Булачнай валодаў Цукернік, водку і спірт прапаноўваў казённы вінны склад, усе галантарэйныя лаўкі месціліся па вул. Віленскай, гэта лаўкі: Дымшыца, Кагана, Рубіновіча, Станецкай, Цукерніка.

Гатэлямі валодалі Быхвіт Рася Янкелевіч (Віленская), Левінсон Хаім Абрамавіч (Віленская), Ардэль Іцка Аронавіч (Віленская), Стоцкая Асна Цалькаўна.

Жалезнымі вырабамі гандлявалі лаўкі Чартка Малка Рубінавіча і Штэйнберга Шмуйла Вульфавіча (Рынкавая плошча).

Залатымі і срэбнымі вырабамі гандлявала лаўка Арлоўскага Рахмана Эліяшавіча (Віленская).

Керасінам - Разоўскага (Каменская).

Мануфактурай - лаўкі: Вінера Айзека Абрамавіча (Віленская), Вінера Янкеля Абрамавіча (Віленская), Гурвіча Нота Шмуйлавіча (Віленская), Эліна Баруха Герцавіча (Віленская), Кагана Хаіма Гіршавіча (Віленская), Камянецкага Гершона Мендзелеевіча (Поліцейская), Рабіновіча Шмуля-Зельмана Мардыхаевіча (Крывая), Татарскага Юдэля Ёселевіча (Віленская).

Селядцамі і соллю гандлявалі лаўкі Горфунга Двосі Іцкавіча (рынкавая плошча), Ківелёвіча Эліі Мардыхаевіча (Крывая), Пупко Гірша Населевіча (Каменская), газай -лаўка Шапіры Лейба Нахемавіча (Крывая).

Абуткам - лаўка Цагельніцкага Шімеля Аронавіча (Віленская). Гатовым адзеннем - лаўка Маўшовіча Шмуеля Ёселевіча (Віленская), Пупко Іцка Фалькавіча (Рынкавая плошча).

Посудам - лаўка Камянецкай Эстэр Янкелеўны (Віленская).

У горадзе былі 2 фотаатэлье: Хазановіча Гірша і Блосфельда Ал-дра Ал-дровіча.

Хлебам і зернем гандляваў Шымановіч Мейлах Моўшавіч (Крывая).

Гарбатай - Кантар Мовша Ёселевіч (Віленская).

Швейнымі машынкамі - Нейман Лея Якаўлевіч (Віленская).

Яйкамі: лаўкі Ліса Лейбы Ёселевіча (Каменская) і Алькеніцкай Юдошы Даваўны з Каганам Аронам (Каменская).

Города России в 1904 году. С.-Петербург, 1906.

У 1904 г. у павятовым горадзе Ліда жыло 15 025 чалавек (7 250 мужчынскага і 7 750 жаночага пола). Горад займаў 2,2 квадратныя вярсты, і на аднаго жыхара прыходзілася 36,6 квадратных сажняў [2].

Горад меў 1 000 жылах пабудоў, з іх 275 каменных і 725 драўляных, з іх жалезам было накрыта 20, саломай і гонтам 680, дахоўкай 300 дамоў [3].

Горад меў 32 вуліцы і завулкі, 7 (12,9 %) вёрст гарадскіх вуліц і 3 вярсты тратуараў было забрукавана, было 3 гарадскія плошчы і 72 000 квадратных сажняў садоў [4].

Горад асвятляўся 60 керасінавымі ліхтарамі, водаправода і каналізацыі не было, на гарадской бойні забівалася 9 000 галоў ската ў год [5].

На пачатку ХХ ст. лідская добраахвотная пажарная каманда мела 4 помпы і 6 пажарных бочак [6].

10 % насельніцтва горада былі праваслаўнымі, 18 % каталікоў, 1 % пратэстантаў, 71 % іўдзеямі [7].

У горад меў 4 бальніцы, у якіх было 115 ложкаў, 2 аптэкі і 5 аптэкарскіх магазінаў, медыцынскі персанал складаўся з 6 дактароў, 6 акушэрак, 10 фельчараў [8].

У горадзе працавала 18 рамізнікаў [9].

Было 24 трактыры і заезныя двары, 13 гасцініц [10].

Па класіфікацыі таго часу вялікай лічылася кватэра, у якой было болей за 6 пакояў, зняць такую кватэру ў Лідзе на год каштавала 500-600 рублёў, сярэднюю (4-6 пакояў) - 200-500 рублёў, малая кватэра (па класіфікацыі таго часу), у якой меней за 4 пакоі, каштавала 30-50 рублёў у год, прычым кубічная сажня дроў каштавала 18-20 рублёў, 1 пляшка газы - 4,5 рубля [11].

Заробак прыслугі за месяц: мужчына - 10 рублёў, жанчына - 5 рублёў. Гарадскія чорнарабочыя зараблялі: мужчына - 70 капеек у дзень, жанчына - 50 капеек [12].

Кошт рэчаў першай неабходнасці.

Увесну:

1 фунт жытняга хлеба - 2 капейкі, дадзены пра кошт фунта пшанічнага хлеба няма.

Мяса лепшага гатунку - 15 капеек, мяса горшага гатунку - 10 капеек за фунт.

Фунт солі каштаваў 1 капейку, фунт цукру 16 капеек.

Улетку кошт на гэтыя прадукты не мяняўся, толькі фунт солі даражэў да 1,5 капеек, восенню і зімой заставаліся летнія кошты [13].

У горадзе было 2 праваслаўныя і каталіцкія храмы, 14 іўдзейскіх храмаў і малельных дамоў, 3 могілак [14].

Мелася адна грамадская бібліятэка-чытальня, не выдавалася ні адной газеты [15].

Мелася 3 друкарні і 1 фотаатэлье [16], не было музея, тэатра, народнага дома (агульнадаступнай культурна-асветніцкай установы) [17].

У горадзе не было ні адной сярэдняй навучальнай установы, не было вячэрніх і суботніх курсаў, але былі 4 мужчынскія і 2 жаночыя пачатковыя школы, у якіх працавалі 18 настаўнікаў і 5 настаўніц [18], у гэтых школах вучыліся 500 хлопчыкаў і 200 дзяўчынак [19].

Налічвалася 14 прамысловых прадпрыемстваў, на якіх працавала 400 чалавек і выраблялася прадукцыі на 1,2 мільёна рублёў у год. У Віленскай губерні прамысловасць лепей была развітая толькі ў Вільні (1 819 прадпрыемстваў, 17 мільёнаў рублёў) і Смаргоні (32 прадпрыемствы, 1,5 мільёнаў). Было 170 рамесных устаноў, у якіх працавала 204 рамеснікі [20].

У год праводзілася кірмашы, на якіх галоўным была купля-продаж быдла (абарот 100 000 рублёў у год), меўся склад хлеба, склад цукру і 3 склады лесу [21], была 1 банкаўская і 1 натарыяльная кантора, 10 страхавых агентаў [22], 1 спажывецкае таварыства [23], 1 таварыства цвярозасці [24], 1 турма [25].

Даходы і расходы гарадскога бюджэту былі збалансаваны: даходы 26 900 рублёў у год, расходы 26 900 рублёў рублёў у год, але меўся доўг 11 200 рублёў [26].

Экскурсия по Литве (Путевые заметки) [27]

…к вечеру я уже возвратился обратно в Ландварово и с первым поездом отправился в г. Лиду.

Лида, уездный город Виленской губ., некогда столица удельнаго княжества, составляет древнейшее литовское поселение, возникшее на рубеже Литвы и Дейновскаго княжества, прекратившего свое существование в XII столетии; в настоящее время это не особенно большой городок, заселенный преимущественно евреями, стоит при железной дороге. Князь Гедимин, укрепляя свои границы, соорудил в 1323 году здесь большой замок, развалины коего сохранились до настоящего времени. Замок с трех сторон окружен был озером, в настоящее время почти высохшим, а с четвертой, к городу, большим рвом; имел квадратную форму, каждая стена доходит до 30 саж. длины, 2 саж. толщины и более 5 саж. высоты. В начале XVIII столетия, во время войны со шведами, замок, вместе с городом, был совершенно разрушен и более уже не возобновлялся, только остатки стен его поддерживаются теперь городом. В городе много каменных домов и заметна торговля, так как в настоящее время у города проводится другая железная дорога, Полоцк-Седлецкая. Из Лиды я нарочно на лошадях съездил осмотреть находящуюся в Лидском уезде Маломожейковскую историческую православную церковь; характерная архитектура церкви напоминает средневековые замки и наводит на мысль, что храм был не только домом молитвы, но и защитой и хранилищем людского скарба в былое время опустошительных войн и грабежей. Церковь сооружена в 1407 году неким Мацкевичем-Шкленским [насамрэч на пачатку XVI ст. - Л. Л.]; стены её сложены из крепкого, как железо, кирпича, в сажень толщиной, по углам её устроены стрельчатые башни, в которые были проведены из церкви спиральными каменными лестницами особые ходы. Под церковью устроены склепы, вход в нее защищался тяжелой железной дверью на цепях. Последний ремонт после долгого разрушения церкви произведен был лишь в 1873 году.

Отсюда я возвратился в Лиду и, сев на поезд, в Вильну. Вскоре мне пришлось побывать в м. Оранах, Виленской губ., где расположены в 6 верстах от местечка лагеря артиллерийские и пехотные. Особенно красива местность, где артиллерийские лагеря. Огромная площадь высится над рекой Оранкой и покрыта во многих местах лесом, за которым идет шоссе в Ораны. В лесу дачи начальствующих военных лиц. На крутом обрыве, в конце лагеря, на берегу р. Оранки, поставлен офицерами памятник доблестному Скобелеву, на том самом месте, где покойный генерал любил отдыхать в кругу военной семьи и часто здесь сиживал среди офицеров; памятник невелик, но богатый по мысли, и поставлен в таком месте, где слышатся постоянно пушечные выстрелы на недалеко находящемся артиллерийском полигоне. За рекой на песке видны копошащиеся солдатики, а в лесу раздается солдатская песенка какого-нибудь проходящего артиллериста. Из Оран я вскоре отправился в г. Гродну…

Дадаткі да 2-й часткі

Вайсковыя часткі г. Ліды ў 1914 г. паводле «Памятной книжки Виленской губернии» [28]

Управление уездного воинского начальника

Лидский уездный воинский начальник - подполков. Иппол. Вас. Лукашевич,

делопр. упр. - тит. сов. Ант. Анд. Людоговский.

172-й пех. Лидский полк

Командир полка - полковник Владим. Роман. Романов, полк. Зен. Афан. Чаплинский, подполк. Поповицкий, подполк. Феод. Феод. Варналли, подполк. Якименко, подполк. Людв.-Напол. Фом. Шукевич, подполк. Серг. Ал-сев. Баранов.

Ротные командиры: 7-й - кап. Ив. Григ. Попович, 8-й - кап. Адр. Петр. Федоров, 11-й - кап. Вас. Прок. Гаврилов, 4-й - кап. Серг. Ив. Кутасов, 3-й - кап. Влад. Петр. Бестужев, 2-й - кап. Конст. Андр Андреев, 13-й - кап. Конст. Калист. Ярошевич, 16-й - кап. Мельхис. Ник. Налбантов, 12-й - шт.-кап. Вас. Вас. Вдовьев-Кабардинцев, 5-й - кап. Яков Ант. Кескевич, 6-й - кап. Каз. Петр. Шрубович, 9-й - шт.-кап. Серг. Ив. Игнатьев, 15-й - кап. Петр Ал-др. Закревский, младший офиц. 9-й р. - шт.-кап. Григ. Фед Гудков, командующ. 14-й р. - шт.-кап. Мих. Пет. Харламов, 1-й - шт.-кап. Ал-др Ел-еев. Кондратьев, нач. пол. К-ды - пор. Вяч. Вас. Жмокин, командующий 10-й р. - шт.-кап. Петр Меч. Балюкевич, командующий нестр. р. - шт.-кап. Фед. Иванов. Жданко, младш. офиц. 16-й р.-шт. кап. Петр Норб. Красковский, полковой адютант - пор. Ем. Стан. Герловский, младш. офиц. 12-й р. - пор. Як. Дан. Раскопинский, млад. офиц. 4-й р. - подп. Пав. Еф. Горецкий, заведыв. к-дой разведч. - подп. Филат. Ив. Галактионоч, млад. офиц. пулем. к-ды - подпор. Вл. Ад. Мартусевич, мл. офиц. 10-й р. - пор. Петр Ив. Маряхин, мл. оф. 5-й р. - пор. Леон Павлин. Слободской, млад. оф. 8-й р. - шт.кап. Фед. Фед, Цветков, мл. оф. уч. к-ды - пор. Ал-др Мих. Чиколини, делоп. полк. суда - подп. Вл. Георг. Шпаков, завед. к-дой для связи - пор. Вяч. Апол. Сопляков, мл. оф. 8 р. пор. ст. Ал-др. Мыслицкий, мл. оф. 13 р. - пор. Вл. Ник. Вигилянский, мл. оф. 13-й р. - подп. Леон. Он. Алейников, мл. оф. 16-й р. - подп. Игн. Генр. Вышпянский, мл. оф. 12-й р. - подп. Вл. Сем. Шавырин, мл. оф. 2-й р. - подп. Викт. Конст. Артишевский, мл. оф. 8-й р. Леон. Ник. Моисеенко, мл. оф. 10-й р. - подп. Ал. Леон. Шереметевский, мл. оф. 9-й р. - подпор. Кон. Матв. Дубатовка. мл. оф. 14-й р, - подпор. Ал-др Пет. Яковлев, мл. оф. 9-й р. - подпор. Мих. Иос. Павлов, мл. оф. 7-й р. - пор. Дм. Тим. Бовин, мл. оф. 15-й р. - подпор. Яков Харит. Дубинский, млад. оф. учеб. к-ды - пор. Ал-др Мих. Чиколини, мл. оф. 7-й р. - подпор. Ал-др Степ. Алексеев, млад. оф. 6-й р. - подпор. Ал-др Ал-др. Брандт, мл. оф. 4-й р. - подпор. Викт. Викт. Киселев, мл. оф. 5-й р. - пор. Леон. Фел. Якштас, мл. оф. 1-й р. - подпор. Ив. Ал. Парадов и ст. Вал. Гофман, мл. ф. 3-й р. - подпор. Афр. Мих. Малыхин, мл. оф. 11-й р. подпор. Бол. Эд. Савицкий, мл. оф. 14-й р. - подпор. Вл. Тим. Овсянников, мл. оф. 4-й р. - подпор. Альф. Клем. Броневич, стар. вр. - надв. сов. Ал. Леон. Зубченко, мл. вр. Пав. Ив. Ларин, мл. вр. Вацл. Альф. Бондзынский, мл. вр. Георг. Фед. Маранцич, мл. вр. Ал. Петр. Зотов, полк. казначей - кол. асс. Саз. Ив. Бушко, делопр. по хозяйств. части - кол. рег. Мих. Фед. Печников, завед. оруж. - тит. сов. Ал-др Розанов, полк. свящ. - Ал-др Ив. Нелюбов, квартирмистр - губ. секр. Ал-др Иван. Жданко, заведующий хоз. лазарета - кол. рег. Осин.

9-ая воздухоплавательная рота

Командир роты - подполк. Март. Конст. фон-Шульц, старш. офицер - кап. Як. Никол. Рещиков, адютант - пор. Ив. Ал-др Козельский.

Младшие офицеры: шт.-кап. Евг. Руб. Гули-шамбаров, шт.-кап. Ник. Тр. Торбин, шт.-кап. Ип. Мих. Лоссовский, пор. Вл. Нил. Фирсов, пор. Конст. Иван. Лазарев, механики: старший - Вл. Мих. Беляев, младшие: Ник. Ив. Полойко, Ив. Фил. Филипов, мл. врач - лек. Пав. Ив. Ларин, делопроиз. - губ. секр. Зах. Ал-др. Пархоменко.

Памяці Юзюка Пашкевіча [29]

Ешчэ адна ахвяра вайны - колькі іх усяго?! «Юзюк Пашкевіч - падпаручнік... палка - 10.02.1915 г. аддаў душу, баронячы Гродна...».

Гэткі кароткі надпіс зроблены на магіле добра вядомага віленскім беларусам падпар. Пашкевіча, пахаванага да часу ў Гародні.

Неяк не пашанцавала яму ад самага пачатку вайны.

28 жніўня яго ранілі ў Прусіі: прастрэлены былі рука і нага, кантужана галава.

Лячыць павезлі ў родны горад - Вільню, дзе паўжыцця пражыў.

Не паспеў зусім паправіцца, вярнуць сілы, - 18 лістапада ізноў паехаў на пазіцыі. 28 сьнежня пісаў аттуль:

«Як толькі прыехаў, то зара атрымаў роту і ўжо ею камандую трэці месяц. Людзі вельмі добрыя і любяць мяне, бо як пачулі, што мяне хочуць перавясці ў другую роту, то прасілі не пакідаць іх... Яны знаюць, што за іх плечы не схаваюся, як будзе туга, і каждую мінуту могуць забіць...».

Бытцам напрарочыў сабе...

10-га лютага - ужо будучы пад Гроднам - загадалі Пашкевічу вясьці роту ў атаку. Пайшоў сам наперадзі.

Ішлі па голым полі. Разам затрашчэлі кулямёты, засыпалі ўсіх градам куль. Прастрэляны ў трох мейсцох - у грудзі і ў жывот, падпаручнік Пашкевіч упаў на зямлю першы. І ужо не ўстаў.

Салдаты пахавалі яго недалёка ад таго мейсца, дзе ён душу аддаў. Тры дні на тым полі ішоў бой, тры дні лілася йшчэ кроў...

Дайшла сумная вестка да Вільні. Тутака лечыцца брат нябошчыка - капітан Вацюк Пашкевіч, жыве сястра яго - міласэрдзя ў заразным бараку. Яны ўдвох с прыяцелем забітага паехалі ў Гродно - шукаць цела.

Знайшлі скора: салдаты с сьлязьмі ў вачах вялі іх і выкапывалі з магілы забітага камандзіра, каторы паказаў, што папраўдзі ніколі за іх плечы не хаваўся, заўсёды быў пры іх, думаў аб іх.

А пад той час за чвэрць вярсты - бытцам страшэнная музыка - грымелі гарматы, разрываліся шрапнэлі.

Цела пакуль-што пахавалі ў Гродні - ля капліцы. Пасля павязуць у Лідскі павет, дзе Пашкевіч радзіўся, дзе йшчэ цяпер жывуць бацькі яго старэнькія.

А яго гэтак цягнула да сабе родна зямліца. Заўсёды думаў, што пасьля вайны пакіне службу і сядзе на родны загон - між сваімі народам, каторы гэтак любіў. Юзюк Пашкевіч заўсёды быў шчырым беларусам, ад роднай мовы не адрэкаўся. Заўсёды гаварыў ёй, пісаў па беларуску.

Тут, у Вільні, бываў усюды, дзе зьбіраюцца беларусы. Між імі чуў сябе найлепей.

У роднай старонцы сьмерць яго спаткала. На сваей зямлі косьці злажыў.

Не судзіла яму доля прыждаць лепшых часоў, ясьнейшай будучыні Беларусі, у каторую шчыра верыў.

Хай жа будзе яму лёгкай гэта зямліца родная, мілаваная!

Приказ войскам Западной армии о продолжении наступления в Белоруссии [30].

№ 19/о, Смоленск

12 декабря 1918 г.

13 час. 45 мин.

....

Западной стрелковой дивизии (начдив Ершов) в составе четырех полков, летучего отряда т. Венглинского 4-го района 2-го округа пограничной охраны и 38-го авиационного отряда:

а) выдвинувшись: 1) от Вильно на Гродно, 2) от Молодечно на Лиду, 3) от Минска на Волковыск, 4) от Рогачева и Жлибина на Минск - Барановичи, занять и оборонять район Гродно - Волковыск - Лида - Барановичи - Молодечно, составив Лидский боевой участок.

б) управление дивизии - Лида, временно - Минск.

....

Командующий Западной армией генерального штаба Снесарев.

Член Революционного Военного совета Пыжев.

Начальник штаба генерального штаба Новиков.

Приказ войскам Западной армии о дальнейшем продвижении в Белоруссию и Литву [31].

№ 29/о

9 января 1919 г.

14 час. 30 мин.

1. Противник продолжает отход к западу от Вильно - Лида - Барановичи.

2. Западной армии приказано, держа связь с войсками Латвии, наступающими на Поневеж, Шавли, Радзивилишки, Кейданы и Янов:

а) со стороны Вильно вести усиленную разведку в направлении Ковно - Лида - Гродно, войдя в связь с немецкими Советами по возможности для занятия этих пунктов в ближайшее время.

б) на лидском и барановичском направлениях принять все меры к быстрому овладению этими узлами.

….

Б) Лидский боевой участок Западной стрелковой дивизии (начальник дивизии Ершов) в составе четырёх полков, летучего отряда т. Венглинского 4-го района 2-го округа пограничной охраны и 38-го авиационного отряда и всех назначенных к переброске с других фронтов частей:

а) сменить части 17-й стрелковой дивизии, б) прочно занять Лиду - Барановичи, в) вести усиленную разведку в направлении на Волковыск - Брест. Управление дивизии - Лида, временно - Минск.

…

Командующий Западной армией генерального штаба Снесарев.

Член Революционного Военного совета Пыжев.

Начальник штаба генерального штаба Новиков.

The Jews in Poland Official Reports of The American and British Investigating Missions The Morgenthau Report [32].

Lida, April 17, 1919.

On April 17, 1919, the Polish military forces captured Lida from the Russian Bolsheviki. After the city fell into the hands of the Poles the soldiers proceeded to enter and rob the houses of the Jews. During this period of pillage 30 Jews were killed. A large number of Jews including the local rabbi, were arbitrarily arrested on the same day by the Polish authorities and kept for twenty-four hours without food amid revolting conditions of filth at No. 60 Kamienska Street. Jews were also impressed for forced labor without respect for age or infirmity. It does not appear that any one has been punished for these excesses, or that steps have been taken to reimburse the victims of the robberies.

Ліда, 17 красавіка 1919.

17 красавіка 1919 г. польскія ўзброеныя сілы захапілі ў расійскіх бальшавікоў Ліду. Пасля таго як горад трапіў у рукі палякам, жаўнеры пачалі ўваходзіць у хаты і рабаваць яўрэяў. Пад час рабавання 30 яўрэяў былі забітыя. Вялікая колькасць яўрэяў, у тым ліку мясцовы равін, у той жа дзень былі адвольна арыштаваныя польскімі ўладамі і ўтрымліваліся на працягу дваццаці чатырох гадзін без ежы ў рэвалюцыйных умовах, у брудзе, у доме № 60 па вуліцы Каменскай. Яўрэі таксама былі ўражаныя ад прымусовай працы без павагі да ўзросту або хваробы. Нічога не рабілася для таго, каб яны не былі празмерна пакараныя, не былі зробленыя крокі для кампенсацыі ахвярам рабаванняў.

Оперативная сводка штаба Западного фронта об освобождении частями Красной Армии г. Лиды [33].

20 июля 1920 г. 20 час.

№ 0343/оп, Смоленск

От 4-й армии сведений не поступило.

15-я армия. 54-я дивизия к 24 час. 17 июля выдвинулась на линию: 161-я бригада - Повеланцы, 162-я бригада - Жилянцы - Пятковщизна, 160-я бригада - в диврезерве в районе около Пожижма. 4-я дивизия. 11-я бригада - около Малых Рексцей, 12-я бригада - Наркуны. около Кербеди - Козичи, 10-я бригада - в диврезерве в районе Крупово, кавполк занял линию Евсеевичи - Мольги - Рыловцы - Мазуровщина, 11-я дивизия: части дивизии заняли м. Мыто. Противник только местами оказывает незначительное сопротивление. г. Лида 17 июля был занят частями 11-й и 6-й дивизий, причем 943-м полком был разобран железнодорожный путь, вследствие чего произошло крушение бронепоезда противника. В районе ст. Бастуны нами захвачено одно орудие и 9 пулеметов. По последним отрывочным сведениям дивизии армии наступают на фронт м. Острино - Щучии, причем 11-я дивизия прошла р. Лебеду.

3-я армия - сведений не поступало.

16-я армия - за переездом полештаба в Столбцы донесений не поступало.

Мозырская группа. 16 июля противник пытался задержать части 57-й дивизии на линии р. Морочь, но был сбит, и части дивизии преследуют противника, отходящего в юго-западном направлении. Сводный отряд - донесений не поступало.

За начоперупзап Афанасьев.

Врид военкома Ермолин.

Начоперода Лбов.

Сводка о деятельности волостных ревкомов Лидского уезда за период с 20 августа по 1 сентября 1920 г. [34]

№123, Лида

5 сентября 1920 г.

Белицкая волость. Волревком организован 21 июля 21-й дивизией. Функционирует отдел управления, земотдел, наробраз, военкомат. Организованы сельские комитеты и один рабочком. Милиция из 10 человек. По организации волревкома приступили первым долгом к выполнению первых запросов армии о подводах и реквизировали 900 п. зерна из имений для 21-й дивизии. Была исправлена паровая мельница, где и смолота рожь. Испрвлен мост на р. Неман. В м. Белица отремонтировали здание под временный лазарет для раненых. Имения и земли взяты на учет от ушедших к белополякам. Хлеб убран при помощи рабочих дружин, идет запашка под засев. Произведен учет населения, лошадей, рогатого скота и медперсонала. Произведена регистрация красноармейских семей и представлены списки в собес. Школьный отдел обследовал все школы. Организован учительский союз (7 учителей), библиотека, открыт клуб, взята на учет аптека, установлен перевязочный пункт. Комячейка из 7 человек.

Василишская волость. Волревком организован 20 июля сего года. Функционирует отдел управления, военкомат, земоотдел, нарообраз. Милиция - 10 человек. Организовано 19 сельских Советов. Население на учете (15 тыс. человек). Произведен учет живого инвентаря в 45 имениях и 6 фольварках рабочкомами. На учете 5 водяных мельниц. Леса охраняются. Избран школьный комитет, школьные работники на учете. 8 школ нуждаются в ремонте. Открыта библиотека. Комячейки нет.

Гончарская волость. Волревком организован 20 июля сего года. Функционирует отдел управления, военкомат, земотдел, нарообраз. Милиция - 5 человек. Произведен учет населения, медицинского персонала, школьного инвентаря, помещений, детей и учителей. На учете земля посевной площади. Лошадей - 600, из них годных к работе 60, остальные в обозе, и есть больные. Произведена починка мостов и дорог. На учете 11 фольварков, необходим ремонт. Завод винокуренный разрушен. Мельниц - 2. Комячеек нет.

Докудовская волость. Волревком организован 20 июля сего года. Функционирует отдел управления, земотдел, наробраз, военкомат. Милиция из 6 человек. Организованы 10 сельских Советов. Произведен учет населения (4 857 человек), лошадей, рогатого скота, имений (4 имения), фольварков, школьных помещений, инвентаря. На учете учительский персонал (учитель - 1, школ - 4, 2 требуют ремонта). Регистрация детей школьного и дошкольного возраста. Комячеек нет. Коммун - 1.

Жирмунская волость . Волревком организован 20 июля сего года комдивом 33-й. Функционирует отдел управления, земотдел, наробраз, военкомат. Организованы районные Советы. Милиция из 5 человек. Произведен учет имений (8 имений), производиться обследование живого и мертвого инвентаря. Организованы рабочкомы. Взяты на учет 7 школ. Недостаток в учителях. Читален - 11, библиотек - 1. Имеются 3 мельницы. Комячеек нет.

Жолудокская волость. Волревком организован 20 июля сего года. Функционирует отдел управления, земотдел, наробраз, военкомат. Недостаток в канцелярских работниках и принадлежностях. Милиция из 5 человек. Произведен учет населения, лошадей, рогатого скота, а также имений, где и организованы рабочкомы и батрацкие комитеты. Наробраз - отделом произведен учет школьных помещений, инвентаря и регистрация детей школьного и дошкольного возраста. Открыт детский приют, функционирует фельдшерский пункт. Взяты на учет кирпичный завод и 2 кожевенных завода. Комячейка из 13 человек.

Лидская волость. Волревком организован 22 июля сего года. Функционирует отдел управления, земотдел, военкомат, наробраз. Произведен учет населения, скота, имений, которых имеется 13, и 8 фольварков. Тормоз в работе волревкома и сельских Советов есть из-за канцелярских принадлежностей, а в обработке земли - нет лошадей. В организационной работе препятствия есть - реквизиция и конфискация имущества у граждан. Есть недовольство у крестьян на действия некоторых красноармейских частей, которые уничтожают живой и мертвый инвентарь, также растения. Школ на учете 2.

Лебедская волость. Волревком организован 27 июля сего года. Функционирует отдел управления, земотдел, наробраз, военкомат. Милиция - 5 человек. Организованы райсоветы. Произведен учет населения, медицинского персонала, школ, школьного имущества и детей школьного и дошкольного возраста. Поля не засеиваются за неимением семян. В имениях обсеменяются рабочкомами. Имеется винокуренный завод. Охрана мостов производиться. Комячейка из 5 человек.

Орлицкая волость. Волревком организован 1 августа сего года. Функционирует отдел управления, земотдел, наробраз и военкомат. Милиция из 5 человек. Произведен учет населения, скота и школ (школы не ремонтируются - нет средств). Производиться починка мостов. Имеется 3 фольварка, 1 мельница. Имеется врач, больницы нет.

Рожанковская волость. Волревком организован 1 августа сего года. Функционирует отдел управления, собес, земотдел, военкомат, наробраз. Милиция - 7 человек. Подводы все взяты на фронт. Деревни некоторые не убрали хлеба. Имений - 10. Мельницы работают, но слабо. Имеется одни фельдшер.

Тарновская волость. Волревком организован 25 июля сего года. Функционируют отдел управления, земотдел, военкомат, наробраз. Организованы сельские Советы. Налажены отношения с райпродкомами. Войска забрали много фуража. Остались некошеные покосы. Найдены 30 спрятанных лошадей агентами райпродкомов, большинство из них к работе негодны. Окопы засыпаны. На учете одна школа, необходим ремонт. Есть одна учительница.

Щучинская волость. Волревком организован 22 июля сего года. Работа велась по обслуживанию Красной Армии продовольствием и траспортом. Армии и райпродкому отпущено 3 тысячи п. хлеба. Произведен учет комсостава и населения. Организовано 6 райсоветов. Открыта изба-читальня и одна библиотека. Приступлено к оборудованию 16 школ: одной русской, одной еврейской и 14 польских. Зарегистрировано 30 имений. Лошади все в обозе, вернувшиеся для работы негодны. В волости чувствуется контрреволюционная агитация. Армия не считается с приказами и производит самовольные реквизиции и конфискации. Отношение к власти в деревне хорошее, в местечке - плохое. Милиция из 7 человек. Комячейка организована. Партработников нет.

Заведующий отделом управления Михайлов.

Заведующий информационным отделом К. Шелепов.

Отчет о деятельности Лидской уездной организации КП(б)Б за 1919 г. - 22 октября 1920 г. [35]

20 ноября 1920 г.

1. Прежде чем приступить к отчету о деятельности в период 1920 г., необходимо сказать несколько слов об истории организации. Партийное строительство в Лидском у. делится на два периода: 1) в 1919 г. после ухода немцев до занятия Лиды легионерами и 2) в 1920 г. после изгнания поляков до их вторичного возвращения. Оба периода были весьма непродолжительны: первый 4 месяца (январь-апрель), второй 2 месяца (июль-сентябрь).

Во время пребывания в крае немцев, в конце 1918 г., создалась подпольная организация. Еврейские рабочие г. Лиды в то время находились под влиянием меньшевистских деятелей из П[оалей]-Ц[иона] и Бунда, имели свою рабочую организацию - клуб. Польские рабочие тоже имели свою организацию с определенно черносотенной окраской. Обе национальные организации устраивали собрания рабочих, и вот на этих собраниях стало заметно присутствие рабочих, уяснивших себе события, происшедшие в России и проявлявших стремление отказаться от мещанской идеологии, что проявлялось среди еврейских рабочих в стихийной форме, а среди польских рабочих - под влиянием приехавшего из России тов. К. Некоторые из этих товарищей, сходившиеся в мнениях по вопросу об отношении к политике большевиков, стали собираться вместе, в результате таких собраний была создана подпольная организация. Была установлена связь с Вильно, откуда приезжали агитаторы, а для постоянной работы был прислан тов. Чехов. В конце декабря под руководством приехавшего из Вильно тов. Лазарева был создан революционный комитет, создание которого ускорило панический отъезд немецких властей. С созданием ревкома организация открыла прием новых членов, и в короткое время записалось более 50 человек, из которых, правда, впоследствии многие члены, когда стал вопрос об участии организации в отражении наступления польских легионеров, оказались шкурниками и были исключены из партии, что вновь сильно сократило количественный состав организации.

В период до прихода польской оккупации членам организации пришлось вести упорную работу для поддержания Советской власти. Работа была нелегкая, так как рабочие и крестьяне уезда, долго жившие под немецкой оккупацией, имели мало представления о Советской власти и принципах коммунизма. Работа осложнялась еще тем, что белогвардейские польские банды находились недалеко от Лиды и неоднократно появлялись то и одном, то в другом месте уезда. Тем не менее было сделано довольно много. В городе были организованы производственные союзы, был создан пролетарский клуб III Интернационала, где устраивались митинги и лекции для рабочих и крестьян. В некоторых волостях были созданы комъячейки, через аппарат организации по городу и уезду распространялась советская литература и газеты. Члены партии принимали участие в советском строительстве. Созданный [тов.] О. коммунистический отряд неоднократно выступал на фронт.

16 апреля 1919 г. г. Лида внезапно был занят легионерами, и Лидская организация была разгромлена. Heкoтopым товарищам удалось уйти с Красной Армией, некоторые были убиты (тов. Чехов, Макаров, Чернякевич и др.), а оставшиеся, вследствие внезапности занятия города, скрылись в подполье, но в скором времени все были арестованы, и после долгих мытарств по разным концентрационным лагерям и тюрьмам некоторые из ниx попали обратно в Лиду.

2. Таким образом, когда Лида вторично была в 1920 г. занята Красной Армией, в городе оказалось… товарищей, достойных называть себя коммунистами. Из членов, уехавших из города при отступлении в 1919 г., почти никто не вернулся. Ввиду того был создан лишь коллектив коммунистов города, который по малочисленности и отсутствию в его среде опытных членов не оказался способным взять на себя полное руководство партийной жизнью уезда. Коллектив объявил регистрацию членов партии других организаций, находившихся в городе во время польской оккупации, из коих на общем собрании коллектива были утверждены 14 членов и 2 кандидата. Подобное утверждение т(ак) н[азываемых] "бывших коммунистов" противоречило циркуляру ЦК КП Литбел, где предписывалось утверждать таких самовольно оставшихся в польской оккупации коммунистов только после соответствующего расследования. Коллектив на общем своем собрании избрал временный комитет, в состав которого вошли: 1) тов. Гиршович, участник создания Лидской организации, секретарь ревкома, функционировавшего до занятия Лиды легионерами, 2) тов. Голубев, председатель ревкома, назначенный поармом и 3) тов. Полячек, активный участник партработы до занятия Лиды легионерами.

18 августа Лидский уездвоенревком, ввиду отсутствия специальной партийной работы, создал уездное бюро КП(б), в которое пошли: 1) тов. Галько, присланный от ЦК Литбел из Bильно, 2) Михайлов, член ревкома и 3) Гиршович, секретарь ревкома, он же и секретарь бюро. Единственным работником, освобожденным от советской работы, первоначально был тов. Галько, но последний секретарских обязанностей не мог выполнять по малограмотности, секретарь же бюро тов. Гиршович был перегружен работой в ревкоме, отсюда и проистекает помимо других объективных причин малая в общем продуктивность работы бюро. Объективными же причинами малой продуктивности и общей слабости партработы было то, что фактически уездбюро работало только один месяц, В конце августа произошли события, нарушившие план работы. Некоторые волости, находившиеся на границе с Литвой, были заняты литовцами без предварительного соглашения с советским командованием. Кав[алерийские] разъезды захватывали советских партийных работников, грабили их, а некоторых увозили в Сувалки. При таких обстоятельствах некоторое время совершенно не было возможности вести какую-либо работу в уезде. Во вторую половину сентября приближение фронта, завершившееся внезапным захватом поляками Лиды, отвлекало постоянно от планомерного партийного строительства.

3. За отсутствием работников бюро не создавало постоянных отделов партийной работы.

4. Партийные организации были созданы: в городе до 6 ячеек, в учреждениях ревкома с незначительным количеством членов, на железной дороге 1 ячейка с 30 членами. Ячейки в воинских частях и учреждениях регистрировались случайно, поэтому общее их количество неизвестно, за исключением ячейки уездревкома. В уезде 7 волячеек, возникших большей частью стихийно, в волостях: 1) Желудокской, 2) Остринской, 3) Докудовской, 4) Дембровской, 5) Василишской, 6) Белицкой и 7) Лебедской. Начался учет партийных сил, обследование ячеек, были выработаны инструкции по организации ячеек, но работа эта не успела оформиться и состав ячеек не был утвержден к концу отчетного времени.

Всего членов организации к концу сентября насчитывалось до 55, 38 членов и 17 кандидатов, двое выбыли в губпартшколу. Из этого количества в городе было 40 в уезде 15. Увеличение б[ывшего] коллектива в 10 человек до цифры, указанной выше, объясняется исключительно тем, что 30 товарищей прибыли из других организаций, командированы партийными и военно-политическими учреждениями для советской работы. Благодаря отсутствию крепкого и способного ядра, в организации не было заметно большой сплоченности и дисциплинированности.

6-7. В конце отчетного времени бюро имело на партработе в качестве агитатора тов. Думшо и троих разъездных инструкторов (Гилевский, Храпп), которые успели сделать несколько объездов по уезду. До этого агитационно-просветительная работа большею частью велась инструкторами отдела управления ревкома, выполнявшими одновременно и поручения уездбюро.

8-9. Связь организации с высшими партийными центрами была крайне не налажена, не по вине бюро. До эвакуации г. Вильно бюро было подчинено части ЦК Литбел, находившейся в этом городе. Доклады об организации бюро представляло, но взамен никаких распоряжений, инструкций и указаний не получало. С эвакуацией Вильно организация стала подотчетна и вошла в сеть организаций КП(б) Белоруссии и ЦБ в Минске, но вследствие краткости времени и транспортных условий вплоть до эвакуации организация также ничего не получила. Это обстоятельство послужило также причиной оторванности и малой самодеятельности бюро. Первый доклад о деятельности бюро представлен в ЦБ только 16 сентября.

10-11. Состоялось заседаний уездного бюро 3, общегородских собраний - 7, бюро, субботников - 3, евсекции - 1 и совещание поляков-коммунистов - 1. Судя по протоколам и обсужденным на заседаниях вопросам, можно установить, что в организации за все время не было работника, вдохновлявшего членов и руководившего всей советско-партийной работой.

Неоднократно наблюдался ряд конфликтов в текущей работе убюро с ревкомом, что объяснялось невыдержанностью и неактивностью ответственных работников.

12-13-14. Партийной конференции и съездов секретарей волячеек не было.

Перерегистрация не производилась, ибо распоряжений не было получено ни от каких высших инстанций.

16. Оторванность от центров сказалась и в том, что за все время организацию не посетил ни один представитель партцентра,

17. В последнее время с усилением партработы в уезде последний был разбит на 3 района с инструктором в каждом.

18. Результаты агитработы точно зафиксировать нельзя, но приблизительно инструкторами и ответственными советскими работниками было сделано 10-12 объездов по уезду с организационной и агитационной целями. В городе было устроено до 30-32 митингов, концертов-митингов и лекций, преимущественно силами политотделов армий, в уезде было устроено не более 10-15 митингов.

19. Партийных мобилизаций не было, и отряд особого назначения не функционировал.

20. Субботники устраивались регулярно, было избрано особое бюро с представителями важнейших хозяйственных органов. Как исключение, бюро вело систематическую работу, учет участников и произведенной работы. Имеются сведения о трех субботниках: но очистке путей, санитарии города и погрузке дров, на которых участвовало 20 коммунистов и 600 беспартийных. Общее число часов работы - 18.

21. Цифры бюджета организации: приход 206 тыс. руб., расход 200 тыс. руб. Отчет сдан в финансовый отдел ЦБ,

22-23. Работа среди красноармейцев велась исключительно политотделами Красной Армии. Для работы среди национальных меньшинств были организованы евсекция и польбюро, которые не проявили интенсивной работы и ограничились устройством митингов на еврейском и польском языках. Других социалистических партий в уезде не было со времени первого периода советовластия. Среди советских служащих бюро ограничилось устройством ячеек в учреждениях и непосредственным участием в организации профсоюза советских служащих. Во взаимоотношениях бюро с ячейками райпродкома, увоенкомата и ж[елезной] д[ороги] была большая ненормальность, ибо члены указанных ячеек, пользуясь известной самостоятельностью своих учреждений и не чувствуя вследствие общей распущенности организации строгого воздействия со стороны убюро, не считали себя связанными с последним и во время эвакуации окончательно оторвались от своего уездного центра. По этой причине бюро при ликвидации сдало в распоряжение ЦБ только 24 члена организации. Работа среди молодежи находилась в стадии организации комитета, среди женщин же совершенно не велась. В области работы в деревне, помимо указанного выше, бюро разработало инструкции по созыву съезда и организации батраков, созыв съезда предполагался 20 сентября и не состоялся по военным обстоятельствам,

24-26. Беспартийных конференций не было и, судя по материалам, не предполагался их скорый созыв, газета не издавалась,

27. Плохо обстояло с распространением литературы и газет. Если благодаря содействию политотделов армий распространено было брошюр и воззваний до 3 тыс. экз., то газет было получено и распространено бюро не более 100 экз.

29. При организации был открыт партийный клуб и партийная библиотека,

30. Но воспитательной работы среди членов партии не было. Бюро даже не приступило к открытию хотя бы элементарной школы или чтению лекций на общих собраниях, а между тем имелась возможность использовать силы политотделов. Этот факт свидетельствует о полной неподготовленности к роли руководителя организации председателя бюро тов. Галько.

34. 20 августа состоялся I съезд волревкомов в присутствии представителей политотдела армии и начальника отдела ревкомов РВС армии. Партийный состав: 10 коммунистов и 38 беспартийных. В докладах с мест представители многих волостей, в особенности граничащих с белой Литвой, указали на усиленную агитацию контрреволюции и кулаков и враждебное к Советской власти отношение крестьянства под влиянием этой агитации. Заслушаны доклады ревкома и отделов.

34-35-36. Чисто пролетарского населения в городе не более 200-250. Создано было уездное бюро профессиональных союзов из членов партии, на фабриках и заводах, которых насчитывалось 7, созданы фабрично-заводские комитеты, создан союз советских служащих и приступлено к созданию производственных союзов. Работа тормозилась из-за недостаточной осведомленности членов организации в вопросах профессионального строительства. Все члены организации, по сообщению бюро, состояли в профсоюзах.

31. Нападение белополяков на Лиду застало организацию неподготовленной, как и армейские учреждения, и из города членам п[артии] пришлось отступать вразброд. Во время эвакуации при неизвестных условиях остались в городе председатель убюро тов. Галько и предревкома. Дальнейшая судьба их не известна. Организация ликвидирована 22 октября сего года.

Заведующий информационным отделом ЦБ КП Виноградов.

Спіс пахаваных на Лідчыне польскіх жаўнераў, загінуўшых у 1915-20 гг. [36]

Лідскі павет [37]

CMENTARZ W M-KU BIELICA POW. LIDZKIEGO.

1) Kapitan W P. Hejbowicz Leon.

CMENTARZ W M-KU SZCZUCZYN POW. SZCZUCZYŃSKI.

1) Szer. 12 - 24 p. Leg. Graszecki Kazimierz. 2) szer. 2 bryg Leg, Bednarczyk
Władysław, 3) szer. 2 bryg. Leg. Wilczyński Józef. 4) ułan 4 p. uł, Załuski Stanisław, 5) ułan 9 pap. Lange Oswald, 6) u an 9 pap. Krydel Stefan, 7) ułan 9 pap. Lubich Juljan, 8) ułan 9 pap. Wojciechowski Edward.

CMENTARZ W MAJ. PAPIERNIA POW. LIDZKIEGO.

1) Wileński p. strz. Zambrzycki Stanisław. 2) Szer. 1 Dyw. L. B. Formusiewicz Jan.

CMENTARZ W M-KU EJSZYSZKI POW. LIDZKIEGO.

1) Leg. 1 p. Leg Belecki Jan.

CMENTARZ W M-KU ŻYRMUNY POW. LIDZKIEGO.

1) Borowski Józef. 2) 1 pac. Baranek Józef. 3) saper 1 B. Sap. Owczarek Paweł, 4) szer. 1 Dyw. Leg. Węzłowski Marcin, 5) szer. 5 p. p Leg, Brysko Bolesław, 6) kapr. 6 pp leg. Wysokiński Franciszek, 7) kapr. 1 ppleg. Niewiadomski Michał, 8) kapr. 3 B. 1 DAC. Szerszeń Kazimierz, 9) szer 41 p. p. Rodziewicz Piotr, 10) st. szer. 1 p p Fijewski Wracław, 11) szer 1 p. p Leg Paprota Wiktor, 12) szer. 1 p p. Leg. Malinowski Wacław, 13) Kowalska Zofja.

CMENTARZ WE WSI OSOWO POW. LIDZKIEGO.

1) Klepać Józef, 2) kapr. 7 p. uł. Basak Jan 3) ułan 7 p. uł. Juszkiewicz Konstanty, 4) ułan 7 p uł. Sysa Konstanty, 5) ułan 7 p. uł. Wośniewski Zygmunt.

CMENTARZ W M-KU WERENÓW - POW. LIDZKIEGO.

1) St. szer. 1 Dyw. Leg. Ferenc Stanisław, 2) Szer 1 Dyw. Leg, Nowak Jan.

CMENTARZ W M-KU LIPNISZKI - POW. LIDZKIEGO.

1) śnieżko Kazimierz, 2) Gajewski Józef 3) Korycki Wiktor, 4) szeregowiec 34 p. p. Sałata Stanisław, 5) sezr. 22 p. p. Plaszczyński Piotr, 6) szer 22 p p. Stroniowski Stanisław, 7) szer. 22 p. p. Kamiński Bolesław, 8) st. szer. 22 p p, Kasprzak Stanisław - zamordowani przez bolszewików w r. - 1920.

CMENTARZ W M-KU BIENIAKONIE - POW. LIDZKIEGO.

1) St. szer. Lidzki p. strzelc, Czeglik Stanisław.

Пахаваныя на лідскіх вайсковых могілках [38]

1) Borowicki Józef, 2) szer. 12 p. Alter Władysław, 3) szer. 11 p. Sędlak Wiktor, 4) szer. 2 pap Rychlik Paweł, 5) kan. Wawszyniak, 6) Kan. Orpel. Władysław, 7) st. żołn. 3 pp. Szkunarek Wawrzyniec, 8) st żołn. 3 pp. Glara Józef. st. żoł 3 pp Szeżerowski Władysław 9) szer 11 Pietraszek Jan 10) szer 11 p. Dumański Roman, 11) Szarek Stanisław, 12) szer 11 p. Wielgus Wojciech, 13) Nowak Stanisław, 14) szer. 2 p. leg Kopytowski Franciszek, 15) szer. 2 p. leg. Słoniewski Jan, 16) szer 2 p leg.. Mularczyk Wład, 17) szer. 2 p. Leg. Nalewajski Józef, 18) Oręż niak Jan szer. 2 pp Leg., 19) szer. 2 p. leg. Słowiński Wład. 20) szer. 2 p. p leg Michalski Wincenty, 21) szer 2 p. p. leg. Aleksanderek Wład., 22) szer. 2 p. p. leg, Gołvgowski Adain, 23) szer. 2 pp. leg Nito Jan, 24) szer 2 p. p. leg Szymanek Antoni, 25) szer 2 p p leg Szczerkowski Władysław, 26) szer. 2 pp. leg. Bitek Józef, 27) szer 2 pp leg Kubiak Wawrzyniec, 28) szer 2 p. p. leg. Dziuba Wład., 29) szer 2 pp leg Przepiura Stefan, 30) szer 2 p. p. leg Piwowoński Wincenty, 31) plut 4 p. p Pszeniczny Feliks, 32) st szer. 4 p. Kowalski Jan, 33) leg. 4 p Gieroś Teofil, 34) Kwiatkowski Kazimierz, 35) st żołn. 4 p. Piechota Wład., 36) leg. 4 p. Majewski Franciszek, 37) leg. 4 p Zychowicz Tomasz, 38) Królik Andrzej leg 4 p.p., 39) legł 4 p. Ćwik Stanisław, 40) leg. 4 p. Samala Józef, 41) leg 4 p. Sykat Wład., 42) leg 4 p Pikuła Kasjan, 43) plut. 11 - 17 p. Geranowicz Franciszek, 44) kan. 17 p Walkowiak Jan, 45) st. szer 69 pp. Matczak Jan, 46) st. szer 69 pp, Dolata Antoni, 47) Kan. 17 p. art Pawlak Józef, 48) kapr. 41 p. Olejniczak Aleksander, 49) szer 41 p. Trylag Jan, 50) szer 41 p. Adamowski, 51) siostra Glińska Marja, 52) siostra Muchlińska Iza, 53) porucz.. Gundermann Zygfryd Józef, 54) porucz. Szymański Seweryn, 55) por Żyliński Henr. 56) por. Osiecki Feluś, 57) por Klempiński Józef, 58) żand. wachm. Marczyk Franciszek, 59) ppor. Szczołkowski Mieczysław, 60) ppor. Rodkiewicz Felicjan 61) sierż. 70 pp. Wciorka Jan, 62) szer. Kurasz Stanisław, 63) szer 70 pp Minta Mieczysław, 64) szer. 11 pp Szymański Michał, 65) st. szer Parzysz Stanisław.

Менскаму Беларускаму Нацыянальнаму Камітэту ад інструктара па арганізацыйным, культурна-прасьветным i школьным справам Лідскага i Ашмянскага паветаў Андрэя Асташонка [39]

Даклад

9 студня 1920 г. № 279/11 выдан дакумэнт Довуд. Фронта Літов. Белар. Аддзел II, за подпісам - Славек, Капітан i шэф аддзела Давудства фронту Літовск.-Беларускага i на абваротнай старане паперы, ад 25 студня г. г. віза: Рэфэрэнта палітычных спраў у Беларусі пры II аддзеле Давудства Літ.-Беларускага п. Ваяводскага, якім даручваецца ўласьніку гэтага дакумэнту зьбіраць веча i сабраньня па беларускім пытаньням на тэрыторыі Лідскага i Ашмянскага паветаў. У помач гэтаму дакумэнту яшчэ дзьве паперы Нацыянальнага Беларускага Камітэту i ад Школьнай Рады Меншчыны, ад 29 студня за № 13 i 47, з якімі даручаецца беларускаму інструктару выступаць на сходах па беларускім пытаньням, згуртовываць грамадзян у беларускія арганізацыі, адчыняць школы, засновываць Школьныя Рады, Нацыянальныя Камітэты ў паветах, ездзіць на рэквізаваных падводах па паветах у гэтых справах. Усё як мае быць на погляд добра напісана, бо пісар паперы ня шкадаваў i кіраўніцтва - правоў для інструктара. Уласьнік гэтых папераў думаў, што з імі можна шмат зрабіць працы на павеце, але ня так яно робіцца, як думаецца i ў паперах напісана. Далей інструкцыя гаворыць, што, меўшы гэтыя паперы, трэба зьвярнуцца да Павятовага Старасты, каб ён даў яшчэ чацьвертую паперу (мацнейшую), што ня будзе рабіць перашкод у працы па вышападаных пытаньнях. Добра, што хоць вядома, куды зьвярнуцца за гэтай паперай. Думалася, што гэта ўсё робіцца, каб усе ведалі i дапамагалі, але яно ня для гэтага зроблена, калі мы пацікавімся, дык узнаем.

У м. Лідзе іду да Старасты адтрымаць паперы на права паездкі па павеце i зрабіць сход беларусаў у м. Лідзе. Дачакаўшысь чаргі, я зашоў у кабынэт Старасты, падаў дакумэнты i пачаў гутарыць з ім па-беларуску, а ён да мяне па-польску, каб ён мне даў паперы для працы на павеце. Гутаркі мае ён ці не хацеў слухаць, ці не зразумеў, але ўсё мне гаворыць па-польску ня тое, што трэба. Прачытаў у паперы, ён зьвяртаецца да мяне па-польску: «Што мне за Начальнік Капітан Славэк i Камітэт. У мяне ёсьць сваё цывільнае начальства, якому я i падчыняюся, i гэтыя паперы тут мець моцы ня будуць. Я сам у павеце Начальнік, i Вайсковая Улада мне парадкаў наводзіць ня мае права, бо яна мяшаецца ня ў свае дзела». Я яму кажу, што мне мала інтарэсаў да таго, што Вайсковыя Улады ня могуць даваць такіх папер, так я да пана Старасты за гэтым i прышоў, каб адтрымаць паперу, якая i будзе мець моц для мяне, i я буду магчы працаваць у гэтакім кірунку. Ён мне адказаў, што такіх папераў ня дасьць, i што гэта ўсё залежыць ад Пана Начальніка Віленскага Вокругу. Мне болей нічога не заставалася рабіць, i гутарку скончылі. Доўга ня думаючы, я папрасіў старасты, каб ён даў мне пропуск у Вільню да Начальніка Вокругу. Адтрымаўшы паперу ад старасты, я паехаў у Вільню. Паехаў. Гэта было-б добра, каб як задумаў, дык i паехаў. Тут было ня так, а вось як: у кішэнях у мяне было шмат папераў з пячаткамі, што я маю права рабіць усялякія справы па беларускім пытаньням, але яны мне нічога не дапамаглі. Кіраўнік руху білету на цягнік, які ішоў у Вільню, мне ня даў, адмовіўся тым, што цягнікі цяпер ходзяць толькі вайсковыя, а я цывільны, хоць у мяне ў паперах i напісана аказваць дапамогу ўсім Уладам, але-ж гэта толькі ў паперах. Я пытаю, калі будзе цягнік зноў у Вільню, а ён мне на гэта адказаў: «Ня ведаю». Што мне засталося рабіць? Да Вільні на фурманцы не даедзеш, бо мароз быў вельмі дужы i грошай шмат трэба, ды ня хутка будзе справа зроблена. Прышлося з такімі дакумэнтамі зьвярнуцца да глаўнага кандуктара, які ў мяне папераў не спрасіў i ўзяў мяне да Вільні толькі за грошы. Пасадзіў ён мяне ў будку, што ў канцы вагона прыбудавана, бо ў вагон ня можна было, i прасіў мяне, каб я з будкі ня вылазіў на станцыі, ён баяўся сам, каб за гэта яго не заарэштавалі. Я згадзіўся i на гэта, хоць ён i быў самы большы начальнік над цягніком. Ехаць было вельмі дрэнна, але я ўсё-ж думаў, што да Вільні даеду i ўсё зраблю як мае быць. Ехаў вельмі доўга. Цягнік на кожнай станцыі рабіў манеўры. Машына цягніка была кепская. Часта станавіўся на дарозе i рабіў пачынку. Седзючы ў гэтай будцы, я чуць ня акалеў, але скора прышоў вечар, i мне была магчымасьць вылезьці з будкі i пагрэцца на марозе. Даехаў да Вільні ў поўначы. Праз станцыю бяз білетаў прайсьці было ня можна. Усіх бязбілетных заарыштовывалі i садзілі ў «казу». Каб не начаваць у казе, я пашоў вярсты дзьве за станцыю i прышоў у горад. Вось як добра ехаць на чыгунцы з крэпкімі паперамі.

У Вільні быў у Начальніка Вокругу тры разы i меў пытаньне па беларускіх арганізацыйных i школьных справах, якія мне павятовы стараста п. Ждановіч рабіць не дазволіў. На маю пісаную заяву Начальнік Вокругу даў такую атповедзь, што па гэтым справам зноў трэба зьвярнуцца да павятовага старасты. Я гэта ведаў i зрабіў, але стараста хацеў ад мяне адмовіцца i не дазволіць працаваць, думаў, што я да Начальніка Вокругу не паеду. Я-ж, доўга не чакаючы, гэта зрабіў, каб ведаць, хто робіць перашкоды ў працы. Пасьля гутаркі ў Начальніка Вокругу я ўбачыў, што ўсе перашкоды робяцца дзякуючы павятоваму старасьце. Аб ім гаварылі ў Вільні i Лідзе, што ён «добрая птушка». Гэта тутэйшы лідскі памешчык. На погляд, ён пан вельмі добры i ўсё, кажа, зраблю, што ад мяне залежыць, але, як мы бачым, ня так робіцца. Ен мне тлумачыў, што ў Лідзе ніякіх беларусаў няма, а якія i ёсьць, дык ужо далучыліся да Польшчы. Тут ніякіх Камітэтаў i арганізацыяў ня трэба, што гэта беларуская праца падобна Сызыфавай, бо тут на мейсцы няма падставы. Потым гаворыць, што ніякай беларускай Улады няма, а калі i ёсьць, дык я маю сваё начальства ў Вільні. Як відаць, у гэтага пана Ждановіча [40] няма ўлады i апошняй, бо ён яе, як я бачыў, ня прызнае. Ён думаў, што сам Кароль у павеце. На маю заяву аб сходах у павеце ніякай атповедзі ня зрабіў, а кажа, што прышле ў Менск у Нацыянальны Камітэт.

Дзякуючы яго атсутнасьці, мне ўдалося з дазваленьня яго замесьціцеля сабраць сход беларусаў у Лідзе i залажыць Нацыянальны Камітэт, але ён прызнаць яго ня хоча. Усё насяленьне праваслаўных беларусаў i жыдоў сустрэла гэту арганізацыю вельмі прыхільна. На сабраньні быў адзін католік, які прызнаваў сябе беларусам, ён так жа гаворыць, што многа з ix ёсьць прыхільнікаў, але на гэта трэба пільная праца, каб сарганізаваць ix у такім кірунку. Ен кажа, што ўсяму гэтаму ёсьць перашкода з стараны Улады i ксяндзоў.

Школьныя справы ў Лідскім павеце стаяць вельмя дрэнна. Там няма працаўнікоў і, дзякуючы гэтаму, усё сьпіць i чагось дажыдаецца. Цяпер там ёсьць каля 135 школьных камплектаў (польскіх) i 6 беларускіх. Па пастановах сялян адчынены на свой кошт беларускія школы: у Астрыне 3 камплекты, Зблянах i Вангах - Беліцкай гміны, Ракавічах - Ражанкоўскай гміны па аднаму камплекту i яшчэ ня зацьверджаных: у Турыйску, Галэмбах, Маскалёх, Зачэпічах, Дэмьянаўцах, Орлі i Ліпічне - Арлянскай гміны, Моцявічах - Беліцкай гміны, Русакох - Ражанкоўскай гміны, але яшчэ можна адчыніць такіх школ у павеце каля 20. У заяве да пана Старасты павету я гэта намеціў, справы аб гэтым сабраў вельмі добрыя. Есьць i памяшканьне i прыхільнасьць грамадзян да гэтых школ, як я даведаўся, што яны пры немцах такія школы мелі i немцы давалі беларускіх настаўнікаў, якія праходзілі спэцыяльныя беларуска-нямецкія курсы ў Сьвіслачы. Сяляне адмовіліся ад польскіх школ i чакаюць, што адчыняцца беларускія школы, яны вельмі аб гэтым прасілі мяне, каб я хутчэй гэта зрабіў, бо дзеці нічога ня робяць. Як я бачу, ім доўга прыдзецца чакаць, бо працаваць на павеце магчымасьці ніхто мець ня будзе, калі пасьля кожнага сходу трэба будзе ехаць у Ліду з дакладам да павятовага старасты i на ўсякі сход пісаць да яго заяву i абвестку. Аб гэтым мне казаў павятовы стараста i паперы на далейшую працу ня даў.

Вось як робіцца за межамі Меншчыны. Каб гэтага ня было, трэба шукаць праўды калі ня ў Вільні i Варшаве, дык у іншым мейсцы. Годзе беларускаму грамадзянству стаяць у куточку, зьняўшы шапку перад панам, просячы яго даць дазваленьне на свае грамадзянскія справы. Я ўжо думаў, што пара гаварыць усюды аб беларускіх справах, каб нас зналі за межамі i ў цёмных куткох, бо нас ёсьць вельмі шмат на Беларусі, толькі ня ўсе гэта хочуць ведаць, Няўжо-ж такая грамада беларусаў будзе зноў у ўціску, як гэта было пры царызьме. Не. Мусіць гэтаму ня быць, калі мы начнем працаваць пільней. Пільная праца дасьць магчымасьць усюды крычаць, што мы ёсьць, працуем i будуем бацькаўшчыну. Да гэтага часу, як я пабачыў i ўзнаў з гутарак у дарозі Ганчарах, Масевічах, Рудзе, Агародніках, Навасадах, Біскупцах, Лябядзе, Голдаве, Пудзіне, Альхоўцы, Васілевічах, Апанцах, Ракавічах, Астрыне, Орлі, Турыйску, Лініганцэ, Галэмбах, Маскалёх, Дэм'янаўцах, Беліцэ, Вангах, Зблянах i інш., ні ў Ашмянскім ні Лідскім павеце аб існуючых беларускіх арганізацыях ніхто i ня ведае i вельмі цікавіцца. Трэба друкаваць абвесткі, вызваньня, пашыраць беларускую літэратуру, калі хто гэтага хоча, каб ведалі ўсе i ў цёмных куточках-вёсках, а калі гэтага ня будзе, дык i працаваць ня трэба. Няхай зноў пануе Варшава, як раней панаваў Петраград i Масква. Можа, каму гэтыя гутаркі i будуць калоць вочы, няхай зачыніць i пачне рабіць лепей. Няхай пакіне такую палітыку, што беларусаў няма, што ім ня трэба свая ўлада, для таго што ў Беларушчыне няма вугля, солі, газы i вялікіх фабрыкаў. Няхай ён адчыніць вочы i пабачыць, што ня такая гэта бяда ў тым, што ў нас гэтых рэчаў няма. У нас ёсьць што небудзь іншае, за што нам дадуць усё. Каб такіх гутарак ня было, Менск павінен пасылаць сваіх інструктароў з добрымі паперамі, каб яны ня ездзілі ад аднаго начальніка да другога i ня пыталі, хто з ix старшы i дазволіць працаваць i перашкод болей ня будзе, а каб яны адразу пачыналі працу i ні ў каго ня прасілі. Няхай тады польская ўлада робіць сыск які хоча. Даць інструктару літэратуры, газэты, абвесткі, колькі можна i пашыраць усё гэта бяз грошы. Цяпер гэтага няма, Інструктар адтрымоўвае ў Н. К. некалькі старых газэт, абвестак i літэратуру павінен прадаваць грамадзянам за грошы. Як ix прадаваць, калі грамадзяне глядзяць на гэтыя кніжкі як на "заморскую малпу" i гутараць, што трэба ўперад навучыцца чытаць, а потым будзем i купляць. З боку паглядзеўшы, дык i праўда. Да гэтага часу ніхто беларускай літэратуры i ня чытаў, бо яна ня пашыралася i была ў уціску. Калі гэтага ня будзе, дык i працаваць ня трэба i ня мець ні на каго крыўды, што яны хрыстапрадаўцы i адступнікі. Гэта трэба з пачатку ўзяць на ўвагу Меншчыне. На Меншчыну цяпер глядзяць усе тыя беларусы, хто яе ўзнаў з газэт, ці ад інструктароў. Трэба падтрымаць веру ў будаўніцтво i будучыну Беларусі, а ня гутарыць.

Інструктар Асташонак

Дадаткі да 3-й часткі

Ліда [41]

[Артыкул з беларускай паланафільскай газеты - Л. Л.]

У канцы месяца студзеня на адлеўні жалеза Шапіро каля пераезду чыгункі здарыўся гэтакі выпадак. Перад пачаткам працы працаўнікі адлеўні заўважылі, што на плату вісіць нейкі шматок тканіны. Калі-ж зьнялі яго, то ўбачылі, што гэта быў чырвоны сьцяг з камуністычным надпісам. У хуткім часе прыляцела на мейсца здарэння паліцыя і пачала рабіць дазнаньне - хто гэта мог зрабіць, адкуль і дзе жыве. Але да апошняга часу праступнікаў не выкрылі. І як гэта ня дзіўна, тутэйшая палітычныя паліцыя падазравае ў гэтым ні камуністаў, якія гэта заўсёды робяць, але звычайных сяброў беларускага культурна-асветніцкага гуртка «Прасьветы»!

Як усім вядома, гурткі «Прасветы» наагул ні маюць нічога супольнага з ворагамі Дзяржавы камуністамі і іх кумпанамі грамадзістамі! Працу сваю гурток Лідзкае «Прасьветы» вядзе выключна на полі культурна-асьветным у межах дазволенага ўладаю статуту і заўсягды ў адносінах да Дзяржавы быў, як і іншыя нашы гурткі «Прасьветы», лёяльны.

Што гэта так, аб гэтым сьведчыць зьмест нашае газеты «Беларускае Слова», зьезд у Вільні прадстаўнікоў ад усяе Заходняе Беларусі 27 і 28 чэрвеня леташняга году, вострая барацьба з комунізмам і яго правадырамі нашай беларускай Нацыянальнай Рады, адозвы ад імя самай Рады да ўсяго беларускага народу, каб ён ведаў, хто яго ашуквае, зьезд прадстаўнікоў Беларускай Нацыянальнай Рады ў Баранавічах ад Навагрудчыны 8 і 9 лютага гэтага году, які вынес пастанову змагацца з комунізмам і яго прыхвасьнямі грамадоўцамі, і ўся нашая папярэдняя праца, якая як я ўжо казаў ідзе ў напрамку барацьбы з комунізмам.

Дык толькі той, хто гэтага яшчэ ня ведае, можа рабіць нам гэтыя сьмешныя і часам глупыя закіды ў працы супроць Дзяржавы...

Напісаў гэта, каб тыя - хто апекуецца намі і сачаць за парадкам у нашым месьце Лідзе - раз на заўсёды ведалі, хто мы такія і з чым мы змагаемся!

Старшыня Лідзкай «Прасьветы»

Кастусь Маёўскі

Адказ лідскага старасты [42]

У якім ён тлумачыць рэдакцыі праваслаўнага часопіса «Беларуская Зарнiца» захоп Маламажэйкаўскай царквы.

У рэдакцыю часопісі "Беларуская Зарнiца"

Вільня, вул. Летняя, 7.

На падставе артыкула 30 загаду Прэзідэнта Р.П. з дня 10 траўня 1927 г. аб праве друку (Дз. Уст. № 45, паз. 398) прашу спраставаць у найбліжэйшым нумары «Беларускае Зарніцы» артыкул п.т. «Маламажэйкаўская царква», змешчаны ў № 6 з дн. 15.ХІ.1929 г. гэтае часопісі, а іменна:

1) Маламажэйкаўскае царквы ў Мураванцы каталікі не «захапілі», але яна, як пераробленая з касцёлу знаходзячыся пад кіраўніцтвам дзяржаўнае ўлады, дня 9.Х.1928 г. была мною адчынена і аддадзена каталікам, на падставе Міністэрства Вызнаньняў і Асьветы ў паразуменьні з Міністэрствам Працы.

2) Лідкі праваслаўны благачынны - а. Уладзімір Жданаў быў запрошаны мною для прыняцьця маёмасьці (абразоў, судзінаў, кніг і г.д.) паходзячай з часу карыстаньня сьвятыняй праваслаўнымі.

На падставе арт. 33 вышэй азначанага загаду прашу пералажыць вышэйпададзенае на беларускую мову і зьмясьціць у бліжэйшым нумары «Беларускае Зарніцы», прыслаўшы мне экзэмпляр нумару, у якім гэта будзе зьмешчана.

Стараста

( - ) Багаткоўскі

Хроніка арганізацыі гурткоў Беларускай грамады на Лідчыне

У горадзе « Лідзе... 11-га г.г. з'арганізаваўся Лідзкі Гурток Беларускай Сялянска-Работніцкай Грамады» [43].

04.06 - у вёсцы Сялец, Ганчарскай гміны [44].

27.06. - у вёсцы Малыя Князюкоўцы, Лідскай гміны [45].

27.06. - у вёсцы Квачы, Ліпнішскай гміны [46].

01.07. - у вёсцы Парэчча, Беліцкай гміны [47].

18.07. - у вёсцы Пудзіна, Дакудаўскай гміны [48].

25.07. - у вёсцы Краснае, Беліцкай гміны [49].

07.08. - у мястэчку Воранава [50].

08.08. - у вёсцы Ганчары, Ганчарскай гміны [51].

08.08. - у вёсцы Дакудава, Дакудаўскай гміны [52].

12.08. - у вёсцы Сцічанс, Кіпнішскай гміны [53].

14.08. - у вёсцы Місуры, Дакудаўскай гміны [54].

15.08. - у вёсцы Збляны, Беліцкай гміны [55].

22.08. - у вёсцы Агароднікі, Ганчарскай гміны [56].

3 лістапада газета «Народная Справа» [57] паведаміла пра арганізацыю наступных гурткоў Грамады на Лідчыне:

У вёсцы Залежа Суботніцкай гміны.

У вёсцы Старая-Спуша Дэмбраўскай гміны.

У вёсцы Баяры Беліцкай гміны.

На 1 снежня 1926 г. у Лідскім павеце дзейнічала 49 гурткоў Грамады з агульнай колькасцю сяброў 1778 чалавек. На 10 студзеня 1927 г. у Лідскім павеце было ўжо 65 гурткоў Грамады.

Справаздача з Лідзкага Павятовага зьезду Бел. Сял.-Раб. Грамады 26.ІХ.1926 г. [58]

Адчыненьне зьезду

Зьезд адчыняе ў 11 гадз. Пасол Рак-Міхайлоўскі. У прэзыдыум апрача яго, як старшыні, выбіраюцца паслы Валошын і Мятла і сябры зьезду Чайкоўскі Ігнат, Шымкевіч Кастусь, Салыга Вінцук і Лакцевіч Рыгор.

Старшыня абвяшчае парадак дня зьезду.

1) Справаздача паслоў Грамады, 2) Справаздача аб працы на мяйсцох, 3) Упарадкаваньне надалей арганізацыйнай працы Грамады ў Лідзкім павеце, 4) Выбары Павятовага Камітэту і 5) Бягучыя справы.

Ад імя Цэнт. Кам. Грамады вітае зьезд пасол Мятла.

Перашкоды

Праз увесь час трываньня зьезду сабраныя на вуліцы асаднікі і розныя падазроныя фігуры робяць спробы прарвацца ў салю. Іх не пускаюць з увагі на іх яўна варожыя адносіны да зьезду, - згодна з заклікам Обста ў «Dz. Wil.». Характэрна, што стараста даў дазвол на "публічны сход", хаця арганізатары аб гэтым не прасілі. На заяву, што гэта ня сход, а зьезд, і што будуць дапускацца толькі сябры «Грамады», - стараста адказаў, што арганізатары маюць права і на публічны сход пускаць, каго захочуць. Тым часам у часе зьезду, калі сабараныя на вуліцы буяны ламаліся ў салю, - прадстаўнік старасты і камісар паліцыі дамагаюцца двойчы, каб гэная «публіка» была пушчана на хоры. Старшыня зьезду рашуча адмаўляе ім у гэтым, ды гэтак спроба сарваць зьезд гвалтам не ўдаецца.

Прамовы паслоў

Прамова Рак-Міхайлоўскага . Выбары ў Сойм 1922 г., характарыстыка партый у іх працы на Соймавым груньце, Белар. Пас. Клюб, утварэнне Грамады, яе значэньне, справа беларускай школы. «Няхай жыве беларуская школа!» (Воплескі) .

Валошын. Справы па інтэрпэляцыях і наглых унёсках: адміністрацыя, паліцыя, аб турмах і вязьнях, Міністэртва Справядліваьці, Мініст. Унут. Спраў, справы вайсковыя. У сваёй арганізацыі - Грамада - сіла. (Воплескі) .

Пасол Мятла. Справа зямельнае рэформы і справа асадніцтва, падаткі, адбудова, штодзённыя патрэбы селяніна і работніка, самаўрады, за скасаваньне кары сьмерці. (Воплескі) .

Справаздачы аб працы Грамады на мясцох

З дакладамі выступаюць: ад Лідскага гуртка Грамады Чайкоўскі Ігнат, ад Беліцкае гм. Зубко Антон, ад Лебедзкае гм. Салыга Вінцук, ад Ганчарскае гм. Дзікевіч Вінцук, ад Ліпнішскае гм. Шымкевіч Кастусь, ад Лідскае гм. Мальцаў Міхал, ад Селецкага гуртка Шэшка, ад Суботніцкае гм. Сьветавастокаў Кастусь. Кожны з дакладчыкаў характарызаваў - як праводзіцца праца і якія ставяцца ўладаю перашкоды.

Рак-Міхайлоўскі высьвятляў цяжкія пункты арганізацыйнай працы і інфармаваў аб праўных падставах партыйнае працы.

Упарадкаваньне працы Грамады ў Лідзкім павеце надалей

Мятла. Інструктаваньне аб працы надалей, гмінныя камітэты, функцыі павятовага камітэту.

Валошын. Заклік да ўпартае сястэматычнае працы.

Выбары камітэту

У склад Павятовага Лідзкага камітэту выбраны: Чайкоўскі Ігнат, Салыга Вінцук і Шымкевіч Кастусь. Выбраны аднагалосна. Ад імя Павятовага Камітэту, дзякуе зьезду за даверые сябра Камітэту Салыга Вінцук.

Заключэньне і рэзалюцыя

Канцавую прапанову меў пасол Валошын. (Гучныя воплескі) .

На рашучы пратэст з боку прысутнага ўвесь час на зьезьдзе прадстаўніка Староства - начальніка аддзелу «безпячэньства» Лычкоўкага адмаўляецца паслу Баліну выступіць з прамовай. Балін меўся толькі прывітаць зьезд.

У канцы зьезду аднагалосна прыймаецца гэткая рэзалюцыя:

Лідзкі Павятовы Зьезд Бел. Сял.-Раб. Грамады, сабраны ў Лідзе 26.ІХ.1926 г. у лічбе 148 асоб, пастанавіў:

1) Справаздачу паслоў Рак-Міхайлоўскага, Валошына і Мятлы аб працы Соймавага Клюбу Грамады і Цэнтральнага Камітэту зацьвердзіць, лічучы, што гэтая работа, абапёртая на цесным саюзе сялян і работнікаў, правільная і вядзецца на карысьць нашага працоўнага народу згодна з яго сацыяльнымі і нацыянальнымі інтарэсамі.

2) Прызнаючы, што б. урад «маральнае направы» зьяўляецца выразна ўрадам абшарнікаў і капіталістаў, што ён праводзіў, як і папярэднія буржуазныя ўрады Польшчы, палітыку дэнацыяналізацыі, - зьезд перакананы, што толькі запраўдны Сялян.-Работ. Урад шчыра захоча і зможа паправіць долю працоўнага народу ды прыгнечаным нацыянальнасьцям даць поўную свабоду самаазначэньня.

3) Зьезд лічыць правільнай лінію Соймавага Клюбу Грамады і ўсяе Грамады ў яе барацьбе з усімі згодніцкімі партыямі як польскімі, так і беларускімі.

Прытым зьезд пастанаўляе, што Грамада і далей будзе весьці стойка барацьбу:

4) За зямлю для сялян бяз выкупу і за скасаваньне асадніцтва.

5) За 8-мі гадзінны рабочы дзень і за ўтрыманьне ўсіх здабыч работніцкае клясы.

6) За ўсе штодзённыя патрэбы селяніна і работніка.

7) За тое, каб падаткі былі пераложаны з плячоў працоўных на плечы маючых клясаў, каб былі ўзысканы 740 мільёнаў злотых маёнтковага падатку, не заплачанага дагэтуль абшарнікамі і фабрыкантамі, за тое, каб быў уведзены падатак ад гаспадаркі адзін на ўвесь год, з разлажэньнем на раты, а з беззямельных і малазямельных каб былі зьняты ўсякія падаткі.

8) За школу на скарбовы кошт для кожнае нацыянальнасьці ў яе роднай мове, беларусам - беларускую.

9) За зьменшаньне коштаў на ўтрыманьне войска, за скарочаньне часу службы.

10) За тое, каб паменшыць лічбу ўрадоўцаў і каб паменшыць паліцыю ды строга пакараць вінных чыноўнікаў, шпікаў, паліцыянтаў і нясправядлівых судзьдзяў.

11) За тое, каб самаўрады гмінныя і павятовыя не назначаліся староствамі, як дагэтуль, а выбіраліся-б народам.

12) Каб была дадзена народу помач на адбудову.

13) З скасаваньне кары сьмерці, за скасаваньне палявых (даразных) судоў, за вызваленьне з турмаў усіх палітычных вязьняў.

Рэзалюцыя праймаецца аднагалосна. Зьезд заканчываецца а 4½ гадзіне дружным сьпевам Беларускай Марсэльезы. Чутны воклікі: «Няхай жыве Грамада!», «Няхай жыве Сял.-Раб. Урад!», «Няхай жыве саюз сялян і работнікаў!», «Няхай жывуць паслы Грамады!».

Спіс неадкладнай дапамогі, выплачанай праваслаўным духоўным Лідскага павета за сакавік i красавік 1926 г. [59]

Прозвішча, імя святара	Пасада	Прыход	Сума (у злотых)
Кудасаў Уладзімір	Благачынны	Голдаўскі	80
Валкоўскі Мікалай	Настаяцель	Зблянскі	65
Шчэрбіцкі Юзаф	Настаяцель	Жыжмянскі	65
Аляхновіч Ян	Настаяцель	Дакудаўскі	65
Коршун Рыгор	Настаяцель	Радзівонішскі	65
Яцкевіч Ян	Настаяцель	Табольскі (Беліцкі)	65
Бяляеў Аляксандр	Настаяцель	Баброўскі	65
Малевіч Дзмітрый	Настаяцель	Ганчарскі	65
Кірык Уладзімір	Настаяцель	Лідскі	65
Шыкаловіч Сымон	Настаяцель	Лябёдскі	65
Флораў Уладзімір	Благачынны	Ракавіцкі	80
Загорскі Антон	Настаяцель	Глыбоцкі	65
Мышкоўскі Базыль	Настаяцель	Дзембраўскі	65
Жэброўскі Барыс	Настаяцель	Дзікускі	65
Галянкевіч Мікалай	Настаяцель	Арлянскі	65
Ліхнякевіч Ян	Настаяцель	Астрынскі	65
Лебедзеў Мікалай	Вікарый	Астрынскі	40
Шчастны Юстын	Настаяцель	Пакроўскі (Сабакінскі)	65
Ленько Кірыл	Настаяцель	Турэйскі	65
Драздоў Рыгор	Настаяцель	Шчучынскі	65

Спіс прадпрыемстваў у 1929 г. [60]

Горад Ліда , сядзіба двух міравых судоў і аддзяленне Віленскага акруговага суда. 13 401 жыхар. Чыгуначныя лініі: Баранавічы - Вільня і Маладзечна - Масты.

Дзяржаўныя ўлады і ўстановы ды самакіраванне: староства, павятовая паліцыя і камісарыят паліцыі, скарбовая падаткавая ўправа, скарбовая ўправа акцызаў і манаполіі, скарбовая каса, дзяржаўная дарожная ўправа, рэгіянальны інспектар працы, павятовая земская ўправа, павятовы надаўчы камітэт, школьны інспектар, магістрат, павятовы аддзел.

Касцёлы і школы: 2 касцёлы, 1 царква, 1 сінагога, 3 гімназіі, рамесная школа.

Установы : павятовы шпіталь, яўрэйскі шпіталь, павятовая каса хворых, 2 прытулкі для старых, электроўня.

Звязы і таварыствы: Звяз купцоў, Таварыства польскіх купцоў, аддзел Цэнтральнай управы рамеснікаў у Варшаве, Звяз вайсковых асаднікаў, Акруговае сельскагаспадарчае таварыства, аддзел Звязу красовых землеўладальнікаў.

Прафсаюзы: работнікаў драўлянай прамысловасці, работнікаў харчовай прамысловасці, сельскіх работнікаў, некваліфікаваных работнікаў, чыгуначнікаў, работнікаў тытунёвай прамысловасці, работнікаў цырульняў і фармацэўтаў.

Рынак па панядзелках.

Стараста - Генрык Багаткоўскі.

Бургамістр - Рудольф Бергман.

Гарадская рэзня , дырэктар - др. Роберт Рэнерт.

Добраахвотная пажарная каманда - М. Дварэцкі.

Лекары:

вул. Сувальская - др. Бегэн Тэадор, др. Брамс Агушэвіч Рэйзла, др. Бучынскі Мар'ян, др. Галембіеўскі Вольф, др. Казубоўскі Стэфан, др. Рэнерт Роберт, др. Рахм, др. Елец Юзаф, Кантар Рахес;

вул. Паліцэйская - Гарневіч Гіпаліт, др. Каплан Шлёма;

вул. 3-га Мая - др. Ласота, др. Візгірд Станіслаў;

вул. Сядлецкая - др. Меер М.;

вул. Шаптыцкага - др. Сапоцка Рамуальд.

Лекары-дантысты:

вул. Сувальская - Драбкін, Стукатар М, Гарноўскі, Турэцкая, Бор-Хвіліская, Падварыская Е., Пупко Р., Радунская Р., Стукатар М.;

вул. Крывая - Данішэўская, Стукатар А., Гутовіч Б., Гутовіч Р.;

вул. Міцкевіча - Крайновіч М.;

вул. 3-га Мая - Рабіновіч Ф.;

вул. Замкавая - Вісмант М., Зільберман П., Турэцкая П.

Лекары-ветэрынары:

вул. Сувальская - Бергман Юзаф, Рэнер Роберт;

вул. Пілсудскага - Пучкоўскі.

Адвакаты:

Баярчык Баляслаў, Хагемаер Клеменс, Радзевіч Франц, Рымкевіч К., Агушэвіч Міхал.

Натарыусы:

вул. Сувальская - Пякарскі Генрык, Зайнчкоўскі Ян.

Каморнікі:

вул. Сувальская - Груздзь Вінцэнт.

Акушэркі:

вул. Мацкевіча - Аркінава С.;

вул. 3-га Мая - Івашкевіч, Меяровіч Л., Нікалаеня Яўгенія, Стоцкая.

Гжымайла В., Любінская-Шпілкоўская Г.

Аптэчныя склады:

Рынак - Баран Я.;

вул. Сувальская - Лаўдо М., Нахімоўскі С.;

вул. Крывая - Шуф А.

Аптэкі:

вул. Крывая - Аптэка Сойміковая, Левінсон і Зеліковіч;

вул. Сувальская - Стукатар Баця.

Банкі:

Банк для гандлю і прамысловасці ў Варшаве, аддзел у Лідзе, вул. Сувальская.

Купецкі каапертыўны банк, Сувальская, 51.

Народны каааператыўны банк, Сувальская, 13.

Віленскі прыватны гандлёвы банк, аддзел у Лідзе, вул. Сувальская, 66.

Яўрэйскі народны банк.

Бялізна:

майстэрня - Лагута Р.

Бляхары:

Бархар Д., Гіршовіч О., Глаштэйн М., Гуцялевіч Ш., Гутовіч М., Калмановіч М. І., Каўфман А.

Тканіны:

Гілмоўскі І., Слонімчык Х.

Бровары:

вул. Сувальская - Папірмайстр, Сукць Е., Пупко М.

Будаўнічыя матэрыялы:

вул. Сувальская - Палячак Е.

Будаўнічыя кампаніі:

вул. Камерцыйная - Маслянка Е.;

вул. Садовая - Мяснік Ю.;

вул. Крывая - «Метал»;

вул. Сувальская - Пупко Ш.;

вул. 3-га Мая - Рабіновіч П.

Майстры-будаўнікі:

вул. маёра Мацкевіча - Будзін А., Мюлер А.

Гандаль быдлам:

вул. Сувальская - Кашчанскі, Наркунскі.

Цагельні:

«Цэгла» - уладальнік Віленчык М., Лош М., Цыпялевіч і Куле.

Цэментныя вырабы:

вул. Сувальская - фабрыка Разенштэйна;

вул. Дварцовая - Грабліс С.;

вул. Крывая - Мюлер А.

Цыроўні:

Рэпнік М.

Гуртоўня цукру:

Рынак - «Цукар», уладальнікі Швацбрам Н., Гардон А., Падворскія і Дабкоўскі.

Фабрыка цукерак:

Рынак - Рабінович Р.

Цукерні:

вул. Крывая - Гойда Г.,

Канопка М., Пупко М., Салінкевіч М.

«Амерыка» - Цукерніка.

Шапкі:

вул. Сувальская - Бядзоўскі Б., Бядзоўскі М. Бядзоўскі Т., Гавенскі А.;

вул. Мацкевіча - Левін Л., Рудамінер Х.;

вул. Садовая - Вісмонцкі І.

Страхары:

вул. Сувальская - Гяршовіч О.;

вул. Дварцовая - Грабліс С.

Дрожджы:

Рынак - Клепач Б., Цыгелінская, Ілютовіч.;

вул. Сувальская - Камянецкая.

Друкарні:

вул. Сувальская - Каплінскі Ю., Зяльдовіч.

Дрот і цвікі, фабрыкі:

вул. Фабрычная - «Дротіндустрыя», уладальнікі Гурш Б., Чарток, Савіцкі С., Пупко М.

Дрэва:

вул. Сувальская - Гурвіч Е.;

вул. Мацкевіча - Радунскі;

Бярковіч М.

Экспедыцыйнае бюро:

вул. Крывая - Горфунг Л. і Падземскі Г.;

вул. 3-га Мая - Пупко Х.

Экспедытары:

Сувальская - Падземскі г.

Электроўня:

вул. Сувальская - Цыдзяровіч А. ды С. і Сандлер Л.

Чыгуначная станцыя.

Фарбы:

вул. Крывая - Каган І.;

Рынак - Мяснік Ю.

Шалюбскі І.

Фельчары:

вул. 17-га Красавіка - Лахоцкі П.;

вул. Сувальская - Пупко Ш., Зарцын З., Жыленс У., Стукатар.

Фатаграфія:

Сувальская - Барышанскі, Мюлер, Глаўберман А.

Цырульні:

вул. 3-га Мая - Антановіч, Пупко Ю. і Школьнік Ю.

Чыгуначны вакзал - Гаеўскі, Альшэўскі В.

вул. Сувальская - Волькін г., Ваўпянскі.

Галантарэя:

вул. Сувальская - Бядзоўскі М., Беньяміновіч Д., Брэм А., Гам Л., Цыгялінская Л., сёстры Цыгялінскія, Фукс Д., Гілдзін Т., Голдман А., Каган, Камянецкая, Маркус Ю., Падольскі Б., Рэзніцкі Ю., Сапожнікаў Е., Станецкая Л., Шламовіч Ш., Шпрыгель Ф., Вісманцкі О., Заблунскі О.;

вул. Паліцэйская - Берман А., Ражанская Н.;

Рынак - Баярскі г., Брэм Б., Зільберман М., Руднік П.;

вул. 3-га Мая - Брэм Х., Грыншпан, Плотнік П., Татарскі А.;

вул. Крывая - Гурнофельскі Б.

Ганчары:

вул. Пяскі - Апельштэйн Ю.;

вул. Сувальская - Рабіновіч Ю.

Землямеры:

вул. Сувальская - Рашкоўскі М.;

вул. Вызвалення - Ненартовіч.

Вышыванне:

вул. Сувальская - Брэм.

Чайныя:

вул. Школьная - Гродзенчык Г.;

вул. Замкавая - Кангрэгацыі Закона;

вул. Сувальская - Левін Б., Рэцкі Ю. Шмігера К., Разенштэйн Б.;

вул. Вызвалення - Пуйдак М.;

Зарэчча - Вайн Б.;

вул. Дварцовая - Ярмантовіч З.

Гатэлі:

Гатэль «Дагмара», вул. Мацкевіча; гатэль «Італія», вул. Мацкевіча; гатэль «Пецярбургскі», вул. 3-га Мая; гатэль «Польскі», вул. Дварцовая; гатэль «Сувальскі», вул. 3-га Мая; гатэль «Варшава», уласнік Быхвіт І., вул. 3-га Мая; гатэль «Венецыя», вул. Мацкевіча; «Гранд Гатэль», вул. Сувальская; гатэль уласніка Ландо Б., вул. Сувальская.

Электратэхнічныя работы:

вул. Замкавая - Марцінкевіч, вул. Сувальская - Палячак М.

Пераплётчыкі:

Кабецкі, вул. Сувальская - Ратнер П., Турэцкая.

Рэстараны:

вул. Сувальская - «Кола полек», вул. Крывая - Рудніцкая А.

Ювеліры:

вул. Сувальская - Баярскі Ю., Крашынскі М.

Кафлярні, фабрыкі:

вул. Легіяновая - Цэпялевіч;

вул. Вызвалення - Рыбацкі.

Шаўцы:

Рынак - Бярловіч М. Л., Цыгельніцкі І., Ляйбовіч Ш., Спакойны М.;

вул. Крывая - Далінскі Н.

Каменяломня:

вул. Сувальская - Розенштэйн.

Абменны пункт валюты:

вул. Сувальская - Рачынская М.

Касы ашчадна-пазыковыя:

Пазыковая каса Павятовага аддзела.

Фабрыка салодкіх напояў:

вул. Крывая - Яблонскі Л.

Дамскія капялюшы:

вул. Сувальская - Баярская Г., Юрканская Е., Каган Р.;

вул. Паліцэйская - Рубін М.

Кавярні:

вул. Сувальская - «Амерыка», уладальнік Будун Б.; Цукернік Ю.;

вул. Крывая - Барачынская З., Масткова В.;

Казармы - Каўрыцкая В.;

Зарэчча - Вайнштэйн С.

Лазні:

вул. Крывая - Будзін, Волах Е.

Кінатэатры:

вул. Сувальская - «Эдысан», уласнікі Алькеніцкі М., Мяснік А. і Левін Ю.; «Нірвана», уласнік Длускі Ф.

Каланіяльныя тавары:

вул. Крывая - Бярковіч Б.;

вул. Сувальская - Бярковіч С., Дабкоўская С., Глушанін П., Слонімскі Б., Слуцкі-Далінка, Віняцкі С., Валынская Ф. Цвайфус Л., Галштэйн Н.;

вул. Крывая - Калмановіч Ч. і Рубін Ю, Дубчанскі Ю. і Шнэдар Л., браты Калмановічы, Кравец М.;

Рынак - Дубчанскі, Кавальская Р., Маўшовіч Ю., Тэненбаўм Л.;

вул. 3-га Мая - браты Падварыскія і Дубчанскі Ю., Шмуйловіч Ю.;

вул. Лідская - Пупко Л.

Колавы майстар:

вул. Замкавая - Пітлук Х.

Камінары:

вул. Гандлёвая - Собаль.

Продаж дамоў:

вул. Чырвоная - Шпількоўскі Ю. і М.

Гандаль коньмі:

вул. Лідская - Асташынскі.

Кааператывы:

«Адзінства», кааператыўнае спажывецкае таварыства;

Краёвы спажывецкі кааператыў чыгуначнікаў;

«Асада», сельскагаспадарча-гандлёвы кааператыў, вуліцы Сувальская і Пяскі;

Польскі кааператыўны спажывецкі звяз, вул. 3-га Мая, Рынак;

«Праца», спажывецкі кааператыў, вуліцы 3-га Мая, Сувальская, Замкавая.

«Рольнік», спажывецкі кааператыў, Рынак, вул. Сувальская.

Кравецкі кааператыў, вуліца Чырвоная.

Кааператыўнае спажывецкае таварыства 77-га палка пяхоты, казармы імя генерала Рыдз-Сміглага.

Кацельшчыкі:

вул. Чырвоная - Катлярскі Ф.;

вул. Крывая - Катлярскі Л., Катлярскі М.

Кавалі:

вул. Замкавая - Чарнаўскі К.;

вул. Вызвалення - Гарбач В., Кантаровіч Х.;

вул. Крывая - Гяршовіч І.;

Закасанка - Іваноўскі М.;

вул. Дварцовая - Язерскі Ю.;

вул. Сувальская - Язерскі, Новапрудскі М., Новапрудскі;

вул. Пяскі - Каплан Л., Мацуловіч;

вул. 3-га Мая - Палячак Ю.;

вул. Школьная - Шмідт Ц., Шмідт Л., Шмідт Р.;

вул. Крупаўская - Вольман І.

Швачкі:

вул. Садовая - Даліняка Л. і Капаловіч Ш.;

вул. Мацкевіча - Маеўская З., Пупко З.;

вул. 3-га Мая - Собаль Х.;

вул. Паліцэйская - Цагяльніцкая;

вул. Школьная - Крашунская.

Краўцы:

вул. Паліцэйская - Бярковіч, Цыгялінскі Е.;

вул. Чырвоная - Цыгялінскі Ю., Шнейдар М.;

вул. Школьная - Баярскі Ю. і Свядай Б.;

вул. Крывая - Баярскі В., Тэпер Л.;

вул. Сувальская - Фурман Б., Фурман Х., Ёхес Е., Левін, Музыканцкая Р., Рудніцкі. Б.;

вул. Садовая - Гавенскі З.;

вул. Вызвалення - Яневіч ст., Жук Ю.;

вул. Камерцыйная - Ярмоўскі Ю., Калмановіч Р., Кушалевіч Х.;

вул. Гандлёвая - Калмановіч Л.;

вул. Шкляная - Каплан І., Крачынскі Н., Ламберт Е.;

вул. Замкавая - Маеўскі, Мікуліцкі Ф.;

вул. 3-га Мая - Орланд З., Рафал Ю., Сямак Ю., Вайран Е.;

вул. Мацкевіча - Шпрынгель Н.;

вул. Легіяновая - Жук Ю.;

Слабодка - Бурак К.;

вул. Пяскі - Шынкевіч Ю.

Кніжная крама:

вул. Сувальская - Вайсковая кнігарня, уласнік Пугачэўскі В.; Шкоп Ю.; Мацецкі;

вул. Мацкевіча - Рашкоўскі Ю.;

вул. 3-га Мая - Дварэцкі Б.

Кухоннае начынне:

Рынак - Баярскі Г.;

вул. Сувальская - Камянецкая Е., Камянецкая Ф.

Кушняры:

вул. Сувальская - Чорны.

Лес:

вул. Сувальская - Гурвіч Е., Каплінскі І. і С-ка.;

вул. Мацкевіча - Каплан М. і С-ка.

Лён:

вул. 3-га Мая - Голдберг Ю.

Мастакі:

вул. Садовая - Мяснік А., Мяснік Ю.

Мануфактура:

Рынак - Бярковіч, Карабельнік Г., Корань О., Крашынская Х., Слуцкі Д., Гардон І. і Ланда Е., Ялін Б., Кагановіч Ю., Кановіч О., Карпялоўскі М.;

вул. Сувальская - Цыгялінскі І., Ковенскі Б., Кравец М., Левін Н. і Е., Маўчацкая, Радзівонскі Б., Шубіч Д. і Камянецкая Р., Вінер А., Вінер Ю., Зубкоўскі С., Гурвіч Р., Івенскі Ю.;

вул. Крывая - Шналер Б.;

вул. Чырвоная - Гілмоўскі Ю.

Швейныя машынкі:

«Прагрэс» - уладальнік Голдвасер З., вуліца Сувальская, 6;

вул. Сувальская - «Sunger Sewing Machine Comp.», аддзел;

вул. 3-га Мая - Голдвасер Н. і Ражанскі Ю.

Мука:

вул. Сувальская - Горфунг і Краснасельскі;

вул. Крывая - Загер Н., Ландо А., Барковіч М., Камянецкі А.;

Рынак - Калека М., Кравецкі А., Гірфунк Д. і сыны, Шварцбум Н. і Гардон А.;

вул. Чырвоная - Ківяловіч Е.;

вул. Паліцэйская - Палячак С. і Маўшовіч Ю.;

вул. 3-га Мая - Пупко Г. і М.

Мэбля:

вул. Сувальская - Дубінскі С.;

вул. 3-га Мая - Маўшовіч А.;

вул. Садовая - Рубіновіч Б.

Механікі:

вул. Сувальская - Баркоўскі М., Масьлянка Е.;

вул. Садовая - Голдвасер Н.;

вул. Камерцыйная - Сягла ст.

Мёдаварня:

вул. Крывая - фабрыка Ілютовіча Е.

Млячарня:

вул. Сувальская - Рыбак І.;

Рынак - Ілютовіч Д., Канопка Шл., Пёнтак Л.

Млыны:

«Аўтамат», уладальнікі Штэйнберг, Беін;

вул. Сувальская - Пупко М., Зяльдовіч;

«Таханова», уладальнік Віленскі, вул. Крупаўская;

вул. Пастаўская - Зяльдовіч.

Муляры:

Герасямюк М.

Музычныя інструменты:

вул. 3-га Мая - Голдвасер.

Выраб мыла:

вул. Лідская - Давідовіч Х.;

вул. Садовая - Ілютовіч А.;

вул. Пяскі - Ландо Т.;

вул. Сувальская - Пупко Ю.

Бензін:

«Мазут», вул. Дварцовая.

Вырабы з нафты:

вул. Дварцовая - Цыдзяровіч І.; Ківяловіч Е., Пупко Г., Горфінг Д.

Абутак:

Рынак - Бурштын Ю., Пупко А.;

вул. Сувальская - Цыгялінскі Ш., Есялевіч М., Пупко Б., Пупко М., Шварц С., Закс А.;

вул. Крывая - Леў Г., Левін О.;

вул. Чырвоная - Офман Р.

Гандаль вырабаў для сада:

вул. Сядлецкая - Ляскоўскі Ю.;

вул. 3-га Мая - Рыбацкі Ш.

Алейні:

«Шэман», уласнік Шаптыцкі Ю., вул. Сувальская.

Оптыка:

вул. Сувальская - Арлоўскі Р.

Гародніна:

вул. Сувальская - Яфуні В., Заблудаўскі Г.

Сушыльні:

вул. Крывая - Шплікоўская Д., Падварыская.

Гандаль хлебам:

вул. Школьная - Кулікоўскі Б.

вул. Турэцкая - Шчытніцкі І.

Пякарні:

вул. Лідская - Абрамовіч Х., Баранчык Ш.;

вул. Гандлёвая - Баярскі І., Гойда, Гульнік Д.;

вул. 3-га Мая - Будзін Б., Разенштэйн М., Рыбацкі Х.;

вул. Сувальская - Цукернік Ю., Гіршовіч Д., Салінкевіч М.;

вул. Камерцыйная - Далянскі Х.;

вул. Чырвоная - Яцох К.;

вул. Садовая - Юндзельсон Ю.;

вул. Завальная - Канопка М.;

вул. Школьная - Кулікоўскі Б., Аржахоўскі З.;

вул. Крывая - Пупко;

вул. Турэцкая - Шапіра І.;

вул. Замкавая - Шапіра Л., Шмуйловіч Д., Шмуйловіч Е.;

вул. Вызвалення - Шмуйловіч Ф., Шмуйловіч М., Фамаідскі К. і Пуйдак А.

Канцылярскія тавары:

вул. 3-га Мая - Дварэцкі Б., Лур'е С.;

вул. Сувальская - браты Граеўскія, Матэцкі С., Слюцкі М. і Далінка Ш.

Піўныя:

вул. Сувальская - Бераль Г., Гіршовіч Л., Калмановіч М., Манская Ф., Марцэвіч Ю., Пеляк М.;

вул. Пяскі - Баярская Ф., Навапрудскі Л.;

вул. Замкавая - Баярская Т., Манскі І., Манскі П., Туркін С.;

вул. Сядлецкая - Дземяшкевіч І.;

вул. Вызвалення - Руднік Ю., Рымчыцкая Г., Собаль, Вайнштэйн С., Ляйбовіч Ю.;

вул. Палеская - Воўк Ю.;

вул. Камерцыйная - Жырмунскі Г.;

вул. 3-га Мая - Беліцкая Л., Муцкі Ф.;

вул. Пілсудскага - Грыгор'еў А.;

вул. Крывая - Гутовіч Х.;

вул. Гандлёвая - Калмановіч Т.;

Слабодка - Мурын ст., Лавыш А.

Бюро перакладаў:

вул. Сувальская - Дзяркач Ю., Галомб М., Рупер А., Славін С.

Прадзільня:

вул. Сувальская - Жыжамскія Г., Ю. і Левін Ю.

Рамонтная майстэрня:

вул. Сувальская - Блох Б.

Рэстараны:

вул. Сувальская - Чапля Ю.;

вул. 3-га Мая - Галавач В., Савіцкі С.;

Рынак - Корвін-Пятроўскі Ю., Вяцкевіч М.;

вул. Садовая - Пеляк, Рудніцкая А.;

«Брыстоль», уласнікі браты Вінаградавы, Сувальская, 15.

Вырабы сельскай гаспадаркі:

вул. Сувальская - Чацвяртынскі Людв.

Прылады для сельскай гаспадаркі:

Чацвяртынскі Людв., Лідскі сельскагаспадарчы сіндыкат, вул. Сувальская, 40;

Кааператыў «Рольнік», вул. Сувальская, 26;

Штэйнберг З., Ланд і Арончык, вул. Сувальская.

Розныя тавары:

Акруговы звяз сельскагаспадарчых гурткоў, вул. Сувальская.

Рымары:

вул. 3-га Мая - Цымырынскі Г.;

вул. Садовая - Шмідт.

Разьбяры:

вул. Сувальская - Разенштэйн.

Рэзчыкі быдла:

Рынак - Беліцкі Ш., Ілютовіч Ю., Каменскі С., Кашчанскі І., Шмільгін Ю.;

вул. Замкавая - Міклашэўскі М.;

вул. Крывая - Радзевіч А.;

вул. Лідская - Рудзецкі А., Тамашэўскі М.;

вул. Мацкевіча - Вярсацкі А.;

вул. Казармавая - Тамашэўскі М.;

вул. Школьная - Каль К.;

вул. Гандлёвая - Ківялевіч М., Вінкоўскі Н.

Выраб сітаў:

вул. Сувальская - Бляха М.;

вул. Школьная - Цясляк А.;

вул. 3-га Мая - Кукелка Р.

Скуры:

Рынак - Бярловіч М., Цыгялінскі І., Івенская Р., Калмановіч А., Кепнік Б., Кушалевіч Л., Ляйбовіч Г., Ляліковіч Л., Лявітовіч П., Ліпнік А., Любчанскі А., Маўшовіч А., Навапрудскі Н., Сікурць Л.;

вул. Садовая - Дзеравянскі, Разенберг, Зеліковіч;

Выган - Леў Е.;

вул. Крывая - Аржахоўскі Н.;

вул. Завальная - Калмановіч Д.

Змазкі:

вул. 3-га Мая - Леў Е., Зільберман.

Сода:

вул. Лідская - Пупко Б.

Алкагольныя напоі:

вул. Сувальская - Баркоўскі М., Рачынская, Вінаградаў С.;

Рынак - Сегень, Русецкая Р., Залеская Е.

Спажывецкія тавары:

Рынак - Абрамовіч Б., Абрамовіч Л., Абрамовіч М., Файншрайберг Ф., Горфуг Д. і сыны, Ілютовіч Ш., Калмановіч М., Канопка Е. і Радзівонскі Ю., Палячак З., Пупко І., Пупко К., Разенштэйн М., Саперштэйн С., Сападніцкі І., Сераброўскі Х., Цыгялінская Т., Дзегушчынская С., Дагуцкая С., Катлярскі Б., Левін Б., Стралецкі С.;

вул. Сувальская - Бераль Г., Бярковіч П., Далінка С., Эпштэйн М., Гіршовіч, Голуб Х., Гродзенчык А., Кацэнеленбоген Ю., Каплан Ю., Ківяловіч, Левін І., Пупко М., Рэйсер Мошак, Віняцкі С., Цыгялінская С., Шляпачнік І.;

вул. Пілсудскага - Арлюк Р., Дэк Ф.;

вул. Пяскі - Абрамовіч Ю.;

вул. Крывая - Байкальскі Ю., Бор Х., Дубчанскі Ю., Гойда, Набульскі Х., Сапожнікаў М., Тэмяльсон Р., Пластоўская, Троцкая П., Бродач М., Будзін І., Кушалевіч Б., Шпілкоўскі М.;

вул. Лідская - Баран Ш.;

вул. Вызвалення - Баранчык, Баярская, Фукс М., Дварчанская, Гельман М., Баярская Д., Булей Ю., Фурайтар Х.;

Ферма - Беньямовіч М.;

вул. 3-га Мая - Бярковіч Р., Бялецкая, Далінка Ю., Дубчанскі Б., Івянецкі Б., Маўшовіч Р., Маўшовіч М., Палячак Б., Поляк Г., Руднер А., Рыбацкая Р., Святы Д., Брэм Х., Хруль А., Марціняк С., Муцкая Ю., Шахмовіч Е.;

вул. Замкавая - Баярскі М., Кац Е., Рубіновіч Ц., Рубіновіч М., Сабалеўскі В.;

вул. Гандлёвая - Эйгель Н.;

Слабодка - Гойда Ю., Камянецкі Г., Апілка М., Папроцкая М., Палячак Б., Поляк Б., Мазевіч А.;

Зарэчча - Кантаровіч Г.;

вул. Чырвоная - Ківяловіч Е.;

вул. Палеская - Лавыш;

Вісманты - Лохач, Палячак С., Рубінштэйн Ш., Залеўскі В., Давідовіч Е.;

вул. Казармавая - Нахмановіч Б., Насовіч А.;

вул. Шкляная - Калмановіч Ю.

Сталярныя майстэрні:

вул. Лідская - Файнштэйн Г.;

вул. Сувальская - Левін І.;

вул. Гарнянская - Міхальскі Ю.;

вул. Садовая - Сакалоўскі А.

Сталяры:

вул. 3-га Мая - Ізяліцкі А., Файнштэйн, Сцякольшчык Х.

Будова студняў:

вул. Мацкевіча - Катлярскі;

вул. Паліцэйская - Шульман І.

Шавецкія прылады:

вул. Крывая - Рубіновіч Т., Рудзіцкая С., Левін О.

Шаўцы:

вул. Школьная - Цыгялінскі, Калмановіч Л.;

вул. Гандлёвая - Далінскі Ю., Эйшыцкі Х., Грыншпан А., Аржахоўскі Б., Галубовіч, Канопка, Малчацкі М.;

Рынак - Ілютовіч Ю., Каплан Ш.;

вул. Лідская - Трахімовіч Ю., Шусцер П.;

вул. Сувальская - Троцкі Б., Чыжэмскі М.;

вул. Замкавая - Вайнштэйн Ш. і Рабіновіч Ю.;

вул. 3-га Мая - Шусцер Б.;

вул. Вызвалення - Тамашэвіч К.

Шкло і фарфор:

Рынак - Бергер А.;

вул. Сувальская - Флакс А., Камянецкая Е., Камянецкая Ф.

Аконнае шкло:

вул. Сувальская - Ілютовіч Ш.;

вул. Палеская - Косава.

Школа крою:

вул. 3-га Мая - Шымановіч М.

Анучнікі:

вул. Пяскі - Нахімовіч Г. і Бігнас.

Выраб шыльдаў:

вул. Сувальская - Сегал І.

Селядцы:

вул. Крывая - Абрамовіч Л.;

«Драм», вул. Крывая.

Слесары:

вул. Сядлецкая - Антановіч, Калман Б, Яраслаўская, Міхальскі А.;

вул. Замкавая - Непрахоўскі Г., Пупко Б., Шульман.

Тартакі:

вул. Легіяновая - Гурвіч Е., Кронік Л.;

вул. Пястоўская - Мельнік Б.;

Сувальская, 56 - Папірмайстар;

Фалькоўскага - Палячак Ю.

Тэхнік-дантыст:

вул. Сувальская - Ілютовіч.

Тэхнічныя артыкулы:

вул. Сувальская - Палячак М.

Тэлеграфныя слупы:

Ківовіч і Зелікоўскі Л.

Выраб шкіпідару:

«Дэстылят», уласнікі браты Шпількоўскія і Каплінскі І., вул. Фабрычная.

Тытунь:

вул. Крывая - Рахманскі А. і Янушайціс В.

Кааператыўны звяз.

Страхавы агент:

вул. Сувальская - Рыпер А.

Гатовая вопратка:

вул. Сувальская - Баярскі С. і Школьнік М., Гельфер І., Ламборт Г., Леў А., Маеўскі І., Пупко Х., Савіцкі І. і Левін Т.;

Рынак - Ілютовіч З., Маровіч К., Шалюбскі А.;

вул. Чырвоная - Сахін М.

Вапна:

Рынак - Пупко Ш.;

вул. 3-га Мая - Рубіновіч П.

Вата:

Рынак - Пупко І.;

вул. Чырвоная - Гілмоўскі І.

Вяндліны:

вул. Сувальская - Паплаўскі Ч., Радзевіч А., Варсоцкі А.;

вул. 3-га Мая - Рудзецкі А.;

Рынак - Тубялевіч Д., Тубялевіч Ю.;

вул. Мацкевіча - Місюра А.

Віны:

вул. Мацкевіча - Гутовіч Е.

Мінеральная вада:

вул. Сувальская - Катлярскі Л. і Големполь Х.

Лямец:

вул. Вызвалення - Левін М.

Воск:

вул. Сувальская - Дзеравянскі З.

Вытворчасць гарэлак і лікёраў:

вул. Сувальская - Левінсон Н., браты Вінаградавы;

вул. Крупаўская - Садоўнік Ю.

Тракціры:

вул. Сувальская - Гродзенчык А.;

вул. 3-га Мая - Ляхоўскі Б.;

вул. Садовая - Вайнштэйн Ю.

Збожжа:

вул. Паліцэйская - Пупко А.;

вул. Крывая - Саламянскі Г.;

вул. Школьная - Троцкі С.

Рамонт гадзіннікаў:

вул. Сувальская - Арановіч А., Баярскі Ю., Баярскі Ф., Калмановіч Л., Крашынскі М., Пупко Г.;

вул. Крывая - Бердаўскі Г.;

вул. 3-га Мая - Калмановіч З.

Жалеза:

Рынак - Басіст Б., Цыдзяровіч Х., Гербядзеўская і Фрыдман М., Голдман І., Ізраелевіч З., Ландо Т., Сноўскі Е., Шмідт Л.;

вул. Крывая - Брэзкін М. і Нябульскі М., Каплінская Р., Бульён Г., Дробнер С., Слабадскі Ю.

«Метал», уласнік Чарток Б., Штэйнберг, вул. Крывая.

Ліцейні жалеза:

Шапіра Ю. і Е., браты, Сувальская, 132.;

«Бэнланд», уласнік Штэйнберг.

Праблемы з уладкаваннем вуліцы 3-га Мая [61]

[Артыкул напісаны, калі горад рыхтаваўся да сустрэчы прэзідэнта Масціцкага ў Лідзе - Л. Л.]

Ліда (уласны карэспандэнт). Парадак на вуліцы 3-га Мая патроху паляпшаецца, але ёй яшчэ далёка да выгляду, які можна назваць эстэтычным. Трэба яшчэ шмат зрабіць.

Пачнём з гарадской брамы, з якой «аматары дрэва» патроху вырываюць дошкі, і таму гэтыя калоны з дзірамі выглядаюць дрэнна. Трэба як найхутчэй адрамантаваць абедзе калоны, каб паспець да прыезду прэзідэнта [62].

Частка ходнікаў за домам № 67 з боку чыгуначнага пераезду вымагае рамонту. Але ніхто не жадае гэтага бачыць, і таму падчас дажджоў тут даводзіцца ў вялікай лужыне скакаць з каменя на камень.

Перад дамамі № 67, 65, 63 застаецца шмат месца паміж ходнікамі і плотам, і таму было б добра, каб магістрат паставіў там 4 - 5 лавак, на якіх мінакі маглі б адпачыць. Добра, каб лаўкі былі падобныя на тыя, якія ўстаноўлены ў парку каля староства.

З увагі на тое, што значную частку вуліцы займаюць агароджы, добра было б звярнуць увагу на іх уладкаванне. У якасці ўзору мог бы служыць старанна выкананы і пафарбаваны штыкетнік і брама дома № 34. Ад выгляду платоў і парканаў у значанай ступені будзе залежаць выгляд вуліцы. Добра было б забараніць рабіць плот са звычайных дошак, якімі можна агароджваць толькі гароды, і загадаць пафарбаваць платы ў вызначаны колер. Плот з боку вуліцы павінен выглядаць прыгожа і канструктыўна быць штыкетнікам, тым больш, што кошт штыкетніка не надта перавышае звычайны глухі плот.

Гэта датычыць платоў і парканаў вакол дамоў № 13, 19, 28, 36, 39, 42, 44, 50, 51, 61. Кампраметуе вуліцу дом № 61, ён больш падобны на буду і павінен наогул знікнуць.

Выламаны штыкеціны перад домам № 46. Гэты дом, калі атрымае ладны плот з боку вуліцы і будзе пафарбаваны, будзе выглядаць цалкам добра. Таксама павінны знікнуць рэшткі калючага дроту перад домам № 48.

Трэба прасіць кіраўніцтва турмы, каб толькі што пабудаваная частка турэмнага мура была атынкавана і пафарбавана ў адзін колер з старой часткай. Не шкодзіла б таксама пафарбаваць новы штыкетнік турмы, а стары замяніць на новы. Калі гэта зробіцца, уся турма будзе мець мілы воку выгляд.

Надта па-жабрацку выглядаюць і маюць дрэнны санітарны стан аборы і стайня дома № 59. Старыя, пакрыўленыя дзверы іх выходзяць непасрэдна на ходнікі вуліцы, і ўся чыннасць з стайні аказваецца на ходніках. Трэба зрабіць уваход ў стайню са двара, што нават будзе на карысць гаспадару дома. Пасля пераносу гэтых уваходаў уся франтонная сцяна павінна быць ашалявана і пафарбавана.

Вельмі дрэнны ганак у дома № 57. У такім стане, як зараз, ён існаваць не можа і вымагае зносу ці рамонту з пераробкай у стылі, які павінен вызначыць гарадскі архітэктар. Такі ж лёс павінны мець брама і плот дома № 57-а. Тое, што мы бачым тут зараз, з'яўляецца яскравым доказам адсутнасці нагляду з боку гарадскога архітэктара за знешнім выглядам дамоў, брам і платоў.

Дамы № 18, 30, 32 павінны быць афарбаваны ў спакойныя і практычныя колеры. Як мог дом № 13 дайсці да такога стану - гэта пытанне, якое кожны павінен задаць сам сабе, гледзячы на гэтую халупу. А парэшткі паламанага штыкетніка перад гарадскім грунтам (даўняя скрыня) [63]? Ці ж магістрат не павінен бачыць гэта? Нізкі прыгожы штыкетнік тут быў бы якраз да месца. Таксама трэба, каб уладальнікі дамоў з унутранага боку штыкетніка пасадзілі прыгожыя дэкаратыўныя расліны і кветкі. Такім чынам можна было б хутка і значна ўпрыгожыць вуліцу.

На балконах належыць вырошчваць кветкі, і грашовая прэмія ад «Таварыства па ўпрыгожванні горада» за самы прыгожы дом, балкон ці акно павінна стаць стымулам. Аднак трэба спяшацца, бо хутка ўжо і палова лета.

Дадаткі да 4-й часткі

Паноптыкум [64]

Ліда. Што ёсць Ліда?

Людзі? Цыдзяровіч, Капяловіч, Калмановіч і нават Берлінерблаў? Ёсць др. Каплан з надпісам на дзвярах: «Дзіцячыя хваробы, вонкавыя, скураныя, унутраныя і мочапалавыя». Калі пацыент не зразумее апошняе слова, дык каля яго напісаны сінонім. Каб прасцей арыентавацца. Ёсць нават дынастыя Пупкоў: галантарэя Пупко, абутак Пупко, матэрыялы для пісьма Пупко і піва - усюды піва Пупко. Ну, так, ёсць яшчэ Папірмайстра.

Ад вакзала ідзе вуліца Мацкевіча. Не Міцкевіча, а Мацкевіча. На гэтай вуліцы ёсць Гістарычны паноптыкум. Ведаеце гэтыя гукі катрынак, якія бываюць у паноптыкумах і луна-парках? Яны неабходны - утрымаць чалавека, паралізаваць волю, уцягнуць унутр. У лідскім паноптыкуме ляжыць паміраючы марак. Памятаю яго з часоў дзяцінства. Ляжыць, як і тады, з ранай у грудзях, з марацкай бародкай, але без вусоў. Нахілімся над ім. Ні хрыпаў, ні цяжкага дыхання, і з цёмнай раны не струменіцца кроў.

- Марак сапраўды памёр, - думаю, - праз столькі гадоў!..

Але ўласнік паноптыкума нешта памайстраваў у скрынцы з мараком: старая рана закіпела. О, несмяротны, паміраючы марак! О, незнішчальная трываласць мёртвых рэчаў! І цябе памятаю, капітан Дрэйфус у чырвоных портках [65]. І цябе таксама, дзіцё з двума галовамі. Эміль Заля, слаўны французскі пісьменнік, Абрам Лінкольн, знакаміты прэзідэнт Злучаных Штатаў, эрц-герцаг Рудольф на ложку смерці - мне таксама як сваякі. Спаткаўся ўпершыню з вамі ў Лідзе. Меў чатырнаццаць гадоў.

Калі выходзіў, затрымала мяне тоўстая вусатая касірка.

- Кавалер хоча ўбачыць нешта цікавае?

І адразу стала горача, першы раз у жыцці... Пазнаў стэрэаскоп.

Выйшаў з лідскага паноптыкума, і ніхто мяне не затрымаў.

* * *

Потым бачыў рынак і цесныя, крывыя, але прыгожыя і маляўнічыя завулкі каля яго. Дзень быў смутны, дождж падаў без перапынку. Сялянскія лапці, жаночыя чаравікі і яўрэйскія доўгія боты хлюпалі ў чорным, размазаным балоце.

Выш.

На беларускім школьным фронце [66]

[Рэдакцыйны артыкул, верагодны аўтар - Ян Пазняк. - Л. Л.]

Сумна на гэтым фронце. Польскі ваяўнічы нацыяналізм усцяж націскаў на беларускую школу i няміласэрна яе нішчыў.

Пачаткі беларускай школы сягаюць 1906 г., калі пад кіраўніцтвам Якуба Коласа (К. Міцкевіча), слаўнага беларускага паэта i пісьменьніка, а такжа Яз. Лёсіка, вядомага беларускага філёляга, з прафэсіі вучыцялёў, заснаваўся тайны вучыцельскі гурток, дзеля тайнага навучаньня беларускіх дзяцей у ix роднай беларускай мове.

Выбухнула вайна, i на Беларусь прышлі немцы. Ідэя будаўніцтва роднай школы ізноў уваскрасае. Паўстае да 350 беларускіх пачатковых школ i бел. вучыцельская сэмінарыя ў Сьвіслачы, Ваўкавыскага пав.

Пасьля немцаў беларускія землі, разам з Мінскам, у 1919 г. займаюць палякі. Паўстае так званы «Урад Усходніх Зямель», які адразу пачынае наступ на нашыя пачатковыя школы i нішчыць ix дазваньня, у тым ліку i вучыцельскую сэмінарыю ў Сьвіслачы.

У 1920 г., пасьля польска-бальшавіцвай вайны, палякі, каб утрымаць пры Польшчы Віленшчыну, ствараюць як нешта пераходнае, так зв. «Сярэднюю Літву». У гэтым часе ізноў паўстае да 200 бел. школ i бел. вучыцельская сэмінарыя ў Барунах, Ашмянскага павету.

Але вось у 1921 г. устанаўляецца сучасная польская дзяржаўная граніца, i землі Заходняй Беларусі застаюцца за Польшчай.

Пачынаецца ізноў націск на беларускія школы. У 1922 г. з гэтых 200 бел. школ застаецца толькі 36; рэшту польскія ўлады закрываюць; закрываюць яны ў тым-жа годзе таксама i Беларускую Вучыцельскую Сэмінарыю ў Барунах.

У наступным годзе да гэных школ з мінулага году прыбывае яшчэ адна. Такім чынам у 1923 г. (у сакавіку мес.) ува ўсёй Зах. Беларусі існуе 37 бел. пачатковых дзяржаўных школ.

31.VII.1924 г. выходзіць так зв. «Устава языковая». Згодна з гэтай уставай беларусы складаюць дэклярацыяў на 412 бел. школ. Польскія аднак улады да заснаваньня гэтых школ не дапускаюць. Больш таго - яны 7.01.1925 г. выдаюць «інструкцыю», як гэтую ўставу праводзіць у жыцьце. Гэта інструкцыя ўводзіць цэлы рад труднасьцяў пры адкрыцьці бел. пачатковай дзяржаўнай школы i развой яе ізноў спыняе.

У часе ад 1925 да 1928 г. на беларускай землях у Польшчы існуе толькі 6 школ, ды ўжо не беларускіх, а «ўтраквістычных» (польска-беларускіх).

У 1928 г. усіх беларускіх дзяржаўных пачатковых школ існуе 65: 21 беларуская i 44 польска-беларускія.

Гэткі, з малымі зьменамі, лік беларускіх дзяржаўных пачатковых школ трывае да 1931 г., у якім налічваецца ix 63: 22 школы беларускія i 41 польска-беларуская.

Пры гэтым трэба ведаць, што ўсе гэтыя школы - яны толькі завуцца беларускія, ці польска-беларускі, бо фактычна яны ўжо польскія, фактычна польскі нацыяналізм бел. пачатковую школу ўжо зьнішчыў цалком.

Аднак для прычын палітычных у 1930 г. у Вільні закладаецца яшчэ Вучыцельская польска-беларуская Сэмінарыя ім. Фр. Багушэвіча.

Прад гэткім наступам польскага нацыяналізму не магло разьвіцца так-жа i бел. школа прыватная. Дый трудна вымагаць ад бел. селяніна, каб ён плаціў за дзяржаўную школу падаткі i адначасна - на школы прыватныя. Зрабіць гэта ён ня ў сілах. А дзе і на гэта здабываўся, там спыняў яго асьветныя імкненьні той жа польскі нацыяналізм.

У 1928 г. існуюць 4 школы беларускія прыватныя, а сяньня ўжо толькі адна, у Шаўлянах Браслаўскага павета.

Дый у будучыне надзеі ва прыватную беларускую школу мала. У сакавіку месяцы 1932 г. Варшаўскі Сейм выдае закон аб прыватных школах. Закон гэты так шмат дае магчымасьці ўмешваньня ў справы заснаваньня прыватных школ уладам школьным i паліцыйным, што надзеі на прыватныя школы мусяць быць дужа сумныя.

Будуе таксама беларус і сваю сярэднюю школу. Паўстаюць калейна беларускія гімназіі: у Будславе, у Вільні, у Гарадку - Радашкавічах, у Нясьвіжы - Клецку i Наваградку. Але той-жа польскі націск робіць сваё i тут. Сёньня існуюць, напалову галадуючы, ужо толькі дзьве беларускія гімназіі: у Вільні i ў Наваградку. Дый i гэтыя ці астануцца? У пачатку сакавіка 1932 г. Сеймам прыняты закон аб перабудове гімназіяў i вучыцельскіх сэмінарыяў. Закон гэты зможа даць магчымасьць «перабудовы» i нашых гімназіяў.

Гэтак сумна прадстаўляюцца беларускія справы на школьным фронце. - А вось i aпoшнія весьці i чуткі з гэтага фронту.

Дзяржаўная польска-беларуская Вучыцельская Сэмінарыя ім. Фр. Багушэвіча ў Вільні канчае школьны год i зачыняецца...

А вось чуткі. Беларуская Наваградзкая Гімназія быццам з гэтым годам таксама нейкім чынам i нейкім правам мае ліквідавацца, і быццам нешта нядобрае з боку польскага мае спаткаць i Беларускую Віленскую Гімназію.

Праўда, гэта яшчэ толькі чуткі, але надта магчыма, што сумныя гэтыя чуткі стануцца фактам. А стацца ім фактам дужа лёгка...

Словам, зусім няружова на беларускім школьным фронце.

Ня гледзячы аднак на гэта беларускі народ i беларускае грамадзянства павінны стойка бараніцца i не павінны падаць духам. Мы мусім жыць i будзем жыць. Калі не даецца нам родная, належная нам, школа i нішчацца астаткі гэтай школы - дык мы павінны ўзяцца за роднае навучаньне пазашкольнае, хатняе. Беларускі лемантар, кніжка беларуская павінны замяніць вам школу i вывесьці народ ва шлях волі і долі. Гэтак было i з іншымі народамі...

Разьвіцьцё й значэньне радыётэхнікі [67]

Піянэрам на полі практычнай радыётэлеграфіі быў Марконі, якому першы раз у 1896 годзе ўдалося размаўляць бяз дроту паміж дзьвума ангельскімі станцыямі на адлегласьці некалькі кіламэтраў.

Калі Марконі ў 1896 г. рабіў першыя пробы, то дасягнуў з пачатку адлегласьць каля 100 м, а пасьля 3 км. У 1908 г. можна было перагаварвацца ўжо праз Антлянтыцкі акіян на адлегласьці 3 000 км, а цяпер вялікія трансатлянтыцкія станцыі паразумяваюцца з кожным пунктам нашае зямное кулі.

Катодная лямпа, знойдзеная яшчэ перад вайной, пхнула радыётэхніку на новыя шляхі; дзякуючы гэтым лямпам магчыма ўзмацненьне слабых токаў, атрыманых на станцыях адбіраючых з адлеглых станцыяў надаўчых. Дзякуючы гэтаму, самыя апараты могуць быць меншыя, і замест высока нацягнутых антэн, можна ўжыць антэну рамавую, з некалькіх дзесяткаў метраў тонкага дроту, накручанага на драўлянай раме. Такім чынам можна будаваць малыя, лёгкія і танныя радыёапараты. Маючы ў сябе радыёапарат, мы можам слухаць мову, сьпеў і музыку з вельмі далёка адлеглых станцыяў. Цяпер няма таго гаспадарства, якое-б ня мела, прынамсі, адну надаўчую станцыю. Для камунікацыі на вялікія адлегласьці ўжываецца радыётэлеграф. Радыётэлефон ужываецца на адлегласьці, не перавышаючай пару тысяч кілёметраў. Радыётэлефонія ўжываецца на караблёх і аэраплянах. Пасажырскія аэрапляны, курсуючья на лініі Парыж-Лёндан, праз увесь час падарожжы маюць радыётэлефанічнае злучэньне з Парыжам і Лёнданам. Вялікае значэньне мае радыётэлеграфія і радыётэлефонія ў мараплаваньні. Кожны карабель мае радыётэлеграфічную станцыю, якая атрымлівае мэтэоролёгічныя й прэсавыя камунікаты, сыгналы часу з дакладнасьцю да 0,01 сек. У тым выпадку, калі караблю пагражае катастрофа можна прызваць на помач караблі, якія знаходзяцва на вялікай адлегласьці. Трэба ўспомніць яшчэ аб радыёфарах. Радыёфары гэта такія радыё-тэлерафічныя прылады, якія так, як маякі, служаць караблём для арыентацыі ў часе ночы, пры вялікім тумане і т. п. Яны стала высылаюць праз пэўны час сыгналы, дзякуючы якім караблі і могуць арыентавацца. Гэтае самае значэньне радыёфары маюць і для авіятыкі. Не магу тут апісаць усіх застасаваньняў радыётэхнікі, бо гэта патрабуе шмат часу й месца, але ўспомню яшчэ аб астатніх здабыцьцях веды: телемэханіка, перанашэньне абразоў на адлегласьць, перанашэньне сьвятла,

Телемеханіка палягае на тым, што пры помачы радыётэлеграфічнай эмісыі (высыланьня), мы можам кіраваць параходам, альбо нават і аэраплянам, пушчаючы ў рух матор радыётэлеграфічнай дарогай. Спробы ў гэтым кірунку роблены ўжо ў 1918 г., але да гэтага часу тэлемэханіка ня мае практычнага застасаваньня. Перанашэньне на адлегласьць абразоў ёсьць таксама ў пачаткавай стадыі - гэта пачатак тэлевізыі. Калі прыблізна 30 гадоў таму назад Марконі збудаваў сваю станцыю, ужываў каля 50 ваттаў энэргіі, індукцыйную шпульку, якую прыводзіў у рух сталым токам і антэну ў нэкалькі дзесяткаў мэтраў вышыні. Цяпер працуюць вялікія станцыі з моцай у некалькі дзесяткаў, а нават і сотняў, а антэны маюць вышыню ў пару сот мэтраў.

Тое, што яшчэ нядаўна здавалася ўтопіяй, думкай фантазёраў - зрабілася сапраўднасьцю.

П. Радзюк

На хвалі 1442 мэтры [68]

Мотто: Зараз мы пераключаемся на Маскву, стуль слухайце перадачу для дзяцей.

З цікавасьцяй беларусы Зах. Беларусі слухаюць Менскай радыёстанцыі.

Ня маючы ніякіх іншых магчымасьцяў чуць аб жыцьці ў Савецкай Беларусі, трэба задаволіцца гэтым радыё-інформатарам. - Прэса з Саветаў да нас не даходзіць, дастаць экзэмпляр «Чырвонае Зьмены» ці якога-колечы «Калгасьніка Беларусі» могуць толькі адзінкі. Безпасярэднага культурнага кантакту мы з Савецкай Беларусяй ня маем.

Кітайскі мур, дзелячы абедзьве часткі нашае краіны, выключае магчымасьці культурных зносінаў. Розныя экскурсыі, якія адбываліся ў СССР з Польшчы i якія дагэтуль пропагандуюцца, ахаплялі гандлёвыя, літарацкія i іншыя слаі польскага грамадзянства i кіраваліся ў буйнейшыя цэнтры СССР.

Савецкая Беларусь ня была прадметам досьледаў i дзеля гэтага мы ў Зах. Беларусі ня зусім добра ведаем аб сапраўдным жыцьці Беларусаў у Сав. Беларусі. Радыёфонія ёсьць адзіным рэхам, якое адбівае нам тамашняе жыцьцё.

Дык вось - увага! Гаворыць Менск, радыёстанцыя імяні «Совнаркому БССР» на хвалі 1442 мэтры.

Наўперад трэба спыніцца на мове, якая даходзіць да нас з Менску на хвалях этэру. Язык, каторым паслугоўваюцца, - беларускі, зрэформаваны дэкрэтам Рады Народных Камісараў БССР 28 жніўня 1933 году. Гэтая рэформа ёсьць першым этапам да эвалюцыйнага пераходу на мову расейскую.

Беларуская Акадэмічная Конфэрэнцыя ў 1926 годзе імкнулася да рэформы беларускага правапісу i граматыкі ў сэнсе чысьціні языка i ўнезалежненьня яго ад чужых уплываў, - дэкрэт «Савнаркому» скасаваў усю гэную працу. Бальшавіцкая рэформа беларускага языка гэта ўдар па беларускай культуры ў цэлым, з мэтаю загнаць яе ў агульнарасейскую.

Слухаючы менскага радыё, атрымліваем ўражаньне, што беларуская мова ў Сав. Беларусі - гэта нешта непажаданае, але дзеля тактычных прычынаў займаючае нейкае месца. Напрыклад: перадаецца музыкальная загадка, некалькі твораў на піаніно, альбо на іншых інструмантах: прапануецца слухачом адгадаць, хто напісаў гэныя творы, як яны называюцца i г.д.

Таварыш, каторы робіць перадачу, зварочваецца гэтак: - «Ребята, вазьмеце карандаш i паперу i запісвайце» - Другім разам чуеце йнакш: - «Ребята, вазьмеце аловік i бумагу i запісвайце» - Гэта не анэгдот, a запраўднасьць!

Далей, перадаюцца мэтэоролёгічныя ведамасьці, варта таксама паслухаць. - «Бачность добрая, умеренные ветры, по Мінску чакается» i г.д. У мэлёдыі языка, у словах, ва ўсім адчуваецца узброеная, ужо нават незаконспіраваная, маскоўшчына.

У начы адбываюцца пераклічкі - гэта рэвізія розных урадавых устаноў. Менск выклікае Магілёў, Оршу i іншыя месты; пачаўшы гутарку, напрыклад, з Магілёвам, загадвае іншым падрыхтавацца да справаздачы. Гутарка йдзе, у даным выпадку, аб школьных справах. Начальнік з Менску пытае, ці прыбылі падручнікі для пачаткавых школ на наступны школьны год; ці колькасьць ix ёсьць задавальняючай.

- Таварыш Гусеў, пытаюся, ці атрымалі вы падручнікі? - У адказ даносіцца: Я? - Пытаньне паўтараецца. З Магілёва адказвае працяглым: «Что?» - Ці атрымалі вы падручнікі? - Магілёў безнадзейна маўчыць. На начальніка з Менску находзіць праясьненьне: «Ці атрымалі вы учебнікі?». I вось «зав» з Магілёва зразумеў, без тэлевізыі можна ўгледзіць шырокую ўсьмешку здаволеньня на ягоным твары i плаўна, без перапынкаў, пачынае рэфэраваць аб палажэньні на мясцох ва ўсіх галінах школьнае справы, зразумела, на «общепонятном языке» - па-руску. Адным словам буйнае разьвіцьце беларускае культуры, нацыянальнае па форме i соцыялістычнай зьместам!

Цяпер прыгледзімся да праграмы перадач i спрабуем выбраць усё тое, што вядзецца ў беларускай мове.

Апошнія паведамленьні, - лекцыі ў дапамогу самаадукацыі, завочныя курсы партвучобы i часам перадачы для дзяцей. I, здаецца, гэта ўсё, далей гэтага беларуская мова не сягае.

Чым-жа напаўняюцца праграмы беларускай радыёстанцыі? Яны напаўняюцца трансмісіяй з Масквы, альбо перадачамі ў польскай i жыдоўскай мовах. Трансмісіі з Масквы - гэта той дзейнік, які мае на мэце стрымліваць «надмер» беларускіх аўдыцыяў i не даваць слухачом ілюзыі нейкай самастойнасьці менскага радыёфону. Менск - гэта маскоўскі «совхоз», толькі ў вялікім маштабе i, каб аб гэтым не забываліся, каб вуха слухача ня надта прывыкала да гукаў беларускага языка, што дзьве гадзіны менскія батракі павінны «пераключацца» на Маскву i стуль слухаць тое, што ў Маскве лічаць патрэбным запродукаваць. Каб надаць інтэрнацыянальны характар менскім перадачам, вядуцца радыёмонтажы, дзіцячыя перадачы i інш. у польскай мове.

Праўду кажучы, рахітычныя аўдыцыі, жабрацкія галасы, марная польшчына, але часу займаюць шмат - нацдэмам на злосьць, а Домбалям на пацеху. Наступна ідуць аўдыцыі ў «яўрэйскай» мове, мо найкарысьнейшыя з усіх, бо знаёмяць, часам, з творамі беларускіх паэтаў i пісьменьнікаў: Купалы, Коласа i інш., але заганаю ёсьць - доўгая праца, каб навучыцца жыдоўскае мовы, каб праз радыё са сталіцы Сав. Беларусі пачуць і зразумець нешта з беларускай літаратуры. Нарэшце дадамо, што перадаюцца яшчэ апошнія паведамленьні ў латыскай i літоўскай мовах. Словам, цэлы скарб для поліглёта

Калі пачнем дашуквацца беларускага элэмэнту ў беларускіх перадачах, дык апрача афіцыяльнай бальшавіцкай, ці гэта партыйнай, ці ўрадавай, славеснасьці, нічога больш ня знойдзем. Усюды на першым месцы расейшчына.

Аўдыцыі для дзяцей, калі перадае Менск (часьцей трансмісіі з Масквы), складаюцца з твораў расейскіх клясыкаў, толькі ў змодэрнізаванай, прытарнаванай да расейскага вуха, беларускай мове. Напрыклад: «Як пасварыліся Іван Іванавіч з Іванам Нікіфаравічам», паводле Гоголя, альбо апавяданьні Чэхава (найбольш дробнабуржуазнага з усіх расейскіх пісьменьнікаў).

Расейская мяшчанская літаратура дарэволюцыйнае пары, з гледзішча кіраўніцтва беларускага радыё, не зьмяшчае ў сабе мамэнтаў расейскага вялікадзяржаўніцтва i не прадстаўляе небясьпекі для соцыялістычнага будаўніцтва, у той час, як уся беларуская літаратура старэйшай эпохі, адраджэнская i сучасных пісьменьнікаў, створаная перад ix пакаяньнем, у мікрафон не дапускаецца.

Ці гэта не парадокс, што ў Савецкай Беларусі Антон Чэхов зьяўляецца больш за Багушэвіча нацыянальным па форме i соцыялістычным па зьместу?!

Неяк раз удалося пачуць на хвалі 1442 мэтры разучваньне песьні на словы Якуба Коласа, але твор гэты апошняга выданьня завецца «Чэлюскінцы».

З «беларускіх» аўтараў перадаваліся яшчэ творы маладога паэты Броўкі, вельмі таленавітага, але тэматыкай нават рэгіональна ня зьвязанай ні з чым беларускім. Паэмы ягоныя прысьвечаны баём пад Перакопам, разгрому Врангеля, геройскім дзеяньням коньніцы Будзённага. Беларуская літаратура траціць у гэтым паэце вельмі яркі талент, ня дзеля таго, што ён належыць да пралетарскага кірунку, а таму, што творчасьць ягоная, апанаваная расейскім зьместам, служыць умацоўваньню маскоўскае акупацыі Беларусі, па-савецку выражаючыся, служыць цёмным сілам, згуртаваным навакол Ц. К. партыі i яе «геніяльнага павадыра таварыша Сталіна».

Пераходзячы да канцэртнае часткі праграмаў радыёстанцыі імяні Савнаркому БССР, трэба адзначыць, што яна таксама дае яркі абраз стрымліваньня разьвіцьця беларускай культуры пад Саветамі.

Kaгo цікавіць беларуская песьня, няхай шукае яе па загранічных радыёстанцыях, бо Менск яе ўважае за праяву мясцовага нацыяналізму, - з Менску беларуская песьня амаль цалком выкінута. Яна пайшла на эміграцыю. Прыпадкова можна пачуць беларускую песьню з Прагі, Коўна, з Рыгі, але не ca сталіцы Савецкае Беларусі, Менскія канцэрты - адпачынкі, канцэрты для калгасьнікаў - даюць Рахманінава, Рымскага-Корсакава, Чайковскага і Мусоргскага - усе арыі, натуральна, на мове «рускай». Па-беларуску нічога - літаральна! Розныя камсамольскія песьні, пешыя, конныя, калгасныя на языку Леніна-Сталіна - па-расейску.

Характэрна, што песьні Шумана выконваюцца па-расейску; відаць, цяпер на трэцім годзе другой пяцігодкі, няма ўжо каму займацца перакладамі з нямецкага на беларускі, бо ж нацдэмы будуюць беламорска-балтыцкі канал, а «акадэмікі» тыпу Горына маюць больш паважныя заданьні ў усесаюзным маштабе.

Цікаўна, што нацыянальная палітыка ВКПБ у адносінах да іншых народаў больш толерантная. Радыёстанцыя ў Сімфэропалі амаль штодня перадае татарскія нацыянальныя канцэрты ў выкананьні хору i солістаў. Беларуская песьня сваёй арыгінальнасьцяй i хараством здолела-б захапіць слухачоў далёка за межамі Беларусі. Продукцыі беларускага хору занялі-б у агульна-эўропэйскай радыёаўдыторыі пачэснае месца i былі-б напэўна ня менш папулярнымі, чымся канцэрты цыганскай капэльлі з Будапэшту.

* * *

Нашыя спасьцярогі адносна менскага радыёфону - гэта толькі канва, на каторай што-раз ярчэй выступае абраз узаемаадносінаў i антаганізмаў паміж партыяй i ўрадам з аднаго боку i працоўнымі масамі Савецкай Беларусі з другога.

Адносіны гэтых апошніх да ўраду найтачней можна адзначыць назовам пасыўнага апору. Пасьля разгрому найбольш усьвядомленай часткі сялянства i пролетарскай інтэлігенцыі, барацьба з камуністычнымі душыцелямі беларускага народу перайшла ў больш асьцярожныя, каб ня кідаліся ў вочы, формы. Калі ў «ведамсьцьвенных інформацыях» Менск паведамляе аб наяўнасьці калгасаў, на грунце каторых назіраецца апор проціў новага правапісу, дык у гэтым толькі сьляпы ня ўгледзіць, што працоўныя масы Сав. Беларусі нацыянальна дасьпелі i ня гледзячы на тое, што пазбаўлены духовых павадыроў, якія сасланы ў савецкія катаргі, ня хочуць ісьці на павадку «інтэрнацыянальных» грабароў беларускае народнае думкі.

А хто прыслухоўваўся да паседжаньняў зьезду пісьменьнікаў Савецкай Беларусі ў Менску (перад усесаюзным кангрэсам пісьменьнікаў у Маскве), на каторых абнаглеўшыя маскалі брутальна дыктавалі корыфеям беларускага слова заданьні i кірунак творчасьці, той хіба што ня будзе мець ніякіх ілюзіяў што да ўзаемаадносінаў пад уладай Саветаў.

Таксама праслухаўшы інформацыю Беларускага Дзяржаўнага Унівэрсытэту (перадавалася 9.V.c.г.) аб прыйме 90 слухачоў на рабфак, з каторых 30 чалавек на польскае аддзяленьне i 30 на яўрэйскае, можна мець зусім конкрэтнае прадстаўленьне аб мэтодах стрымліваньня працэсу нарастаньня беларускае інтэлігенцыі, роўналегла з фарсоўным разьвіцьцём інтэлігенцыі нацыянальных меншасьцяў у Сав. Беларусі.

Той матар'ял, які нам дае радыёстанцыя імяні Совнаркому БССР, ярка сьведчыць аб пасьлядоўнай акцыі заціраньня сьлядоў беларускай самабытнасьці i аб паступовай інкорпорацыі ўсяго беларускага ў агульнарасейскі культурна-нацыянальны савецкі арганізм. Гэта акцыя адбываецца зусім адкрыта. Прытарнаваўшы беларускую мову да вымогаў расейскай граматыкі, бальшавіцкія рэформатары, на далейшым этапе, даводзяць беларускі язык да ўзроўня нейкага правінцыянальнага фольклёру, адначасна перагружаючы ўсе галіны жыцьця цяжкім балястам расейшчыны.

У гэтым рэпортажы, які датыча выключна радыёвяшчаньня, падчырківаем значэньне сталых трансмісіяў з Масквы, каторыя, перагружаючы праграму, убіваюць у галовы слухачоў расейскія словы, мэлёдыі i інш.

Няма сумліву, што на нявырабленага слухача, пазбаўленага сваёй музыкі i сьпеву, цэлыя цэбры расейскага сьпеву, гутаркі (з маскоўскае станцыі імяні Комінтэрну), на чале з разухабістымі частушкамі ў выкананьні заслужанае артысткі рэспублікі Ольгі Ковалевай (- Уморилась, уморилась, уморилася! -), разам з букетам усялякіх адрыўкаў з «Князя Игоря» альбо «Хованшчыны», перадаваных з Менску і яшчэ на фоне разбураньня асноў беларускага языка наагул, мае вялізарны дэзорыентацыйны ўплыў. Дзеля паўнаты характарыстыкі менскіх праграмаў радыёвешчаньня, не адрэчы будзе дадаць, што творы клясыкаў эўрапэйскай музыкі, прыкладам Пуччіні, Вэрді і іншых, тамака цалком ігнаруюцца - відавочна, таксама, з мэтаю засугэраваць слухача, выключна, творамі расейскіх маэстро.

На заканчэньне сьмеем выказаць сваё перакананьне, што маскоўскае ахвосьце на Савецкай Беларусі сваіх плянаў, у сэнсе асыміляцыі беларускага народу, не зрэалізуе - адпорнасьць працоўных мае i зьменнасьць палітычнае коньюнктуры стаіць гэтаму на перашкодзе.

I таму перадчасным выдаецца награджэньне таварышоў Галадзеда i Гікалы ордэнам Леніна за выкарчоўваньне контррэвалюцыйнай нацдэмаўшчыны.

А. Бужанскі

Рэфэраты аб Менску [69]

І. Камунальная гаспадарка

Грамадзянін М. Клім - айчым Ф. Аляхновіча два месяцы назад прыбыў з Менску да Вільні. Як колькігадовы жыхар савецкага Менску ён шмат чаго цікавага ведае пра сталіцу Савецкае Беларусі. 5-га гэтага кастрычніка ў памяшканьні Беларускага Інстытуту Гаспадаркі i Культуры ў Вільні гр. Клім прачытаў рэфэрат аб Менску i яго цяперашняй гарадзкой гаспадарцы.

Гарадзкая Менская Рада (горсовет) загадвае гаспадаркаю ня толькі самога гораду Менску, але і землямі ў 10-верставым радыюсе вакол гораду.

Менск налічвае цяпер 130 000 жыхароў. Адчуваецца, як сказалі-б па-нашаму, недахоп кватэраў, а па-бальшавіцку - недахоп «жилплощади», г.зн, плошчы для памяшканьняў.

Менскія жыхары пражываюць у пакоях, а не ў кватэрах: на кожную асобу вызначана ўсяго па 2 квадратныя сажні плошчы падлогі. Сам аўтар рэфэрату меў пакой з плошчаю падлогі ў 5,2 кв. сажняў на сябе i на жонку, i яго ўлады выселілі ў меншае памяшканьне, дакучаючы перад гэтым рознымі спосабамі: то пасялялі ў яго ашчэ аднаго жыхара, то загадвалі перагарадзіць памяшканьне, аж пакуль ня змусілі высяліцца ў меншае.

Навуковыя работнікі (прафэсура) дастаюць дадатковыя 2 квадратныя сажні плошчы памяшканьня.

Гарадзкія будынкі вартасьцю больш, як 10 тысяч рублёў, знацыяналізованы i змуніцыпалізованы, г. зн, належаць да дзяржавы (большые будынкі) i да гораду.

Дамы вартасьцю да 10 тысяч рублёў пакінуты ix уласнікам разам з гародчыкамі пры ix.

Гарадзкая зямля, як у самым горадзе, так i ў 10-верставой зоне за горадам здаецца ў арэнду жыхаром з тэндэнцыяй здаваць яе цэлым установам з мэтаю калектыўнага карыстаньня. Але паміж самымі нават дробнымі арандатарамі саду пры якім-небудзь доме заўсёды выходзілі непаразуменьні пры падзеле прадуктаў. Дробнымі дзялянкамі асобныя сем'і ахватней бяруць гарадзкія землі ў арэнду, i гэты спосаб карыстаньня найчасьцей праўляецца. Памяшканьнямі i землямі загадваюць г. зв. «жакты», ix у Менску 27, па ліку раёнаў. Спробы падзелу зямельнае прадукцыі паводле ліку «трудаднёў», патрачаных на апрацоўку зямлі кожным асобным арандатарам, таксама не давялі да ладу і, як правіла, землі арандуюцца acoбнымi дзялянкамі (вучасткамі).

Горад за час войнаў моцна пацярпеў i бальшавіком прышлося падумаць аб рамонце дамоў, якога ніхто не рабіў за ваенна-рэвалюцыйны час,

Перад першаю «пяцілеткаю» ў эпоху г. зв. НЭПу (1923-1927 гг.) бальшавікі спрытна ашукалі былых домаўласьнікаў, нібы вяртаючы ім дамы, калі ўласьнікі гэтыя начнуць ix рамантаваць. На рэмонт выдаваліся нават пазыкі ўласьнікам з заложанага Камунальнага Банку. Пазыкі былі ад 2 да 4 тысяч рублёў. У часе НЭПу жыцьцё ў горадзе ажыло, пачалі будавацца прыватныя дамы на 2 кватэры на пазыкі з таго-ж Камунальнага Банку. Дзеля таго, што ў вёсках пакідалі «кулаком» (заможнейшым сялянам) усяго 10 дзесяцін зямлі, рэшту яе адбіраючы ад ix, заўважыўся ў часе НЭПу вялікі наплыў у горад вясковага насяленьня: кулакі кідалі гаспадаркі i будавалі ў горадзе дамкі.

Скончылася ўсё гэта, як ведама, «разгромам спэкулянтаў» пасьля НЭПу, «кулакі» i ўласьнікі дробнага гандлю ссылаліся ў Сыбір ды на Салоўкі. Дамы ізноў былі знацыяналізаваны i змуніцыпалізаваны.

Пачалася ўрадовая будова г. зв. стандартных дамоў (з дзерава) для студэнства i наагул для вучнёўскае моладзі i будова іншых вялікіх будынкаў для розных урадавых установаў.

Гэтак у 1925 годзе пабудаваны быў унівэрсытэцкі гарадок каля вакзалу б. Лібава-Роменскае чугункі. Пастаўлены вялізарны «Дом Ураду» для ўсіх камісарыятаў у 1930 годзе. Будынак гэты мае 9 паверхаў, плошча падлогі ў ім 200 000 кв. мэтраў. Пабудавана клініка на Камароўцы, лазьня (3-я ў горадзе) на Ляхаўцы. Недахоп лазьняў адчуваецца вельмі востра, таксама, як i недахоп мыла, замест якога ўжываецца г.зв. «мыльная паста».

Замест даўнейшае конкі па горадзе ходзіць электрычны трамвай, але функцыянаваньне яго даволі часта затрымліваецца з прычыны недахопу электрычнага току,

1932 году асьветлены электрычнасьцю акраіны гораду. Але электрычнасьць гэтая сьвеціць цьмяна i разы 4 - 8 за вечар гасьне. У цэнтры, дзе разьмяшчаюцца розныя ўрадавыя ўстановы ды жывуць савецкія саноўнікі, электрычнасьць ня гасьне. Як прычыну няспраўнасьцей улады заўсёды называюць «шкоднікаў». Два інжынэры былі расстраляныя, а сямёх павысылалі за шкодніцтва.

Быў, напр. выпадак, што ў часе важнае апэрацыі, робленай вядомым хірургам д-рам Шапірай, раптам пагасла электрычнасьць, доктар памёр ад разрыву сэрца, а пацыент таксама загінуў. Спэцыяльнасьць д-ра Шапіры так моцна бралася пад увагу бальшавікамі, што яму пазволена было мець сваю бальніцу.

На пытаньні сабраных гр. Клім даў таксама цікавыя адказы.

Нехта пытаецца, ці праўда, што пабудованы ў Менску Дом Селяніна.

- Будаваўся гэткі дом, - пачуўся адказ, - але вы думаеце, што калі ён называўся Домам селяніна, дык там быў які-небудзь селянін? Цяпер у гэтым доме цэнтральны камітэт Камуністычнае партыі.

Архірэйскі i Юбілейны дамы разбудованы, i цяпер там будынак Чырвонае арміі.

Будынак жаноцкага манастыра па Прэабражэнскай вуліцы заняты Саюзам Коопэрацыі.

У былой Сынагозе - Жыдоўскі Тэатар.

У Чырвоным касьцёле на Захараўскай вуліцы, збудаваным калісь коштам абшарніка Вайніловіча, месьціцца цяпер Польскі Тэатр.

Каталіцкі Катэдральны Касьцёл існуе, бо недалёка ад яго месьціцца польскі консулят, дзе даволі шмат служачых-каталікоў, якія ходзяць маліцца ў гэты касьцёл.

Праваслаўны Катэдральны Сабор абернены бальшавікамі, пасьля разбудоўкі яго, у элеватар (вялікі магазын збожжа, якое звозіцца сюды з калгасаў i совгасаў кожны год 1-га кастрычніка).

Разбудованы б. завод Янсона, які завецца цяпер заводам імя Ворошылова.

Пабудована бальшавікамі ў Менску вялікая галянтарэйная фабрыка.

Кожны савецкі грамадзянін 5 дзён працуе, а ў шосты (выхадны) дзень адпачывае, што адбываецца вельмі «ўмоўна», бо заўсёды знойдуцца якія-небудзь «ударныя» работы, як расчыстка сьнегу ў часе зімовых завеяў, зборы з палёў летам i інш. Існуе агульная «трудавая» павіннасьць, ад якой не звальняецца нават i студэнская моладзь.

Студэнты прымаюцца ў ВУЗы (вышэйшыя школы) паводле г.зв. «кантрактацыі». Студэнт павінен падпісаць пэўны кантракт, паступаючы ў той ці іншы ВУЗ (па-расейску «ВЫСШЕЕ УЧЕБНОЕ ЗАВЕДЕНИЕ») i мусіць выпаўняць усё, чаго зажадае ад яго ўлада, згодна з падпісаным кантрактам. I ня дзіва, што летам у часе палявых збораў студэнская моладзь масамі скіроўваецца на палявыя работы ў ударным парадку.

Грамадзянін Клім дэкляраваў мець яшчэ некалькі гутарак аб жыцьці ў Менску.

Сабраныя шчыра дзякавалі г-ну Кліму за яго рэфэрат i засыпалі яго пытаньнямі рознага роду, хоць гэтым разам ён прасіў абмежавацца толькі аднэю камунальнаю гаспадаркаю Менску.

II. Бытавыя варункі

У пятніцу 12-га кастрычніка г. г. грам. Клім меў 2-гі свой рэфэрат на гэткую тэму ў Бел. інстытуце Гаспадаркі i Культуры.

Грам. Клім чалавек немалады, гадоў за 65, усё сваё жыцьцё правёўшы ў працы, быў i ў Менску працаўніком (бугальтарам) Мэліёрацыйнага трэсту, зарабляючы па 3 руб. 70 кап. у дзень: да гэтага яшчэ даходзіла невялічкая "эмэрытура" г-на Кліма.

Як-жа можа жыць падобны працаўнік у псэўдасоцыялістычнай дзяржаве?

Паводле словаў г-на Кліма, выказваных бяз ніякае тэндэнцыі, проста так па-людзку маляваўшых тое, што ён сам перажываў, - вялікая бяда для савецкага грамадзяніна ў халодную пару - гэта справа апалу. Жыхары Менску, як работнікі так i вураднікі, студэнты i іншыя, проста бяз коняў, на сабе цягалі дровы, скуль было можна ў эпоху ваеннага камунізму. А калі надыйшоў НЭП, дык палепшылася i справа апалу. Дровы i нават вугаль дастаўляўся ў Менск прыватнікамі-спэкулянтамі. Перад тым, дык зусім былі парасьцягваны дзеравянныя платы вакол сядзібаў i ўжыты на апал.

Ня лепш выглядала i справа асьвятленьня. У пэрыяд 1921-1923 г.г. зусім ня было ў горадзе газы. Пры НЭПе яна зьявілася таксама; людзі рабілі запасы газы, налівалі цэлыя бочкі i ванны, у каго яны былі. Пасьля НЭПу ўсё гэта канфіскавалася. Ня маючы газы, жыхары прыдумвалі розныя прымітыўныя спосабы асьвятленьня сваіх памяшканьняў. У 1927-1928 г. г. цана літра газы была 30 кап. на картачкі, цяпер больш як рубель за літр. Цяпер газу дастаць цяжка, савецкі транспарт зруйнаваны страшэнна. Раней газа выдавалася па 2 літры на чалавека, цяпер толькі 1 літр на аснаўнога работніка. Асноўным работнікам завецца той член сям'і, які сам беспасярэдня зарабляе, а тыя, хто знаходзіцца на яго ўтрыманьні, па-бальшавіцку завуцца «иждивенцами». Купіць газу выпадкова «з-пад палы», г. зн. у нелегальным прыватным гандлі можна часам, але цана тут яе - 5 рублёў за літр.

Цікавы парадокс: бальшавікі хваляцца тым, што яны скасавалі клясы. Калі гаварыць аб старых дарэвалюцыйных соцыяльных клясах, дык гэта ў пэўнай меры так. Але-ж бальшавікі вытварылі нешта вельмі падобнае.

У сэнсе распадзелу харчоў, апалу, сьвятла, вопраткі, абутку i іншых рэчаў першае патрэбы, савецкія жыхары дзеляцца на дзьве катэгорыі: 1-ю i 2-ю. Кожная з гэтых катэгорыяў, у сваю чаргу, дзеліцца на 3 сьпісы i гэткім спосабам вытварана аж 6 групаў жыхароў, нібы б соцыяльных клясаў новага рэжыму. Да 1-е катэгорыі жыхароў належаць работнікі цяжкае фізычнае працы i навуковыя працаўнікі. Сярод гэтае першае катэгорыі ёсьць яшчэ i партыйная вяршынка: вылучэнцы, ударнікі, камісары. Яны маюць той прывілей, што бяз картачак атрымліваюць прадукты ў г. зв. «закрытых распределителях», куды звычайны сьмяротны доступу ня мае.

Харчуюцца жыхары ў савецкіх сталоўках, якія ёсьць пры кожнай установе. Установа робіць контракт з тым ці іншым калхозам або совхозам на дастаўку харчоў для яе сталоўкі. Да 1926 году сталоўкі значэньня ня мелі, жыхары харчаваліся сяк-так дома, бо хлеба тады давалі яшчэ па кілёграму на чалавека, цяпержа ад 150 да 800 грамаў на аснаўнога работніка, у залежнасьці ад таго, да якое групы работнік гэты належыць. На «иждивенцев» ня выдаюць нічога.

Цікавы контраст цэнаў, якія можна падзялiць аж на чатыры групы. У той час, як хлеб, напр., у «Торгсине» (торговля с иностранцами) купіць можна за 10 капеек кілё, у коопэратывах ён каштуе 50 кап. кілё, у дзяржаўным гандлі (госторг) 1 руб. 50 кап. кілё, у прыватным гандлі 3-4 рублі кілё. Гэткім чынам істнуе: «Торгсин», коопэрацыя, дзяржаўны гандаль і спэкуляцыя, або гандаль прыватны, які строга прасьледуецца. У «Торгсине» купляць тавары можна толькі за золата або за чужаземную цьвёрдую валюту. Кілё цукру, напр., каштуе ў «Торгсине» 50 капеек, у коопэрацыі 5 рублёў, у дзяржаўным гандлі 15 рублёў.

Утрыманьне ня толькі каровы, а нават i курыцы зрабілася для жыхара немагчымым, бо старая бульба ў чэрвені 1934 г. каштавала 15-20 руб. пуд, ячмень - 65-70 руб. пуд.

Апал цяпер таксама дарагі: 60 - 45 руб, воз.

Які паёк нават жыхара 1-й катэгорыі, навуковага працаўніка, інжынера, які выкладае ў ВУЗе можна бачыць з гэткага прыкладу: на месяц чэрвень сёлетняга году інжынер атрымаў: паўтара кілё цукру, 1 кілё круп, 1 кілё макаронаў i 1 кілё селядцоў, па коопарацынай цане. А сям'я ў інжынера - 6 душ. Жыхары 2-е катэгорыі нічога, падобнага да гэтага скромнага пайка, не атрымліваюць. Селядзец у Менску лічыцца вялiкім ласункам.

Стаўкі навуковых працаўнікоў (прафэсуры) ад 450 да 800 рублёў. Пайкі выдаюцца не дарма, а за плату.

Усякія сабраньні жыхароў больш як 5 асобаў строга забаронены. На ix трэба прасіць дазволу ў ГПУ. Калі адзін, напр., прафэсар, сьвяткуючы імяніны свае жонкі, заявіў дамоваму сторажу, што ў яго будуць госьці, дык той спытаўся, колькі будзе чалавек? Пачуўшы адказ, што можа быць чалавек 15-20, стораж казаў прасіць дазволу, бо ён мусіць заявіць міліцыі. Калі прафэсар прасіў дазволу, дык ГПУ патрэбавала ад яго паіменны сьпіс гасьцей і, пераглядзеўшы гэты сьпіс, проста заявіла, што сабраньне можа адбыцца, бо сярод гасьцей ГПУ мае сваіх 3 чалавекі.

На пытаньні прысутных г-н Клім даў гэткія адказы аб справе харчаваньня ў Менску:

Мясны абед на заводах каштуе 1 рубель з капейкамі, у сталоўках пры ўрадавых установах 1 р. 20 к. - 1 руб. 50 кап. Абед гэткі складаецца з баршчу ці супу i аднае лыжкі кашы. Два разы ў тыдзень бывае мяса: порцыя велічынёю ня большая за скрыначку ад сернікаў. Для навуковых працаўнікоў у іхных сталоўках абеды крыху лепшыя, мясныя, па цане 2-3 руб.

Студэнт дастае 300 грамаў хлеба ў дзень. У студэнцкіх сталоўках на абед даюць таксама суп i кашу на маргарыне.

Абед для чужаземцаў у Эўропэйскай гасьцініцы каштуе 5-10 рублёў. Чужаземцам даюць нават булкі, якіх савецкі жыхар ніколі i ня бачыць.

Як-жа адбываецца сякі-такі прыватны гандаль прадуктамі?

Трэба сказаць, што індывідуальны гаспадар, г. зв. «единоличник» мае права прадаць у горадзе лішку свае прадукцыі, калі дастане пасьведчаньне, што ён усе свае падатковыя павіннасьці споўніў.

Савецкая коопэрацыя правальваецца. На 1932 г. напр., Цэрабкоп (цэнтральная работніцкая коопэрацыя) у Менску даў дэфіцыт у 2 мільёны рублёў.

На пытаньне. ці можна ў Менску паправіць боты, калі яны паднасіліся, пачуўся адказ, што падбіць падноскі ў ботах (гумовыя) каштуе 25 руб.

Боты каштуюць 8-10 рублёў у «Торгсине» i 50-70 рублёў у дзяржаўным гандлі.

Абутак i вопратка таксама выдаецца па картачках...

III. Народная асьвета

У пятніцу 19 гэтага кастрычніка грам. Клім расказваў аб народнай асьвеце ў БССР.

Наагул асьвета ў Савецкім Саюзе перажывае гэткія самыя экспэрымэнты, як i іншыя галіны жыцця.

Спачатку існавалі 3-годкі i 5-годкі (ніжэйшыя школы). Пасьля гэтых школаў прайшоўшы агульна-адукацыйныя (сярэднія) курсы, вучань мог паступаць у ВУЗы i ВТУЗы (высшие учебные заведения и высшие технические учебные заведения). Цяпер бальшавікі імкнуцца пазакладаць 9-годкі (сярэднія школы), з якіх па конкурсовых экзаменах можна паступаць у ВУЗы i ВТУЗы.

Дзеля таго, што пры паступаньні ў вышэйшыя школы бярэцца пад увагу соцыяльнае паходжаньне будучага студэнта, маладыя людзі стараюцца абходзіць гэты парадак, калі паходжаньне ix бацькоў было непрацоўным. Вучань, пасьля сярэдняе школы ідзе ў які-небудзь калхоз або совхоз i адбывае там работніцкі стаж у працягу якога-небудзь году ці больш, а пасьля ўжо дэлегуецца ў ВУЗ ці ВТУЗ, як сябра таго ці іншага прафэсіянальнага саюзу.

Аднак ён заўсёды можа быць выкрыты сваімі калегамі-студэнтамі ў ВУЗу цераз сьценгазэту i вычышчаны з ВУЗу, калі, напрыклад, бацька яго быў духоўнікам, заможнікам, абшарнікам i г. д.

Сьцен-газэты - гэта органы даносаў, робленых публічна самымі студэнтамі адзін на аднаго.

Ня гледзячы на розныя дробныя прывілеі, моладзь апошнім часам ня хоча паступаць у вышэйшыя школы, таму кожны студэнт за канікулярны час павінен завербаваць яшчэ двух маладых людзей у тую вышэйшую школу ў якой ён вучыцца.

Студэнты прымаюцца па кантракце, якім абавязваюцца служыць пасьля скончаньня вышэйшае асьветы ў Беларусі i наагул выпаўняць усе загады.

Навука ўва ўсіх савецкіх школах бясплатная, ні за навуку, ні за падручнікі i розныя навуковыя прылады плаціць ня прыходзіцца.

Кошты навукі пакрываюцца з падатку свайго роду на гэтую мэту, які завецца зборам на культурнае будаўніцтва, сьцягваным з усяго жыхарства.

У школах істнуюць камітэты вучняў i камітэты бацькоў усюды.

Студэнт атрымлівае стыпэндыю 60-100 руб. у месяц, на якія ён i павінен жыць. Абеды ў студэнцкіх сталоўках каштуюць ад 45-50 кап. да 1 рубля.

Ёсьць пры выш. школах інтэрнаты, дзе жывуць разам як студэнты, так i студэнткі. Гэткі парадак вядзе часта да вельмі неморальных рэзультатаў. Калі ад сужыцьця пары маладых людзей здараецца патомства, дык маці нованароджанага лёгка можа высудзіць (цераз мэдыцынскую нават экспэртызу айцоўства) належныя на дзіця алімэнты, але маладыя хлопцы ўхіляюцца ад гэтага тым, што мяняюць прозьвішчы (гэта ў саветах вельмі лёгка) i ўцякаюць у іншую мясцовасьць, дзе ix вельмі i вельмі трудна знайсьці.

Раней адміністравалі ў школах загадчыкі, а цяпер заўважваецца поўны паварот да старых назоваў: школамі кіруюць рэктары, дырэктары, ёсьць у ix інспэктары, як i даўней. Начальнік гэткі - сам адзінаасабова рашае справы адміністраваньня школаю.

Пераважаюць сярод студэнтаў беларусы. Усіх студэнтаў у Менску больш, як 3000.

Расейскіх сярэдніх школ у Менску ёсьць толькі 4. Апрача беларускага, ёсьць жыдоўскі i польскі пэдагогічныя інстытуты (пэдтэхнікумы).

Факультэты ў унівэрсытэце завуцца інстытутамі. Ніякіх экзаменаў пры скончаньні курсу ўсіх школаў раней ня было, а вучню або студэнту проста выдавалася пасьведчаньне, што ён праслухаў курс тае ці іншае школы. Цяпер i ў гэтым сэнсе вярнуліся да старога парадку: канчаючы школу, вучань ці студэнт павінен здаваць экзамен.

Школьная сетка наагул даволі густая, аднак не разьвінута яшчэ да поўнае меры, як гэта відаць з заяваў офіцыяльных прадстаўнікоў савецкае асьветы ў БССР. У кожным мястэчку ці большым сяле ўлады стараюцца залажыць сярэднія школы 9-годкі.

Для камуністаў, ударнікаў i чырвоных партызанаў існуе РАБФАК (работніцкі факультэт), які зьяўляецца сярэдняю школаю. З Рабфаку яны ідуць у КАМВУЗ (камуністычны унівэрсытэт), праходзячы там палітграмату ў пашыраным разьмеры.

Ня гледзячы на тое, што ўжо даўно, яшчэ ў часе кіраваньня асьветнымі справамі народным камісарам Баліцкім (сасланым на Салоўкі), ўлады хваліліся поўным выкараненьнем няпісьменнасьці, ёсьць яшчэ шмат анальфабэтаў у веку 45 i болей гадоў.

Палажэньне пэдагогаў ува ўсіх школах вельмі цяжкае; пэнсіі ня выплачваюцца ім па паўгода.

Прафэсіянальная, тэхнічная асьвета пераважае ў саветах.

Газэты цяпер дарма не раскідаюцца бальшавікамі. Гэткая «Зьвязда», напрыклад, выходзіць у ліку 30-40 тысяч экзэмпляраў i яе трэба набываць за грошы. Праўда, што падпіска на яе выглядае на прымусовую. Расейская газэта «Рабочий» мае тыраж у 50 тысяч экзэмпляраў.

У школы ўводзіцца выкладаньне гісторыі i географіі. Раней гэтыя прадметы зусім не выкладаліся.

IV. Земляробства ў БССР

1-га кастрычніка г.г., гр-н Клім меў гутарку аб земляробстве ў Беларускай Савецкай Рэспубліцы.

Як ведама, бальшавікі правялі экспропрыяцыю, ці вярней нацыяналізацыю ўсяе зямлі на абшары былое Расеі, г. зн., што ўся зямля перайшла на ўласнасьць савецкае дзяржавы.

Спачатку ішоў, пачаты яшчэ ў керэншчыне самым сялянствам, стыхійны падзел бліжэйшых двароў. Калі сяляне ў суседнім двары мелі пры старых парадках, напр., права пасьбішча, ці г. зв, сэрвітуты, дык у рэвалюцыю яны лічылі, што зямля, на якой пасьвілі сваю жывёлу, бязyмoўнa павінна належаць да ix, i наагул захаплялі сенакосы, ці якія іншыя кускі, выгаднейшыя для карыстаньня.

Ясна, што на захопленыя, ці наагул на быўшыя ў карыстаньні сялян землі ня было ніякіх дакумэнтаў. I бальшавікі мелі шмат клопату, калі прыступілі да рэгуляцыі землекарыстаньня цераз зямельныя камісіі на мясцох, Прышлося адкрываць кароткасрочныя курсы для каморнікаў (землямераў), якія нанова абмервалі землі паасобных землекарыстальнікаў. Старыя межавыя знакі былі сялянствам рупліва пакасованы і зямельным камісіям не заставалася нічога больш, як дашуквацца старых межаў шляхам паказаньняў сьведкаў.

Анархія землекарыстаньня ішла ад 1917 да 1923 году.

Апрача зямельных камісіяў былі ўстаноўлены спэцыяльныя суды. У гэтых інстытуцыях была гэткая навала справаў, што яны не маглі даць ім ніякае рады.

Земляробства істнавала да 1922 году не паводле якога-небудзь закону, а паводле інструкцыяў ды цыркуляраў Народнага Камісарыяту Земляробства.

Трэба зазначыць, што ў часе зямельнае анархіі ішло таксама i стыхійнае ніштажэньне лясоў сялянствам. Была проста рабунковая лясная гаспадарка, ніхто аб засяваньні лясоў ня думаў

У 1926 годзе выйшаў нарэшце зямельны закон. Пачалася хутарызацыя, трываўшая да 1926-1927 году. Затым надыйшла першая пяцілетка i з ёю колектывізацыя.

Хоць падаткі на хутаран накладаліся вельмі высокія, ішло абцінаньне хутарных гаспадарак з зямлі, у якіх яе было часам да 50 дзесяцін, але ў нядоўгі пэрыяд НЭПу усіх прадуктаў было на рынку даволі.

Перад колектывізацыяй больш спрытныя дробныя земляўласьнікі кінуліся на хітрасьць пачалі злучацца з сваякамі i наагул чэснымі суседзямі ў арцелі, каб прыдаць землякарыстаньню колектыўны выгляд. Ясна, што ўсё гэта было толькі на паперы i па-старому кожны гаспадарыў на сваім куску. Улады гэта заразжа зразумелі i арцелям быў паложаны канец.

З двароў пароблены цяпер совхозы (советскіе хозяйства), а з сялянскіх, вясковых земляў - колхозы.

Совхозы зьведзены былі ў трэсты, як напр.: сьвінатрэст, конскі трэст, малочны трэст i інш. Дзіўна, што гэткія буйныя гаспадаркі вяліся з дэфіцытам, i з Масквы ішлі асыгнаваньні ў паўмільёна i мільён на падтрыманьне розных земляробскіх трэстаў. Дабро совхозаў моцна раскрадалася i нарэшце 8 жніўня 1932 году выйшаў драконаўскі закон, які грозіць караю сьмерці за кражу ў совхозе або ў колхозе. Лагоднейшаю караю за гэта лічыцца ссылка ў канцэнтрацыйныя лягеры на 10 гадоў.

Уся бальшавіцкая земляробская сыстэма палягае на г. зв. «подстегивании» колхозьнікаў, г. зн. былых сялян.

Як-жа жывуць людзі ў гэтых совхозах ды колхозах?

У совхозах (казённых дварох) жывецца работнікам (былым панскім парабком) лепш у параўнаньні з колхозьнікамі. Совхоз мае грамадзкае харчаваньне - агульную сталоўку для ўсіх работнікаў, як i ў гарадох.

У колхозах сяляне жывуць яшчэ па сваіх хатах, харчуюцца самі тымі прадуктамі, якія выдаюцца кожнаму з іх, пасьля пагашэньня ўсіх павіннасьцяў. Бяда пануе тут страшэнная. Сала лічыцца нявіданаю роскашай.

Істнуюць яшчэ i гаспадаркі індывідуальныя, г. зв. гаспадаркі «единоличников», якіх улада стараецца дабіць непамернымі падаткамі: ад гэктара яны мусяць плаціць 4 пуды збожжа, 25 пудоў бульбы, 200-250 літраў малака ад кожнае каровы ў год (1933). На гэтым падатковы цяжар не канчаецца, бо кожны жыхар БССР плаціць яшчэ: страхавы збор, насенны фонд, культзбор.

Бальшавікі імкнуцца за другую пяцілетку сколектывізаваць земляробства на ўсе 100 % і правясьці ў жыцьцё грамадзкае харчаваньне нават i ў колхозах. На гэтыя мэты выпушчана ўнутраная пазыка на 1934 год у разьмеры трох з палавінаю мільярдаў рублёў (1 мільярд - 1000 мільёнаў).

Офіцыяльна ў Беларусі колектывізацыя праведзена на 56 %, але ў запраўднасьці куды менш.

- Ці ёсьць якія заработкі для сялян, апрача земляробства?

Ёсьць работы на лесазагатоўках i пры будаваньні ды папраўляньні дарог, дзе плаціцца 26 руб. за дзень працы з канём, але на рукі выдаюць толькі 3 руб., рэшта пералічваецца на колхоз, дзе вядзецца г. зв. строгі ўчот i рэгулулюцца рахункі кожнага паасобнага колхозьніка.

- Як-жа праводзілася гэтая колектывізадыя? -- спытаўся нехта з прысутных.

Прыяжджала ў вёску камісія, выймала з кішанёў рэвальвэры, клала ix на стол i пыталася ў сабраных сялян: «Хто проці колектывізадыі?» - пачуўся на гэта адказ.

Ясна, што колектывізацыя ў гэткіх варунках выглядала дабравольнай i прымалася аднагалосна.

Грам. Клім сам асабіста быў у дзьвёх камісіях, якія выяжджалі наводзіць парадкі ў два совхозы. Адзін раз было гэта якраз у двары, належаўшым да рэвалюцыі да пана Ельскага. Старыя парабкі адважна хвалілі гэтага пана перад камісіяй, жалячыся на цяперашні свой лёс.

Даўней, - кажуць, - лепей было: сям'я пабольшала, ці няшчасьце якое здарылася, ардынацыі не хапае - ідзеш да пана, а ён i павялічыць ардынарыю. А цяпер, дык невядома да каго зьвяртацца.

- О, каб наш пан вярнуўся, - дадае іншы дзядзька, - дык мы-ж ня ведалі-б дзе й пасадзіць яго, як яму дагадзіць.

Відаць несалодкае жыцьцё совхозьнікаў, калі яны ўздыхаюць па панскіх часох?

Цяпер яны працуюць, як i даўней, устаноўлены строгі нагляд за нормаю працы, аплата працы мужчын i жанчын няроўная.

Земляробства ўва ўсім СССР пад страшэннаю прынукаю i дзеля гэтага маса зямлі ляжыць адлогам. Совхозы часта гараць, улады шукаюць "шкоднікаў", тэрор ня літуецца ні над кім.

Машыннае абрабляньне зямлі правясьці немагчыма, бо на ўвесь СССР ёсьць толькі каля 200 тысяч трактараў.

Як совхозьнікі, так i колхозьнікі апранаюцца ў крамныя вырабы, бо хатні выраб матар'ялаў для вопраткі перастаў існаваць.

Пра колектывізацыю ходзіць сярод савецкіх жыхароў цікавы анэкдот:

«Усерасейскі стараста» Калінін прыходзіць аднаго разу да Сталіна i жаліцца яму:

- Бяда, браце, блашчыцы даймаюць зусім.

- Чудак, - адказвае Сталін, - а ты абвясьці колектывізацыю, дык зараз-жа ўсе разьбягуцца.

I селянін, як тая блашчыцца, разьбягаецца з вёскі, прэцца ў гарады, пабольшваючы гэтым лік падонкаў пролетарыяту.

Слухач.

Спіс аўтамабіляў і матацыклаў у Лідскім павеце, на 15 снежня 1934 г. [70]

29.07.1930 г. міністры ўнутраных і вайсковых спраў Польшчы аддалі распараджэнне паставіць на ўлік для войска ўвесь механічны транспарт (нават ровары).

№	Рэгістрацыйны нумар	Від траспарта	Марка	Гаспадар	Месца знаходжання
1	79135	аўтобус	Chevrolet	Гапановіч Нэвах	Беліца
2	79003	аўтобус	Chevrolet	Кавальскі Бэрка	Беліца
3	79177	аўтобус	Chevrolet	Кругер Эдвард і Пуйдак Васлаў	Іўе
4	79331	асабісты аўтамабіль	Morris	Палячак Леў	Ліда, Камерцыйная, 18
5	79301	полугрузавік	Chevrolet	Я. Папiрмайстр і М. Пупко	Ліда, Сувальская, 72/88
6	79324	асабісты аўтамабіль	Ford	Гута шкла Столе	Неман, гміна Дакудава
7	79312	аўтобус	Chevrolet	Зарэцкі Шлёма	Ліда, Фалькоўскага, 39
8	79316	асабісты аўтамабіль	Buick	Мальто Антон	Эйшышкі
9	79018	асабісты аўтамабіль	Ford	Шапіра Ісак	Ліда, Турэцкая, 1
10	79260	асабісты аўтамабіль	Overland	Кандратовіч Ада	Маёнтак Гародна, гміна Жырмуны
11	79292	асабісты аўтамабіль	Fiat	Марацэвіч Уладзімер	Эйшышкі
12	79316	асабісты аўтамабіль	Ford	Грузель Раман	Неман
13	79338	асабісты аўтамабіль	Polski Fiat	кс. Шчамірскі Станіслаў	Радунь
14	79021	асабісты аўтамабіль	Tatra	Лясковіч Вітольд	маёнтак Філіпкі
15	9505	асабісты аўтамабіль	Ford	маёр Ратомскі Станіслаў	Ліда, 5 лётны полк
16	79239	асабісты аўтамабіль	Ford	Арлецкі Аўгуст	Ліда, Варшаўская, 26
17	79310	асабісты аўтамабіль	Polski Fiat	Грабоўскі Рудольф	Ліда, Сыракомлі 2
18	79012	полугрузавік	Ford	Павятовая дарожная ўправа	Ліда, Сувальская, 15
19	9517	асабісты аўтамабіль	Harley-Dawidson	Брыгада скарбовага кантролю (bryg. kontr. skarb.)	Ліда, Сувальская, 13
20	79343	асабісты аўтамабіль	Polski Fiat	Управа Тэлекамунікацый	Ліда, Сувальская, 107
21	79192	асабісты аўтамабіль	Chevrolet	Сацыяльнае забеспячэнне	Ліда, Сувальская, 58
22	79093	асабісты аўтамабіль	Overland	Сацыяльнае забеспячэнне	Ліда, Сувальская, 74
23	79013	полугрузавік	Chevrolet	Навагрудская дырэкцыя публічных прац	Ліда, Сувальская, 15
24	9425	матацыкл без каляскі	Indian	Катовіч Пётр	Радунь
25	9516	матацыкл без каляскі	Gillet	Антановіч Віктар	Эйшышкі
26	9476	матацыкл без каляскі	B.S.A.	Галінскі Дамінік	Ліда, 11 лётны полк
27	9485	матацыкл без каляскі	Ariel	Антковяк Ян	Ліда, 77 пяхотны полк
28	9488	матацыкл без каляскі	Harley-Dawidson	кс. Байкевіч Пётр	Гута Неман, гміна Дакудава
29	9554	матацыкл без каляскі	Harley-Dawidson	Арлоўскі Міхал	Ліда, Шэптыцкага
30	9445	матацыкл без каляскі	FN	паручнік Баравецкі Рамуальд	Ліда, казармы 77 пяхотнага палка
31	9522	матацыкл без каляскі	Harley-Dawidson	Паплаўскі Ян	Ліда, 3-га Мая, 8
32	9435	матацыкл без каляскі	Douglas	Касоўскі Стэфан	Гута Неман, гміна Дакудава
33	9508	матацыкл	B.S.A.	Багдановіч Станіслаў	Ліда, 19-ты дывізіён лёгкай артылерыі
34	9440	матацыкл	N.S.U.	Ласацінскі Зыгмунд	Ліда, Сувальская, 182
35	9416	матацыкл	T.N.	кс. Штэйн Чэслаў	Воранава
36	9478	матацыкл	C.W.S.	K-da Pol. P. Lida	Ліда, Фалькоўскага, 25
37	9403	матацыкл	Indian	Левіцкі Аляксандр	Ліда, Вызваленне, 22
38	9546	матацыкл без каляскі	Royal-Enfield	Мальто Антон	Эйшышкі
39	9437	матацыкл без каляскі	Harley-Dawidson	Казлоўскі Эдвард	Іўе
40	9481	матацыкл без каляскі	Motosacoche	капітан Грывач Станіслаў	Ліда, казармы 77 пяхотнага палка
41	9422	матацыкл без каляскі	Niemen	Туровіч Леапольд	Ліда, Шэптыцкага

За старасту павета падпісаў В. Дзядовіч, намеснік старасты

Ліда, тэлефонны даведнік 1934 г.

2 29 - Інфармацыя тэлефоннай станцыі.

2 26 - Пасылка тэлеграм праз тэлефон.

2 27 - Кіраўнік тэлефоннай станцыі.

1 70 - Бюро рамонту тэлефонаў.

Агульныя перамоўныя пункты

Управа паштова-тэлеграфная Ліда-1, Сувальская, 90.

Управа паштова-тэлеграфная Ліда-2, Чыгуначны вакзал, зала чакання 3 кл.

Агенцтва паштова-тэлеграфная Ліда-3, Казармы 77 п.п.

Аўтаматы

На чыгуначным вакзале зала чакання 3 кл.

У цукерні Цукерніка, вул. Сувальская, 30.

27 - Адвакат Цыдзяровіч Беньямін, Сувальская, 87.

48 - Адвакат Хайковіч Аляксандр, Замкавая, 2.

1 36 - Адвакат Каменскі І., Сувальская, 22.

88 - Адвакат Кэрзняр Ісідор, Мацкевіча, 41.

1 24 - Адвакат Скіндар Чэслаў, Пілсудскага, 11.

18 - Аптэка Сеймікова, Мацкевіча, 3.

84 - Аптэка Стукатара Ізраіля, Сувальская, 63.

1 28 - «Ардаль», абутковая фабрыка, Фабрычная, 10.

---- (дадатковы) кабінет дырэктара, Фабрычная, 10.

83 - Гарадскі ізалятар (arest miejski), Фабрычная, 10.

---- (дадатковы) Лідская рэзня, Фабрычная, 10.

99 - Банк Купецкі, Сувальская, 10.

--- (дадатковы) кабінет дырэктара.

43 - Банк Народны Кааператыўны, Сувальская, 19.

59 - Банк Народны Яўрэйскі, Сувальская, 40,

12 - Банк Віленскі Прыватны Гандлёвы, аддзел у Лідзе,

прадстаўнік Польскага Банка, Сувальская, 84.

70 - Багаткоўскі Генрык, стараста, Жаромскага, 1.

1 41 - Баярчык Баляслаў, адвакат, 3-га Мая, 69.

93 - Баркоўскі Міхал, 17-га Красавіка, 19.

1 52 - Бажок Ян, карэспандэнт Польская тэлеграфнага агенцтва (P.A.T.), Замкавая, 4-7.

92 - Браты Вінаградавы С. і М., Сувальская, 21.

26 - Бровар Пупко, Сувальская, 88.

---- (дадатковы) кватэра.

74 - Бровар спадкаемцаў Я. Папірмайстра, Сувальская, 72.

----- (дадатковы) кватэра

31 - Тэлефонная цэнтраль кашараў 77 п.п., казармы імя ген. Рыдз-Сміглава.

39 - 77 п.п.

Тэлефоны дадатковыя

- 2 - эскадрон уланаў.

- 4 - звяз жандармерыі.

- 5 - кватэрмайстр.

- 7 - вайсковы суд рэгіянальны.

- 10 - гарнізонны шпіталь.

- 11 - 2-гі радыётэлеграфны звяз.

- 12 - харчовы склад.

- 14 - кіраўніцтва 77 п.п.

- 15 - 3-ці дывізіён 19 гарматнага палка.

Тэлефонная цэнтраль 5-га лётнага палка, казармы імя ген. Жалігоўскага

- 2 - парахоўня.

- 3 - апарат прыёмны.

- 4 - камандаванне.

- 5 - каманда парку, камендант парку.

- 6 - казіно афіцэрскае.

- 7 - радыёстанцыя.

- 8 - порт авіяцыйны.

14 - цукерня «Амерыканка», Будзін Барыс, Сувальская, 13.

22 - доктар медыцыны Эйзынберг, Сувальская, 62.

58 - доктар медыцыны Галенбіеўскі, Сувальская, 65.

1 23 - доктар медыцыны Кантар, Сувальская, 62.

1 15 - доктар медыцыны Каплан Саламон, Сувальская, 54.

37 - доктар медыцыны Казубоўскі, Школьная, 54.

25 - доктар медыцыны Сапоцька Рамуальд, Шаптыцкага, 9.

1 47 - гарадская электроўня, Сувальская, 179.

1 29 - Элкінд Леон, Шаптыцкага 17.

44 - фабрыка цвікоў «Дротіндустрыя», Фабрычная, 1.

35 - Фішар Алберт, інжынер-дырэктар «Ардаля», Пераца, 19.

56 - дзяржаўная гімназія імя гетмана Караля Хадкевіча, Школьная, 62.

1 04 - Глазман Арон, 3-га Мая, 7.

1 21 - Гарфунк Леў, Рынкавая, 13.

41 - Халперн Юзаф, перапрацоўка дрэва, Сувальская, 58.

1 05 - гатэль «Грант», Беньямін Ландо, Сувальская, 9.

80 - гатэль «Еўрапейскі», Ісак Глаўберман, 3-га Мая, 6.

1 18 - тытунёвая гуртоўня, Сувальская, 65.

78 - Хураўлез Еліях, перапрацоўка дрэва, 17 красавіка, 10.

89 - інспектар установы ўзаемнага страхавання, Шаптыцкага, 15-17.

69 - інспектар працы 65 акругі, Сувальская, 11.

38 - інспектар школьны, Сувальская, 103.

1 01 - Каплінскі Ісак, гандляр лесам, Сувальская, 86.

34 - Каса скарбовая, Сувальская, 4.

66 - Дзяржаўная чыгунка.

Тэлефоны дадатковыя

- 75 - начальнік дарожнага аддзела.

- 72 - пастарунак паліцыі.

- 74 - чыгуначная электроўня.

- 78 - бюро кіраўніка рухам.

20 - Калегіум айцоў піяраў, Сувальская, 68.

57 - Паліцыя.

---- (дадатковы) кабінет каменданта.

32 - Камісарыят паліцыі.

36 -

---- (дадатковы) канцылярыя.

---- // ---- кабінет кіраўніка камісарыяту.

---- // ---- кватэра кіраўніка камісарыяту.

95 - камунальная ашчадная каса, Сувальская, 13.

1 09 - леснічоўка в. Сухвальня.

11 - Левінсон Г., кватэра аптэкара.

137 - Левінсон, будаўніцтва, Сувальская, 22.

51 - «Лідол», алярня, 11-га лістапада, 4.

42 - Магістрат, кабінет бургамістра, маёра Мацкевіча, 6.

13 - Агульная канцылярыя магістрата, маёра Мацкевіча, 6.

---- (дадатковы) кабінет намесніка бургамістра.

1 03 - Мелур Саламон, 3-га Мая, 15.

40 - «Метал» супольная фірма, склад жалеза, маёра Мацкевіча, 22.

---- (дадатковы) бюро.

73 - млын «Аўтамат», бюро, Рынак, 61.

2 - млын «Таханова», бюро, маёра Мацкевіча, 8.

94 - Галоўнае лясніцтва, в. Гарні,

---- (дадатковы) кватэра галоўнага ляснічага.

1 45 - Ненартовіч Ян, землямер, 17-га красавіка, 20.

1 26 - Чыжэўскі Баляслаў, натарыус, Сувальская, 74.

77 - Дваракоўскі, натарыус, Сувальская, 74.

16 - аддзел «Усходняга агенцтва», 3-га Мая, 27.

87 - ліцейня жалеза, «Бэнлянд», Сувальская, 142.

1 00 - Агніска (клуб) «Кола Поляк», Сувальская, 13.

1 33 - Агушэвіч Міхал, адвакат, Сувальская, 77.

1 46 - алярня «Шэмен» супольная фірма, Дварцовая, 38.

4 - Арэцкі Аўгуст, кіраўніцтва павятовых дарог, Варшаўская, 24.

1 12 - Дзяржаўная рамесна-прамысловая школа, канцылярыя, Сувальская, 182.

1 30 - пякарня «Узорная», Камерцыйная, 14.

96 - Палячак Я., Фалькоўскага, 33.

1 50 - Палячак Бр. матэрыялы, радыё-электраматэрыялы.

30 - Палячак Макс, кватэра, Сувальская, 91.

1 32 - «Полгум» камісійны склад, маёра Мацкевіча, 65.

53 - Польскае хімічнае прадпрыемства «Карона», Крупаўская, 8.

1 02 - паліцэйскі пастарунак Лідскай гміны, маёра Мацкевіча, 1.

85 - павятовы саюз вайсковых асаднікаў, Пескі, 19.

54 - пракуратура віленскай судовай акругі, аддзел у Лідзе, 3-га Мая, 45.

---- (дадатковы) кабінет кіраўніка аддзела.

82 - Павятовая каса хворых.

19 - Пупко Абель, Пілсудскага, 15.

29 - Пупко Ханан, таварная экспедыцыя, 3-га Мая, 6.

---- (дадатковы) кватэра.

1 07 - Пупко Ш., склад фарбаў і будаўнічых матэрыялаў, Сувальская, 20.

1 38 - Пупко Ш. кватэра, Лідская, 5.

35 - Рачынская Меланья, абмен валюты, Сувальская, 45.

1 13 - Рафаловіч Эла, Сувальская, 83.

58 - Польскі рэсурс, Сувальская, 74.

24 - Радзевіч Андрэй, крама вяндлін, Сувальская, 52.

1 22 - Рабіновіч Пінхус, аклад будаўнічых матэрыялаў, 3-га Мая, 16.

55 - Гарадскі суд, кіраўнік суда, 17-га Красавіка, 14-19.

98 - Акруговы суд, карны аддзел, 3-га Мая, 45.

---- (дадатковы) следчы акруговага суда.

1 54 - Акруговы суд, грамадзянскі аддзел, Камерцыйная, 17.

1 34 - Сялужскі, дырэктар сіндыката, Сядлецкая, 3.

31 - Саламянскі Гірш, Пілсудскага, 19.

1 43 - Кааператыў «Еднасць» і механічная пякарня, Сувальская, 6.

Староства, Сувальская, 15

50 - кабінет старасты.

49 - агульная канцылярыя.

8 - Сталоўскі Ісак, доктар медыцыны, Мацкевіча, 51.

5 - добраахвотная пажарная ахова, Сувальская, 189.

79 - пажарная ахова на Слабодцы, Варшаўская, 31.

45 - земляробчы сіндыкат, 3-га Мая, 13.

75 - Шапіра Якаб і Эбер, ліцейная і фабрыка сельскагаспадарчых машын, Сувальская, 170.

---- (дадатковы) кватэра Шапіры.

1 35 - Шаваховіч, пастаўшчык жывёлы.

17 - Шплікоўскі Мардух, Чырвоная, 18.

67 - яўрэйскі шпіталь, Сувальская, 130.

10 - дзяржаўны шпіталь, Школьная, 8.

1 10 - тартак, млын, Мельнік Берка, Пастоўская, 39.

52 - управа Лідскай гміны, маёра Мацкевіча, 35.

72 - управа павятовая, земская, Сувальская, 15.

1 34 - дзяржаўная управа скарбовых акцызаў і манаполіі, Сувальская, 13.

45 - управа скарбовых падаткаў і выплат, Сувальская, 13.

47 - турма, 3-га Мая, 77.

---- (дадатковы) кватэра начальніка.

7 - Вярсоцкі Аляксандр, крама вяндлін, Сувальская, 9.

90 - Вінэр Якаб, мануфактурнае таварыства, Сувальская, 58.

---- (дадатковы) кватэра, Пераца, 5.

1 48 - Вісмант Францішак, адвакат, Легіяновая, 6.

Аддзел павятовы, маёра Мацкевіча, 18.

63 - сакратарыят.

---- (дадатковы) агульная канцылярыя.

64 - павятовая дарожная управа, Сувальская, 15.

1 - прадпрыемства прамысловае Е. Гурвіч і сын і Л. Кронік, Тартакі, 2.

1 11 - управа касы хворых, Сувальская, 83.

---- (дадатковы) кабінет камісара.

33 - Аб'яднанае тэкстыльнае прадпрыемства К. Шаблера і Л. Грохмана, галаўное прадпрыемства ў Лодзі, аддзел у Лідзе, Сувальская, 42.

5 - Звяз яўрэйскіх купцоў, маёра Мацкевіча, 12.

71 - Супольнасць спажыўцоў жалеза ў Польшчы, аддзел у Лідзе, Каляёвая, 7.

1 42 - Жыльберман, камерсант фірмы "Карпаты", Турэцкая, 5.

Пошта, тэлефон, тэлеграф

62 - начальнік праўлення Лідскага павета, Ліда-1, кабінет, Сувальская, 90.

139 - начальнік управы Лідскага павета, Ліда-1, кватэра.

108 - канцылярыя праўлення.

76 - аддзел паштовы.

230 - дзяжурны электрык.

226 - тэлеграф, прыёмны апарат.

3 - управа Лідскага павета, Ліда-2, Чыгуначны вакзал.

---- (дадатковы) кабінет начальніка.

151 - начальнік управы Лідскага павета, Ліда-2, кватэра, Каляёвая, 7.

140 - агенцтва павета, Ліда-3, кашары 77 п.п.

---- (дадатковы) перамоўная.

97 - начальнік тэлеграфнай управы, кватэра, Сувальская, 107а.

65 - тэхнічна-рахуновы аддзел.

---- (дадатковы) агульная канцылярыя.

9 - тэхнік па нагляду, кватэра, Пілсудскага, 12.

Адкрыццё старажытных слядоў чалавека на тэрыторыі Ліды [71]

На тэрыторыі Ліды на ўчастку Выган падчас земляных работ на пляцы настаўніка М. Міхальчука натрапілі на вялікую колькасць чарапкоў гаршкоў, раскіданых на значнай плошчы. Таўшчыня чарапкоў была характэрная для керамічных вырабаў з далёкай мінуўшчыны, таму інжынер, які наглядаў за работамі, пераслаў тыя чарапкі ў Кансервацыйную камісію ў Вільні, а земляныя работы прыпыніў.

Чарапкі паказваюць, што посуд быў роблены на ганчарным крузе, а таму з пазнейшага перыяду - можа, паходзіць з перыяду раннегістарычнага.

Чарапкі знайшлі таксама і ў іншай частцы ўчастка Выган. Абодва месцы знаходак размешчаны на схіле ўзвышша тэрыторыі Выган, якое да нядаўняга часу было аточана дрыгвой, а да хвілі парцэляцыі, што пачалася ў апошнія часы, служыла пашаю.

Узнікае дапушчэнне, што на ўзвышшы тэрыторыі Выган могуць знаходзіцца або старажытныя могілкі, або знішчанае гарадзішча, або рэшткі паселішча. Патлумачаць гэта даследаванні на тэрыторыі, якія будуць праведзены з погляду на тое, што тэрыторыя Выган можа хаваць каштоўны гістарычны матэрыял.

У бліжэйшыя дні з Вільні па запрашэнні пана лідскага старасты, які асабіста зацікавіўся адкрыццём, мае прыехаць на месца для правядзення даследванняў асістэнтка кафедры археалогіі УСБ (Універсітэта Стэфана Баторыя ў Вільні, пер.) д-р Гелена Цэгак.

Улад.

Выправа па невядомае [72]

На ўчастку Выган горада Ліды падчас земляных работ натрапілі на старыя чарапкі гаршкоў, на косці і вуглі. Запахла археалогіяй. Пан стараста Багаткоўскі, як добры гаспадар той зямлі, які дбае пра ўсякія яе каштоўнасці, прыпыніў работы і, пакрыўшы кошт пераезду, запрасіў з Вільні спецыяліста па археалогіі п. д-ра Гелену Цэгак, якую суправаджаў дэлегат гуртка археолагаў УСБ.

Выган - тэрыторыя, на якую Ліда вядзе экспансію ўжо некалькі гадоў, запаўняючы яе зграбнымі мураванымі дамкамі. Ліда наогул імпэтна разрастаецца. Штогод прыбывае ў ёй каля 30 новых будынкаў, а межы горада займаюць у пэўных кірунках прастору звыш пяці кіламетраў у даўжыню. Паўстаюць прыгожыя грамадскія гмахі, як агульнаадукацыйная школа імя Нарутовіча і зусім сучаснага выгляду гімназія імя Хадкевіча. Ліда можа ганарыцца гэтымі гмахамі.

Выган - узвышша, да нядаўняга часу аточанае гразкім балотам, а цяпер перарэзанае сухімі вуліцамі. Ужо амаль увесь перакапаны.

Пробны роў пачынаем капаць на тэрыторыі пляца настаўніка Міхальчыка. Паказваецца гумус, змешаны з глінай. Тэрыторыя перакопвалася не так даўно. Ёсць косці і вуглі, дзе-нідзе чарапкі гліняных пасудзін.

Капаюць беспрацоўныя. Адрабляюць атрыманыя перад гэтым дапамогі. Зімой лік беспрацоўных у Лідзе даходзіў да 2 500 чалавек на 22 тыс. жыхароў. Цяпер у сезон будаўнічых і дарожных работ колькасць іх зменшылася да 250 чалавек. У нашай групе знаходзіцца 13-гадовы хлопец. Старанна дзяўбе зямлю велізарнай для яго рыдлёўкай, сапе ад стомы і трывожна зыркае на нас.

- Гэта таксама беспрацоўны?

- Не, адрабляе за бацьку. Гаворыць, што хворы і не можа прыйсці, а хоча адрабіць, - інфармуе інжынер, - казаў яму ісці дадому. Расплакаўся. Бацька - гаворыць. Няхай дзяўбе...

- Ці часта практыкуецца падобная адпрацоўка дапамог іншымі людзьмі?

- Досыць часта. Напрыклад, пры рэстаўрацыйных работах у замку Гедыміна некалькі жанчын адпрацоўваюць за мужоў.

- Ці руіны замка ў небяспецы?

- Не, адрамантаваны малыя шчыліны, а цяпер узмацняецца фундамент на невялікім участку. Гэта земляныя работы.

- Падобна, пад руінамі замка, як гаворыць легенда, ёсць лёхі?

- Цвердзіць гэта легенда, а часткова пэўныя факты. Апавядаў мне 80-гадовы дзядок з бліжняй вёскі, што 65 гадоў таму назад, будучы хлопцам, хадзіў у падзямеллі. Быў тады адкрыты ўваход у іх. Падобна, цягнуцца яны далёка, як гавораць, аж да Трок. Так далёка той дзядок не хадзіў, бо яму лучыны не хапіла. Дзядок той часткова можа мець рацыю. Могуць існаваць падзямеллі. Два гады таму назад на дзядзінцы замка зрабілі каток. Навазілі шмат снегу. Аблілі яго вялікай колькасцю вады. Вясной уся маса снегу і лёду хутка растала. І што дзіўна - вада не выцякала і не ўтварала вялікіх лужын, а знікала амаль раптоўна. Знайшла сабе выхад пад зямлёй.

Аповесць дзеда цікавая. Ці ж бы ў традыцыі люду так глыбока сядзела памяць пра старажытную святасць Трок?

Вяртаемся на Выган. Пробны роў расшыраецца і паглыбляецца. Можна ўжо рабіць высновы. Некалі ў акрэсе часу ад ХІ да ХІІІ стагоддзя існавала на гэтым узвышшы славянскае паселішча («асада славянская»). Сляды яе сёння цалкам знішчаныя. Чаму славянская? Чарапы посуду маюць славянскі стужкавы арнамент, характэрны для племянных груп, ішоўшых з усходу.

Пан стараста Багаткоўскі зрабіў вялікую паслугу навуцы. На археалагічнай карце Польшчы з'явіцца новы знак, які паказвае, што на тэрыторыі Выгану знойдзены сляды побыту славян у раннегістарычную эпоху ў нашым краі.

Лідскі павет мае шэраг іншых, не вывучаных яшчэ помнікаў...

Уладзімір Галубовіч

Дадаткі да 5-й часткі

Горад Ліда ў 1938 г. [73]

Гарадская ўправа ў Лідзе 3 лістапада 1938 г. зрабіла гарадской радзе «Рахунковую справаздачу аб выкананні бюджэту на 1937/38 гг.». Гэта справаздача мае кароткі і пекны гістарычны ўступ, у якім выкладзены багаты і цікавы статыстычны матэрыял, які датычыць Ліды. Не можам не падзяліцца з чытачамі некаторымі цікавымі фрагментамі з гэтай справаздачы і некаторымі актуальнымі статыстычнымі звесткамі.

Плошча горада Ліда (ці гарадской гміны) да 1938 г. - 2 813 га, а пасля далучэння да горада вёскі Раслякі ў гэтым годзе адміністратыўная плошча горада павялічылася на 151 га і склала 2 964 га. Гарадская Лідская гміна мае 90 км вуліц, з якіх 32,67 з цвёрдым пакрыццём і 57,33 грунтовых. Ліда дарасла да маштабаў, калі замест звычайнага каменнага бруку - «каціны лоб» [koci leb - Л. Л. ] - неабходна пераходзіць на гранітную брусчатку. У справаздачным годзе звычайныя і надзвычайныя выдаткі на будаўніцтва дарог і мастоў і іх рамонт склалі 86 378 злотых. [...]

У выніку ў 1937/38 гг. забрукавана 1,433 км вуліц, адрамантавана 4 км і выкладзена 2,246 км новых бетонных ходнікаў.

Нягледзячы на новую будоўлю, кватэрнае пытанне ў Лідзе яшчэ не вырашана. Пры росце насельніцтва і прамысловасці будаўніцтва расце меншымі тэмпамі, хоць і ў параўнанні з іншымі гарадамі такога ж памеру таксама хутка расце. Праз таннасць дрэва, а таксама праз брак сыравіны і індустрыі вытворчасці будаўнічых незгараных матэрыялаў у будаўніцтве значную долю займае будаўніцтва з дрэва. Гэта адна з галоўных прычын, праз якую горад расце ў шырыню, а не ў вышыню. Гэта падставы вялікіх клопатаў для гарадскіх улад, бо для ўпарадкавання доўгіх вуліц патрэбны вялікія грошы. Па-сучаснаму будуецца частка горада Выган, якая вырасла ў апошнія гады і з'яўляецца сімвалам адраджэння творчай думкі лідскага грамадства.

Насельніцтва горада ў 1921 г. складала 13 401 чалавек. Зараз, згодна з статыстычнымі звесткамі на 17 верасня 1938 г., - 26 257 чалавек, гэта значыць, за апошнія 17 гадоў насельніцтва вырасла на 12 856 чалавек - амаль што ў два разы. У агульнай лічбе гараджан 12 607 мужчын і 13 650 жанчын.

Этнічны склад насельніцтва наступны:

палякаў - 17 820;

беларусаў - 450;

рускіх - 400;

літоўцаў - ;

яўрэяў - 7 227;

іншых - 360.

Разам - 26 257.

Па веравызнанні ў Лідзе:

рыма-католікаў - 17 008;

праваслаўных - 1 847;

іншых хрысціян - 160;

юдэяў - 7 227;

мусульман - 15.

Разам - 26 257.

Працоўныя гараджане заняты ў:

сельскай гаспадарцы - 598;

прамысловасці і рамястве - 3 408;

гандлі - 1 249;

транспарце - 321;

дзяржаўнай службе - 1 198;

іншых месцах - 5 942;

хатняй гаспадарцы і прыслузе - 5 711.

Разам - 18 427.

Відочна, рэшта ў 7 830 прыпадае на дзяцей.

Эканамічнае жыццё у горадзе вельмі ажыўленае. Ліда, стараннем прамыслоўцаў, ёсць адным з найважнейшых эканамічных цэнтраў на ўсходзе Рэчы Паспалітай. Тут развіваецца гумовая прамысловасць - 2 фабрыкі «Ардаль» і «Унігум», хімічная прамысловасць - фабрыка «Карона», 2 ліцейні жалеза - фабрыкі «Бэнланд» і «Поланд», фабрыка дроту і цвікоў - «Дротіндустрыя», 3 фабрыкі цукраў - «Рэкорд» і дзве без назвы, 3 кафлярні - «Рааф», «Танур» і «Нэшэр», фабрыка спружын - «Звой», 8 млыноў, 6 тартакоў, 8 пякарняў, 2 фабрыкі лямцаў, 1 рафінарыя шкіпідару, 2 алейні, 3 фабрыкі газаваных водаў, 2 бровары.

Таксама ў горадзе развіта рамесніцтва, сярод рамеснікаў:

бляхароў - 9;

брукароў - 30;

шаўцоў верху абутку - 13;

шапнікаў - 9;

гарбароў - 2;

ганчароў - 2;

пераплётчыкаў - 3;

ювеліраў - 9;

кавалёў - 24;

кацельшчыкаў - 3;

калёснікаў - 1;

краўцоў - 113;

капялюшнікаў - 1;

камнярэзаў - 3;

кушняроў-футроўшчыкаў - 3;

маляроў - 2;

муляраў - 15;

шорнікаў - 3;

сталяроў - 45;

шаўцоў - 80;

слесараў - 75;

шкляроў - 7;

шчаткароў - 2;

токараў - 3;

абівальшчыкаў - 13;

мяснікоў - 10;

цырульнікаў - 22;

мадыстак - 4;

меднікаў - 4;

электраманцёраў - 15;

ліцейшчыкаў - 30;

пекараў - 35;

камінараў - 5;

фатографаў - 7.

Кааперацыя ў горадзе разраслася і можа служыць прыкладам для іншых гарадоў.

Тут дзейнічае спажывецкі кааператыў «Адзінства», які мае 9 крам у розных частках горада і ўзорную механічную пякарню. Гэты кааператыў мае мільённыя абароты і якасцю прадаваных тавараў здольны канкурыраваць з лепшымі фірмамі. У Лідзе ёсць сядзібы: аддзел звязу спажывецкага кааператыва «Сполем», аддзел звязу малочна-яечнага кааператыва. Павятовы сельскагаспадарчы кааператыў займаецца ўсімі артыкуламі сельгаспрадукцыі.

Гэтыя кааператывы аказваюць станоўчы уплыў на гаспадарчае жыццё горада, мястэчак і вёсак павета.

Незалежна ад прыведзеных дадзеных пра значны размах гаспадарчай дзейнасці ў Лідзе, трэба прывесці спіс банкаўскіх устаноў горада: Камунальная ашчадная каса Лідскага павета, Віленскі прыватны гандлёвы банк, лідскі аддзел, Купецкі кааператыўны банк у Лідзе, Яўрэйскі народны банк і прадстаўніцтва банка «Сполем». Не для справаздачы, мусім адзначыць, што ў Лідзе з добрымі вынікамі функцыянуюць дабрачынныя інстытуцыі: яўрэйская «Gmilus Chesed» - банк безадсоткавых дробных пазык і таксама Хрысціянская безадсоткавая каса пры Таварыстве польскіх купцоў у Лідзе.

У Лідзе маюць свае сядзібы наступныя аддзелы і ўправы інстытуцый дзяржавы ці самакіравання: староства павета, аддзел Віленскага акруговага суда, аддзел пракуратуры Віленскага акруговага суда, Вайсковы рэгіянальны суд, Рэгіянальная камендатура рэзерваў [ваенкамат - Л. Л. ], Гродскі суд, скарбовая ўправа, управа акцызаў і манаполіі, школьны інспектар, абласны інспектар працы, павятовы інспектар установы ўзаемнага страхавання, брыгада скарбовага кантролю, павятовая класіфікацыйная камісія, следча-карная турма, рэгіянальная паштовая ўправа, тры паштовыя аддзяленні, павятовая камендатура дзяржаўнай паліцыі, камісарыят дзяржаўнай паліцыі па горадзе Лідзе, пастарунак дзяржаўнай паліцыі на Лідскай гміне, сацыяльнае страхаванне, аддзел Фонду працы, павятовы аддзел, гарадская ўправа, павятовая дарожная ўправа, управа сельскай Лідскай гміны.

З духоўных устаноў: веравызнання рыма-каталіцкага - 2 парафіяльныя касцёлы, праваслаўнага веравызнання - адна парафія, іўдзейскага веравызнання - яўрэйскі кагал з рабінам.

Акрамя вышэйназваных, у горадзе ёсць камендатура гарнізона, які складаецца з трох вайсковых адзінак.

У горадзе ёсць 753 копаныя студні, 177 помпавых студняў, 17 артэзіянскіх, разам - 947.

Вываз нечыстотаў робіцца асенізацыйным транспартам.

У галіне публічнай небяспекі гарадская управа працуе разам з добраахвотнымі пажарнымі дружынамі, якіх у горадзе дзве. Пажарныя маюць цалкам матарызаваны транспарт, а іх баявая здольнасць стаіць на высокім узроўні. Гарадская управа фінансуе добраахвотныя пажарныя дружыны ў памеры 15 000 злотых у год, прычым утрыманне пажарных у цэнтры горада абыходзіцца ў 11 500 злотых, на Слабадзе - 4 000 злотых.

У апошні час пабудавана 3 сучасныя школы, у якіх школьная дзетвара мае здаровыя і сонечныя памяшканні. Стан адукацыі ў горадзе адлюстроўвае наступная табліца:

Колькасць дзяцей у школьным узросце	Колькасць дзяцей у школьным узросце, ахопленых адукацыяй		Колькасць дзяцей у школьным веку, не ахопленых школай	Колькасць лекцыйных класаў	Колькасць штатных настаўнікаў
	у дзяржаўных школах	у прыватных школах
3788	3094	659	35	40	78

Дашкольнай адукацыяй займаюцца дзве жаночыя арганізацыі: Таварыства міласэрнасці Св. Вінцэнта і Паўла, Звяз грамадзянскай працы жанчын, імі ахоплены 71 дашкольнік.

На тэрыторыі горада ёсць дзве гімназіі: агульнаадукацыйная і прафесійна-купецкая, агульнаадукацыйны ліцэй і дзяржаўная прафесійная механічная школа. У ліцэі і агульнаадукацыйнай гімназіі вучацца 484 чалавекі, у купецкай гімназіі - 261, у дзяржаўнай механічнай школе - 113 вучняў.

Гарадская гміна мае будынкі і камунальныя ўстановы: электроўню, рэзню і рынак быдла. У 1937/38 гг. электрычнасцю карысталіся 2 903 абаненты на асвятленне і 63 абаненты на прамысловае ўжыванне электрычнасці, разам 446 127 кілават-гадзін. На рэзні ў тым жа годзе забіта 3 692 галавы буйнога рагатага быдла, цёлак - 1 629, цялят - 10 766, авечак - 2 327, свіней - 4 906. На рынку прададзена 21 779 галоў буйнога рагатага быдла, цёлак - 3 471, цялят, авечак і коз - 7 319, свіней - 5 915, коней - 2 612.

У справаздачным годзе ў звычайны даход гарадской гміны паступіла:

1. Ад камунальнай маёмасці - 20 680,20 зл.;

2. Ад камунальных прадпрыемстваў - 179 333,19 зл.;

3. Субвенцыі і датацыі - 2 507,30 зл.;

4. Падаткі з абароту - 22 920,71 зл.;

5. Адміністрацыйныя выплаты - 12 949,23 зл.;

6. Аплата за карыстанне публічнымі ўстановамі - 6 039,20 зл.;

7. Падаткі - 131 323,79 зл.;

8. Дадаткі да дзяржаўных падаткаў - 64 107,32 зл.;

9. Незалежныя падаткі - 20 755,17 зл.;

10. Рознае - 13 798,96 зл.

Разам - 474 415,07 злотых.

У даход надзвычайны:

1. Ад камунальнай маёмасці - 12 554,90 зл.;

2. Субвенцыі і датацыі - 62 574 зл.;

3. Пазыкі - 416 176,30 зл.;

4. Рознае - 26 910,0 зл.;

5. Бюджэтная падвышка з мінулага фінансавага года - 35,52 зл.

Разам - 517 950,72 зл.

Агульныя даходы - 992 365,50 злотых.

Звычайныя расходы выглядаюць наступным чынам, з камунальнай касы гарадской гміны выплачана:

1. Агульнае кіраванне - 89 502,64 зл.;

2. На камунальную маёмасць - 4 130,34 зл.;

3. Выплата даўгоў - 93 873,18 зл.;

4. Утрыманне публічных дарог і плошчаў - 21 852,07 зл.;

5. Асвета - 56 885,14 зл.;

6. Культура і мастацтва - 8 035,94 зл.;

7. Ахова здароўя - 32 762,11 зл.;

8. Сацыяльнае страхаванне - 43 017,44 зл.;

9. Падтрымка сельскай гаспадаркі - 1 270,37 зл.;

10. Падтрымка рамяства і гандлю - 7 141,25 зл.;

11. Грамадская бяспека - 33 005,63 зл.;

12. Выплаты ў ваяводскі камунальны звяз - 35 507,77 зл.;

13. Рознае - 35 507,77 зл.

Разам - 426 983,88 злотых.

Надзвычайныя выдаткі:

1. Камунальная маёмасць - 1 000,0 зл.;

2. Камунальныя прадпрыемствы - 82 859,95 зл.;

3. Утрыманне публічных дарог і плошчаў - 64 526,08 зл.;

4. Стварэнне плана разбудовы горада - 11 350,0 зл.;

5. Асвета - 54 808,94 зл.;

6. Ахова здароўя - 5 580,50 зл.;

7. Падтрымка сельскай гаспадаркі - 10 001,0 зл.;

8. Падтрымка рамяства і гандлю - 22 560,52 зл.;

9. Пакрыццё дэфіцыту былых гадоў - 305 525,52 зл.

Разам - 558 222,51 злотых.

Усе выдаткі - 985 206,39 злотых.

Бюджэт выкананы з перавышэннем - 7 159,11 злотых.

Сучасная гарадская ўправа выбрана ў 1935 г. і складаецца:

бургамістр горада - Юзаф Задурскі, былы пасол у Сейм;

віцэ-бургамістр - Вітольд Ёдка, магістр права;

лаўнікі - Мікалай Грабліс, Марак Карчмар, Вацлаў Сток-Стоцкі;

радныя:

Балінскі Казімір - чыгуначнік;

Цукернік Зорах - бухгалтар;

Дварэцкі Мойша - лекар-дантыст;

Караль-Тамашэвіч Баляслаў - шавец;

Кернер Ізідор - адвакат;

Канопка Мойзас - шавец;

Карнет Теадозія - настаўніца;

Міхнеўскі Мечыслаў - настаўнік;

Міцкевіч Людвіг - правізар;

Межва Ян - інвалід;

Маркевіч Ежы - садоўнік;

Оркуш Фердынанд - настаўнік;

Падворскі Юзаф - купец;

Пупко Якуб - цырульнік;

Сянкевіч Ганна - настаўніца;

Стасевіч Адольф - фермер;

Стасевіч Зыгмунт - падпаручнік рэзерву;

Штэйнберг Зэлман - прамысловец;

Шымілевіч Міхал - уладальнік бюро;

Вах Юзаф - кравец;

Васілоўскі Міхал - садоўнік;

Вітажэнец Баляслаў - пенсіянер;

Войцешак Антон - прамысловец.

Аднак развіццё горада, які можна параўнаць з такім горадам, як Гдыня, мае дыспрапорцыі з матэрыяльнымі сродкамі. Патрэбна кожны дзень нарошчваць інтэнсіўнасць эканомікі, але малыя фінансавыя магчымасці пакуль не дазваляюць гэта зрабіць. Акрамя таго, гарадская ўправа ўтрымлівае ў належным стане вуліцы, якія забрукаваны палявым каменем, пастаўляе электрычную энергію для бытавых і прамысловых патрэбаў, прыступіла да стварэння перспектыўнага плана забудовы горада (план амаль што гатовы), пабудавала прыгожы спартыўны стадыён, праводзіць меліярацыю багністага месца, на якім вырас раён горада, так званы Выган, пачала будову паліклінікі і сучаснай рэзні з халадзільнікам і мясной перапрацоўкай, пачала вывучаць магчымасць будаўніцтва па ўсім горадзе водаправода і каналізацыі, пабудавала 3 школы. У выніку мноства праблем, якія ўстаюць пры дастаткова хуткім развіцці Ліды, устае неабходнасць выдзялення горада з Павятовага звязу самакіравання, што дасць гораду новыя даходы і дазволіць адрамантаваць вуліцы ў цэнтры горада і пабудаваць новыя ходнікі, а на ўскрайках забрукаваць грунтовыя зараз вуліцы.

Гэтая кароткая справаздача па выніках развіцця горада не можа адлюстраваць і малой долі таго, што патрэбна было б напісаць пра развіццё горада, пра яго разбудову, пажарную ахову, прамысловасць, гандаль, кааперацыю, культурнае жыццё, асвету, ахову здароўя і так далей. Па меры магчымасці будзем друкаваць матэрыялы і асвятляць жыццё сучаснага горада.

Міхал Шымялевіч

Урачыстасці ў гонар 75-ці годдзя студзеньскага паўстання ў Лідзе [74]

У траўні гэтага года споўнілася 75 гадоў з моманту гераічнай смерці лідара студзеньскага паўстання на Лідчыне Людвіка Нарбута. Хутка пасля страты свайго камандзіра атрад паўстанцаў перастаў існаваць. Параненыя патрапілі ў няволю і былі сасланы ў Сібір. Рэшта групамі сышла з поля бітвы і рассеялася сярод лясоў.

Акрамя Нарбута ў лясной бітве пад Дубічамі паляглі: Леан Краінскі - адзін з самых лепшых афіцэраў Нарбута, два браты Бразоўскія, Тарасевіч - фельчар з Ліды, Губарэвіч, Ёдка, Паплаўскі, Гемза і Жукоўскі. Усе яны жыхары Лідскага павета. Яшчэ загінулі Скірмунт з Піншчыны, студэнт Пакемпіновіч і невядомы Адам - сябар Нарбута.

Па просьбе сямей загінуўшых капітан Цімафееў дазволіў сабраць забітых паўстанцаў на прыкасцельных могілках ў Дубічах. Пахаванне адбылося 6 траўня ў прысутнасці тлуму розных людзей, якія прыехалі, каб аддаць апошнюю павагу народнаму герою.

Пасля набажэнства целы палеглых у простых, нефарбаваных трунах былі паложаны ў супольную брацкую магілу. Высокую магілу Нарбута і дванаццаці ягоных паплечнікаў мясцовы люд атачыў вялікай павагай. Аднак праз малы час Мураўёў загадаў касцёл у Дубічах разбурыць, а магілу паўстанцаў зраўняць з зямлёй. На месцы магілы выраслі вялікія бярозы. Краж ставіць не дазвалялася. Аднак праз нейкі час хтосьці паставіў у бярэзніку камень з надпісам: « С.П. Леан Краінскі - просім аб анёльскай дапамозе» .

Падобна, гэта зрабіў сын Краінскага, які такім чынам аддаў доўг памяці свайму бацьку. Зараз на гэтым месцы знаходзіцца ладны помнік, фундаваны супольнымі высілкамі жыхароў Лідчыны і 76-м палком пяхоты імя Людвіка Нарбута. Помнік выкананы паводле праекта знакамітага мастака Фердынанда Рушчыца і прафесара Баляслава Балзукевіча. Урачыстае адкрыццё адбылося 6 жніўня 1933 г. на 70-ю гадавіну паўстання.

На месцы смерці Нарбута, на Дубіцкіх балотах, быў пастаўлены агромністы драўляны крыж, які праз невядомых быў спілаваны на дровы.

Каб зноў не адбыўся акт вандалізму, у лістападзе 1936 г. Лідскі полк пяхоты з Гародні паставіў новы, жалезны крыж на падмурку.

Зараз, пасля 75-ці гадоў, мы маем усе ўмовы, каб уганараваць памяць народнага героя належным чынам. У мінулым годзе з ініцыятывы сяброў рэдакцыі нашага штомесячніка паўстаў праект уфундавання ў Лідзе якой-небудзь памяткі Нарбуту. Пад пратэктаратам маршала Эдварда Рыдз-Сміглага паўстаў юбілейны камітэт памяці Людвіка Нарбута, які заняўся гэтым пытаннем.

У склад ганаровага камітэта былі запрошаны: Адам Сакалоўскі - ваявода Наваградскі; яго прывялебнасць арцыбіскуп Рамуальд Яблжыкоўскі - Мітрапаліт Віленскі; генерал Альшына-Вільчынскі; Гадзецкі - віленскі школьны куратар; Людвік Бацянскі - ваявода віленскі; Мар'ян Янкоўскі - віцэ-ваявода беластоцкі; прафесар, доктар Вітольд Станевіч, прарэктар універсітэта імя Стэфана Баторыя, кс. Гіеранім Стусінскі - правінцыял ордэна піяраў; Юзаф Прылуцкі, прэзідэнт апеляцыйнага суда ў Вільні, Юзаф Ігнат Парчэўскі, пракурор апеляцыйнага суда ў Вільні.

Выканаўчы камітэт у складзе: галоўны суддзя Юльян Гржымайла-Прыбытка; намеснік камандзіра палка палкоўнік Віктар Маеўскі; кс.-рэктар Клеменс Чабаноўскі, сакратар-рэдактар Уладзіслаў Абрамовіч, стараста Станіслаў Гансоўскі, бургамістр Юзаф Задурскі, Антон Гржымайла-Прыбытка; Францішак Мардас-Жылінскі, дырэктар Эдвард Вайцюшкевіч, дырэктар школы Фердынанд Оркуш і сябар рэдакцыі Аляксандр Снежка. Рэвізійныя камісія: Станіслаў Сэленс, Браніслаў Каліноўскі і Збігнеў Міхалоўскі.

Барэльеф на памятнай табліцы спраектаваў і выканаў мясцовы мастак-разьбяр Юры Кацяшчэнка за 480 зл. Адліў у бронзе Савул Пупко ў Вільні за 300 зл. Гранітную табліцу з палявога навагрудскага каменю выканаў майстар з Міра Антон Грыневіч за 350 зл. Дошка ўмуравана ў франтон касцёла піяраў. Агульны кошт 1 500 зл.

У дзень святкавання юбілею, 8 траўня, горад быў упрыгожаны сцягамі, а піярскі касцёл ілюмінаваны. Ва ўрачыстасцях узялі ўдзел арцыбіскуп Рамуальд Яблжыкоўскі, ваявода Адам Сакалоўскі, генерал Альшына-Вільчынскі, куратар Гадзецкі, кс.-правінцыял Геранім Стусінскі, князь Людвік Чацвярцінскі з Жалудка, цесць маршала Рыдз-Сміглага Эміль Томас з жонкай, дэлегацыя палка імя Людвіка Нарбута з камандзірам палка палкоўнікам Станіславам Чырылам, прадстаўнікі мясцовых улад і самакіравання, школьніцтва, арганізацый і тлумы гараджан.

Каля памятнай дошкі, упрыгожанай вянкамі, прафесар Люцыян Брыльскі сказаў узнёслую прамову. Прамоўца ў палымяных словах намаляваў вобраз героя, стварыў адмысловы і ўрачысты настрой сярод прысутных. Адкрыў памятную дошку генерал Альшына-Вільчынскі, потым ад імя Лідскага пяхотнага палка імя Людвіка Нарбута выступіў палкоўнік Чырыла:

«Паважаныя айцы піяры, шаноўныя жыхары горада, любая моладзь.

З вамі перажываю гэтыя ўзвышаныя хвіліны, бо знаходжуся ў мурах, дзе 90 год таму маладым хлопцам пачаў вучобу Людвік Нарбут.

Мы ведаем, які моцны ўплыў маюць уражанні дзяцінства, як уплывае добрая навука і школа на лёсы чалавека.

Тут, ва ўстанове а. піяраў, вядомых сваім патрыятызмам, хоць і пад ціскам цемрашалаў-маскалёў - тут ён, народны герой, атрымаў першыя веды, добрую навуку, патрыятычны дух, тут рыхтаваўся служыць Бацькаўшчыне.

І служыў добра - аддаў ёй сваё жаўнерскае жыццё.

Зараз мы знаходзімся тут, каб ушанаваць памяць і выказаць сваю павагу.

Жадаю вам, каб дух Нарбута запанаваў над вамі, як ён панаваў над яго гераічным атрадам, над добраахвотнікамі Лідчыны 1919 г., як пануе зараз над палком яго імя».

Прамоўца ўручыў палкавыя дыпломы і знакі ўрадоўцам горада Ліда, Радунскай гміне, дзе нарадзіўся Нарбут, павятоваму аддзелу ў Лідзе, калегіуму піяраў і правінцыялу ордэна кс. Стусінскаму.

Потым прамаўляў кс.-правінцыял Стусінскі. Ён падзякаваў за прызнанне заслуг ордэна і сказаў, што ордэнн працуе для сваіх вучняў. Заўважыў, што акрамя Людвіка Нарбута, у свой час іншая піярская школа таксама выгадавала Тадэвуша Касцюшку.

Падчас набажэнства казанне сказаў піяр з Кракава а. Банаветура Кадэя. Пры канцы адбылася вялікая дэфіляда Лідскага гарнізона, вайсковых арганізацый і моладзі.

Спіс ахвярадаўцаў у фонд ушавання памяці Людвіка Нарбута ў Лідзе:

Адам Сакалоўскі, ваявода Наваградскі - 100 зл.

Управа г. Ліда - 200 зл.

Звяз землеўладальнікаў у Шчучыне - 230 зл.

Дзяржаўная паліцыя Лідскага павета - 51,68 зл.

Хелена Бразоўская-Тамялевіч з дачкой Шчэнснай-Бразоўскай - 100 зл.

Князь Людвік Чацвярцінскі з Жалудка - 100 зл.

Суддзя Юліян Прыбытка - 125 зл.

Звяз абывацельскай працы жанчын у Лідзе - 10 зл.

Дырэкцыя шкляных гут «Нёман» - 25 зл.

Павятовы аддзел у Лідзе (чыноўнікі) - 9,02 зл.

Паштовае аддзяленне Ліда-1 (чыноўнікі) - 8,5 зл.

Паштовае аддзяленне Ліда-1 (паштальёны) - 9,5 зл.

Працаўнікі тэлефонна-тэлеграфнай управы ў Лідзе - 4 зл.

Працаўнікі павятовага староства ў Лідзе - 22,50 зл.

Гродскі суд у Лідзе - 2,7зл.

Агульнаадукацыйная школа № 4 у Лідзе - 5,5 зл.

Агульнаадукацыйная школа № 1 у Лідзе - 11,65 зл.

Пракуратура акруговага суда ў Лідзе - 3 зл.

Юзаф Ліскевіч з Іўя - 7 зл.

Юзаф Жагун з Суботнікаў - 3,9 зл.

Зыгмунт Віткоўскі з Радуні - 9,7 зл.

Юзаф Ігнашэўскі з Забалаці - 7,5 зл.

Уладзімір Наўроцкі з Беліцы - 9 зл.

Антон Карвоўскі з Беняконяў - 7,1 зл.

Францішак Фодэр з Дакудава - 3,9 зл.

Юзаф Матушэўскі з Воранава - 7,4 зл.

Падатковы інспектар раёна № 15 у Жырмунах - 6,8 зл.

Падатковы інспектар раёна № 8 у Ліпнішках - 11 зл.

Лётны полк у Лідзе - 10 зл.

Звяз землеўладальнікаў, аддзел Лідска-Валожынскі ў Лідзе - 135,5 зл.

Адвакат Францішак Вісмант з Ліды - 30 зл.

Ковенскі полк у Лідзе - 50 зл.

Віленскі прыватны гандлёвы банк у Лідзе - 14,75 зл.

Ю. Енца (ліст ахвяраванняў № 47) - 4,9 зл.

Аляксандар Пацула (ліст ахвяраванняў № 47) - 5 зл.

Доктар Аляксандр Мікульскі, маёнтак Глыбокае - 15 зл.

Баляслаў Мікульскі - 10 зл.

Яўгенія Жылінская - 5 зл.

Роберт Шурпіцкі з Вавёркі - 5,41 зл.

Агульнаадукацыйная школа № 2 у Лідзе - 7,29 зл.

Народны супольны банк у Лідзе - 5,5 зл.

Камунальная каса ў Лідзе - 6 зл.

Інжынер чыгункі Ян Барткевіч - 5 зл.

Натан Левін дырэктар кінатэатра «Эдысан» у Лідзе - 100 квіткоў на балкон - 50 зл.

Андрэй Радзевіч з Ліды - 3 зл.

Міхал Слюсарчык з Ліды - 1 зл.

Аляксандр Вярсоцкі - 5 зл.

Разам = 1 479,70 зл.

Наступны спіс ахвярадаўцаў будзе надрукаваны па меры атрымання ахвяраванняў.

Жмігродскі Юзаф

Спіс вялікіх прамысловых прадпрыемстваў г. Ліда на пачатак 1938 г. [75]

Назва	Энергетычнае абсталяванне	Віды і колькасць абсталявання	Колькасць працоўных у 1937 г.		Колькасць працоўных дзён у 1937 г.	Галоўныя вырабы ў натуральным выражэнні, 1937 г.
Назва	Энергетычнае абсталяванне	Віды і колькасць абсталявання	На 30 чэрвеня	На 31 снежня	Колькасць працоўных дзён у 1937 г.	Галоўныя вырабы ў натуральным выражэнні, 1937 г.
«Дротiндустрыя»	няма звестак	няма звестак	81	58	222	цвікоў - 997,5 т дроту - 246 т.
«Бэнланд»	2 электрарухавікі	4 такарныя станкі, 3 працяжныя станкі, 10 іншых станкоў	63	73	302	саламарэзак - 3603, малатарняў - 482, конных прывадаў - 902, плугоў - 58, веялак - 24.
Сельскагаспадарчых машын Шапiраў	матор унутр. згарання 50 к.с.	12 такарных станкоў, 10 барабанаў, 10 іншых станкоў	76	72	301	ліцця - 834 т., конных прывадаў - 978, саламарэзак - 5043, малатарняў - 427, веялак - 7, ільномялак - 55
Фабрыка спружын «Звуй»	электрарухавік 10 к.с., дынама 1 к.с.	1 такарны станок, 1 прэс, 1 свідравальны, гальванізацыйны 1	15	16	196	212 000 спружын
Завод Ландо, чыгуналіцейны, вытворчасць сельгасмашын	рухавік 35 к.с.	няма звестак	няма звестак	няма звестак	няма звестак	няма звестак
Завод батарэек для кішэнных ліхтароў «Зайчык»	-	-	-	3	93	прададзена 48.000 штук батарэек
Тартак «Тарлас»	лакамабіль 190 к.с., электрарухавік 10 к.с., дынама 37 кВт	няма звестак	117	85	150	распілавана 14000 м³
Тартак «С. Элкiн & K°»	паравая машына 40 к.с.	1 піларама, 1 цыркулярка, 1 габлярны станок	20	23	188	распілавана 5073 м³
Тартак Мельніка	лакамабіль 35 к.с., дынама 39 кВт	1 піларама, 1 габлярны станок, 1 гонтарэзка	26	17	245	распілавана 3500 м³
Тартак Палячэка	лакамабіль 30 к.с.	1 цыркулярка, 1 габлярны станок	21	19	289	распілавана 2441 м³
Тартак Шапіраў	паравая машына 65 к.с. дынама	2 піларамы, 2 цыркуляркі, 1 габлярны станок	14	30	156	распілавана 5240 м³
Тартак «Тарліт»	паравая машына 75 к.с.	няма звестак	няма звестак	няма звестак	няма звестак	няма звестак
Цагельня Семянікі (Шэйбакі)	дызель 4 к.с.	1 печ абпалу	6	-	116	800 000 шт. цэглы
Цагельня Алькеніцкай (Прыдыбайлы)	-	1 печ абпалу	24	-	105	701 000 шт. цэглы
Цагельня Кучынскага (Шэйбакі)	-	1 печ палу	6	-	116	350 000 шт. цэглы
Кафлярня, «Нэшэр»	рухавік 7.5 к.с.	4 печы абпалу	30	4	268	кафля, 288 000 шт.
Кафлярня «Танур»	-	2 печы абпалу	17	18	294	кафля, 147 000 шт.
Кафлярня Шпількоўскага	-	2 печы абпалу	25	26	-	кафля, 142 000 шт.
Вытворчасць віна і мёду	-	1 прэс, 1 кацёл, фільтры	1	2	-	пладовае віно - 2940 л., мёд - 2000 л.
Бровар Папiрмайстра	паравая машына 48 к.с. дынама 12 к.с.	няма звестак	18	19	291	7060 гкт. л. піва
Бровар Пупко	Лакамабіль 100 к.с., электрарухавік 87 к.с., дынама 12 кВт	няма звестак	25	18	299	5970 гкт. л. піва, 1081 ц. солада
Млын Бешанскага	газагенератар 80 к.с.	3 пары жорнаў	18	16	278	23 836 ц.
Млын Пупко	Агульны з броварам рухавік	2 пары жорнаў	4	5	278	7763 ц.
Млын Сапожнікава	газагенератар 50 к.с.	1 пара жорнаў	5	5	250	1800 ц
Алярня «Олід»	рухальная сіла з іншага прадпрыемства	4 прэсы, 2 насосы, 2 млына	8	10	184	ільнянога алея 3916 ц., 9771 ц. жмыха, 245 ц. аліфы
Алярня «Шэмен» Шапетыньскага	матор ўнутр. згарання 30 к.с., дынамо 2.6 к.с.	5 прэсаў, 5 насосаў, 1 фільтр, 2 іншыя машыны	10	11	176	ільнянога алея 402 т., 1011 т. жмыха, 31 т. аліфы
Фабрыка вырабу шкіпідара Шпількоўскіх	-	няма звестак	4	3	96	193 т. шкіпідара
Выраб мыла Ілютовіча	-	-	3	3	240	100 т. мыла, каўстычная сода - 32 т.
Хімічная фабрыка «Карона»	электрарухавік 22 к.с.	11 розных хімічных машын	26	21	280	туш 350 кг, чарніла 26 т., лакі і фарбы 2,2 т., палітура 93.000 шт.
«Ардаль»	электрарухавікі 388 к.с., матор ўнутр. згарання 250 к.с., дынама 225 к.с.	2 вальца, 2 штамп. станка, 2 краільныя станка, 31 швейная машына, іншых машын 73.	547	585	256	398 600 пар галошаў, 171 500 жаночых ботаў, 680 500 гумовага абутку
«Унiгум»	электрарухавік 75 к.с., матор ўнутр. згарання 90 к.с., дынама 90 к.с.	2 прэсы, 2 вальцы, 3 катла вулканізацыі, іншых машын 9.	33	34	274	гума для галёшаў 7 т., гума для абцасаў 13 т., ручак для ровараў 22 т., іншых вырабаў 20 т.
Вытворчасць валёнак, Рабіновіча	электрарухавік 5 кВт	1 часальная машына, 1 юла.	90	96	163	10000 валёнак
Перапрацоўка воўны братоў г. Я. Жыжэмскiх i Я. Левiна	лакамабіль 30 к.с., дынама 7 к.с.	4 часальныя машыны, 1 юла, 1 прэс, 10 іншых машын	58	55	252	51000 валёнак

Спіс аўтамабіляў і матацыклаў у Лідскім павеце, на 15 снежня 1936 г. [76]

На падставе параграфа № 8 распараджэння міністра ўнутраных і міністра вайсковых спраў Польшчы ад 29 ліпеня 1930 г., кожны год браўся на ўлік для войска ўвесь механічны транспарт.

№	Рэгістрацыйны нумар	Від транспорту	Марка	Гаспадар	Месца знаходжання
1	79292	асабісты аўтамабіль	Fiat	Марачэўскі Уладзімір	Эйшышкі, Віленская 68
2	79062	асабісты аўтамабіль	Ford	Палячак Макс	Ліда, Сувальская, 91
3	79192	асабісты аўтамабіль	Chevrolet	Сацыяльнае забеспячэнне	Ліда, Сувальская, 83
4	79093	асабісты аўтамабіль	Overland Whippet	Сацыяльнае забеспячэнне	Ліда, Сувальская, 83
5	79021	асабісты аўтамабіль	Tatra	Лясковіч Вітольд	Маёнтак Філіпкі, Лідская гміна
6	9544	асабісты аўтамабіль	Fiat	Жалігоўскі Генрык	Ліда, Шаптыцкага, 8
7	9530	асабісты аўтамабіль	Fiat	Кабылінкая Халіна	Маёнтак Гарадэнка, Жырмунская гміна
8	79324	асабісты аўтамабіль	Ford	Ю. Столе	Гута шкла Нёмана
9	79316	асабісты аўтамабіль	Ford	Грузель Раман	Нёман, Беліцкай гміны
10	79310	асабісты аўтамабіль	Polski Fiat	Грабоўскі Рудольф	Ліда, Сыракомлі, 2
11	9482	асабісты аўтамабіль	Fiat	Макарэвіч Уладзімір	Ліда, Бярозавая, 21
12	79352	асабісты аўтамабіль	Steyer	Кіневіч Генрык	Маёнтак Бальцэнікі, Беняконская гміна
13	79134	асабісты аўтамабіль	Fiat	Ельская Яніна	Маёнтак і гміна Жырмуны
14	79366	асабісты аўтамабіль	Essex	Пупко Шымон	Ліда, Сувальская, 88
15	9550	асабісты аўтамабіль	Studebaker	Ардаль	Ліда, Фабрычная, 8
16	9568	асабісты аўтамабіль	Ford	Міцкевіч Станіслаў	Ліда, Варшаўская, 32
17	79249	асабісты аўтамабіль	Chevrolet	Заянчкоўская Аляксандра-Геноэфа	Ліда, Пілсудскага, 13
18	79373	асабісты аўтамабіль	Ford	Галінскі Дамінік	Ліда, Меніцкага, 5/14
19	9597	асабісты аўтамабіль	Chevrolet	Межва Ян	Ліда, Рынак, 3
20	9575	асабісты аўтамабіль	Overland Whippet	Кузян Зофья	Маёнтак Кір'янаўцы, Лідская гміна
21	79295	асабісты аўтамабіль	Chevrolet	Якевіч Станіслаў	Ліда, Мацкевіча, 47
22	79396	асабісты аўтамабіль	Polski Fiat	Кандратовіч Ада	Гародна, Жырмунская гміна
23	401	асабісты аўтамабіль	Fiat	Равінскі Станіслаў	Ліда, Гарнянская, 19
24	7939	асабісты аўтамабіль	Ford	Канаржэўскі Генрык	Ліда, Фалькоўскага, 19
25	79239	асабісты аўтамабіль	Ford	Дамброўскі Антон	Ліда, Варшаўская, 24
26	79395	асабісты аўтамабіль	Fiat	Краеўская Казіміра	Гута шкла Нёман
27	9505	асабісты аўтамабіль	Ford	Вольфганг Зыгмунт	Воранава, Лідскі павет
28	79301	грузавік	Chevrolet	Пупко Мейлах	Ліда, Сувальская (бровар)
29	79312	грузавік	Chevrolet	Зарэцкі Шлёма	Ліда, Фалькоўскага, 39
30	24884	грузавік	Ford	Бінкевіч Пётр	Ліда, Сувальская, 127
31	7935	грузавік	Chevrolet	Баркоўскі Міхал	Ліда, Сувалькая, 72
32	79135	аўтобус	Chevrolet	Апановіч Невах	Беліца, Лідскі павет
33	79177	аўтобус	Chevrolet	Школа Купецкая а. Піяраў	Ліда, Сувальская, 68
34	79349	аўтобус	Chevrolet	Пуйдак Вацлаў, Кругер Эдвард	Беліца, Лідскі павет
35	79003	аўтобус	Chevrolet	Кавальскі Берка	Радунь, Татарская, 3
36	79391	аўтобус	Polski Fiat	Аўтобусны кааператыў "Лідзянка"	Ліда, Замкавая, 4
37	79260	аўтобус	Studebaker	Вырваль Станіслаў	Ліда, 5-ты лётны полк
38	79226	аўтобус	Chevrolet	Раманоўскі Юзаф	Ліда, Сувальская, 109
39	9416	матацыкл	F.N.	Кс. Штэйн Чэслаў	Воранава, Лідскі павет
40	24870	матацыкл	Motocajer	Бердаўскі Гецель	Ліда, Мацкевіча 39
41	9485	матацыкл	Ariel	Антковяк Ян	Ліда, 77 п.п.
42	24885	матацыкл	Ariel	Бакавец Казімір	Ліда, 3-га Мая 61
43	9547	матацыкл	Norton	Даз Вільям	Ліда, 5-ты летны полк
44	9590	матацыкл	Sunbeam	Крыгель Яліяш	Ліда, Сувальская, 72
45	38717	матацыкл	B.S.A.	Праўлоцкі Кейстут	Ліда, 11-га Лістапада, 4
46	9462	матацыкл	Royal Enfield	Ненартовіч Ян	Ліда, 17-га Красавіка, 20
47	9503	матацыкл	Ariel	Касоўскі Стэфан	Гута шкла Нёман
48	38628	матацыкл	Panther	Грейцюн Уладзіслаў	Ліда, 77 п.п.
49	9546	матацыкл	B.S.A.	Курганоўскі Алексы	Ліда, Мацкевіча, 37
50	403	матацыкл	Triumph	Рецько Юзаф	Навапрудцы, Лідская гміна
51	405	матацыкл	B.S.A.	Тоцін Эдмунд	Ліда, 5-ты лётны полк
52	1253	матацыкл	Niemen	Бердаўскі Гесель	Ліда, Мацкевіча, 39
53	1253	матацыкл	Puch	Комінч Юзаф	Ліда, Лётная, 49
54	58918	матацыкл	D.K.W.	Дзяркоўскі Францішак	Мыто, Васілішсая гміна
55	406	матацыкл	Niemen	Ражанскі Ёсель	Ліда, Сувальская, 12
56	9445	матацыкл	F.N.	Гаеўскі Вітольд	Ліда, 5-ты лётны полк
57	9519	матацыкл	F.N.	Дамроўскі Антон	Ліда, Варшаўская, 24
58	9584	матацыкл	Royal Enfield	Галік Вацлаў	Ліда, Калонія дзяржаўных дамоў
59	9405	матацыкл	Gillet-Hestal	Гаюн Аркадзь	Ліда, Сасновая, 23
60	9571	матацыкл з каляскай	Indian	Лявіцкі Аляксандр	Ліда, Сыракомлі, 2
61	9437	матацыкл з каляскай	Harley-Dawidson	Казлоўскі Эдвард	Іўе, Лідскі павет
62	9554	матацыкл з каляскай	Harley-Dawidson	Арлоўскі Міхал	Ліда, Малая Дварцовая, 14
63	9481	матацыкл з каляскай	Matosacoche	Грывач Станіслаў	Ліда, 77 п.п.
64	9471	матацыкл з каляскай	B.S.A.	Лех Эдмунд	Эйшышкі, Вызвалення, 2
65	3085	матацыкл з каляскай	Harley-Dawidson	Ціхоўскі Юліян	Ліда, Фалькоўскага, 15
66	24877	матацыкл з каляскай	Harley-Dawidson	Раткевіч Казімір	Ліда, Райская, 70
67	9425	матацыкл з каляскай	Indian	Дварэцкі Мойша	Ліда, Камерцыйная, 1

Стараста павета Тадэвуш Міклашэўскі

Ліда, тэлефонны даведнік 1939 г.

230 - Бюро рамонту

231 - Інфармацыя тэлефоннай станцыі

226 - Прыём тэлеграм

Тэлефоны-аўтаматы

Цукерня, Орліч-Дрэшара, 29

Цукерня, Сувальская, 9

Цукерня, Рынак, 11

Чыгуначны вакзал

Пошта, Міцкевіча, 11

Публічныя перагаворныя пункты

Пошта, Міцкевіча, 11

Пошта Ліда-2, чыгуначны вакзал

Пошта Ліда-3, казармы імя маршала Рыдз-Сміглага

Пошта Ліда-4, казармы імя генерала Жалігоўскага

6 - Добраахвотная пажарная дружына, Сувальская, 125

79 - Добраахвотная пажарная дружына, Слабодка, Варшаўская, 31

73 - Абрамовіч Уладзіслаў, рэдактар «Лідская Зямлі», Замкавая, 4-7

27 - Адвакат Цыдзяровіч Беньямін, 3-га Мая, 13а

48 - Адвакат Гайковіч Аляксандр, Замкавая, 2

136 - Адваката Каменскі І., Сувальская, 22

88 - Адвакат Керзер Ізідор, 17-га Красавіка, 3а

185 - Адвакат Лувіч-Баранскі Яўген, Пілсудскага, 9

124 - Адвакат Скіндар Чэслаў, Пілсудскага, 11

170 - Адвакат Сымановіч Уладзімір, Касцюшкі, 1

116 - Адвакат Вагнер Якуб, Сувальская, 11

247 - Адвакат Вількайць Ніна, Мацкевіча, 2

148 - Адвакат Вісмант Францішак, Легіяновая, 6

196 - Александровіч Д., дырэктар "Ардаля".

18 - Аптэка па-Сеймікова, Міцкевіча Людвіка, Мацкевіча, 3

11 - Аптэка «Старая» Г. Левінсона і А. Жаліковіча, Сувальская, 45

84 - Аптэка Стукатара Ізраеля, Сувальская, 63

217 - Арчынская Стэфанія, цукерня-кавярня «Памаранка», 3-га Мая, 24

128 - «Ардаль», хімічнае прадпрыемства

132 - «Ардаль», хімічнае прадпрыемства

Банкі

99 - Банк «Купецкі», Сувальская 10, праз дадатковы нумар - дырэктар Лавіт

43 - Банк «Народны Кааператыўны», Пякарскага, 1

59 - Банк «Народны Яўрэйскі», Сувальская, 40

12 - Банк «Віленскі», прыватны, гандлёвы, аддзел у Лідзе, прадстаўніцтва «Банка Польскага», Сувальская, 84

87 - «Бэнланд», фірма ліццё жалеза і сельскагаспадарчых машын, Сувальская, 142

15 - Бердаўскі Гецель, гатэль Дагмара, Мацкевіча, 38

167 - Бешанскі Ісак, Барычная, 15

218 - Білат Юзаф, цырульня, 3-га Мая, 7

141 - Баярчык Баляслаў, судовы абаронца, 3-га Мая, 7

93 - Баркоўскі Міхал, 17-га Красавіка, 19

161 - Барадач Хайкель, Мацкеіча, 30

210 - Бароўка, фальварак

26 - Бровар, саладоўня і вытворчасць газаваных вод «Браты М. і С. Пупко», Сувальская, 88, праз дадатковы нумар - Тартак і Млын.

74 - Бровар, спадкаемцы Папірмайстра, Сувальская, 72

14 - Цукерня «Амерыканка», Сувальская 19

155 - Цыдзяровіч Ісак, Жвіркі, 6-3

240 - Цыгялінскі Барыс, Замкавая, 41

132 - «Дабкоўская і С-ка», склад-гуртоўня каланіяльных тавараў, прадстаўнік «Ардалю» і «ПэПэЖэ»

22 - Доктар медыцыны Эйзенберг-Катцова, Сувальская, 64

58 - Доктар медыцыны Галанблеўскі В. Сувальская, 65

266 - Доктар медыцыны Гру С. 3-га Мая, 12

209 - Доктар медыцыны Гарневіч Ядвіга, Шаптыцкага, 15

204 - Доктар медыцыны Ястрэбскі Зыгмунт, Сувальская, 77

123 - Доктар медыцыны Кантар І., Сувальская, 45

205 - Доктар медыцыны Камароўскі Уладзімір-Богдан, 3-га Мая, 32

37 - Доктар медыцыны Казубоўскі Стэфан, Школьная, 54

264 - Доктар медыцыны Левінсон Адольф, Сувальская, 86, кв. 3

115 - Доктар медыцыны Пружанскі Аляксандр, Сувальская, 58

25 - Доктар медыцыны Сапоцька Рамуальд, Шаптыцкага, 9

8 - Доктар медыцыны Сталавіцкі Ісак, Мацкевіча, 51

90 - Доктар медыцыны Вальфовіч Абрам, Сувальская, 77

23 - Драбязгевіч Ян, начальнік пошты, Міцкевіча, 11

225 - Друкарня і фабрыка «Магата», 3-га Мая, 9а

162 - Дунін Баркоўскі, кіраўнік брыг. кантр. скарб. горада, Гарнянская, 10

187 - Дваракоўскі Юзаф, 17-га Красавіка, 10

176 - Дварэцкі Мозас, лекар-дантыст, Сувальская, 19

163 - Эйгес Шымка, дыр. фін. прамысловец, Сувальская, 92

260 - «Электрорад», М. Крыгель і М. Жыжамскі, ровары, радыё, электратэхніка, Сувальская, 23

35 - Элетроўня гарадская, бюро, Сувальская, 3

147 - Элетроўня гарадская, Сувальская, 179

129 - Элкінд Леон, Шаптыцкага, 17

258 - Эпштэйн Фішаль, Фалькоўскага, 22

44 - Фабрыка цвікоў «Дротіндустрыя», Фабрычная, 6

128 - Фабрыка, хімічнае прадпрыемства «Ардаль», Фабрычная, 8

208 - Фердман Леў, электратэхніка, радыё, электрычныя, асвятляльныя і сілавыя праводкі

239 - Галінскі Дамінік, землямер, Мянніцкага, 5/14

153 - Яўрэйскі кагал (гміна), Школьная, 31

188 - Грабоўскі Раман, кіраўнік кааператыўнай кнігарні, Сувальская, 66

223 - Грабоўскі Раман, Вызвалення, 31

41 - Гальперн Юзаф, лясны прамысловец, Шаптыцкага, 14

80 - Гатэль «Еўрапейскі», Глаўберман Ісак, 3-га Мая, 6

105 - Гатэль «Гранд», Ландо Беньямін, Сувальская, 9

78 - Гурвіч Эліяш, лясны прамысловец, 17-га Красавіка, 10

189 - Гуртоўня-склад каланіяльных тавараў, Ю. і Ю. Шмуйловіч, 3-га Мая, 7

206 - Інгялевіч Казімір, уласнік вытворчасці цукраў, Сувальская, 74

238 - Яковіч Станіслаў, уласнік таксоўкі, 3-га Мая, 32

117 - Ясіноўскі Шлёма, 3-га Мая, 26

101 - Каплінскі Ісак, купец лесу, Сувальская, 86

186 - Карчмар Марэк, генеральнае прадстаўніцтва т-ва забяспячэння «Прадбачлівасць» (Przezornosc), Жвіркі, 1

51 - Кіно «Эдысан», Сувальская, 10

183 - Кіно «Эра», Сувальская, 58

20 - Калегіум піяраў, Сувальская, 68

Чыгунка

66 - Чыгуначная тэлефонная станцыя

Дадатковы 74 - электроўня

Дадатковы 75 - начальнік аддзела дарогі

Дадатковы 78 - тэлеграф

119 - Дзяржаўная латарэя, Эпштэйн, Сувальская, 22

95 - Камунальная ашчадная каса Лідскага павета, 3-га Мая, 13

220 - Казлоўскі Эдвард, землямер, Гарнянская, 6а

174 - Крыгер Эдвард, Мацкевіча, 2

249 - Лекар ветэрынарны Ліскевіч Станіслаў, Фалькоўскага, 19

137 - Левінсон М., будаўнічыя матэрыялы, Сувальская, 22

262 - «Лідзянка», аўтобусная суполка, Замкавая, 4/7

263 - Лакальны камітэт Фонду працы Лідскага павета, Мацкеівіча, 11

177 - «Лодзкая мануфактура ў Лідзе», Сувальская, 19

173 - Крама сельскагаспадарчага кааператыва, Каляёвая

2 - Майер Станіслаў, іпатэчны пісар, Сувальская, 74

103 - Мелур Саламон, прэзідэнт, 3-га Мая, 46 (гл. хімічнае прадпрыемства «Ардаль»)

40 - «Метал», склад жалеза, Мацкевіча, 22, праз дадатковы нумар - бюро

171 - Міхальчук Мар'ян, 11-га Лістапада, 2

202 - Міхнеўскі Мечыслаў, кіраўнік агульнаадукацыйнай школы № 1, Школьная, 60

253 - Міцкевіч Людвік, Мацкевіча, 1

110 - Мельнік Берка, Пастаўская, 39-1

145 - Ненартовіч Ян, землямер, 17-га Красавіка, 13а

77 - Натарыус Дваракоўскі Юзаф, Сувальская, 74

152 - Навацкі Станіслаў, інжынер-ляснік, Мацкевіча, 3

86 - Лагер нацыянальнага аб'яднання (OZN), Пілсудскага, 6

164 - Павятовы аддзел Звязу пажарнай аховы РП у Лідзе, Мацкевіча, 53

257 - Акруговы кааператыў спажывецкага таварыства «Еднасць» у Лідзе, крама № 3, Орліч-Дрэсера, 19

100 - Алейня «Олід», фірма, Пяскі, 6, праз дадатковы нумар - фабрыка

146 - Алейня «Шэмэн», Доб-Бярнацкага, 38

125 - Арэнштэйн Гірш, Сувальская, 107

130 - Пякарня «Узорная», Камерцыйная, 14

Пошта, тэлеграф і тэлефон

Павятовая тэлефонна-тэлеграфная ўправа

97 - начальнік, кабінет

23 - начальнік, Ян Драбязгевіч, хатні, Міцкевіча, 11-2

180 - агульны аддзел

227 - кіраўнік аддзела руху

193 - кіраўнік аддзела руху, хатні, Вясковая, 8

65 - аддзел павятовай сеткі і тэхнічны нагляд

159 - аддзел гарадскіх сетак

9 - тэхнік, Міцкевіча, 11

230 - падлучэнне

226 - тэлеграф, прыёмны апарат

172 - кіраўнік аддзела гарадской сеткі, хатні, 17-га Красавіка, 19

231 - інфармацыя

199 - крама абсталявання сувязі

Паштовая управа Ліда-1

133 - аддзел ліставання і пасылак

144 - экспедыцыя

108 - канцылярыя

211 - кантроль дакументаў

213 - галоўная каса

62 - начальнік, кабінет

139 - начальнік, хатні, Міцкевіча, 11 кв.1

76 - паштовы аддзел

3-я управа паштова-тэлекамунікацыйная Ліда-2, вакзал

151 - Начальнік, хатні, Сокала, 4

140 - Агенцыя паштова-тэлекамунікацыйная Ліда-3, казармы імя маршала Рыдз-Сміглага

216 - Паштова-тэлекамунікацыйная Ліда-4, казармы імя генерала Жалігоўскага

200 - ППВ (Pocztowe Przysposobienie Wojskowe) офіс аддзела

237 - Падземскі Герман, Сувальская, 62/4

184 - Пакой адвакатаў у акруговым судзе, 3-га Мая

96 - Палячак Ю. і С-ка, тартак, Фалькоўскага, 33

30 - Палячак Макс, начальнік Добраахвотнай пажарнай аховы, Сувальская, 91

166 - Палячак Шмая, Лідская, 9/2

207 - Пальчынскі Апалінары, дырэктар сельскагаспадарчай суполкі, Жвіркі, 1

Паліцыя

21 - Камендант павятовый дзяржаўнай паліцыі, хатні, Калонія дзяржаўных дамоў

36 - Павятовая дзяржаўная паліцыя, Фалькоўскага 25, праз дадатковы нумар - камендант, кабінет

32 - Камісарыят дзяржаўнай паліцыі, Фалькоўскага 25, праз дадатковы нумар - кіраўнік, кабінет.

179 - Акаловіч Яўген, аспірант паліцыі, хатні, Сувальская, 103

160 - Піўкоўскі Юліан, кіраўнік следчага аддзела, хатні, Калонія дзяржаўных дамоў

102 - Пастарунак дзяржаўнай паліцыі Лідскай гміны, Варшаўская, 53

255 - Следчы аддзел пры кам. ПДП у Лідзе, Школьная, 56

53 - Хімічнае прадпрыемства «Карона», Крупаўская, 22

131 - Папкоўскі Вінцэнт, натарыус, Сувальская, 74

248 - Папкоўскі Вінцэнт, натарыус, хатні, Шаптыцкага, 15

201 - Партной Рахмель, 17-га Красавіка, 3а

85 - Павятовы звяз вайсковых асаднікаў, Перацкага, 1

128 - Хімічнае прадпрыемства «Ардаль», Фабрычная, 8

252 - праз дадатковы нумар - склады

252 - праз дадатковы нумар - лабараторыя

252 - праз дадатковы нумар - крама гатовых вырабаў

252 - праз дадатковы нумар - прэзідэнт управы

252 - праз дадатковы нумар - аддзел сартавання

252 - праз дадатковы нумар - тэхнічны аддзел

252 - праз дадатковы нумар - аддзел продажу

252 - праз дадатковы нумар - аддзел закупаў

252 - праз дадатковы нумар - дырэкцыя

252 - праз дадатковы нумар - крама сыравіны

252 - праз дадатковы нумар - шэф бюро, бухгалтэрыя

196 - Александровіч Д., дырэктар, хатні, Сувальская, 94а

103 - Мелур С., прэзідэнт, хатні, 3-га Мая, 46

132 - Склад камісійны Сувальская, 58

19 - Пупко Абель, Пілсудскага, 15

29 - Пупко Ханан, таварная экспедыцыя, 3-га Мая, 20

138 - Пупко Ш, хатні, Лідская, 5

107 - Пупко Ш. і С-ві, будаўнічыя матэрыялы і фабрыка кафлі, Сувальская, 20

126 - Пупко Шымон, саўладальнік бровара, хатні, Сувальская, 88

156 - Радунскі г., лясное прадпрыемства, Сувальская, 94

91 - Радунскі Натан, лясны прамысловец, Сувальская, 1

113 - Рафаловіч Эта, Сувальская, 83

149 - Рафаловіч Мойзас, Сувальская, 72

165 - Рэстаран «Варшавянка», Сувальская, 21

68 - Польскі Рэсурс, Мацкевіча, 41

24 - Радзевіч Андрэй, Сувальская, 52

122 - Рубіновіч Пінхус, склад будаўнічых матэрыялаў, 3-га Мая, 13

175 - Рыбацкі Берка, саўладальнік фабрыкі кафлі «Танур», Вызвалення, 66

83 - Гарадская рэзня, Фабрычная, 10

182 - Салон-цырульня, Ю. Мікуліцкі і Е. Пупко, Сувальская, 8. Дамскі і мужчынскі майстры, афарбоўка валасоў, броў і павекаў

190 - Спакойны Элія, 17-га Красавіка, 1

143 - Кааператыў «Еднасць», бюро, Мацкевіча, 14

81 - Кааператыў «Еднасць», крама на рынку № 2

39 - Кааператыў «Марс», казармы імя ген. Жалігоўскага

157 - Сельскагаспадарчы кааператыў з адпаведнымі аддзеламі, бюро, Перацкага, 1

173 - Крама, Каляёвая

207 - Хатні дырэктара Апалінарыя Пальчынскага, Жвіркі, 1

11 - Аптэка «Старая» Г. Левінсона і А. Жаліковіча, Сувальская, 45

70 - Стараста, хатні, Жаромскага, 1

203 - Сульчан-Оркуш Фердынанд, кіраўнік агульнаадукацыйнай школы № 5, Гедзімінская, 2

46 - Сельскагаспадарчы сіндыкат, 3-га Мая, 13

75 - Шапіра Якуб і Эбер, ліцейня жалеза і фабрыка сельскагаспадарчых машын, Сувальская, 170

224 - Шчансновіч Войцэх, адвакат 3-га Мая, 100

106 - Шаваховіч, Пяскі, 6

Школы

56 - Дзяржаўная гімназія імя гетмана К. Хадкевіча, Школьная, 62

112 - Дзяржаўная Механічная школа, Сувальская, 182

265 - Прыватная каадукацыйная гімназія Звязу асаднікаў, Белагрудская, чыгуначны дом

189 - Шмуйловіч Ю., 3-га Мая, 7

17 - Шпікоўскі Мардух, Садовая, 20

Шпіталі

67 - Шпіталь яўрэйскі, Сувальская, 130

10 - Шпіталь дзяржаўны, эпідэмічны, Школьная, 80

164 - Офіс Добраахвотнай пажарнай аховы, Мацкевіча, 53

175 - «Танур», саўладальнік Берка Рыбацкі, Вызваленне, 66

135 - Гарадскі рынак, Віленская

110 - Тартак, Мельнік Берка, Пастаўская, 39

4 - Тэненбаўм Гірш, Фалькоўскага, 12

111 - Сацыяльнае страхаванне (Ubezpieczalnia Spoleczna), дырэктар, Сувальская, 93, праз дадатковы нумар - сакратарыят

72 - бухгалтэрыя

82 - галоўны лекар, праз дадатковы нумар - аддзел забеспячэння

261 - аддзел забеспячэння і інфармацыя

250 - «Унігум», фабрыка гумовых вырабаў, Замкавая, 13, праз дадатковы нумар - Кушлевіч Леў

Управы

114 - Брыгада скарбовай аховы, Мянніцкага, 6

89 - Павятовы інспектар агульнага ўзаемнага забеспячэння, Гарнянская, 6

69 - Інспектар працы 65-й акругі, 17-га Красавіка, 10

38 - Інспектар школьны, Сувальская, 4

34 - Каса скарбовай управы, Сувальская, 4

109 - Леснічоўка Сухвальня, вёска Сухвальня

94 - Галоўнае лясніцтва ў Лідзе, вёска Гарні, праз дадатковы нумар - галоўны ляснічы

54 - Пракуратура акруговага суда ў Вільні, аддзел у Лідзе, Камерцыйная, 15, праз дадатковы нумар - кіраўнік пракуратуры, кабінет

61 - Паўлюць Зыгмунт, пракурор, кіраўнік пракуратуры, хатні, Пілсудскага, 7

55 - Гарадскі суд, 17-га Красавіка, 14-19

120 - Акруговы суд, старшыня суда, кабінет, 3-га Мая, 45

98 - Карны аддзел, 3-га Мая 45, праз дадатковы нумар - аддзел цывільны

154 - Акруговы следчы суддзя, Камерцыйная, 17

Староства, Сувальская, 15

50 - стараста, кабінет

49 - агульная канцылярыя, праз дадатковы нумар - віцэ-стараста, кабінет

121 - рэферэнт па бяспецы

150 - рэферэнт па меліярацыі

134 - Скарбовая ўправа акцызаў і манаполіі, Сувальская, 13, праз дадатковы нумар начальнік управы, кабінет

45 - Скарбовая ўправа, Сувальская, 19, праз дадатковы нумар начальнік управы, кабінет

194 - Павятовая класіфікацыйная камісія, Сувальская, 83

63 - Павятовы аддзел у Лідзе

64 - Кіраўнік павятовай дарожнай управы, кабінет

251 - Павятовы інспектар самакіравання

63 - Сакратар аддзела павятовага, кабінет, праз дадатковы нумар канцылярыя павятовага аддзела

7 - Вярсоцкі Аляксандр, Сувальская, 9

47 - Турма, 3-га Мая 77, праз дадатковы нумар начальнік, хатні

168 - Турма «філія», Сыракомлі, 2

92 - Вайцяхоўскі Яўген, капітан

Войска

28 - Казармы імя генерала Жалігоўскага

191 - праз дадатковы нумар - казіно афіцэрскае

праз дадатковы нумар - пастарунак жандармерыі

31 - Казармы імя маршала Рыдз-Сміглага

272 - праз дадатковы нумар - гарнізонны шпіталь

праз дадатковы нумар - жандармерыя

158 - Камендант вайсковага раёна, Нарутовіча, 1

256 - Камендант раёна рэзервістаў (ваенкамат), Сувальская, 8

192 - Раённы вайсковы суд у Лідзе

169 - Задурскі Юзаф, бургамістр, 3-га Мая, 61

1 - Прамысловае прадпрыемства «Тарлас», Тартакі, 2

52 - Управа гімны, Мацкевіча, 2

254 - Гарадская ўправа, Мацкевіча, 6, праз дадатковы нумар - тэхнічны рэферэнт

13 - канцылярыя, Мацкевіча, 6

57 - Зяльдовіч Шалом, уласнік друкарні, Сувальская, 76

33 - Аб'яднаныя тэкстыльныя заклады, К. Шхеблера і Л. Грохмана, Акцыянерная суполка ў Лодзі, аддзел у Лідзе, Сувальская, 42

5 - Звяз яўрэйскіх купцоў, Мацкевіча, 12

16 - Звяз малочных кааператываў, Лідская, 3

71 - Звяз спажывецкага кааператыва «Сполем», аддзел у Лідзе, Каляёвая, 7

142 - Зільберман, камерсант фірмы «Карпаты», Турэцкая, 4

221 - Жылінская Яўгенія, управа Звязу землеўладальнікаў, хатні, Шаптыцкага, 5, кв.5

118 - Жыжэмскі Гірш, прамысловец, Сувальская, 99

«Хто мне ліхтары верне?» [77]

Цяпер у Сцеркаве

«Галоўная» вуліца вёскі Сцеркава Лідскай гміны і павета - несамавіты клубок камянёў, дзюраў, ям, запоўненых чорнай вадой і друзам Лідскай дарогі. Да гэтага часу брудная, як можа быць брудным балота ўвесну. Бо вясна ўжо, як кажуць, на парозе. Праўда, яшчэ не абвясцілі яе жаўрукі, якія, бывала, прыляталі заўчасна, у лютым, але ўжо адна дзяўчынка выйшла басанож. Выйшла і далучылася да каадукацыйнай грамады, якая з пальцамі ў носе глядзіць за нашай «таксоўкай». У гэтым відовішчы можна адчуць нейкую гармонію: «таксоўка», так яны завуць кожны легкавы аўтамабіль, мае чырвоны кузаў, заляпаны брудам, і левымі коламі стаіць у калюжыне. Босыя ногі дзяўчынкі таксама чырвоныя (люты!) і таксама ў брудзе. Хата Станіслава Цешкі таксама калісьці была пафарбавана ў чырвоны колер і таксама зараз аточана калюжынамі, старая, занядбаная, у бурых плямах і зацёках з напалову гнілой страхой. Сонца выглядае з-за хмар, як дрэнна начышчаны гузік. Але вецер вясенні.

- Дзе гаспадар?

Узрушэнне. Старыя ў кажухах збіраюцца пасярод вёскі, але ніводзін не набліжаецца. Нашто ім гэта патрэбна? Каб не наклікаць нейкай новай бяды (адзін Бог ведае якой). А дзеці не ведаюць, дзе гаспадар. На дзвярах хаты вісіць замок. Адна толькі баба пхае кулаком у карак хлопца: «Збегай па Марыю, хутка!».

І насамрэч, па вулічных ямінах, спацеўшая ад страху і хваляванняў, прыбягае Марыя. За ёй чэпае маці, жонка старога Станіслава Цешкі. Іх другая дачка, Браніслава, выйшла замуж за Баркоўскага з Яськаўцоў. Даведваемся, што сам гаспадар паехаў у Ліду да млынара і вернецца праз некалькі гадзін.

Столькі засталося сваякоў у сям'і, да якой належаў сын і брат Юзаф Цешка 29-ці гадоў, забіты 6 месяцаў таму на шашы аўтамабілем лідскага старасты.

З таго часу ён галоўная асоба ўсёй справы, вакол якой круцяцца настроі цэлай гміны, крыніца рэфлексій, зімовых расповедаў на печы, грамадскіх каментароў, палітычнага згодніцтва. Як збяруцца людзі і пачнуць размаўляць пра выпадак Юзафа Цешкі, смалячы махорку, тады здаецца, што з махорачнага дыму містычна кшталтуецца над імі постаць забітага, як сімвал крыўды, гісторыі і істэрыі грамадскай несправядлівасці. Сярод духаты, шаркання і смаркання людзі кідаюць свае меркаванні, нібы плявок, і адразу з-за гжэчнасці ці для парадку расціраюць ботам, каб і знаку не было на падлозе хаты. Але знакі застаюцца, не сціраюцца.

14 жніўня ў Жамаслаўлі

Нешта ёсць у самой атмасферы, бо пераступіўшы парог хаты і зняўшы шапку перад абразамі, я ўбачыў першасны, нейкі генетычны бок смяротнага выпадку на шашы... Памятаю рознагалоссе галасоў на адкрыцці Дома адпачынку для артыстаў, вучоных і літаратараў у прыгожым фундаваным палацы графіні Умястоўскай.

Недалёка адтуль было да Сцеркава, разбітая вуліца якога выходзіць проста на Лідскую шашу.

Было гэта 14 жніўня ў Жамаслаўлі. Стол стаяў падковай, і кельнеры былі ў фраках. Прамаўляў пан рэктар, і памятаю мадуляцыі ягонага голасу, ягоныя позіркі на прысутных, сарказм і афарызмы. Як сціснула сэрца, калі казаў пра таталітарызм, які душыць творчасць, як я саслабеў, калі ён раптоўна пераскочыў... нешта казаў пра Гейне... Не памятаў дакладна. Потым прамаўляў іншы рэктар, паважна і ўзнёсла. Спадарства прафесура, прарэктар, мецэнаты, прэзідэнты... Паны, пан міністр!.. Нехта выцер вусны сурвэткай. Нехта надпіў келіх віна... Пан генерал!.. Потым закусвалі ў маўчанні. Гучна і адначасова грозна грукнуў нож аб бераг талеркі. Кельнеры зноў пайшлі на дыбачках. Устаў пан наваградскі ваявода, уставіў манокль у вока. Кідаў змястоўныя і глыбокія словы: «…пляцоўка, бастыён, культура!» (паправіў манжэты). Другая лінія КОП! і г.д. - зноў падалі віно (перад ім былі яшчэ закускі).

І я там быў, мёд і тое віно піў.

Але гэта толькі заўвагі. Большасць вярталася ў Вільню праз Суботнікі, Дзевянішкі, Яшуны.

А наваградскі ваявода, лідскі стараста і яшчэ некалькі чалавек вярталіся праз Ліпнішкі, Бердаўку, Ліду.

Чакалі 6 месяцаў

Цяпер я сабе дазволю ўстаць, папрасіць слова і спытаць у голас:

- Пан ваявода! Пан стараста! Шаноўныя паны і пані, якія нам закідваюць Schadenfreude, пошукі дрэннага, выхватванне толькі адмоўнага, згушчэнне фарбаў, спех, непавагу да людзей, нянавісць ад якой ванітуе!..

Так, ванітуе. Гэта праўда. Але дазвольце давесці, што адразу пасля нечуванага выпадку на шашы Бердаўка - Ліда мы атрымалі лісты ад паважных і заслугоўваючых даверу асоб. Зместам гэтых лістоў мы былі да глыбіні ўзрушаны. Аднак выпадак сам па сабе перайшоў усялякую меру і быў амаль што неверагодны. Трывога грамадскай думкі была правільнай. І лісты, якія знаходзяцца ў шуфлядзе бюро галоўнага рэдактара, пацвярджаюць гэта. Але мы чакалі. Чакалі, каб нам ніхто не закінуў пошук адмоўнага, радасці да чужой бяды, выкліканай смерцю чалавека, непавагі да адміністрацыйных улад.

Чакалі шэсць месяцаў. Былі перакананы, што акалічнасці справы, грамадская думка прымусіць лакальных саноўнікаў да залатвення справы. І не дачакаліся.

Досыць! Выслухайце, як усё было.

Вярталіся з прыёму

Проста з гасціннай залы дасканалага прыёму рушылі праз Ліпнішкі - Ліду два аўтамабілі. У першым, урадавым-ваяводскім, едзе ваявода з лідскім старастам, у другім урадавым аўто старасты, якім кіруе шафёр старасты Эльяш Віннічак, едуць два чалавекі: паштовы чыноўнік Снежка і Уладзіслаў Абрамовіч, рэдактар «Лідскай зямлі».

Аўтамабілі едуць усё хутчэй, значна хутчэй, чым магчыма на нашых дарогах. Ужо не едуць, а лятуць над дарогай. Як нізкія птушкі ў залатым пыле. Адзін за адным. Людзі на дарозе не паспяваюць здымаць шапак, а толькі робяць выгляд, што здымаюць.

Маем сведку, які можа пацвердзіць, што такой хуткасці не бачыў дагэтуль на Ліпнішскай дарозе. Так ездзяць уладары Лідскай зямлі ва ўрадавых аўто.

Юзаф Цешка, селянін з вёскі Сцеркава ўжо агледзеў быдла, пару разоў па-нядзельнаму ляніва пацягнуўся, і, верагодна, думаў пра сон, калі сястра Марыя намовіла яго, каб ён роварам паехаў у Бердаўку купіць ліставую паперу. Дзяўчына захацела пісаць ліст. Юзаф узяў ровар, па-гаспадарску падрыхтаваў яго, загадаў сястры пільнаваць спутанага каня і паехаў.

Аўто старасты забіла Юзафа Цешку

Вяртаўся. Сцямнела, «але яшчэ відно было». Сустрэў знаёмых (нядзеля) дзяўчат: Марыю і Юзэфу Цешкаўскіх з Ліды і Марцінкавічоўну з роднай вёскі Сцеркава. Добрая была гэта нядзеля. Злез з ровара і пайшоў левым бокам па шашы з дзяўчатамі. Якраз насустрач на ровары ехаў Кучынскі Юзаф з вёскі Бакуны. Цешка ускочыў на ровар і узяў, як належыць, управа. Ледзь паспеў адказаць на прывітанне Кучынскага... Паміж імі доўгім цмокам прамільгнула аўто ваяводы, заліло граззю. І амаль што адразу другі аўтамабіль, старасты! Выехаў на левы бок дарогі, зачапіў дрэўца... дзяўчаты скочылі ў роў, з імі - і Кучынскі... аўто раптоўна ўзяло ўправа... Трах! Усё адбылося ў секунду і ў воблаку гразі. Пан рэдактар «Лідскай зямлі» потым распавядаў, што яму ўявілася: «Цешка ўзняў абедзве рукі угору»... Можа хацеў здацца, можа Бога клікаў! Пырснула фара аўтамабіля, з трэскам выгнуўся блотнік, кароткі крык, удар, зламаны ровар «пакуліўся», зламалася кіраўніца, на шашу ўпаў забіты чалавек! Уласна, ён, Юзаф Цешка, 29-ці гадоў, сын Станіслава, гаспадара на двух з паловай дзесяцінах.

Яшчэ жыў.

Але аўто лідскага старасты не затрымалася! Не дапамагло. Нават не зацікавілася. Збіла на зямлю чалавека і памчалася далей.

Юзаф Цешка жыў яшчэ паўтары гадзіны ляжаў у рове перад людзьмі, якія не маглі нічым дапамагчы.

Нарэшце праз тры гадзіны прыбыў санітарны аўтамабіль і забраў цела ў трупярню. Толькі тады на шашы з'явіўся 64-гадовы стары бацька. Залез у санітарку і сказаў ехаць у пастарунак:

- Як жа так, панове, дык што ж цяпер рабіць?!

Паліцыянт узяў слухаўку і пазваніў да пана старасты. Але меў з ім, як бачна, службовую размову, бо загадаў старому выйсці, каб не чуў. Селянін чакаў на вуліцы. Апусцілася ноч.

Плач кабет

У гэтыя хвіліны ў хаце таксама было цёмна. Марыя запаліла лямпу і пачала плакаць. На куфры ля печы плача старая маці. Яшчэ адна адмысловая нагода для плачу: бацьку нават не далі пераначаваць! От як! Сабаку заб'юць, дык пратакол пішуць... Чалавека забілі... сына, а старому не дазволілі пераначаваць хоць бы «дзе ў пастарунку, хоць на падлозе...». Што там бабы! Хацеў сам са старым паразмаўляць. Але яго не было, сказалі, што вернецца праз дзве гадзіны. Трэба чакаць у краме каля шашы.

Час быў ужо вельмі позні. Людзі вярнуліся з горада, абселі ганак. На ганак трэба было прабірацца пад конскімі ілбамі. Тут чакалі і іншыя, але старога ўсё няма. Гаспадыня крамы, ладная і здаровая (замужам за стрыечным братам забітага) забаўляла нас размовамі: рабочыя будавалі школу і пад чэснае слова войта бралі тавар у крэдыт, а цяпер ніхто не жадае плаціць. Адно бервяно не было добра зашмаравана вапнай, войт загадаў плаціць 25 злотых кары. Ну каб пяць злотых, ну каб якіх шэсць, скажы! Але дваццаць пяць! Хай пан злітуецца, ці ж так можна?

Пэўна, не. Але і слухаць таксама немагчыма. Абрыдла. Блявоціна, папросту блявоціна.

Бацька

Увайшоў з пугай, падперазаны дзяжкай, у вялікіх ботах. Пакланіўся ціха, а потым прысеў бокам на лаве і распавёў:

- Забілі сына. Але што рабіць? Пайшоў у пастарунак. А яны і так ведаюць. Прасіў хоць пераначаваць да ранку, вядома, да ранку, куды чалавеку падзецца. Хоць на падлозе. Не дазволілі. Выйшаў я, а яўрэйка...

Згорбіўся і заплакаў стары. У мяшках пад вачамі доўга слёзы трымаліся...

- На трох войнах быў, на кітайскай, на японскай, на Вялікай. Зараз стары стаў. Доктар кажа: «Аслабленне сэрца». З гэтай зямлі не выжывеш, дзве з паловай дзесяцінкі. Пакуль сын быў... - плача. - Яўрэйка кажа пастарункаваму: «Дайце яму дзе пераначаваць». А ён ёй: «Што я буду яму кватэру наймаць!»

Сядзіць з пугай, выпрастаўся, на сцяне малюнак выразаны з «Кіно», а слёзы, напоўніўшы мяшкі пад вачамі, цякуць уніз на абвіслыя шчокі.

Змрочная легенда

У панядзелак стараста не прыняў. Праўда, 15 жніўня свята, Унебаўзяцце Найсвяцейшай Панны Марыі, працаваць нельга. На трэці дзень прыняў яго стараста.

Не разумеем мы іх мыслення. Не разумеем довадаў іх праўды.

Пан стараста як быццам сказаў: «Выпадак, звыклы выпадак. Чаму ж гэта я вам маю за сына плаціць!!? А хто мне за разбітую фару заплаціць! Што?!».

Але не ў словах тут справа. Людзі, напрыклад, кажуць, што гэта «сам» ваявода кіраваў аўтамабілем. Кажу ім: «Калі б сам кіраваў, дык сваім бы аўтамабілем, а не старасты».

Ківаюць галовамі: «Ну так, сваім... хіба ж толькі сваім». Раптам голас: «А можа хацеў спрабаваць іншае аўто?».

Ківаюць галовамі - можа быць, можа быць, хацеў спрабаваць...

І так расце, уздымаецца моцная горыч, выліваецца цераз парог на балоцістыя дарогі вёскі, ідзе імі, паварочвае, ператвараецца ў легенду, злую легенду!

Следства ўстанавіла, што кіраваў Эліяш Віннічак, дзяржаўны шафёр, а не ваявода. Але гэта толькі ўмовы справы. Не пра іх трэба казаць, паўтараў, а пра дзіўныя акалічнасці ў гэтай справе.

Дзіўныя супадзенні акалічнасцяў

Дзяржаўнае аўто старасты, з віны шафёра ці забітага (і гэта нават не важна!), забіла Юзафа Цешку. Не дапамагло яму. Пакінула на дарозе. Да сям'і чалавека, забітага аўто старасты, - выключна адмоўныя бюракратычныя адносіны. Ніхто не даў ані злота дапамогі.

Блукае бяспраўная вёска ад чыноўніка да чыноўніка.

31 жніўня, праз два тыдні анулявана паліцэйская справа супраць шафёра старасты, які пасля забойства чалавека не спыніў сваю машыну.

Ні адзін адвакат у Лідзе не бярэцца за справу супраць шафёра старасты, як быццам супраць самога старасты.

Ніводная з мясцовых ці рэгіянальных газет не напісала пра выпадак і ніводная не паведаміла, як развіваецца справа.

Насамрэч, дзіўныя акалічнасці. Згуртаваліся ўсе супраць 64-гадовага старога, які быў на трох войнах, які мае хворае сэрца і 2,5 дзесяціны зямлі, які плача...

А калі мне хто скажа, што ён толькі штучна той плач робіць, дык хай яму што лепшае парадзіць! Што яму акрамя плачу засталося? Бо шэсць месяцаў чакаў справядлівасці.

І чакае разам з ім і разам з ім каментуе сітуацыю цэлая гміна.

Ці трэба зноў збіраць складкі?

Калісьці распачалі мы ліст складак для пакрыўджанага лідскім старастам селяніна Гайдзіса і хоць часткова кампенсавалі яго крыўду.

Не маем шчасця з лідскімі старастамі.

Можам, відавочна, і цяпер апеляваць да чытачоў, каб дапамаглі сям'і Цешкаў, якая страціла адзінага кармільца, забітага аўтамабілем старасты?

А можа людзі, якія глядзяць на наш край праз шкло ўрадавай оптыкі, а нам закідваць неаб'ектыўнасць, жадаюць, каб мы збіралі грошы на новую фару пану старасту?..

Так ці інакш, філантропія можа толькі сцерці слёзы. Але не можа зрабіць так, каб такія выпадкі не паўтараліся з такім дзіўным збегам акалічнасцяў, як у справе Цешкі.

Здаецца, што згадзімся з уласным сумленнем, калі пойдзем не шляхам складак, а шляхам асуджэння.

Подпіс пад артыкулам J. M. (верагодна, Юзаф Мацкевіч)

Замест пасляслоўя - Л. Л.

Газета «Ziemia Lidzka» ў верасні 1938 года паведаміла:

«Дом адпачынку для вучоных, артыстаў і літаратараў. 14 жніўня 1938 г. кс.-пробашч Павел Багенскі ўрачыста высвяціў дом адпачынку вучоных, мастакоў і літаратараў у Жамаслаўлі Суботніцкай гміны (Лідскі павет), фундаваны графіняй Янінай Умястоўскай на сваіх землях. Ва ўрачыстасці прынялі ўдзел міністр сацыяльнага забеспячэння Мар'ян Зындрам-Касцялкоўскі, генерал Люцыян Жалігоўскі, наваградскі ваявода Адам Сакалоўскі, лідскі стараста Станіслаў Гансоўскі, ... прафесары Універсітэта Стэфана Баторыя, іншыя госці з усёй Польшчы, прадстаўнікі літаратурнага, навукована, мастацкага свету» .

Ziemia Lidzka. № 9. Wrzesien 1938.

Войты пана Мальскага [78]

Дзе тыя «сейбіты», пане Мельхіёр Ваньковіч, дзе? У Польшчы «В»[79]?

Натуральна, не шараговыя, а ўрадавыя сейбіты.

Даўно мінуў час, калі «Літаратурныя Ведамасці» кожны чацвер прыносілі прыемныя рэпартажы з цыклу «Сеем ў Польшчы "В"» пана Ваньковіча. У іх пісалася пра жыццё за Нёманам (ад Варшавы) у амаль што закутку Сапліцаў, расказвалася пра жыццё ў Шчучыне і Лідзе, Салешніках і Беняконях, Радуні і Воранаве, Скрыбаўцах і Лябёдцы, і гмінная ўлада апісвалася тут як ясны прамень творчасці. У тым ліку і каля Вялікага Мажэйкава, дзе дагэтуль засталіся сляды маёмасці і вёсак гетмана ВКЛ Караля Хадкевіча. Маёмасць тая мясцілася налева і направа ад старога тракту, які і зараз напамінае нам пра слаўнае мінулае, па якім калісьці рухалася слава, несучы на сваім грэбені сілу і моц.

Сеем пустазелле ў «Польшчы "В"»

Зараз пустынна тут, аддана ўсё для сяўбы Камінскім, Мальскім, Пахольчыкам і іншым людзям старасты, а лейб-літаратары апяваюць узыходзячае пустазелле і кажуць Рэчы Паспалітай, што такая замена пладоў ёсць для яе справай пазітыўнай і жыццядайнай.

Можна зразумець памылкі, якія тэндэнцыйна не падкрэслены, бяссілле, якое не можа іх выправіць, можна зразумець нават фальш, калі справа ідзе пра тое, каб затушаваць вынікі фатальных эксперыментаў. Так, гэта брыдкія метады, але, на жаль, яны прысутнічаюць ва ўсіх польскіх «А», «В» і «С»: «vor handen» ці «на лицо», як кажуць на мовах дзяржаў, якія ўдзельнічалі ў падзелах [Рэчы Паспалітай - Л. Л. ]. Але зноў жа, каб сістэму ўнутранага разладу, злоўжыванняў, крадзяжоў і папросту зладзейства актыўна пакрываць і нават славасловіць, неабходна нешта стратэгічнае. Падобна на тое, што падтрымка гэтаму ідзе аднекуль з вышыні, з вельмі ўплывовай вышыні.

Бо «сяўба» ў Польшчы «В» пачалася ад надання панам мальскім (выбачайце за ўзгадванне ў множным ліку) усялякай манаполіі і вясковых сінякур, млячарняў, кааператываў, касаў Стэфчыка, а таксама камунальных і пазыковых касаў. Потым болей ці меней даходныя арганізацыі: лопы [80], лігі, чырвоныя і белыя крыжы, будоўля школ, зімовая і летняя дапамога, усялякія «дабраахвотныя» пад прымусам складкі і г.д. Нарэшце лейцы і біч у руцэ: нізы адміністрацыі, самакіраванне, войтаўства, і - паехалі! На дзяржаўнай сеялцы!

А каб не было ніякай мне рэвалюцыі ў краі (з гэтымі мясцовымі), трэба адсунуць аўтахтонаў, шляхту справа, сялян злева, і абапірацца на асаднікаў як базу будучыні, цэнтр, кулю ў плот, у пабелены якраз плот.

Ну і пасыпалася вапна.

А пасыпалася таму, што гэты тутэйшы «народ» енчыць пад ярмом тлумаў гмінных асаднікаў і не чуе заклікаў улад ад ніжэйшых да самых зорных, вышэйшых, дзяржаўных, да самага Складоўскага, пішчыць вечна без выніку і адказу. Махнуў тады рукой і ў той бок і выцягнуў яе ў бок пракурора. Суполка Мальскага і Пахольчыка пачала трашчаць, іх самакіраванне, іх войтаўства, адно за другім...

Cфальшаваў пратакол

Ёсць у Радуні прызначаны ў 1936 г. войт (відочна - асаднік) Кулікоўскі. Пасля паўгода кіраўніцтва ён зcфальшаваў пратакол пасяджэння наглядальнай рады млячарні. Зараз, у красавіку 1938 г., акруговы суд у Лідзе прыгаварыў яго да 6 месяцаў турмы. Войт піша апеляцыю і вяртаецца дадому, вяртаецца на... пасаду. Пракурор піша паперу, каб забараніць яму займаць пасаду. Не! Нават не распачынаюць дысцыплінарную справу.

Войт Катовіч, натуральна асаднік, прызначаны ці таксама «выбраны» яшчэ ў 1933 г. у той самай Радуні, зараз з тым самым Кулікоўскім, у тым самым красавіку бягучага года прыгавораны да 8 месяцаў турмы.

Гэта яшчэ не ўсё. У чэрвені акруговы суд у Лідзе на публічным пасяджэнні будзе яшчэ разглядаць шэраг спраў пра крымінальныя справы войта Катовіча, якія ён рабіў разам з асаднікам Спузякам.

Абакраў касу млячарні

Хто такі Спузяк? А! Гэта, звярніце ўвагу, шэры кардынал сяўбы ў Польшчы «В». У пэўнай ступені гэта класічная постаць, сейбіт-асаднік, годны свайго вобразу ў глорыфікацыйнай літаратуры. Праславіўся крадзяжом 14 тысяч злотых з касы кааператыва ў Радуні, за што адсядзеў ужо 6 месяцаў у турме. Грамадскі дзеяч, прэзідэнт альбо сакратар вялікай колькасці арганізацый, дзеяч павятовага сейміка, чалец гміннай рады. Зараз мае справу за злоўжыванні пры будоўлі народнага дома і кааператыва ў Радуні.

Пад Скірэйкамі калісьці асаднік пакінуў сваю асаду (хай Пан Бог дае яму за гэта здароўе). Тады Спузяк, прафесіянальны дзеяч (бо ў атачэнні Мальскага бывае), сабраў каля 70 заяў на гэтую зямлю, не кажучы нікому, што акрамя яго ёсць яшчэ 69, і браў з кожнага па 15 злотых за заяву. Для чаго яму плацілі людзі? Такі ёсць у нас парадак - паспрабуй залатвіць справу сам, без пратэкцыі, без палітычнага ўплыву... ну, паспрабуй.

Сабралі сялян

Калі падыходзіў закон пра скасаванне даўгоў, панства разам з войтам сабрала некультурных, неахайных, гультаяватых аўтахтонаў-сялян і расказалі ім, што можа адбыцца для іх нешта карыснае. Але так вось, задарма не будзе. Трэба пастарацца. Добра было б паехаць з чалабітнай да (схілілі галаву) самога прэм'ера. З дэлегацыяй. Таму збірайце грошы на дарогу. Сяляне пачухалі патыліцы. Хоць брудныя і гультаяватыя, але спрытныя, як асаднікі: сабралі, аддалі. Грошы войт і Спузяк паклалі ў кішэні, а закон выйшаў у свой тэрмін. Адным словам - сейбіты дабрачыннасці.

Здаецца, што віцэ-войт у той самай гміне мае нейкае дачыненне да масавай выдачы фальшывых пасведчанняў? Каб напісаць пра ўсё, трэба было б распрадаць выдавецкую газетную суполку - столькі гэтага матэрыялу.

Безвыніковыя грамадскія скаргі

У Дакудаве выканавец абавязкаў войта асаднік Лабко ў гэтую хвілю замешаны ў крадзяжы ў млячарні, касе Штэфчыка і мясцовым кааператыве. Ідзе пракурорскае следства. Але войт выконвае свае абавязкі, працягвае выконваць...

У Воранаве войт-асаднік Пянка замешаны ў прыкрую справу пакупкі ровара - замест паліцыі за грошы выдаў дазвол. На публічным, вельмі палітычным, бо праазоноўскім [81], сходзе нехта з аўтахтонаў устаў, вельмі бледны, і кінуў усім і кожнаму, што абвінавачвае войта ў справе, пра якую раней ужо даносіў у паліцыю. Камендант паліцыі сядзеў з апушчанай галавой і ківаў. Выйшла так, што грамада Сцілгуны пісала дзве скаргі да самога Складоўскага. У снежні 1937 г. атрымала адказ, што скарга перанакіраваная ў ваяводства. Там і памерла, бо на месцы не праводзілася нават паліцэйскае расследаванне, нават не апытвалі сведкаў.

Падазраваны ў камунізме - Недахопы - Рознае

Урбанскі. Гэта быў кадравы падафіцэр 86-га п.п. У свой час усплыла там справа аб камунізме. Перад вайсковым судом ягоную віну не даказалі. Але справа была настолькі відавочнай, што камандаванне выгнала падазраванага падафіцэра з арміі. Што ж далей? Урбанскі становіцца войтам у Жырмунах.

Наступны войт-асаднік Федаровіч займаў пасады розных прэзідэнтаў усіх дзяржаўнатворчых арганізацый і разам з Бердаўскім напаў на сельскагаспадарчага інструктара Пацэвіча. Гэта з вялікім пылам абмяркоўвалася ў вышэйшых сферах кагорты «сейбітаў» у Польшчы «В».

У Беліцы войт-асаднік Мусял вядомы энергіяй і памяркоўнасцю ў адносінах да просьбітаў. Нічога яму закінуць немагчыма. Меў там, насамрэч, старую справу аб прыўлашчванні грошай работнікаў, якія будавалі школу, але выйграў яе...

Таксама выйграў сваю справу аб злоўжываннях войт-асаднік з Беняконяў Сянкевіч. Сведчыў за яго і добра характарызаваў Мальскі.

Нейкі Палух у свой час быў чалавекам Біркенмайра (Божа, Божа, хто толькі не кіраваў у гэтым бедным краі!!!). Калі не памыляюся, быў перасунуты з іншага павета ў Лідскі войтам у Забалацкую гміну.

Адзінае, што можа імпанаваць, гэта арганізацыя гэтага клану «сейбітаў», асаднікаў, кіраўнікоў: усемагутная, мацнейшая за пракурорскі нагляд, усюдыісная, самая ўплывовая. Камусьці можа здацца, што ў гэтай Польшчы «В», калі злапаць кагосьці за руку на крадзяжы, дык так проста яго зняць з пасады? А калі ён асаднік альбо войт? Думаеце, што пры нашай бюракратычнай сістэме: раз-два і гол? А не! Нічога падобнага.

Абакралі гмінны кірмаш

Такая ёсць гісторыя, можа пацешыць, але варта паслухаць, бо павучальная:

У Лябёдскай гміне Шчучынскага павета ў 1934 г. у часы старасты, знанага аматара ZZZ [82], Чушкевіча «выбраны аднагалосна» войтам асаднік з Малапольшчы Здзіслаў Немчык, а сакратаром гміны асаднік з Малапольшчы Юзаф Абшарны. У наступныя гады адбылося некалькі прыкрых для іх спраў, але самая прыкрая з кірмашом. Кірмашом быдла. За ўваход тамтэйшыя сяляне плацілі па 40 гр. за адзінку, а грошы збіраў гмінны касір. Праз пэўны час выявіліся злоўжыванні. Прыбыў інспектар па самакіраванні Пэрхальскі і ў сакавіку 1937 г. выявіў адсутнасць карэньчыкаў ад квітанцый і г.д. Грошы ў асабістых кішэнях паноў, «абраных аднагалосна». У траўні таго ж года справа перададзеная пракурору. Тады войт пакідае пасаду. Але сакратар Абшарны застаецца. І, як раней, атрымлівае заробак і мае казённае жытло.

Таямнічая тэлефанаграма

Прайшло два месяцы. У ліпені аднаасабовы дысцыплінарны суд вынес прыгавор у справе Абшарнага: «Звольніць з кіраўніцтва». Але Абшарны апелюе да міністра, што на падставе адпаведных законаў і пастановаў суд у такой справе не можа рабіць вырак аднаасобна. Што рабіць? Управа гміны неўкамплектаваная і не можа абраць неабходную колькасць для дысцыплінарнага суда. Трэба праводзіць нармальныя выбары. А Абшарны сядзіць, атрымлівае заробак, мае скарбовае жытло.

Прайшлі два месяцы. У верасні ўжо ёсць новая ўправа, суд укамплектаваны. На 28 верасня прызначаны дысцыплінарны разгляд. Раптам... за два дні да гэтага ў Навагрудскае ваяводства прыходзіць тэлефанаграма з міністэрства:

«Прыпыніць разгляд! Акты пераслаць у міністэрства».

Акты пераслалі. Абшарны атрымлівае заробак, мае жытло... Прайшлі два месяцы. Надышоў лістапад. Гмінная рада ўхваляе рашэнне выслаць дэлегацыю да міністра. Мэта: запытаць, як справа? Нарэшце ўхвалілі выслаць дэпешу з просьбай прызначыць дату аўдыенцыі. Няма адказу. Аднак паехалі. Прыняў дзейны дырэктар дэпартамента самакіравання Жбікоўскі і высветлілася, што ніякай тэлефанаграмы не было, і ніхто пра яе нават не чуў.

Мінуў тыдзень, месяц

Мінуў месяц. Прыйшоў снежань. Прыходзіць ліст з ваяводства, у якім прадпісана разгляд справы супраць Юзафа Абшарнага, абвінавачанага ў раскраданні грамадскіх грошай ад кірмаша быдлам, працягнуць. Для разгляду вызначаны люты.

Мінула два месяцы. Ужо 1938 г. разгляд пачаўся. Тады Абшарны пратэстуе супраць знаходжання ў складзе суда лаўніка Шыманскага, бо ён у свой час дакладаў старасту пра злоўжыванні (адкуль яму гэта вядома?). Добра, лаўніка Шыманскага прыбралі. Суд зноў не мае камплекту. Але ўсе роўна выносіць вырак: «Звольніць з кіраўніцтва».

Мінае тры тыдні. Ваяводскі аддзел самакіравання з-за парушэння статута аб дысцыплінарных судах не зацвярджае выраку. Абшарны атрымлівае заробак, мае жытло.

Пан Абшарны беспакараны

Трэба выбары новага лаўніка для камплекту ў дысцыплінарным судзе. Зроблена. Замест Шыманскага выбраны Гурка. Ён прызначаў разгляд. Абшарны піша скаргу да пракурора на новага войта. Скарга анулюецца. Ці можа ўжо пачаць разгляд справы? Не! Бо новы войт у скарзе на Абшарнага ўжыў выраз «каханка Абшарнага» пра нейкую Семяноўскую. Семяноўская і Абшарны пішуць заявы пра абразу. Семяноўская выігрывае справу, Абшарны праігрывае ў першай інстанцыі, але апелюе і такім чынам зацягвае час на разгляд справы. А для пэўнасці піша прыватную скаргу на новага лаўніка Гурку аб паклёпе.

Дысцыплінарны суд страчвае камплект і паўнамоцтвы. Ідзе час. Ужо травень 38-га... травень, а Абшарны мае гміннае жытло, як і раней, атрымлівае заробак.

Сеюць пустазелле - збіраюць субсідыі, палёгкі, грашовыя дапамогі

Гэта ўсё было б нявіннай гульнёй, калі б не аказвала прыгнятальнага, запалохвальнага, падбухторчага, антыдзяржаўнага ўплыву на мясцовае насельніцтва, якое гэтыя палітычна-бюракратычнымі гульні бачыць зблізку і адчувае на ўласнай шкуры. Эксперыменты і дыктат улады асаднікаў - гэта язва. Гэта вечная грамадзянская вайна паміж аўтахтонамі і прышэльцамі, часта - навалаччу, гэта дэманстрацыя грамадзянскай несправядлівасці, бо злодзей, п'яніца, авантурыст, такі і сякі, але можа быць войтам, бо чужы нам і мае «плечы», а ты можаш быць спакойным і чэсным, але ты - мясцовы і павінен слухацца! Так гэта бачаць сяляне. Асаднікі маюць асады і пасады, часта дрэнна гаспадараць, зямлю сваю здаюць у арэнду, але заўжды і паўсюдна маюць уладу і палітычнае першынство. Сеюць пустазелле - збіраюць субсідыі, палёгкі, грашовыя дапамогі.

Можна было яшчэ дзесяць гадоў таму дыскутаваць пра няўдалы эксперымент, казаць, што асадніцтва не здало экзамен, што ўплыў асаднікаў у краі адмоўны. Зараз дыскусія ўжо не мае падстаў. Зараз можна толькі казаць, што гэты ўплыў, за рэдкімі выняткамі, абсалютна адмоўны. Зараз трэба нешта рабіць. Можа, трэба прызначыць якую надзвычайную камісію ці нешта падобнае для вывучэння асадніцтва, каб ачысціць атмасферу ад гвалту. Перад усім разняволіць асаднікаў з-пад уплыву палітычнай мафіі, спыніць сяўбу пустазелля. Выгнаць злодзеяў! Знайсці нейкі іншы занятак для іх вяльможных абаронцаў, калі няма другога спосабу іх абясшкодзіць.

ІІ

Аблічча Лідскай зямлі, куды я так часта вяртаюся, толькі тады будзе поўным, калі апісаць яго разам з фонам, у каларыце натуральных фарбаў, з светам і ценню, якую на яго кідае аблічча пана Мальскага. Толькі тады будзе бачна сапраўднае аблічча, і мы зразумеем некаторыя сітуацыі, знойдзем тлумачэнні шматлікіх выпадкаў, здарэнняў, саюзаў. Пан Мальскі - гэта магнат, «уплывовая асоба», сучаснасць, «радасная дзяржаўная творчасць», сімвал новага, сімвал асаднікаў, «сяўбы ў Польшчы "В"», - так пішуць.

2 чэрвеня былога года мы надрукавалі вялікі матэрыял «Войты пана Мальскага». У тым артыкуле мы далі шмат інфармацыі... пра людзей пана Мальскага... Але толькі трохі дакрануліся асобы пана Мусяла.

Пан Мусял

Так, як аблічча Ліды без пана Мальскага не будзе поўным, так не будзе поўным шэраг ягоных войтаў-асаднікаў без фігуры пана Мусяла. Ён павінен быў стаяць на першым плане, ён і ягоныя метады. Метады, дзякуючы якім ён узвысіўся і застаўся беспакараным. Думаю, нельга закончыць нарыс пра тутэйшыя грамадска-палітычныя норавы самакіравання і не ўзгадаць справу Мусяла.

Прыехаў ён да нас, каб «сеяць», у 1922 г. як чалавек Камітэта асаднікаў.

«Выбары» войта ў Беліцы

У 1923 г. у Беліцы адбываліся выбары войта. Замест падтрымліванай кандыдатуры Мусяла быў абраны кіраўнік мясцовага кааператыва Байкач. Тады Байкача выклікае стараста і прапануе яму, каб адмовіўся.

- Бачыце, вы заслужаны кааператыўны дзеяч, ...без вас усё разваліцца.

Байкач не адмовіўся. Стараста яго не зацвердзіў і прызначыў войтам Мусяла. Пад ягоным кіраўніцтвам адбыліся наступныя выбары. Аб выніках можна не хвалявацца. Натуральна, абралі Мусяла. З гэтага моманту пачынаецца ягонае слаўнае кіраванне.

Будуем школу ў Няцечы

Перада мной ляжыць дакумент, падпісаны шэрагам сведкаў, між іншым, і пробашчам у Беліцы ксяндзом Аржалоўскім. Дакумент заканчваецца словамі: « Сведчым, што пра ўчынкі войта Мусяла мы шырока паведамлялі, і яны былі вядомы шырокай грамадскасці, пра гэта ведаў і ён сам, але з 1933 г. ён ні на што не рэагаваў».

У чым справа? У тым, што войт Беліцкай гміны зрабіў сябе падрадчыкам на будоўлі агульнаадукацыйнай школы ў Няцечы, каб браць хабар. Выстаўляў квіткі на сумы большыя, чым выплачваў, і зрабіў шэраг іншых махлярстваў, за якія ў нармальных мясцовасцях судзяць па крымінальных справах.

Вапна на школу

Колькі ж будуецца ў нас школа - і заўжды для будоўлі патрэбна вапна. Але ў мінулым годзе слынны акольнічы пана прэм'ера загадаў прымусова бяліць хаты, туалеты і платы. Для пабелкі патрэбна вапна. Адкуль яе ўзяць, калі раптоўна цэлы край неабходна пабяліць і вышмараваць. Кошты ідуць уверх, яўрэі пачынаюць спекуляваць, а можа нават ужо і не маюць тавару? Што значыць не мець тавару?! Цэлы вагон вапны прыходзіць на чыгуначную станцыю Нёман для школы. Я ўжо добра не памятаю, ці той яўрэй меў прозвішча Зляцоўскі, ці нейкае іншае. У любым выпадку рэвізійная камісія запратакалявала, што вапна была ноччу прададзена яўрэям для перапродажу сялянам - бяліць платы і туалеты.

Пан войт складае паўнамоцтвы

Цэлую літанію можна было б скласці пра вугаль, жыта ці іншыя рэчы, якія павінны былі выдаць працоўным, занятым на будаўніцтве дарогі Беліца - Нёман, ці пра фіктыўныя квіткі ў гміннай касе, ці нейкія закупы, недаацэнкі, трансакцыі, векселі і г.д., і г.д. Тыя літанні можна было б напісаць па кнігах Рэвізійнай камісіі Беліцкай гміны. Але не будзем апярэджваць падзеі.

У жніўні мінулага года чальцы гэтай камісіі Ясюлевіч Антон і Грышчановіч Ян едуць з данясеннем да пана старасты. Пан стараста загадвае дэлегаваць некалькі чыноўнікаў для генеральнай інспекцыі. Замест іх прыязджае пан інспектар па самакіраванні Вільчынскі. Ён ідзе да войта Мусяла, замыкаецца з ім у кабінеце. Размова цягнецца больш працяглы час, чым павінна... Пасля трох гадзін пан войт здае паўнамоцтвы. Свабодны.

Як гэта свабодны?

Заява пракурору

А было так. Інспектар па самакіраванні запісаў прызнанне і паехаў сабе. А тым часам у пратаколе Рэвізійнай камісіі быў запісаны вырак: перадаць справу пракурору. Мінула тры месяцы, ніхто справай не займаецца. Тады адзін з лаўнікаў піша заказны ліст наўпрост да наваградскага ваяводы.

Зноў мінула некалькі тыдняў. Нарэшце прыбывае адмыслова дэлегаваны па гэтай справе ваяводскі дарадца Барковіч. Пан дарадца вывучыў справу на месцы. Уважліва выслухаў, прычытаў пратакол Рэвізійнай камісіі. Потым узвышанымі словамі падзякаваў чальцам Камісіі за сумленнае выкананне абавязкаў...

Потым паклаў у свой партфель кнігу Рэвізійнай камісіі з пратаколам аб перадачы справы пракурору. Як паклаў у партфель, дык з партфелем і паехаў...

Новая кніга для Рэвізійнай камісіі

Рэвізійнай камісіі патрэбна, відочна, адмысловая кніга, каб запісваць пратаколы, а тая была ўжо трохі старая... ну і, насамрэч, закончылася... Таму з Ваяводскай управы ў Беліцу даслалі новую прашнураваную і апячатаную, вельмі дзяржаўную кнігу.

Пра старую кнігу неяк нічога не чуваць. Мінула шэсць месяцаў.

А пан Мусял? Асаднік, прыяцель Мальскага?

Увогуле, здаецца, што адчувае сябе нават нядрэнна. Падобна, атрымаў канцэсію на адкрыццё аўтобуснай лініі, што на нашай тэрыторыі ёсць выгоднай справай.

Падобна, на бліжэйшых выбарах зноў высуне сваю кандыдатуру на пасаду Беліцкага войта.

Подпіс пад артыкулам J. M. (верагодна, Юзаф Мацкевіч)

Сабакінцы [83]

У нядзелю 2 ліпеня [1939 г. - Л. Л. ] у Сабакінцах адбылася ўрачыстасць з нагоды змены адвечнай назвы мястэчка на Нарбутава. Падобна, мэта змены - ушанаванне памяці Людвіка Нарбута, аднаго з найвыбітнейшых кіраўнікоў паўстання 1863 г. Як вядома, Нарбут нарадзіўся ў Шаўрах Радунскай гміны і быў забіты пад Дубічамі, якія раней знаходзіліся ў Каняўскай гміне, а зараз - у Забалацкай [у наш час Дубічы знаходзяцца ў Рэспубліцы Літва - Л. Л. ]. З Сабакінцамі Нарбута злучала толькі тое, што ён з аддзелам некалькі разоў праходзіў праз Сабакінскую гміну і спыняўся тут на адпачынак.

Праект змены назвы Сабакінцы на Нарбутава паўстаў некалькі гадоў таму і падобна менавіта тады прайшоў усе адпаведныя інстанцыі. Дазналіся мы пра яго позна, паспелі толькі напісаць прыватны ліст да пана (шчучынскага) старасты Вацлава Кавальскага, у якім давялі да яго шкоднасць падобнай змены. Пан стараста зычліва адказаў на наш ліст, і выкананне гэтага праекту прыпынілася. Зараз жа, відавочна, нехта адкапаў нерэалізаванае рашэнне ўлад, і змена назвы ўсё ж адбылася.

Сабакінцы - старое мястэчка, яно насіла раней назву Забалаць і, як цвердзіць Напалеон Роўба ў сваім «Даведніку па Літве і Беларусі», у 1550 г. было аддадзена ўцекачу з Масквы Міхаілу Сабакінаву, праз якога з часам назва змянілася на Сабакінцы. У 1676 г. Сабакінцы ад караля Яна ІІІ атрымліваюць Магдэбургскае права з правам праводзіць кірмашы. Кароль Аўгуст ІІІ пацвердзіў гэтае права. У 1706 г. падчас знаходжання ў Васілішках хворы зваротным тыфам кароль Станіслаў Ляшчынскі клянецца, а пасля выздараўлення, каб выканаць клятву, ідзе пешшу да цудоўнага абраза Маці Божай, які меўся ў сабакінскай уніяцкай царкве. Тая пілігрымка была на самой справе, бо пра яе сведчыць ахвяраваная царкве срэбная таблічка з адпаведным надпісам. Напісаў пра гэты выпадак менскі ваявода Крыштаф Завіша ў сваіх «Успамінах».

З вышэй пададзенага бачна, што назва Сабакінцы мае каля чатырохсотгадовую гістарычную традыцыю. Падчас знаходжання ў Расійскай Імперыі Сабакінцы былі пераназваны ў Пакроўскае, а Сабакінская гміна стала Пакроўскай. Сведкам гэтага з'яўляўся я сам, бо маёнтак маіх бацькоў знаходзіўся акурат у гэтай гміне. 13 верасня 1899 г. выракам Віленскага губернскага праўлення назва Сабакінцы была зменена на Пакроўскае. Але пры польскай уладзе вярнулася адвечная назва Сабакінцы.

Старыя назвы мясцовасцяў, паселішч, урочышч, вуліц і г.д. маюць велізарнае значэнне для гісторыкаў, этнографаў і ўсялякіх даследчыкаў нашай гісторыі. Таму легкадумныя змены гэтых назваў заўсёды прыносяць шкоду навуцы і культуры. Міністэрства ўнутраных спраў зрабіла б слушна, каб прыслухалася да голасу жыхароў Сабакінскай гміны, бо не магло такога быць, каб на яе тэрыторыі не меліся б людзі, якія ведаюць сваю гісторыю.

Вельмі вялікае ўражанне робіць артыкул «Сабакінцы» ў № 191 газеты «Слова» ад 14 ліпеня 1939 г., які напісаў J. M. [Юзаф Мацкевіч - Л. Л. ]. Аўтар слушна дапускае, што ініцыятарам змены назвы мог быць нейкі прыезджы чыноўнік, які не ведае мясцовай гісторыі, звычаяў, стасункаў, але прагне даказаць, што ён ёсць вялікі патрыёт і ініцыятыўны чалавек. Такі чын можа палепшыць кар'еру і прывесці на ўзнагарод. Але мог гэта быць і нейкі мясцовы невук. J. M. піша: «Толькі не разумее пустая галава, якая нішчыць гістарычныя назвы даўняй Рэчы Паспалітай, зямель польскіх, літоўскіх, рускіх, што яна не адраджае, а зацямняе бляск агульнай нашай Рэчы Паспалітай, які павінен знаходзіцца ў арэоле прыгожай традыцыі» [84].

Трэба сказаць, што гэта страшная манія змены назваў у нас толькі пашыраецца, і таму трэба гэта спыніць любой цаной. Хай самыя паважаныя арганізацыі (Акадэмія ведаў у Кракаве, універсітэты, Краязнаўчае таварыства, Таварыства сяброў навук і арганізацыі гісторыкаў) выступяць з ініцыятывай, каб змены назвы не маглі адбывацца без самага шырокага абмеркавання і выслухоўвання меркаванняў паважных знаўцаў ці навуковых інстытуцый. Толькі тады, калі з'явіцца такі вырак аб змене назваў, мы будзем мець пэўнасць, што легкадумныя кар'ерысты і невукі страцілі поле для сваёй шкоднай дзейнасці.

Антон Грымайла-Прыбытка

Мястэчка меншае за вёску [85]

«Дакудава каля Ліды» - гэтак гучыць паштовы адрас. Але што значыць «каля»? Колькі кіламетраў аддзяляе павятовы горад ад нашага мястэчка? Адказаў шмат, і кожны з іх дасканалы.

Раней ад Ліды да Дакудава было 25 км, зараз ёсць нейкіх 18 км, перад вайной [Першай сусветнай - Л. Л. ] было болей за 30, зімой бывае не болей за 15.

Відочна, гэта з-за багны. Доўгім пасам цягнецца яна на поўдзень і ўсход ад Ліды і трэба яе аб'язджаць па шашы на Наваградак да Нёмана, а тут павярнуць на дрэнны гасцінец, і па напалову гнілых бярвеннях-кругляках, якія яшчэ памятаюць акупацыйную нямецкую ўладу, даехаць да Дакудава.

Насыпаная апошнім часам дарога цераз багну скарачае трасу на некалькі кіламетраў, але яна не заўжды прыдатная для ўжытку.

Ці можа мястэчка быць меншым за вёску? Уяві сабе, што можа! Перад тым, як патрапіць у мястэчка Дакудава, трэба мінуць вёску Дакудава: паўтара кіламетры жабрачых хат, крытых саломай, падзеленыя вузкім пасам багны, над якой амаль што ў вадзе і балоце стаяць сапхнутыя суседзямі гаспадаркі.

Вёска мае 600 жыхароў. Мястэчка, якое ляжыць праз кіламетр далей, толькі 300. Але яно ёсць мястэчкам, тут маецца ўсё неабходнае для часовага і вечнага чалавечага жыцця: дзве крамы, царква, школа, гміна і пастарунак паліцыі.

Дакудава мае гісторыю, якая даўжэйшая на некалькі вякоў за гісторыю мільённых амерыканскіх гарадоў. Тут, напрыклад, адбылася крывавая бітва паміж князямі Навагрудка і Ліды. Над Нёманам яшчэ можна бачыць некалькі невысокіх курганоў: ці гэта сляды той бітвы, ці магілы шведаў, якія паляглі пры пераправе цераз Нёман падчас Паўночнай вайны, - пра гэта кажуць мясцовыя людзі, ці можа, магілы дагістарычных паганцаў, як напрыклад, курганы Дзіснейшчыны? Але пра гэта нічога сказаць немагчыма. Археолагі тут яшчэ не працавалі, а мясцовыя аматары скарбаў вырылі ў адным з курганоў некалькіметровую яміну, але нічога не знайшлі і супакоіліся.

А ці ёсць акрамя гэтых курганоў у Дакудаве нейкія гістарычныя помнікі, нейкія руіны і памяткі мінулага? Не, няма, але... будуць.

Маленькая мясцовая царква знаходзіцца на стадыі паміж руінай і ўжыванай пабудовай. Уздоўж Нёмана, на два кіламетры, цягнецца ланцуг прыгожых помнікаў сусветнай вайны - жалезабетонных нямецкіх бліндажоў. Ад двух з іх застаўся ўжо толькі жвір, адзін з каранямі вырвала паводка 1931 г., іншыя зараслі глінай і пяском і толькі адзін знаходзіцца ў дасканалым стане, нехта з гаспадароў мае ў ім склеп.

Пэўна, праз сто гадоў многа турыстаў гатовыя будуць заплаціць добрыя грошы каб агледзець гэтыя помнікі нашай культуры.

Але аматараў прыгажосці ў Дакудаве мусіць заспакоіць прырода. Стымулюе яна да мастацтва.

Панарама ваколіц мястэчка - калекцыя раўнінных пейзажаў. На поўнач і захад багна - тарфянік, парослы карлікавай сасной і алешынай. Недзе ў сэрцы багны маецца два возеры, да якіх немагчыма дайсці ўлетку, смутныя кругі тарфяной вады, без рыбы, без людзей, штогод усё больш здушаных купамі кіслай, вострай травы, якая расце ў багне - гэта дакудаўскае Палессе.

На поўдні ляжыць доўгі, але нешырокі пас гаспадарчай зямлі. Гладкія палі, працятыя гасцінцамі. Уздоўж гасцінцаў тоўстыя разлапістыя бярозы. На межах рэдкія грушы-дзічкі. На блізкім гарызонце ланцуг пясчаных дзюн, невысокія дзюны параслі ядлоўцам. Гэта мясцовае Мазоўша.

Пройдзем праз гэтую кіламетровую нізкую, пляскатую пашу. Паром перавязе цераз Нёман. Лугі і трава да калень, салодкі пах зуброўкі, мядовыя травы, дробныя і густыя лугавыя кветкі. І праз трыццаць-пяцьдзясят крокаў... дубы. Іх саноўныя кароны ўзвышаюцца над куртатымі дрэўцамі, сонца не паліць лугі, промні рассейваюцца і слабнуць.

Гэтым узорным дакудаўскім лясам могуць пазайздросціць найпрыгажэйшыя дубравы Валыні. Гэта так званыя гарэлыя лугі, пра якія з захапленнем пісала вялікая геаграфічная энцыклапедыя рускай імперыі.

А на ўсход, аж да Нёмана, спускаюцца густыя, цёмна-зялёныя, спічастыя яловыя бары, па костачкі засыпаныя апаўшым іголлем - без траўкі, без кустоў.

Тут жа выбуяўшы мешаны лес - асіны, бярозы, дасканалыя мускулістыя сосны, рэдкія але разрослыя піхты, блытаніна падлеску, арэшнік, крушына, воўчая ягада. І нарэшце звыклы, адвечна шумны бор страявой сасны.

Гэтыя такія розныя краявіды моцна злучае разам, сшывае шырокая стужка Нёмана.

Ён, з розных кавалкаў, узятых з розных краін, стварае адзіную, непаўторную цэласць. Узімку ягоным рэчышчам бяжыць галоўная мясцовая дарога, улетку тут цягнуцца караваны плытоў з Налібоцкай пушчы і праслізгваюць яшчэ рэдкія лодкі адпачывальнікаў. Увосень рака набрыньвае, шарэе, становіцца няветлівай і маўклівай, цярэбіць прыціснуты да парома трос.

Але самая ўдзячная і радасная рака вясной. Калі толькі знікнуць крыгі, аднекуль з гары, з-пад Любчы і Налібок наплываюць агромністыя масы вады, тонуць берагі, лугі і пашы, некалькікіламетровы пас нізін становіцца адной вялікай халоднай, узбуранай вадой. Тонуць летнія расліны, рака спяшаецца напралом, праз ёлкі, дубы, арэшнік. Толькі ў вёсак, прылепленых да правага берага, дастаткова моцы, каб ператрываць паводку. Але Нёман не пакідае шанцаў выйграць, ён ірве сваё рэчышча, здзірае дзёран і штогод сягае на крок, на пяць крокаў.

Для высунутых наперад могілак вёскі Дакудава гэтыя вясеннія атакі Нёмана найбольш небяспечныя.

Моцныя далоні ракі ўпіваюцца ў зямлю, зрываюць спарахнелыя крыжы, вылушчваюць з гліны тое, што засталося ад нябожчыкаў. Улетку Нёман ападае ўніз, на косах жвіру і пяску ляжаць сцёртыя косці і чарапы, панурыя парэшткі сялян, якім і смерць не прынесла спакою.

Іхняе жыццё не было звыш меры напоўнена адпачынкам і ўражаннямі. Жыхары мястэчка - сяляне. Толькі некалькі чыноўнікаў, некалькі паліцыянтаў, некалькі крамнікаў не зарабляюць на жыццё цяжкай сельскай гаспадаркай, пасадкай і копкай бульбы. Яны ўтвараюць тое, што называецца жыццём малога мястэчка, але іх няшмат, і трымаюцца яны ад большасці на адлегласці, і іх уплыў на іншых жыхароў мястэчка мінімальны.

Уласна, адзінае, што адрознівае Дакудава ад рэшты навакольных вёсак - гэта гміна. Няма тут ніякай, нават дробнай, прамысловасці - толькі млын. Няма рамёстваў - быў калісьці шавец, але збанкрутаваў, кажуць, што хутка будзе нейкі кравец. Няма гандлю - жыхары ездзяць на кірмаш у Ліду, дзве крамы з цяжкасцю выжываюць толькі на тутэйшых, бо ўсе навакольныя вёскі таксама маюць свае крамкі. Чыгунка і шасэйная дарога абмінулі гэтую дзюру, і не было ніякай рацыі рабіць па-іншаму - а нашто сюды заязджаць?

Але гміна, але падаткі, прызыў у войска, звароты, складкі, прапіска. Толькі гэта змушае тых ці іншых грамадзян павярнуць з тракту на Ліду, каб праз балота і бруд па бруку дзвюх дакудаўскіх вуліц дабрацца да гміннай управы.

Адміністрацыйны цэнтр - і толькі. Як сталіца Аўстраліі Канбера ці амерыканскі Вашынгтон.

Падабенства тым мацнейшае, што да Дакудаўскай гміны належыць Бярозаўка, сядзіба гуты Нёман, найвялікшага прамысловага прадпрыемства Навагрудскага ваяводства і аднаго з найвялікшых у нашым краі. Там ёсць рух, шум, фабрычная праца, замовы з усяго свету - тут спакой, ціхая бюракратычная праца. Там Чыкага, тут Вашынгтон.

Цяжкае жыццё ў Дакудаве. Цяжка па-людску кіраваць! Неяк так заўсёды выходзіць, што калі жадаюць спакою і цішы - дык той спакой атрымліваецца мёртвы і нецікавы, а калі жадаюць руху і шуму, дык той рух неяк незаўважана б'е, а шум пераходзіць у крык і праклёны. Бо ў Дакудаве яшчэ не ведаюць іншых спосабаў здабывання радасці, акрамя гарэлкі, а радасць, здабытая такім шляхам, - кароткатэрміновая і хутка абарочваецца злосцю.

Што жа тут рабіць доўгімі, цёмнымі вечарамі?

Кніжак ва ўсім мястэчку можа будзе якая сотня, яны ўсе вядомы на памяць. Ёсць два радыёпрыёмнікі, але чамусьці ім заўсёды нечага не хапае і яны не працуюць.

Можна спаць. Ноч у Дакудаве лячэбная, даўжэйшая, чым дзе-небудзь, і сны прыносіць толькі прыгожыя. Бо тут значна болей рэчаў, пра якія можна толькі марыць, якіх няма і ніколі не будзе.

Неба чорнае і хмурнае, але таполі над дакудаўскім дваром чарнейшыя, яны заўсёды шумяць, але ноччу шумяць мацней. Далёка за імі брудная, больш светлая пляма, гэта адпачывае ўжо сонная Ліда.

Адзіны след жыцця, больш нічога навокал не бачна - цемра, пустка. Толькі вільготным вечарам лёгкі вецер прынясе з захаду ляск цягніка, які едзе з Вільні ў Львоў, рэха чужога поспеху, чужога размаху, якога тут няма і які тут нічога не важыць. Важыць толькі: «Чуцён цягнік, хіба на раніцы будзе дождж».

Ежы Путрамант

Пажары і пажарныя [86]

Тыя, хто нарадзіўся ў Лідзе ў канцы мінулага або ў пачатку цяперашняга стагоддзя [маецца на ўвазе XIX - пачатак XX ст. - Л. Л. ], не памятае жах, які ахопліваў лідзян, калі ў сярэдзіне ночы чуўся моцны гук пажарнага сігналу, добра чутны нават праз шчыльна зачыненыя вокны [87]. Ахопленыя жахам, напалову апранутыя мужчыны і жанчыны выбягалі на цёмныя начныя вуліцы, углядаючыся ў афарбаванае чырваню неба і спрабуючы адгадаць, дзе гарыць. Беглі да месца збору пажарныя з капелюшом пажарнага ў адной руцэ, а другой рукой зашпільваючы мундзір. Праз некаторы час можна было пачуць скрыгат абадоў сталёвых колаў па брукаваных вуліцах - на пажар ехалі дзве колавыя драўляныя бочкі вады. «Дзе агонь?» - пыталіся пажарныя, едучы туды, дзе чырванела неба (тады не было ніякіх тэлефонаў).

Калі станавілася вядома, што гарыць цагляны дом, мы трохі супакойваліся. Сітуацыя была нашмат горшай, калі пажар здараўся ў раёне з драўлянымі будынкамі, тым больш калі гарэлі будынкі з саламянымі стрэхамі (тады ў Лідзе яшчэ былі такія дамы). Жудасна было бачыць такі пажар. Калі загараўся саламяны дах, бессэнсоўна было ліць ваду, дах трэба было як мага хутчэй знесці бусакамі і сталёвымі сякерамі, спаліць салому, а недагаркі тушыць на зямлі. Не раз здаралася гэтак, што шар гарэўшай саломы адрываўся ад даха і пераносіўся ветрам, як вогненная птушка, на іншы чарапічны ці таксама саламяны дах. Такім чынам агонь хутка распаўсюджваўся ад дома да дома і праз некалькі гадзін уся вуліца была ў агні. Некаторыя з старажылаў (хай яны жывуць да ста дваццаці гадоў) да гэтага часу памятаюць Вялікі пажар 1891 г., калі згарэў амаль што ўвесь горад. Гэта не першы пажар у Лідзе, раней быў яшчэ цэлы шэраг іншых пажараў.

У мінулым Ліда перажыла шмат войнаў, і кожны раз агонь пакінуў горад у руінах. У былыя часы - калі вялікі князь Вітаўт захапіў замак (малаверагодна, што яўрэі жылі ў той час у Лідзе), пазней, калі татары напалі на край у 1506 г., пасля гэтага, калі агромністая руская армія цара Аляксея Міхайлавіча захапіла замак і горад у 1659 г.

У летні вечар 1679 г. з невядомай прычына ўспыхнуў страшэнны пажар. На працягу 1 гадзіны згарэлі 38 дамоў яўрэяў і хрысціян. Многія з лідзян, яўрэі і не яўрэі, не паспелі выйсці з падпаленых дамоў і загінулі ў агні, а многія атрымалі цяжкія траўмы ад апёкаў.

Яшчэ адзін велізарны пажар адбыўся ў Лідзе ў 1843 г. Ён пачалася ў грамадскай лазні і хутка распаўсюдзіўся на прылеглыя раёны. Увесь двор сінагогі, частка рынку і ўсёй Віленскай вуліцы згарэлі.

Самае жахлівы пажар застаўся ў жывой памяці. Ліда ўспыхнула ў канцы першага дня Суккот [Свята кушчаў - Л. Л. ] у 1891 г. Амаль увесь горад ператварыўся ў дым. Знікла каля 1 000 будынкаў. Амаль усе былі яны яўрэйскія (толькі 17 належалі хрысціянам): 400 жылых дамоў, 600 «халодных будынкаў», свірны, крамы. «Вялікі пажар» будуць доўга памятаць яўрэі Ліды, ён падзяліў час і лёг у аснову тлумачэння падзей - людзі дзялілі час на «да ці пасля пажару».

У тым агні - не лічачы старой драўлянай сінагогі - згарэлі амаль што ўсе малітоўныя дамы, за выключэннем малітоўні краўцоў. Гарадская ратуша, якая знаходзілася на рынку, - будынак з калонамі, пабудаваны ў XVIII ст., ён служыў як гаўпвахта, а таксама драўляны будынак пабудаваны ў гатычным стылі, які выкарыстоўваўся пажарнікамі як станцыя, - таксама былі знішчаны ў агні.

А. Ландо

Лідская пажарная каманда [88]

Адразу пасля Першай сусветнай вайны лідская пажарная каманда мела 4 ці 5 пар коней з колавымі драўлянымі бочкамі вады і некалькі ручных помпаў. Мы павінны памятаць, што ў той час мелася яшчэ шмат драўляных, лёгка згаральных дамоў у Лідзе. Дахі - бляха ці салома, многія пакрытыя драўлянай дранкай, і таму пажары былі не рэдкасцю. Раскажу пра некалькі найгоршых пажараў.

Пажар на вуліцы Завальнай пачаўся ў доме рытуальных паслуг і распаўсюдзіўся на больш за 30 яўрэйскіх дамоў. Усе яны згарэлі, амаль што ўсе былі незастрахаваныя, у тым ліку і дом рытуальных паслуг. У асноўным гэта былі дамы бедных яўрэяў.

Сур'ёзны пажар, на якім загінулі два чалавекі, меў месца на прадпрыемстве па вытворчасці алею. Пажарны Маер Гарэлік тады быў моцна абпалены.

Памятаю я таксама пажар у старым кінатэатры «Нірвана» (у двары Длускага), які сур'ёзна пагражаў драўляным дамам Лідскай вуліцы. У некалькіх дзясятках метраў, у сталярнай майстэрні Гедальёна Файнштэйна, меліся вялікія запасы драўняных матэрыялаў. Ускоснай ахвярай няправільна зробленай пажарнай бочкі з вадой стаў тады Элія (Эльчык) Ландо (сын Бенджаміна Ландо, гаспадара «Гранд-гатэля»): як гэта было прынята, на хаду ўскочваючы на бочку, каб ехаць тушыць пажар, ён паслізнуўся і загінуў.

Прыйшоў час мадэрнізаваць абсталяванне. Макс Палячак, адзін з самых здольных членаў добраахвотнай пажарнай каманды, прысвяціў гэтаму пытанню вялікую колькасць энергіі, часткова грэбуючы асабістымі справамі, і, нарэшце, пасля некалькіх гадоў працы, пажарная каманда Ліды была ўкамплектавана добрым механізаваным абсталяваннем: 4 пажарныя грузавікі, на якіх быў бак з вадой, маторны насос і г.д.

Раней былі прызначаны пяць штатных пажарных на заробку, якія жылі на тэрыторыі пажарнай станцыі, першымі ўздымалі трывогу і выязджалі на тушэнне. Добраахвотнікі, натуральна, падсаджваліся потым, кожны на тым месцы, дзе ён знаходзіўся ў момант выкліку. Пяць штатных пажарных навучыліся вадзіць аўтамабілі, што, па зразумелых прычынах, павялічвала шансы дабрацца да месца своечасова, да таго, як агонь пачаў распаўсюджвацца.

Усё гэта каштавала шмат высілкаў і грошай. У адміністрацыі горада заўсёды не хапала сродкаў, і таму мы былі вымушаны шукаць падтрымкі звонку. Пажарнікі зараблялі грошы на розных выступах падчас святаў, шоу, баляў, танцавальных вечароў і іншага падобнага. Тут варта ўзгадаць аркестр пажарнікаў, які добра дапамагаў справе (дырыжор Шлёма Залман Мядніцкі). Быў таксама спецыяльны штомесячны падатак на ўтрыманне каманды.

У наступныя 1935-1936 гады членамі каманды пажарнікаў сталі жанчыны, пры неабходнасці яны аказвалі і неадкладную медыцынскую дапамогу на станцыі або на месцы пажару параненым ці абгарэлым. Гэта была група з 15 маладых жанчын, пад кіраўніцтвам сп-ні Свяціцкай (жыла на вуліцы 3-га Мая каля аўтазаправачнай станцыі), усе жанчыны закончылі спецыяльны медыцынскі курс.

Трэніроўкі членаў пажарнай каманды праходзілі штотыдзень і былі абавязковымі. Члены аркестра (як і ўсе пажарнікі, яны таксама павінны былі трэніравацца) збіраліся два разы на тыдзень. Таварыства пажарных мела свой уласны клуб, у якім адбываліся культурныя мерапрыемствы.

Невялікая дысгармонія ў сумеснай працы яўрэйскіх і неяўрэйскіх пажарных у Лідзе была выклікана братамі Граблісамі і некалькімі іншымі членамі, настроенымі антысеміцкі, якія жадалі атрымаць кантроль над таварыствам. Яўрэі не дапусцілі гэтага, і праз вялікую колькасць часта бурных судовых пасяджэнняў было прынята рашэнне, якое падзяліла асацыяцыю на дзве каманды: «Група 1» была адказная за тэрыторыю горада да чыгункі, а «Група 2», пад кіраўніцтвам Мікалая Грабліса, адказвала за тэрыторыю Слабодкі па другі бок чыгуначных шляхоў. Гэта была маленькая і менш навучаная група. У гэтай групе амаль што не было яўрэяў. У выпадку моцнага пажару на Слабодцы першую, гарадскую, групу не адзін раз выклікаў туды бургамістр Задурскі альбо камендант паліцыі.

Першага верасня 1939 г. У першыя дні Другой сусветнай вайны члены пажарнага таварыства днём і ноччу дзяжурылі ў доме Х. Міклашэвіча па вуліцы Замкавай, нас шмат разоў вызывалі пасля кожнай бамбардзіроўкі насельніцтва Ліды нямецкімі ваенна-паветранымі сіламі. Пры гэтых налётах, да 17 верасня, калі Ліду пакінулі польскія войскі, было шмат забітых, параненых і абгарэлых. Больш за 30 гадзін горад заставаўся без якой-небудзь улады. Хадзілі чуткі пра тое, што рускія збіраліся ўзяць уладу.

Па ініцыятыве яўрэйскага насельніцтва, каб не дапусціць якіх-небудзь нападаў, рабункаў або крадзяжоў, увесь гэты час на варце знаходзілася гарадская пажарная каманда. На вакзале стаяў поўны вагон розных тавараў, якія ў Ліду перад вайной прывезлі купцы. Тавары часткова былі раскрадзеныя насельніцтвам, якое жыло непадалёку - на Ферме і Слабодцы. Пажарнікі Ліды былі ўзброены халоднай зброяй, яны праследавалі рабаўнікоў і злодзеяў. Але што некалькі дзясяткаў чалавек можа зрабіць супраць тысяч! Таму, пакуль парадак не быў адноўлены, мы ў асноўным, наколькі гэта было магчыма, стараліся прадухіліць рабункі і забойствы яўрэяў.

Калі рускае войска ўвайшло ў горад, была створана адна новая пажарная каманда на заробку, паводле савецкага ўзору, пад кіраўніцтвам «палітрука» (гэты быў савецкі яўрэй). Шмат хто з былых пажарных Ліды далучыўся да новай каманды. З пачаткам нямецка-савецкай вайны многія з іх на сваіх пажарных машынах былі эвакуіраваны ў Расію.

Абрахам Гельман

Ці будзе вайна? [89]

Гэтае пытанне сёння на вуснах усіх. І зусім зразумела, чаму. Увесь свет неспакойны і пад зброяй. Аднак адказаць на гэтае пытанне нялёгка ды і немагчыма. Можна тут толькі згадваць.

Прадусім ідзе тое, хто пачне вайну. Пачынаць гэту аружную барацьбу кожны баіцца. Баіцца адказнасці прад уласным народам і прад гісторыяй. Дзяржавы дэмакратычныя не пачнуць, бо яны вайны не патрабуюць, для іх усякая вайна, нават калі б яны перамаглі, можа прынесці толькі страты. Яны багатыя і насычаныя, і кожная вайна, для іх нават памысная, можа ім даць толькі мінус. Праўда, немцы з італьянцамі могуць дэмакратычныя дзяржавы справакаваць да вайны, але і гэта нялёгка, бо яны будуць трымацца супакою да крайнасці.

Сам уклад варожых сіл сёння на свеце так жа не варожа скорага выбуху вайны: з аднаго боку Францыя, Англія, Амерыка, Польшча, Саветы і бадай увесь свет, а з другога Нямеччына, Італія і Японія. Але трэба ведаць, што народ італьянскі вайны з братняй Францыяй ня хоча, нявыразна так жа дагэтуль трымаецца і Японія, якая мае ўласных нямала клопатаў з Кітаем, каторы паддавацца і ня думае. Праўда, па старане дэмакратыі дагэтуль невыразнае становішча Саветаў. Але здаецца нам, што яны ўсё ж такі будуць на старане дэмакратыі, бо хоць бы ўбочна падтрымаць фашыстаў будуць баяцца апініі ўсяго дэмакратычнага свету, а перадусім сваіх уласных народаў. Паводле нас, Саветы, калі б далёка і не заангажаваліся па старане дэмакратыі, дык хоць прынцыпова ўсё ж такі будуць на яе старане. З гэтага бачым, што ўклад сілаў сёння такі, што Нямеччына, як найбольш небяспечная для супакою дзяржава, так жа не пачне вайну, бо напэўна прайграе.

Гітлер больш меў шанцаў выйграць тады, калі забіраў Чэхаславакію і Клайпеду, аднак жа не пайшоў туды, дзе яго чакала сіла збройная: на Гданьск ня кінуўся, бо там спаткаўся б з рашучым адпорам з боку Польшчы. Сёння ж нешта падобнае пачынаць, калі праціўная старана сільна ўзброеная і зусім гатовая да вайны і калі маральна свет так жа ўзброены проціў Гітлера, бачачы яго "апеку" над чэскім і славацкім народам, - было б справай дужа рызыкоўнай.

Узяўшы ж пад увагу вынікі вайны, нават памыснай, так жа яна прадстаўляецца няведамай будучыняй. Бо што ж вайна прынясе? Нам здаецца, што пры сённяшняй сацыяльнай сьведамасьці працоўных масаў пасля выйгранай і пасля прайгранай вайны мусіла б паўстаць сацыяльная рэвалюцыя, - тыя шырокія масы, якія бачылі б усю жудасць вайны і асталіся б пасля яе жывымі, ахвотна паміралі б на барыкадах за лепшы сацыяльны лад, каб толькі іх дзяцей не спаткала тое, што яны перажылі. Палітыкі ж гэта дасканала ведаюць і напэўна бяруць пад увагу.

Нямецкая прэса пашырае весткі, што вайна мусіць пачацца за якія два месяцы, пасля жніва. І гэта мы ўважаем за доказ, што Нямеччына вайны баіцца, бо той, хто гавора нават аб тэрміне вайны, распачаць вайны напэўна ня думае.

Бяручы гэта ўсё пад увагу, можна спадзявацца, што аружная вайна ў Еўропе хутка не пачнецца.

[1] Вся Россия за 1902. Виленская губерния. Издание А.С. Суворина. 1902. Столбцы 94-95.

[2] Города России в 1904 году. С.-Петербург, 1906. С. 63.

[3] Там жа. С. 68.

[4] Там жа. С. 69.

[5] Там жа. С. 74.

[6] Там жа. С. 75.

[7] Там жа. С. 80.

[8] Там жа. С. 84.

[9] Там жа. С. 90.

[10] Там жа. С. 92.

[11] Там жа. С. 95.

[12] Там жа. С. 98.

[13] Там жа. С. 102-103.

[14] Там жа. С. 107.

[15] Там жа. С. 109.

[16] Там жа. С. 110.

[17] Там жа. С. 111.

[18] Там жа. С. 114.

[19] Там жа. С. 115.

[20] Там жа. С. 119.

[21] Там жа. С. 122.

[22] Там жа. С. 126.

[23] Там жа. С. 128.

[24] Там жа. С. 129.

[25] Там жа. С. 130.

[26] Там жа С. 132.

[27] Останкович Н. Н. Экскурсия по Литве (Путевые заметки) // Исторический вестник. 1907. Февраль. С. 608.

[28] Памятная книжка Виленской губернии. Вильна, 1914, С. 201 - 202.

[29] Наша Ніва. № 7. 21 лютага 1915.

[30] Борьба за Советскую власть в Белоруссии 1918-1920 гг. Т. 1. Минск, 1968. С. 373.

[31] Там жа. С. 445-446.

[32] http://en.wikisource.org/wiki/Mission_of_The_United_States_to_Poland:_Henry_Morgenthau,_Sr._report

[33] Борьба за Советскую власть в Белоруссии 1918 - 1920 гг. Т. 2. Минск, 1971. С. 385.

[34] Там жа. С. 462-465.

[35] Там жа. С. 529-534.

[36] На жаль, няма спісаў загінуўшых на Лідчыне жаўнераў іншых армій.

[37] Słowo. № 85 (2593). 15 kwietnia 1931.

[38] Słowo. № 118 (2626). 24 maja 1931.

[39] Ляхоўскі Уладзімір. Беларуская справа падчас польскай акупацыі 1919-1920 гг. // Спадчына. № 6. 1994. С. 64-67.

[40] Насамрэч - Здановіча.

[41] Беларускае Слова. № 5 (34). 17 лютага 1926.

[42] Беларуская зарніца. № 3 (10). 1929. С. 16.

[43] Народная Справа. № 5. 7 жніўня 1926.

[44] Народная Справа. № 9. 18 жніўня 1926.

[45] Беларуская Справа. № 25. 21 ліпеня 1926.

[46] Беларуская Справа. № 27. 25 ліпеня 1926.

[47] Беларуская Справа. № 25. 21 ліпеня 1926.

[48] Беларуская Справа. № 29. 31 ліпеня 1926.

[49] Народная Справа. № 8. 14 жніўня 1926.

[50] Народная Справа. № 12. 28 жніўня 1926.

[51] Народная Справа. № 15. 8 верасня 1926.

[52] Там жа.

[53] Народная Справа. № 12. 28 жніўня 1926.

[54] Народная Справа. № 14. 4 верасня 1926.

[55] Народная Справа. № 21. 24 верасня 1926.

[56] Там жа.

[57] Народная Справа. № 31. 3 лістапада 1926.

[58] Народная Справа. № 22. 7 кастрычніка 1926.

[59] Загідулін А. М. Беларускае пытанне ў польскай нацыянальнай і канфесійнай палітыцы ў Заходняй Беларусі (1921-1939 гг.). Гродна, 2010. С. 162.

[60] Ksiega Adresowa Handlowa. Warszawa-Bydgoszcz. 1929. S. 1031-1033.

[61] Życie Nowogródzkie. №148 (505). 1 czerwca 1929.

[62] «Гарадскія вароты» - слупы з польскімі арламі, пастаўленыя каля чыгуначнага пераезду да прыезду прэзідэнта Польшчы ў 1925 г. Гл: Slowo. № 223 (3030). 10 wrzesnia 1932.

[63] Маецца на ўвазе стары гарадскі парк з драўляным павільёнам-скрыняй.

[64] Słowo. № 265 (3072). 22 października 1932.

[65] Герой знакамітай «Справы Дрэйфуса» - судовага працэсу ў Францыі (снежань 1894 г.), які ўзняў сацыяльны канфлікт з-за справы аб шпіянажы на карысць Германскай Імперыі афіцэра французскага генеральнага штаба, яўрэя з Эльзаса (на той момант тэрыторыі Германіі) капітана Альфрэда Дрэйфуса (1859-1935), разжалаванага ваенным судом і асуджанага да пажыццёвай ссылкі пры дапамозе фальшывых дакументаў на хвалі моцных антысеміцкіх настрояў у грамадстве. Справа адыграла велізарную ролю ў гісторыі Францыі і Еўропы канца XIX - пачатку XX стагоддзя.

[66] Беларуская Крыніца. № 16. 24 красавіка 1932.

[67] Вучнёўскі Звон. № 1. 1929. С. 10-11.

[68] Беларуская Крыніца. № 25 (618). 9 чэрвеня 1935.

[69] Родны Край. Орган Т-ва Беларускае Асьветы. Вільня. № 22. 1934; № 23. 1934; № 24. 1934; № 25. 1934.

[70] Nowogródzki Dziennik Wojewódzki. № 30. 15 grudnia 1934. S. 202-203.

[71] Kurіer Wileński. № 273 (2814). 11 października 1933.

[72] Kurіer Wileński . № 292 (2833). 30 października 1933.

[73] Szymielewicz Michał. Miasto Lida w 1938 roku // Ziemia Lidzka. № 11. 1938.

[74] Żmigrodzki Józef. Uroczystości w 75-lecie powstania styczniowego w Lidzie // Ziemia Lidzka. № 5-6. 1938.

[75] Западная Белоруссия. Статистический справочник. Минск, 1939. С. 67-70, 100.

[76] Nowogródzki Dziennik Wojewódzki. № 23. 15 grudnia 1936. S. 190-192.

[77] Slowo. № 52 (5324). 22 lutego 1939.

[78] Slowo. № 150 (5074). 3 czerwca 1938; Slowo. № 54 (5336). 24 lutego1939.

[79] У міжваенны час Польшча ўмоўна дзялілася на часткі "А", "В" і "С", якія розніліся паміж сабой эканамічна. Найбольш прамыслова развітай была Польшча "А" (Паморскае, Лодзьскае, Пазнаньскае, Шлёнскае, Варшаўскае і большая частка Келецкага ваяводства, а таксама заходняя частка Кракаўскага). Польшча "В" - сельскагаспадарчая з невялікай прамысловасцю (Люблінскае, Львоўскае, Станіславаўскае, Тарнопальскае, усходняя частка Кракаўскага і частка Келецкага ваяводсва). Польшча "С" цалкам аграрная (Беластоцкае, Наваградскае, Палескае, Віленскае і Валынскае ваяводствы). У тэсце Мацкевіч часцей называе наш край не Польшчай "С", а Польшчай "В", маючы на ўвазе яе другаснасць для рознага кшталту прыхадняў.

[80] Маецца на ўвазе Таварыства падтрымкі супрацьпаветранай і супрацьгазавай абароны (LOPP).

[81] Obóz Zjednoczenia Narodowego, у прастамоўі - OZN ці OZON

[82] Звяз прафесійных звязаў, прафсаюз.

[83] Grzymała-Przbytko Antoni. Sobakińce // Ziemia Lidzka. № 7-8. 1939. S. 217-218.

[84] Пасля 1939 г. мястэчка зноў стала Сабакінцамі, але ў 1954 г. было пераназвана ўжо ў вёску Першамайская.

[85] Kurіer Wileński. № 98 (4774). 8, 9-10 kwietnia 1939.

[86] Sefer Lida. Former residents of Lida in Israel and the Committee of Lida Jews in USA. Tel-Aviv. 1970. P. 189-191.

[87] У 1920-х гг. была ўсталявана электрычная пажарная сірэна ў двары дома № 12 па вуліцы Сувальскай, да гэтага, верагодна, пажарная сірэна знаходзілася на рынкавай плошчы.

[88] Sefer Lida. Former residents of Lida in Israel and the Committee of Lida Jews in USA. Tel-Aviv. 1970. P. 192-193.

[89] Chryścijanskaja Dumka. № 19 (203). 20 červienia 1939.

Top

Меню:

Дадаткі

Дадаткі да 1-й часткі

Ліда ў 1902 г. [1]