V(ilnensis), na wewnetrznej krawedzi stopy czesciowo zatarty napis: SPECTABILIS D(OMINUS) BARTHOLOME(US) (GAWLO)WICKI NOBIL(I): MAGISTR(A)T(I) VILNEN(SIS): CONSUL(US) (PR)O S(ACRIFICI)AE INCRUENTAE HANC PIXIDEM D(ONAVIT) ECCLESIAE ZERMON(ENSIS) ANNO 1643 JULII 10. 3. kielich, srebro zlocone, ok. pol. w. XVIII, gladki, na kolistej, uskokowej sto­pie, z gruszkowym nodusem; 4. † kielich; 5-8. † pateny; 9-10. † puszki.
Relikwiarze srebrne: 1. regencyjny, pocz. w. XVIII, na owalnej stopie o falistym narysie, z repusowanym ornamentem wolutowej wici akantowej i tasmy, trzon w formie odlewanej figurki Matki Boskiej Niepokalanie Po­czetej, puszka owalna, w azurowym obramieniu z wici suchego akantu, na re­wersie puszki grawerowana proba 12; 2. rokokowy, 3. cw. w. XVIII, na owal­nej uskokowej stopie, trzon z gruszkowym nodusem, gloria o falistym kontu­rze, z pojedynczymi i potrojnymi promieniami, nieregularny kontur puszki ujety lisciastym wiencem i piecioplatkowymi kwiatkami, zwienczenie (krzyzyk?) zlamane; 3. platerowany, 1896, na kolistej stopie ze sztancowanym otokiem z winnej latorosli i klosow, nodus gruszkowy, puszka owalna, takaz gloria, na ktorej gruby otok z winnej latorosli i galazek debowych z zoledziami, w zwienczeniu krzyzyk na kuli, na kryzie stopy punktowany napis: „Ofiara Od SZ. K. Sosanko 1896 r.”; 4-6. † pacyfikaly (3).
Krzyz procesyjny, platerowany, 2. pol. w. XIX, o trojlistnych zakoncze­niach ramion, z odlewana pasyjka.
Ampulka chrzcielna, srebrna, z cecha M. Niewiadomski Wilno 1896 r., z pekatym brzuscem i szerokim wylewem w polowie przeslonietym pokrywa o sercowatym wykroju, ucho z dwoch wolutek.
Trybularz, platerowany, puklowany, nakrywa czesciowo azurowa, z na­pisem na stopie: „Ofiara Kazimierza | r. 1896 Sosanko do kosciola zyrmunskiego”.
Lodka na kadzidlo, metalowa, 1. pol. w. XIX, stopa owalna z ornamen­talnym pasem, nodus gruszkowy, czara puklowana, na nakrywie sztancowane roze.
Lampa wieczna, platerowana, koniec w. XIX, dekorowana pojedynczy­mi kwiatkami na ulistnionych galazkach, przy uchwytach lancuszkow plakie­ty w formie uskrzydlonych glowek anielskich.
Zyrandole: 1. 20-swiecowy, 2. 18-swiecowy, 3-4. 10-swiecowe.
Swieczniki: cynowe: 1-4. ok. pol. w. XVIII, na wysokiej, trojbocznej sto­pie z palmetami, trzon kanelowany, zwezajacy sie ku gorze, z wazonowym nodusem; 5. ok. pol. w. XVIII, na wysokiej, trojbocznej stopie o wkleslo-wypuklym narysie, trzon zwezajacy sie ku gorze, z wazonowym nodusem; 6-11. koniec w. XVIII, na czworobocznej, kanelowanej stopie, trzon kolumnowy, gladki; drewniane, mai. czarna farba olejna: 12-14. barokowe, w. XVIII, na trzech wygietych, wysokich nogach, trzon zwezajacy sie ku gorze, z przewe­zonym wazonowym nodusem; 15-18. (do katafalku), w. XVIII, na trzech wydatnych wolutach, trzon zwezajacy sie ku gorze, z wazonowym nodusem.
Dzwonek przy zakrystii, 1787, z napisem: KSIADZ FRANCISZEK WYSOCKI | ANNO. 1787. D. 1. JANUA(RII). Tasma do dzwonka, 1899, haft krzyzykowy, z wzorem rozanych galazek na czarnym tle i niebieskim na­pisem: AH 1899 | 15 MAIA, podszyta plotnem.
Wota srebrne przy obrazie Matki Boskiej w kaplicy, prostokatne: 1.2. pol. w. XVIII, rytowane, trybowane, z przedstawieniem Piety i dwoch modlacych sie postaci; pozostale z XVIII/XIX: 2. repusowane, z przedstawieniem kro­wy; 3. repusowane, z niemowleciem w powijakach; 4. repusowane, grawe­rowane, z przedstawieniem Oka Opatrznosci w promienistej glorii; 5. w ksztalcie dloni, o plastycznie wyodrebnionych palcach, z grawerowanymi zylami i stawami, na nadgarstku litery: K(Karolina) X(iezna) R(Radziwillowa); 6. z grawerowana meska glowa z lewego profilu, cechy zlotnicze: imienna /ÄŔÍČŘĹÂŃĘ˛É | ÂČËÚÍŔ, probierni wilenskiej z lat 1859-1873 oraz pro­ba 84.
W archiwum parafialnym w pomieszczeniu nad zakrystia szczatkowo zachowaly sie, m.in.: Liber baptisatorum ab anno 1672, Liber copulato-rum ab anno 1674. Pozostale dokumenty wymieniono na s. 311.

Dorota Piramidowicz