Папярэдняя старонка: Артыкулы

Косман М. Кальвіністы ў культуры ВКЛ 


Аўтар: Косман Марцэлі,
Дадана: 09-07-2012,
Крыніца: Косман М. Кальвіністы ў культуры Вялікага Княства Літоўскага: айчынныя элементы i замежныя ўплывы // З гісторыі культуры Вялікага Княства Літоўскага /Косман Марцэлі/ Мінск, 2010. С. 211-225.



У выдадзеным у 1967 г. аглядзе гісторыі Літвы чытаем: "Распачатая Марцінам Лютэрам у 1517 г. рэлігійная Рэфармадыя не магла абмінуць Літвы. Сутнасць Рэфармацыі палягала не столькі ў крытыцы рэлігійных дагматаў Каталіцкай царквы, колькі ў спробе пахіснуць яе ўсеўладдзе ў грамадстве, вызваліцца з-пад яе эканамічнага i сацыяльнага ўціску. Асобныя класы, супольна прыступаючы да Рэфармацыі, калісьці мелі на ўвазе розныя мэты. Багатыя мяшчане не маглі сцярнець таго, што Каталіцкая царква асуджала ліхвярства, бо гэта перашкаджала ім у ix фінансавых аперацыях, змяншала прыбыткі. Інтэлігенцыя бачыла ў Рэфармацыі прадвесце свабоды думкі i веравызнання. Затое народныя масы на Літве былі хутчэй абыякавымі да Рэфармацыі. Надта моцна трымаліся яны яшчэ за паганства, каб цікавіцца рэлігійнымі навінкамі. Сяляне не аддавалі дзесяціну Каталіцкай царкве, a прыгнёт існаваў не толькі ў яе ўладаннях" [1].

Сюды, у Вялікае Княства Літоўскае, былі перанесены універсальныя рысы рэфармацыйных плыняў. Паганства афіцыйна замянілі каталіцтвам па загадзе манарха толькі на схіле XIV ст.; хаця ўлады - таксама, як i ў хрысціянізаваных краінах - карысталіся ў сваім двары паслугамі манахаў, асабліва ў дыпламатыі [2], але ж большасць падданых спрадвеку вызнавала праваслаўе. Каталіцкая царква арганізацыйна была слабая ў параўнанні з магнатэрыяй, якая хутка набірала моц, i зямянствам, што чакала прывілеяў на польскі ўзор; яна мела небагата зямлі (каля 5% пасяўных плошчаў, у той час як у Кароне - 12%); ліхвярства не мела значэння, багатае мяшчанства мусіла сфармавацца пазней. Народ, праўда, быў яшчэ моцна звязаны са старымі вераваннямі, аднак i ў Польшчы рэлігійныя дыспуты яго не цікавілі [3].

Галасы даследчыкаў рэлігійных стасункаў у Літве ў XVI ст. былi ўлічаны ў новым выданні згаданага агляду, заяўленым праз 15 гадоў пасля яго першага выхаду, a таксама ў наступным, 1990 годзе [4]. Тым не менш, аднак, далей чакаем дакладнага вызначэння сувязі спецыфікі іншаверскіх рухаў у Вялікім Княстве з тагачаснай [5] дзяржавай, якая ахоплівала беларускія i літоўскія землі, з улікам сувязяў з хрысціянскімі веравызнаннямі ў Еўропе XVI ст., a таксама з каталіцызмам i пратэстантызмам у яго розных праявах паміж Трыдэнтам i Першым Ватыканскім саборам. Раз ужо зайшла размова пра занадта фармалізаваныя ацэнкі ў гістарыяграфіі, варта звярнуць увагу на яшчэ адну акалічнасдь, a менавіта - на суаднесенасць у працах савецкіх даследчыкаў сучасных стасункаў з тымі, шматвекавой даўніны: хачу сказаць тут пра схематычнае ўжыванне перадусім паняцця "Літва", абмежаванага сучаснымі граніцамі, у дачыненні да сітуацыі ягелонскіх часоў. Ва ўсялякім разе, мяжа паміж Літоўскай Рэспублікай i Беларуссю, якая пакінула Салечнікі з аднаго боку, a Беняконі - з другога, ніколі не існавала i з'яўляецца толькі прадуктам распаду Савецкага Саюза. Віленшчына i Наваградчына заўсёды ўтваралі цэласнасць з узаемна пранікальным славянска-балтыйскім асадніцтвам, прычым яно адыгрывала даміноўную ролю ў сталіцы Вялікага Княства i яе ваколіцах i пасля заняпаду шляхецкай дзяржаўнасці. Гэтаксама скажае відавочны стан рэчаў пісанне пра замежную палітыку Літвы або навуку ў Літве ў XVI ст., a таксама пра езуітаў на Беларусі пры Вазах [6].

Таму, звяртаючыся да айчынных элементаў i замежных уплываў у рэфармацыйным руху, асабліва да рэфармаванага евангеліцызму, які пратрываў найдаўжэй i быў адаптаваны грамадскасцю, адыгрываючы адмысловую ролю нават пасля атрымання незалежнасці ў міжваенны перыяд (маю на ўвазе слынныя віленскія размежаванні [7]), мусім улічваць рэаліі часоў Мікалая Радзівіла Чорнага, разумець тагачасную Еўропу, a таксама характар дзяржаваў, якія знаходзіліся пад уладай Ягайлавічаў.

Рэдка сустракаем у працах, прысвечаных рэлігійным канфліктам у XVI ст., вызначэнне Рэфармацыі як з'явы бясспрэчнай, бо трактуецца яе лакалізадыя ў каталіцкай Еўропе i скіраванасць супраць Апостальскай Сталіцы рэзкіх выступленняў у паасобных краінах. У базавым на сёння даведніку чытаем: гэта быў "...рэлігійны рух, які ўзрос на глебе грамадска-палітычных канфліктаў XV-XVI ст. i прывёў у XVI ст. да ўтварэння незалежных ад папства пратэстанцкіх цэркваў. Ягонымі ідэйнымі папярэднікамі былі сярэднявечныя ерасі на чале з віклефізмам i гусіцтвам" [8]. Затое можна заўважыць розніцу меркаванняў вакол паняцця "Контррэфармацыя", таму што некаторыя аўтары лічаць больш слушным іншае - "каталіцкая Рзфармацыя", бо яно ахоплівае шырэйшую сферу i датычыць не толькі негатыўнага боку, або перамогі над праціўнікам, але мае i пазітыўны аспект дзякуючы фармуляванню праграмы паляпшэння каталіцызму [9]. Аналізуецца таксама іншае вызначэнне, a менавіта - рэлігійная талерантнасць [10].

Пакінуўшы ўбаку тэрміналагічнае пытанне, звернемся толькі да першага з азначэнняў, паколькі яно звязваецца са спецыфікай Рэфармацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім. На захадзе маем справу толькі з каталіцтвам, у карэннай Польшчы таксама - за выключэннем Чырвонай Русі, якая была далучана да Кароны ў часы Казіміра Вялікага i пазнейшага пашырэння ўладанняў - ужо не Пястаў - на праваслаўныя землі. Затое валадары Вільні кіравалі ў зусім іншай сітуацыі, якую можна ахарактарызаваць коратка: маса вернікаў усходняй рэлігіі i каля 10% (як насельніцтва, так i тэрыторыі) уласна ў Літве фармальных язычнікаў, якія з другой паловы XIV ст. усё больш звыкаліся з выглядам крыжа, цэрквамі, a ў Наваградку і Вільні сутыкаліся таксама з каталіцкімі манахамі. Там жа - у Аўкштайціі пасля 1387 г., на Жамойці - на 30 гадоў пазней - распачаўся працэс афіцыйнай хрысціянізацыі паводле загаду манарха, якога датуль успрымалі як найвышэйшага культавага функцыянера, цяпер, такім чынам, упаўнаважанага пакласці канец старым вераванням. Так была зразумета ягоная воля, але гэта не азначала, што быццам з дня на дзень мусіў адбыцца адыход ад політэізму. Так нідзе i ніколі не было, пра рэлігійны сінкрэтызм пісалі шмат, а, мы тут прыпомнім, што праз тры стагоддзі пасля вышэйзгаданых падзей сяляне-кальвіністы ў радзівілаўскіх маёнтках узбунтаваліся супраць свайго духоўніка, калі той прымушаў ix спаліць фігуркі бажкоў, якія яны зберагалі, бо адчувалі сябе апекунамі гэтых пазбаўленых пратэкцыі ўлады, a ў ранейшыя вякі магутных звышнатуральных істот [11].

Усход Еўропы для яе захаду ўяўляў сабой экзатычныя абшары, знаёмства з якімі адбывалася толькі паступова дзякуючы штораз больш дэталёвым - але не пазбаўленым фантазіі - картам i рэляцыям падарожнікаў. Калісьці трэба было над Віслай узвышаць голас у адказ на фальшывыя, тэндэнцыйныя погляды, што выказваліся, напрыклад, у венскім коле на тэму манархіі Ягелонаў, як гэта зрабіў пры панаванні

Жыгімонта Старога аўтар "Сарматыі еўрапейскай i азіяцкай" [12]. XVI стагоддзе мусіла прынесці вандроўкі магнацкай моладзі з Вялікага Княства на Захад, i вось яны, хаця далёка ім было да маштабаў падобных выправаў, што здзяйсняліся з Кароны, сістэматычна змянялі меркаванне французаў або італьянцаў пра далёкую Літву; зрэшты, яе жыхары, якія выпраўляліся за Лабу i за Альпы ў часы Вазаў, успрымаліся ўжо як падданыя ўладара Рэчы Паспалітай [13]. Затое на парозе Рэфармацыі над Віліяй i Нёманам, калі яна здолела добра развіцца ў Вітэнбергу або Жэневе, адзін са швейцарскіх пратэстантаў не без здзіўлення даведваўся ад свайго адзінаверца з далёкай краіны: "Некаторым трэба выдзіраць з коранем забабоны папства, у іншых жа - выкараняць састарэлае народнае ідалапаклонніцтва, паколькі сёння (напісана ў 1563 г. - М. К.) літоўцы яшчэ вераць у многіх багоў i прыносяць ім ахвяры. У іншых зноў жа нам трэба змагацца з павучаннямі грэкаў, у чыіх руках знаходзяцца храмы на Русі". Заадно аўтар гэтага ліста - a быў ім Сымон Будны - палічыў дарэчным у рэзкіх выразах выказацца на тэму праваслаўнай веры ў Вялікім Княстве: "Яна ўсіх забабонаў грэцкіх прыхільніца i дбайная паслядоўніца, або, хутчэй, найзабабоннейшая малпа" [14].

Знаходзім тут выразныя праграмныя лозунгі іншаверцаў, якім блізкай была місія рэфармавання не толькі каталіцтва, але нароўні з ім i ўсходняга хрысціянства. Згодна з духам неафітаў, часы гуманізму бескампрамісна адкідалі ўсё тое, што людзям той эпохі здавалася праявамі канфармізму, саступкі розуму забабонам. Таму бічавалі неміласэрна ў сваіх выступленнях спосабы хрысціянізацыі, між іншым кажучы -« выпрабаваныя на працягу вякоў на ўсім кантыненце. Рабілі гэта пры розных акалічнасцях. Ваўжынец з Прасныша, званы Нязгодам, у выпадку атакі на чысцілішча пахваліў Радзівілаў за - як яму здавалася - зварот да інтэлекту перавяртаных у сапраўдную веру, супрацьпастаўляючы ім Уладзіслава Ягайлу, які паўтара стагоддзя таму ўжываў у дачыненні да неафітаў метад подкупу (уручэння пад час хросту льняных шатаў). Праз некаторы час Ян Ласіцкі са зларадным задавальненнем параўноўваў паганскіх бажкоў з пантэонам хрысціянскіх святых [15].

Такіх прыкладаў можна прывесці шмат. 3 аднаго боку, пратэстанты аднолькава атакавалі каталікоў i праваслаўных. з другога - не падкрэслівалі дакораў на адрас апошніх, лічачы ix "заваёву" не надта складанай з пункту гледжання на аналогію ў дагматычным i літургічным аспектах. Ix жа не размяжоўвалі ўжыванне нацыянальнай мовы пад час набажэнстваў, цэлібат ксяндзоў (праўда, на ўсходзе існавалі шматлікія манастыры!), камунія ў двух рытуалах. Замена ксяндза міністрам (калі той першы не змяніў веравызнанне i з папіста не ператварыўся ў пратэстанта) часта не заўважалася падданымі, асабліва таму, што нярэдка захоўвалася шмат з ранейшай абраднасці.

Перш чым пяройдзем да пытання фармавання "тоеснасці" паасобных рэфармаваных канфесій, варта звярнудца да часоў абодвух апошніх Ягайлавічаў, калі праз Рэч Паспалітую пракацілася нязвыкла палымяная, хаця нядоўгая антыкаталіцкая бура. У Кароне тады была парушана, праўда, часова, парафіяльная структура (дыяцэзіі апынуліся нават у найбольш крытычных сітуацыях, секулярызацыя ix завяршылася толькі ў ордэнскай дзяржаве, ператворанай у леннае Прускае Княства) у выніку масавага перароблівання касцёлаў у зборы. Узмацнелы пасля Трыдэнта каталіцызм здолеў, аднак, хутка вярнуць тое, што нядаўна страціў з парафіяльнай сеткі, якая канчаткова сфармавалася да канца Сярэдніх вякоў. Пад канец XVI ст. збораў засталося каля 500, сярод ix - утвораныя арыянамі, лютэранамі i чэшскімі братамі, якіх разам было каля паловы. Не ўдаючыся ў пытанне колькасці гмін у параўнанні з парафіямі, заўважым, што апошніх было на той час каля 3600. У часы Контррэфармацыі стваралі ў шырокім маштабе новыя касцельныя цэнтры, але гэта былі не парафіі, a кляштары: на працягу стагоддзя (1550-1650) на польскіх землях ix колькасць узрасла ад 157 да 283, інакш, чым на Кароннай Русі (з 30 да 102) або ў Вялікім Княстве (з 14 да 95). У абодвух апошніх выпадках, зрэшты, увага была сканцэнтравана на значным пашырэнні слабой датуль парафіяльнай сеткі. У Кароне да моманту вяртання талерантнасці пры Станіславе Аўгусце была практычна ліквідавана зборавая кальвінская арганізацыя, раней зніклі разбудаваныя дыстрыкты; у сярэдзіне XVII ст. сілай закону - рашэннем сойму 1658 г. - было ліквідавана арыянства. Найменшыя страты панеслі лютэране [16].

У Вялікім Княстве сітуацыя выглядала іначай. Сярод магнатаў-пратэктараў спачатку заваявалі прызнанне антытрынітарыі, i гэта дзякуючы ідэолагам, якія прыбылі з Польшчы, асабліва ж - лекару Ежы Бландрату паходжаннем з Італіі. Яны пераканалі ў сваіх тэалагічных канцэпцыях наймагутнейшага ў сярэдзіне XVI ст. вяльможу - вялікага канцлера i віленскага ваяводу Мікалая Радзівіла Чорнага (памёр у 1565 г.), які стварыў асяродак пратэстанцтва ў Вільні, a таксама ў родавым Нясвіжы. Аднак пасля ягонай смерці сыны пад уплывам езуітаў вярнуліся да каталіцтва i ca стараннасцю неафітаў нішчылі справу бацькі, у тым ліку прыгожа выдадзеную па-польску Біблію, названую Берасцейскай паводле месца, дзе яна была надрукавана (у Берасці, што над Бугам). Радыкальныя трыніталагічныя канцэпцыі знаходзілі прыхільнікаў, магнаты ж, апекуны арыян (апошнім з ix быў Ян Кішка, памёр у 1592 г.) не збіраліся цярпець набліжаныя да польскіх канцэпцыі грамадскага развіцця. Супраць ix выступіў адораны панулярызатар рэлігіі i перакладчык Бібліі на "рускую" мову Сымон Будны ў творы "Пра ўрад, які меч ужывае" (1583); гэты мазаўшанін усё жыццё правёў на беларускіх землях, галоўным чынам у радзівілаўскім Нясвіжы i ў Лоску, у дактрынальнай жа сферы прайшоў эвалюцыю ад кальвінізму да крайняга антытрынітарызму. Аднак прыхільнікі гэтага накірунку хутка страцілі значэнне i былі выгнаны з апошніх бастыёнаў (Наваградка) напярэдадні 1620 г., a пазней ім было забаронена пашыраць рэлігійную прапаганду [17]. Таленавітыя ж паплечнікі біржанскіх Радзівілаў яшчэ пасля сярэдзіны XVII ст. набіраліся ў значнай ступені сярод польскіх арыян [18].

З евангелісцка-аўгсбургскіх збораў, якія з'явіліся яшчэ пры Ягелонах, выстаялі тыя, што знаходзіліся ў найвялікшых гарадах на чале з Вільняй i мелі характар нямецкі, мяшчанскі, хоць з часам у ix таксама ўтварыліся польскія гміны. Гэта было вынікам паступовага працэсу асіміляцыі чужаземцаў. Пры гэтым характэрна, што контррэфармацыйны каталіцызм, напорыста атакуючыў сталіцы Вялікага Княства шляхецкі кальвінскі збор (вядомыя разлады), накіроўваў прапаганду супраць пратэстантаў-немцаў, высмейваючы ix у сатырычных творах [19]. Лютэранства перажыло заняпад Рэчы Паспалітай, акупацыі i было пераможана - як i кальвінізм - толькі пасля 1939 г. Пад час Другой сусветнай вайны прыйшоў незваротны канец пратэстанцтву на беларуска-літоўскіх землях старадаўняй дзяржавы пад знакамі Арла i Пагоні. Нейкім сімвалічным сціраннем ягоных слядоў стала знішчэнне ўжо пасля 1950 г. гістарычных могілак абодвух веравызнанняў па суседстве з Вялікай Пагулянкай [20].

Нацыянальным евангеліцкім веравызнаннем у Вялікім Княстве Літоўскім надоўга стаў кальвінізм, хоць, шчыра кажучы, не надта шмат агульнага - акрамя асноўных дагматычных супадзенняў - меў ён з веравызнаннем, створаным рэфарматарам з Жэневы. Ягоныя прыхільнікі адрозніваліся большай рашучасцю ад мясцовых антытрынітарыяў, з чыёй прапагандай духоўнікі-евангелікі змагаліся датуль, пакуль яшчэ існаваў Меншы збор. Пазней, калі не былі ўжо грознымі, магнаты-кальвіністы - як мы згадвалі - атачалі сябе арыянамі пры ўмове, што тыя не будуць займацца рэлігійнай прапагандай сярод народа. Што да самога кальвінізму, не рабіўся акцэнт на ягоным асноўным тэзісе аб praedestinatio, або прадвызначэнні, падобна як не выводзілася на першы план праблема культу святых - прычына спрэчак з каталікамі, не змагаліся асабліва з ушанаваннем Панны Марыі. Папросту пра пэўныя справы не казалі ўголас, пасля таго як сышлі ў магілу першыя пакаленні ваяўнічых ідэолагаў Рэфармацыі [21].

У сярэдзіне XVI ст. у Літве паўставалі як чарговыя каталіцкія парафіі, так i створаныя на практычна не хрысціянізаваных землях евангелісцкія гміны, якія мелі характар не толькі шляхецкі. Таму зборы ў Кельмах, Радзівілішках ці Попелі ператрывалі найгоршыя часы пераследаў, у той час калі зямянскія, асабліва на Наваградчыне, калі i выстаялі, дык аб'ядноўвалі не болей за два дзесяткі сем'яў з ваколіцы. Паступова ўзмацнялася дэмакратычнае кіраўніцтва Евангелісцка- Рэфармаванага Сінода, які штогод збіраўся на свае правінцыйныя сесіі. Пасля згасання напрыканцы XVII ст. лініі біржанскіх Радзівілаў мецэнацтва з індывідуальнага, магнацкага набыло характар шляхецкі, саборны. З часам у мясцовы асяродак уліліся эмігранты з Шатландыі, якія атрымалі аседласць у Кейданах i папоўнілі тамтэйшую евангелісцкую гміну. Сярод шасці дыстрыктаў (вернікі намагаліся трактаваць ix з перабольшваннем - як адпаведнікі дыяцэзіі) у эпоху талерантнасці (1768) уваходзілі яшчэ пяць з 38 парафіямі, бо Наваградскі знік. Пасля другога падзелу ад Рэчы Паспалітай адпаў Слуцк, аднак неўзабаве гэты моцны асяродак кальвінізму, які меў гімназію (другая існавала ў Кейданах), аднавіўся ў агульнай дзяржаве - пад расійскай акупацыяй. У XIX ст. пра часы росквіту нагадвалі руіны зборавых пабудоваў у Койданаве. Евангелісцкія традыцыі культывавалі сем'і Волянаў, Свідаў, Курнатоўскіх, Гружэўскіх, Путкамераў, Мацкевічаў. Ix прозвішчы не толькі сустракаюцца ў сінадальных пратаколах, але i запісаны на скрыжалях гісторыі за выбітную дзейнасць на грамадскай i прафесійнай ніве, удзел у патрыятычных выступленнях [22]. З гэтага пункту гледжання школа ў Слуцку выгадна адрознівалася ў параўнанні са становішчам каталіцкага духавенства [23]. Звесткі з тамтэйшай бібліятэкі былі старанна перададзены творцу нацыянальнай бібліяграфіі, Каралю Эстрайхеру старэйшаму.

Удар па ранейшай касцельнай арганізацыі нанеслі змены межаў пасля ІІершай сусветнай вайны: моцныя літоўскія зборы аддзяліліся пасля стварэння дзяржавы са сталіцай у Коўне, Слуцк жа i Койданава знаходзіліся ў Беларусі, a разам з ёю - у СССР. Адзінства захавалася практычна толькі ў іпастасі збору ў Вільні (разам са штучнымі de facto некалькімі іншымі парафіямі), у дадатак яго расхіствалі скандальныя расколы, розгалас якіх разышоўся па ўсёй Польшчы. Зрэшты, ненадоўга, паколькі Літоўскае Адзінства не перажыло 1945 год [24].



[1] Ochmański J. Historia Litwy. Wrocław, 1967. S. 99.

[2] Пра паганскую дзяржаву ў Літве i яе спецыфіку ў стагоддзі, якое папярэднічала прыняцццю вялікім князем Ягайлам хрышчэння на Вавелі, гл.: Kosman М. Zmierzch Perkuna czyli ostatni poganie nad Bałtykiem. Warszawa. 1981. S. 103-154. асабліва s. 133, rozdz. 5 i 6.

[3] Ен жа. Reformacja i Kontrreformacja w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle propagandy wyznaniowej. Wrocław, 1973. S. 39. Ha тэму ра.іумення рэлігійных канфліктаў. a хутчэй, яго недахопу, гл.: Tazbir J. Reformacja a problem chłopski w Polsce XVI wieku. Wrocław, 1953.

[4] Ochmański J. Historia Litwy, wyd. drugie poprawione i uzupełnione. Wrocław, 1982. S. 124. Таксама выд. 3-e. Wrocław, 1990.

[5] Ha тэму сцірання адрозненняў паміж старадаўняй i сённяшняй Літоўскай дзяржавай, не толькі ў публіцыстыцы, i прапановы прэпараваных гістарычных ведаў увазе грамадскасці гл. заўвагі аўтара гэтага артыкула: Kosman М. Stosunki polsko-litewskie, [у]: Polska i jej nowi sąsiedzi (1989-1993), pr. zbiorowa. Poznań - Toruń, 1994. S. 43 i далей. Ён жа, The problem of Vilnius: close relalions or isolation? [y|: Fremde - Nachbarn - Partner wider Willenł Pr. zbiorowa. Wien - Toruń, 1995. S. 169 i далей. Ён жа, Litwa etniczna i historyczna, |y): Świat i Polska u progu XXI wieku. pr. zbiorowa. Toruń, 1994. S. 263 i далей.

[6] Hanp., Dundulis B. Lietuvos użsienio politika XVI a. (Замежная палітыка Літвы ў XVI ст.) Vilnius, 1971. Блинова Т. Б. Иезуиты в Белоруссии. Минск. 1990. Plećkaitis R. Feodalizmo laikotarpio filosofija Lietuuoje. Vilnius, 1975. (Пра гэтую каштоўную працу раю паглядззець маю рэцэнэію на старонках OR. t. XXIII, 1978. s. 242).

[7] Шырэй: Kosman М. Litewska Jednota Ewangelicko-Reformowana od

polowy XVII w. do 1939 r. Opole, 1986. S. 80 i далей.

[8] Wielka encyklopedia powszechna PWN. T. 9. Warszawa, 1967. S. 740 (артыкул ке падпісаны). Гл. таксама ў т. 6 артыкул: Kontrreformacja. аўтар - J. Tazbir.

[9] У навукова-папулярным Zarysie dziejów Kościoła katolickiego w Polsce (Kraków. 1986) E. Клачоўскі (суаўтары: Л. Мюлерова i Я. Скарблк) дае раздзелу IV першай часткі загаловак: Okres wielkich reform, wiek XVI - pierwsza polowa XVII. даючы двум пунктам з шасці падзагалоўкі: Reformy jako kryzys wzrostu: Reforma katolicka. Як можна лёгка заўважыць. пазбегнуў як тэрміна "Рэфармацыя", так i "Контррэфармацыя".

[10] Lecler J. Historia tolerancji w wieku Reformacji. T. I, przel. L. i H. Kuhn. Warszawa, 1964. S. 9 i далей.

[11] Ліст кальвінскага міністра Самуэля Бытнера да Людвікі Караліны Радзівілаўны 1682 г.: Lukśnite I. Lietuuiu kalba reformacianime judejime XVII a., Acta Historica Lituanica. T. V. Vilnius, 1970. S. 54 i далей. Пра культавыя функцыі ўлады: Kosman М. Litwa pierwotna - mity. legendy, fakty. Warszawa, 1989. S. 110 i далей.

[12] Першае выданне працы Мацея з Мехява мела назву: Tractatus de duabus Sarmatiis (1517); наступнае: Descriptio Sarmatiarum (1521). Гл. таксама: Alexandrowicz S. Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XVdo potowy XVIII w., wyd. II poprawione i uzupełnione. T. I. Poznań, 1989, passim.

[13] Cnic падарожнікаў склаў Kot S. La Reforme dans le Grand Duche de Lithuanie. Facteur d'occidentalisation culturelle, Brussels Universite Librę, Institut de Philologie et d'Histoire Orientales et Slaves. T. 12, 1953. S. 45-48.

[14]Пераклад фрагмента ліста падаў Halecki O. Zgoda sandomierska 1570 r. Warszawa. 1915. S. 22.

[15] Заяву Нязгоды трэба разглядаць у тыповых катэгорыях літаратурнага кліента часоў гуманізму i ягонага мецэната (Nauka o prawdziwej i o fałszywej pokucie... przez Wawrzyńca z Przasnisza... Brześć n. Bugiem, 1559. Прысвячэнне на непранумараванай старонцы). Новае выданне працы Ласіцкага: Lasickis J. Аріе żemaićiu, kitu sarmatu Ьеі nekitru krikśćioniu dieuus (Vilnius, 1969; на c. 35-51 - факсімільны тэкст лацінскага выдання: Базель, 1615). Пра Ласіцкага ёсць манаграфія Г. Барыча i ягоны ж жыццяпіс у PSB. t. XVIII, с. 218-222.

[16] Tazbir J. Społeczny i terytorialny zasięg polskiej reformacji. KH, t. LXXXII, 1975. S. 723-735. Нягледзячы на шматлікія дапаўненні, у далейшым застаецца незаменным укладанне Г. Мерчынга: Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Polsce. Warszawa, 1908. (Дадатак да працы: Krasiński W. Zarys dziejów powstania i upadku Reformacji w Polsce. Warszawa: t. I - 1903, t. II, cz. I - 1904, t. II, cz. II - 1905: таксама рэпрынт 1986 r.)

[17] Kosman М. Reformacja i Kontrreformacja... Ён жа: Litewska Jednała.. .; ён жа: Protestanci i Kontrreformacja. Wrocław, 1978, passim. Górski K. Studia nad dziejami polskiej literatury antytrynitarskiej XVI wieku. Kraków, 1949. Szczucki I. Jan Licyniusz Namysłowski. Studium z dziejów antytrynitaryzmu litewskiego na przełomie XVI i XVII wieku, [y: Studia nad arianizmem. pr. zbiorowa. Warszawa, 1959. S. 131-157. Саверчанка 1. Сымон Будны - гуманіст i рзфарматар. Мінск, 1993. A таксама ў біяграме ў PSB, t. III, s. 96 i далей (аўтар - S. Kot).

[18] Гл. Tazbir J. Bracia polscy na wygnaniu. Warszawa, 1977. S. 58 i далей.

[19] Kosman M. Protestanci... S. 70 i далей i дадатак крыніц. Nowak Z. Kontrreformacyjna satyra obyczajowa w Polsce XVII wieku. Gdańsk. 1968. (Праца датычыць Вільні, гл. cz. II: Antologia. S. 197 i далей.)

[20] Палітычнага аспекту барацьбы ca сведчаннямі мінуушчыны датычыць кніга М. Космана Cmentarze dawnego Wilna (Toruń, 1994), асабліва c. 155 i далей (раздзел пра часы пасля Другой сусветнай вайны).

[21] Пра нацыяналізацыю хрысціянскіх культаў, у тым ліку кальвінскага пратэстанцтва, у Вялікім Княстве Літоўскім: Kosman М. Drogi zaniku pogaństwa u Bałtów. Wrocław, 1976. S. 180 i далей. Ha тэалагічную слабасць польскай Рэфармацыі звяртае ўвагу Tazbir J. Reformacja w Polsce. Szkice o ludziach i doktrynie. Warszawa. 1993. S. 27.

[22] Спіс сінодаў i правінцыйных сесій Літоўскага Адзінства (1611-1913): Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae. Seria IV, z. 1. Wilno, 1913. Хоць каты Шымона Канарскага пра гэта не ведалі, змоўшчык быў кальвінскага веравызнання i на шляху да смяротнага пакарання ў Вільню яго суправаджаў енангелісцкі духоўнік. Гл. таксама: Biblioteka Centralna Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie, rkps. ERS F40-1025: Да асобных успамімаў Фларынпа Свіды ў сувязі з родным Глевінам.

[23] Kosman М. Litewska Jednota... S. 65.

[24] Рэфарманыя стварыла падставу для ўмацоўвання кантактаў паміж Вялікім Княствам i захадам Еўропы, між іншым. праз выезды на вучобу моладзі i кандыдатаў у духоўны стан, a перадусім - для мацнейшай інтэграцыі Рэчы Паспалітай. Тым часам у літоўскай навуцы, не выключаючы i самых новых прац. можам сустрэць тэндэнцыю выстаўляць на паказ выключнасць, спецыфічнасць, a таксама абвяшчаць літоўцамі людзей. звязаных паходжаннем i культурным асяроддзем з Каронай або з русінскімі землямі Вялікага Княства. Як прыклад назавем тут кнігу: Lietuuos publicislai ualstiećiu klausimu XVI a. pabaigoje - XVII a. pirmojojepuseje, апрац. I. Lukśaite, Vilnius, 1976, дзе - абмінаючы звышінтэрпрэтацыго высноваў - прааналiзаваны аўтары-літоўцы, a менавіта - Пётр Скарга, Арон Алізароўскі, Марцін Сміглеці ці Андрэй Волян. На гэта звярнуў увагу Г. Віснер у рэцэнзіі на старонках OR(t. XXIII, 1978, s. 243). Гэты гістарыяграфічны аспект даследаванняў Рэфармацыі заслутоўвае асобнай распрацоўкі.

 
Top
[Home] [Maps] [Ziemia lidzka] [Наша Cлова] [Лідскі летапісец]
Web-master: Leon
© Pawet 1999-2009
PaWetCMS® by NOX