Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Знаёмячыся з новымі i найноўшымі працамі нашых сучасных гісторыкаў - у тым ліку i найбольш аўтарытэтных - пра пачаткі беларускай дзяржаўнасці, пра ўтварэнне Вялікага Княства Літоўскага, мы сутыкаемся з дзіўнай i незразумелай з'яваю: адным падзеям прысвячаюцца шматлікія даследаванні, а іншыя, не менш маштабныя, - замоўчваюцца, быццам ix зусім не было. Напрыклад, дзве бліскучыя перамогі Гедыміна ў 1321 i 1322 гг.
У «Хроніцы літоўскай i жамойцкай» апавядаецца, як крыжакі доўгі час, здавалася б, беспакарана пустошылі землі кн яства i «всю землю Жомойтскую опановали и от Литвы оторвали». I Гедымін вымушаны быў даць адпор. Вось што пра яго вайну з крыжакамі ў 1321 г. апавядае летапіс: «А гды так крижаком в Литве щастило ся и Жомойтскую землю тяжким ярмом окрутне обтяжили, Гедимин зась, великий князь литовский, любо мел не последнее войско з литвы, з руси и татар зобраное, с которым межи Юрборком и Куносом, або Ковном, обозом лежал, еднак же уважал потужность (магутнасць. - У. К.) и силу частокрот досведченую войск немецких збройных, поневажь вся реша (увесь рэйх. - У. К.) Немецкая крижаком помагала, чекал на помочь болшого войска, потым, гды все войска литовские и новгородские с полочаны до него стягнулися, на той час обачил Гедимин потужность, тягнул охочо далей в землю Жомойтскую против крижаком, которые также войско мели в поготовю. А так Гедимин положился обозом над рекою Зимилою, з другое стороны от Земов миль две; там жомойтов до литовского войска уставичне прибывало з волостей околничных и з немецкого обозу, даючи певную справу о их шиках и поступках военных. Обачивши то, гетман немецкий Генрик тягнул на войска литовские, певное своим немцом звитязство обецуючи, а гды обедве войска яко на двое стрелене з лука, над Земилою рекою до битвы стягнулися, зараз з великим криком обедве войска запалчиве до себе скочили. Немцы з копиями, выстреливши с килкось ручниц (котрые того часу были вымышленыи), на татаре притерли, а татаре зас звычайным танцем и закривленым шиком, розно рострелялися утечку, яко есть их обычай змышляючи, а неприятелем гонячим умыслне шики мешаючи. А так, гды немцы за татарами розумеючи, же утекали, розно охочо скочили, а татаре зараз до них вернулися прудко (хутка. - У. К.), барзо густо стреляючи з луков, Немцов псовали, а Гедимин зас з Литвою великим пудом (імкліва.- У. К.) ударил на валный полк немецкий. А так немцы зброею, а литва хибкостю перемагала, копиями, мечами, потисками срогую битву з обу сторон ведучи, крик людей, громот збройных, рзане коней, звук труб и бубнов. З обу сторон долго битва на день трвала з ровною надеею звитязства, аж потым жомойть, которой было о килка тысячий в войску немецком, вспомневши на першие волности свои, а маючи час и погоду до скиненя ярма немецкаго, гды битва найболшая з обу сторон запалилася, все едностайне на немцов, панов своих, ударили, а ижь в посродку войскд немецкого стояли, еще войною не были спрацованыи, снадней спрацованых и несподеваючихся в токой в той час такой хитрой отменности, великую поражку в немцах учинили. Замешалися немцы зараз, обачивши несподеваную зраду, подали тыл, а литва, жомойт, русь за ними, а татаре з боков и с переду утекаючим а, зброею обтяжоным, на легких конех заходячи и з луков стреляючи, Литве Немцов як в сеть загоняли, а болшей их полягло утекаючих, ниж на местцу битвы, бо утекаючих Немцов литва аж до Ошлани реки гонила, биючи, стинаючи, колючи, стреляючи, топячи и имаючи так, иж на килканадцеть миль по дорогах и полях трупу немецкого полно было. Наветь мужики з лесов выходячи переимали Немцов, збивали с коней и забивали, крычачи: «Мушк немца», а криючихся по лесах тые жь мужики ходячи зо псами найдовали и били, а инших ободравши на деревах вешали.
...Року 1321. Гедимин з литвою и жомойтю и русью, и татарами Немцов наголову поразивши, бо их збил на той час тысячий сто дватцеть, мистра и гетманов позабивавши, князство Жомойтское знову яко свое отчизное опановавши, того жь року землю Добринскую збурил, вторгнувши в ню несподеване».
Перамога над крыжакамі акрыліла Гедыміна, які спачатку кінуўся на зямлю Дабрынскую, а потым, як сказана ў «Хроніцы літоўскай i жамойцкай», «того жь року, не складаючи з себе зброи, тягнул на княжата волынские, а найперш напротив Володимера князя володимерскаго».
Паўднёвыя паходы Гедыміна ў 1321 i 1322 гг. нідзе ў сучасных публікацыях не называюцца. Дзе, хто i калі пісаў пра бітву на Ірпені? Што пра яе можна прачытаць у нашых энцыклапедыях, манаграфіях, артыкулах? Што сама гэтая назва Ірпень гаворыць сённяшняму адукаванаму чалавеку? А нічога.
У «Хроніцы літоўскай i жамойцкай» даволі шырока апавядаецца пра бітвы Гедыміна з рускімі князямі. Больш коратка i сціпла - у «Летапісцы Вялікага Княства Літоўскага i Жамойцкага», які збярогся ў Бібліятэцы Рачынскіх у Познані i ў «Хроніцы Быхаўца».
Прывяду апісанне паходаў Гедыміна паводле «Летапісца..»:
«И впокойвшы землю от немцов Жомойтскую, и пошол на князи руские, и прыиде напервеи к городу Володымеру. И князь Володымер володымерскии, собравшыся з людми своими, и вчынить бои великии с князем великим Кгидимином. И поможеть Бог князю великому Кгидимину, иж князя Володымера володымерского самого убил и войско его побил, и город Володымер озметь. И потом поидеть на князя Льва Луцкого. И князь Лев, услыша, што князя Володымера литва убила и город Володымер узяли, и он не смел против его стати, и побежыть до князя Романа, до зятя своего ко Бранску. А князи и бояре волынские били челом великому князю Кгидимину, жебы в них пановал и господарем в них был, а земли их не казил. И князь великий Кгидимин, укрепившы их прысягою и оставившы наместников своих в них, и там почнеть княжыти. А потом на зиму пошол до Берестя и з Берестя вси войска свои роспустил, а сам у Берести зимовал. И скоро Велик день минул, и он, собравшы вси свои силы литовские, жомоитские и руские, и на другой недели по Велицэ дни поидеть на князя Станиславля киевского и прышодшы, возметь город Овручыи и город Жытомир. И князь Станиславль киевскии, обославшыся с князем Ольгом переяславским и с князем Романом Бранским, и с князем Волынским, которого князь великий Кгидимин выгнал з Луцка, и собралися вси у великом множестве людей, и споткалися вси с князем великим Гидимином на рецэ Ръпени под Белым городом, в шести милях от Киева. И вчынили бои и сечу великую, и поможеть Бог великому князю Кгидимину, побъеть всих князей руских наголову, и войско их все побито на пляцу зостало, и князя Льва луцкого, и князя Ольга переяславского убили, и в малой дружыне Станиславль киевскии и з Романом бранским утекуть до Бранска, а князь великии Кгидимин оступить Белгород. И горожане видечи, иж господарь их з войска побег проч, а войско все наголову побито, и они, не хотечы противитися войску так великому литовскому, и передалися с городом князю Кгидимину, и прысягу вчынили служыти Великому князству Литовскому. И затым князь великии Кгидимин пошол со всими силами своими до Киева и обляжеть город Киев, и кияне почалися ему боронити. И лежал князь великии Кгидимин под Киевом месец, а затым здумали межы собою горожане киевские, иж моцы великого князя не могли терпети и болш того без господара своего, великого князя Станиславля киевского. И вслышали тое, иж господар их Станиславль втек от Кгидимина и войско господара их побито, а в них заставы князь их никоторое не зоставил. И они, змовившыся одноемыслне, и подалися великому князю Кгидимину, и пошодшы з города со кресты игумены, попы и дьяконы, и ворота городовые отворыли, и стретили великого князя честно, и вдарыли ему чолом, и поддалися служыти ему, и прысягу свою великому князю Кгидимину на том дали, и били чолом великому князю Кгидимину, штобы от них отчызны их не отнимал. И князь Кгидимин пры том их зоставил и сам честно у город Киев уехал. И вслышали тое прыгородки киевские, Вышегород. Черкасы, Канев, Путивль, Слеповрод, што кияне передалися з городом, а господаря своего слышали, иж втек до Бранска, а войско его все побито, и вси прышли до великого князя Кгидимина, и с тыми вышеиречеными прыгородки киевскими подалися служыти, и прысягу на том дали великому князю Кгидимину. И переяславлене слышали, иж Киев и прыгородки киевские подалися великому князю Кгидими(ну), а господар их, князь Олг, от великого князя Кгидимина убит, и они, прыехавшы, и подалися з городом служыти великому князю Кгидимину, и прысягу свою на том дали. И князь велики Кгидимин, взявши Киев и Переяславль и вси тые прыгородки, и посадил на них князя Миндовгова сына Олькгимонта, великого князя Гольшанского, а сам з великим весэлем до Литвы прыехал».
Чамусьці усе гэтыя звесткі сённяшнімі даследчыкамі не выкарыстоўваюцца i замоўчваюцца. Вядома, Гедымін не заўсёды паказваецца ў прывабным святле. У «Хроніцы літоўскай i жамойцкай» мы, напрыклад, чытаем: «Потом тягнул Гемимин в Киевские волости, беручи и палячи всюда, где ишол. Видячи то, Станислав, князь киевский, умыслил литве отбиватися, а не ждучи их в Киеве, ним приидуть, мыслил о собе. Княжата тежь иншие северские, видячи, же беда литовская наступает, збиралися до купы противко литве... А злучивши все войска свои в едно великое войско, маючи и от татаров помочь, стояли в справе поготову...»
У пачатку бітвы на Ірпені нельга было прадбачыць яе зыход: «Зараз поткалися з собою обои войска, в котором бою вонтпливая надея была сих и тых звитязства...» А закончылася яна тым, што «рицерство руское розно по полях перхнуло, а Литва руснаков аж до ночи гонили, били, секли и имали».
Каб закончыць гаворку пра тыя падзеі, варта прывесці з «Хронікі...» яшчэ адзін сказ, дзе падводзяцца вынікі вырашальнага паходу Гедыміна: «И так за едным звитязством монархию Киевскую, Волынские и Северские князства ажь до Путивля за Киевом на 50 миль и далей опановал, и до Литовскаго панства прилучил».
Так упісваліся апошнія старонкі ў гісторыю Кіеўскай Русі i адначасова закладваліся асновы магутнасці Вялікага Княства Літоўскага. Адбывалася ўсё гэта, як паведамляе «Хроніка літоўская i жамойцкая», у 1322 г.
Тут можна было б паставіць кропку. Дазволю сабе, аднак, паведаміць пра ацэнку Гедыміна ў некаторых старых крыніцах. Але пачну з агульных заўваг. Нам сёння магло б уяўляцца, што ў той далёкі час, калі ствараліся летапісы, а паасобныя, адзінкавыя рукапісныя творы ўзнікалі i часта на працягу доўгага часу захоўваліся ў маладаступным месцы - у манастыры або ў кнігасховішчы мецэната скарбаў пісьменства,- то i ніякага ўздзеяння на каго-небудзь не маглі аказваць.
Шматлікія факты, аднак, сведчаць пра тое, што i рукапісная літаратура адыгрывала важную ролю ў ідэйнай барацьбе, сцвярджала або адмаўляла тыя ці іншыя грамадскія ідэалы i знаходзіла свой водгук нават у іншых краінах. Вось адзін з прыкладаў. У беларускалітоўскіх летапісах дайшла да нас легенда аб паходжанні літоўскіх князёў ад рымскага вяльможы Палямона. Яна заклікана была садзейнічаць узвелічэнню пануючай дынастыі не толькі ў вачах землякоў i падданых на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, але i за межамі дзяржавы - у суседзяў, далёкіх i блізкіх.
Але калі нейкая версія не адпавядала камусьці, то ёй супрацьпастаўлялася іншая легенда, якая трапляла ў гістарычныя хронікі i гэтым самым магла выкарыстоўвацца ў ідэйнай барацьбе. Так, у «Сказанні пра вялікіх князёў Уладзімірскіх Вялікай Русі» («Памятники литературы Древней Руси: конец XV - первая половина XVI века». - Москва, 1984) паведамляецца, быццам Гедымін (тут ён называецца Гегеменікам) быў конюхам князя, якога звалі Віцянец (гэта значыць Віцень). Пасля смерці Віцянца ажаніўся з удавою свайго гаспадара.
Дзеля цікавасці можна згадаць некаторыя дадатковыя факты. Пра тое, што Гедымін быў конюхам, пісаў польскі гісторык Длугаш. Цікава, якім шляхам гэтыя звесткі трапілі да аўтараў рускіх «Сказанняў»? А на Русі супраць версіі аб нізкім паходжанні Гедыміна запярэчыў Іван Грозны, які палічыў патрэбным заявіць: «... Безлепичники врут, что Витенец - служебник был тверских великих князей, а при нем был конюшец Гегиминик».
Паводле агульнага пераканання тых часоў, калі б род нейкіх князёў не дай Бог паходзіў ад слугі, то ён ніяк не мог бы заслугоўваць павагі.
Іншая справа князі рускія. lx радаслоўную аўтар (ці аўтары) «Сказанняў» выводзіць ад біблейскага Ноя. Цягнучы ланцужок ад яго да рускіх князёў, ён пералічвае, у прыватнасці, такіх дзеячоў старажытнага свету, як Аляксандр Македонскі, Иулие, або Улйе (Юлій Цэзар), Клеапатра, Антоний, Врутос (Брут), Помпълий (Нума Пампілій) i многія іншыя. Пра Рурыка паведамляецца, што ён у прамой лініі - нашчадак рымскага імператара Аўгуста.
Гісторыя для аўтараў, складальнікаў i перапісчыкаў падобных летапісаў, была фактарам, які меў права вызначаць лёс народаў на кожным новым этапе ix існавання. У далёкім мінулым, часта нават у біблейскія часы, шукаліся вытокі славы, а яно, гэтае мінулае, давала права на ганаровае месца сярод народаў свету, на тое, што мы сёння назвалі б «пачэсным пасадам».
Выводзіць радаслоўную пануючай дынастыі ад біблейскіх персанажаў, ca спасылкамі на Аляксандра Македонскага, Юлія Цэзара i іншых дзеячоў антычнага свету - гэта не была выдумка ці манаполія рускіх летапісцаў. Такія гісторыі можна было вычытаць i ў заходнееўрапейскіх хроніках. Падобная пераклічка рускіх i замежных легендаў i летапісаў сама па сабе сведчыць пра шырокія літаратурныя i культурныя сувязі i ўзаемадзеянне рускіх i заходнееўрапейскіх аўтараў яшчэ ў першай палавіне нашага тысячагоддзя, да з'яўлення друкарскага станка.
Што ж да «Летапісца Вялікага Княства Літоўскага i Жамойцкага» або «Хронікі літоўскай i жамойцкай», то там Гедымін называецца сынам вялікага князя Віценя, а не братам, як сцвярджаюць многія нашы сённяшнія гісторыкі. Сам Гедымін быў дзедам Уладзіслава Ягайлы, які паклаў пачатак дынастыі Ягелонаў, што панавала ў Рэчы Паспалітай i ў Вялікім Княстве Літоўскім да 1572 г., да дня смерці апошняга яе прадстаўніка Жыгімонта II Аўгуста. На самай справе заснавальнікам дынастыі стаў вялікі князь Віцень, бацька Гедыміна.