Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
СЛОВА ПРА ПЯТЛЮРУ
Апантаны!.. Складана знайсьці іншае больш трапнае слова дзеля вызначэньня характару Сымона Пятлюры - чалавека, чыя роля у станаўленьні незалежнай Украіны, нашае паўднёвае суседкі з такім падобным да Беларусь лесам, замоўчвалася у савецкіх падручніках гісторыі, але перацаніць яе цяжка. Ня будучы прафэсійным вайскоўцам, ён узьняў на збройную барацьбу за волю дзясяткі тысячаў украінцаў i ўзначаліў яе, стаўшы легендарным атаманам украінскага войска.
Нарадзіўся Сымон Пятлюра 10 траўня 1879 г. у казацкай сям'і ў Палтаве. Гогалеўскі дух навакольных мясьцінаў i казацкія традыцыі, што сьвята захоўваліся й шанаваліся ў сям'і не маглі не паўплываць на ягонае раньняе нацыянальнае самаўсьведамленьне. Жыла сям'я небагата, i пра выхаваньне й навучаньне дзяцей у гімназіях i ўнівэрсытэтах не было чага й думаць. Таму Сымона аддалі ў Палтаўскую духоўную вучэльню, а потым у сэмінарыю. Не апошнюю ролю ў такім выбары бацькоў адыгралі ягоныя здольнасьці да навукі й музыкі (у сэмінарыі ён паказаў сябе добрым сьпеваком, дырыгентам i скрыпачом). Гэтае захапленьне музыкай паспрыяла таму, што ў 1901 г. ён быў выкінуты з сэмінарыі. Рэч у тым, што Сымон запрасіў паслухаць сьпевы сэмінарыстаў Міколу Лысенку - першага сапраўды нацыянальнага ўкраінскага кампазытара. Такі чалавек, безумоўна, ня быў жаданым госьцем у мурох расейскай царкоўнай навучальнай установы, таму вінаваты, г. зн. Сымон Пятлюра, неўзабаве пакінуў шэрагі сэмінарыстаў. Выключэньне, праўда, дужа яго не засмуціла, бо, як бачым, у сэмінарыі панаваў маскоўскі вялікадзяржаўны дух, які не даваў вольна пачувацца такім, у добрым сэнсе слова, нацыяналістам, якім быў Пятлюра.
Выйшаўшы з сэмінарскіх муроў, ён пэўны час зарабляў на хлеб прыватнымі заняткамі, досыць актыўна супрацоўнічаў з Рэвалюцыйнай партыяй, якая перарасла потым ва Ўкраінскую сацыял-дэмакратычную партыю. Гэтае супрацоўніцтва скончылася тым, што паліцыя напала на ягоны сьлед, i ён мусіў у 1902 г. выехаць на Кубань. Там Пятлюра пазнаёміўся з прафэсарам Шчарбінам i нямала дапамог таму ў зборы i ўпарадкаваньні матар'ялаў пa гісторыі Кубанскага Казацкага Войска, якія былі потым выдадзеныя ў трох тамох.
Паводле словаў прафэсара Караліва-Старога, Сымон Пятлюра «быў сярэдняга росту i важыў каля 150 фунтаў, ён меў бледна-жоўтае аблічча, сьветла-шэрыя вочы, а ў сваіх тонкіх вуснах заўжды трымаў цыгарэту, у яго былі рэзкія рухі, i падчас размоваў ён хадзіў па пакоі, гаварыў тэнарам барытонавай афарбоўкі, а свае публічныя прамовы пачынаў ціха, але пакрыху ўзвышаў голас i пераконваў сваёй аргумэнтацыяй». Прамоўніцкі талент хутка вывеў яго ў лідары Рэвалюцыйнай партыі, і, каб быць у цэнтры ейнае дзейнасьці, а таксама ўцякаючы ад перасьледу паліцыі, Пятлюра нелегальна перайшоў аўстрыйскую мяжу й пад імем Сьвятаслава Тагана пасяліўся ў Львове.
Вялікі ўплыў у той час меў на Сымона Пятлюру Іван Франко. Менавіта пад гэтым уплывам Пятлюра ўсё болей спрабуе свае сілы ў літаратурнай крытыцы ды публіцыстыцы. Засылае артыкулы ў розныя ўкраінскія выданьні, напрыклад, «Волю» ці «Літературно-Науковий Вісник». Трэба адзначыць, што ня быў ён абыякавы й да праблемаў беларускага адраджэньня, пра што сьведчыць хоць бы невялічкая рэцэнзія на кнігу д. Дарашэнкі, напісаная ў 1908 г. (пераклад гэтае рэцэнзіі мы прапануем увазе чытачоў).
Ад пераезду Пятлюры ў Львоў i ажно да I сусьветнай вайны ён рэдагаваў розныя ўкраінскія выданьні ў Львове, Пецярбурзе, Кіеве, Маскве: «Праця», «Селянин», «Вільна Украіна», «Слово», «Украинская жизнь».
У той час акадэмік Ф. Корш пісаў: «Украінцы самі ня ведаюць, каго яны маюць у сваіх шэрагах. Яны думаюць, што Пятлюра выдатны рэдактар, патрыёт, грамадзкі дзяяч. Гэта усё праўда, але ня поўная. Пятлюра - бязьмерна вышэйшы за тое, што пра яго думаюць. Ен - з пароды правадыроў...» Гэтае сьцьверджаньне знанага вучонага пачало спраўджвацца ў 1917 г., калі Сымон Пятлюра 29 чэрвеня заняў месца вайсковага міністра ў Генэральным Сакратарыяце - першым урадзе аўтаномнай Украіны. Гэтую ж пасаду ён пакінуў за сабой i ў новым Генэральным Сакратарыяце, перафармаваным у ліпені, пасьля плённых перамоваў з Часовым урадам у Петраградзе. Але з бальшавіцкім пераваротам у Расеі пачалося й «вясёлае» жыцьцё на Ўкраіне: у сьнежні 1917 г. Ленін абвясьціў вайну Кіеву, i бальшавікі распачалі наступ. 7 лютага, нягледзячы на супраціў войскаў Пятлюры, яны захапілі ўкраінскую сталіцу. У такіх умовах 22 студзеня 1918 г. быў прыняты Унівэрсал аб незалежнасьці Ўкраінскае Народнае Рэспублікі. Моцы супрацьстаяць бальшавіком маладой дзяржаве неставала, i яна вымушаная была зьвярнуцца да Нямеччыны й Аўстра-Вугоршчыны, з дапамогаю якіх ужо 28 лютага камуністычная акупацыя Кіева была зьліквідаваная. На кароткі час на Украіне ўсталяваўся мір, ці, хутчэй, зацішша, i Сымон Пятлюра ў гэтай сытуацыі ўзначаліў Кіеўскую Земскую Управу i Усеўкраінскі Саюз Земстваў.
Але ў іншых колах украінскае палітычнае думкі расла незадаволенасьць сацыялістычным урадам УНР, i 29 красавіка 1918 г. адбыўся дзяржаўны пераварот, у выніку якога ўсю ўладу ў сваіх руках сканцэнтраваў гетман Паўла Скарападзкі. Рэзка адмоўнае стаўленьне Пятлюры да новае ўлады цалкам выявілася ў ягоным мэмарыяле, прачытаным 7 ліпеня, празь які 12 ліпеня ён апынуўся за кратамі.
У лістападзе Пятлюра быў вызвалены й адразу распачаў актыўную падрыхтоўку паўстаньня супраць гетмана. 13 лістапада ўтварылася Дырэкторыя - новы кіраўнічы орган УНР; узначаліў яго Уладзімер Віньнічэнка, а Пятлюра быў у ліку астатніх чатырох чальцоў. Гетман Скарападзкі, апынуўшыся ў небясьпечным становішчы, 14 сьнежня 1918 г. зрокся ўлады, i Дырэкторыя такім чынам стала адзінай уладай на Украіне. Гэта пацьвердзіў i Усеўкраінскі Працоўны Кангрэс, што адбыўся 23 студзеня 1919 г.
Гэтак пачаўся 1919 год - год, які, пa сутнасьці, вырашыў лёс Украінскае Народнае Рэспублікі i ейнага войска пад камандай старшыні Дырэкторыі (Віньнічэнка ў лютым 1919 г. падаў у адстаўку й выехау за мяжу) i Галоўнага атамана Сымона Пятлюры. Да чэрвеня, пасъля хуткага адступленьня на захад i цяжкіх баёў з бальшавікамі, ад, лічы, 100 тысячаў пятлюраўцаў засталося каля 15 тысячаў. I ўсё ж гэтыя рэшткі, аб'яднаўшыся з Галіцкай Арміяй, здолелі 30 жніўня адваяваць Кіеў, але ўжо наступнага дня яго занялі дзянікінскія войскі - ня меншыя ворагі Пятлюры чым расейскія бальшавікі а ў кастрычніку да іншых бедаў дадалася й эпідэмія тыфусу, якая забрала жыцьці большай часткі ўкраінскага войска.
Спадзявацца на лепшае ў такім становішчы амаль абсурдна, але Пятлюра надзеі не губляў i вёў перамовы зь Юзафам Пілсудзкім. Апошні згадзіўся дапамагчы ўкраінцам у іхным змаганьні, але запатрабаваў за гэта значныя тэрыторыі ў Заходняй Украіне. Умовы, вядома, былі няроўныя, але іншага выбару Пятлюра ня меў. Вайсковая дапамога палякаў была нязначная й вялікай карысьці не прынесла. Акрамя таго, польскі бок ня раз здраджваў заключанай дамове, Асобныя аддзелы былога магутнага пятлюраўскага войска змагаліся да лістапада 1921 г.
Сам жа галоўны атаман, адчуўшы, нарэшце, марнасьць сваіх намаганьняў на Бацькаўшчыне, у 1920 г. выехаў у эміграцыю. Там, спраўляючы абавязкі старшыні Дырэкторыі, ён вярнуўся да свайго колішняга захапленьня - літаратурнае дзейнасьці, але гэта былі ўжо не рэцэнзіі й літаратуразнаўчыя артыкулы, а роздумы пра лес Украіны, пра магчымасьці заваяваньня незалежнасьци пра мэты i задачы ўкраінскай эміграцыі.
Нават жывучы ў Парыжы, Сымон Пятлюра ўяўляў сабой небясьпеку для спакойнага існаваньня УССР. За ім вялося натуральнае паляваньне, а ў 1926 г. Сымона Пятлюру забілі. Забойцу - бальшавіцкага агента - суд апраўдаў. На жаль, у сусьветнай гісторыі часта здаралася, як, зрэшты, здараецца й зараз, што праўдзівы злачынца ўсю сваю віну перакладаў на ахвяру.
Ісыдар Нагаеўскі пісаў: «...Сымон Пятлюра вытрымаў на пасадзе правадыра народу да канца й застаўся верным ідэі дзяржаўнасьці Ўкраіны, за якую аддаў сваё жыцьцё».
Прадмова i пераклад Сяргея СМАТРЫЧЭНКІ
Сымон ПЯТЛЮРА. ПУБЛІЦЫСТЫКА
БЕЛАРУСЫ ДЫ ІХНАЕ НАЦЫЯНАЛЬНАЕ ПЫТАНЬНЕ
Напісаў Д, Дарашэнка, стар. 32, к. 5 к., Кіеў, 1908 г. Выдавецтва «Украінський Учитель», ч, 15.У канцы сваёй выдатна напісанае кніжкі д. Д. Дарашэнка кажа: «Думаем, што й нашым чытачом будзе цікава даведацца пра беларускі рух; наш народ зьвязаны мноствам ніцяў зь беларускім народам у гістарычным лесе i ў сучасным жыцьці; тым большую цікавасьць мае для нас беларускае нацыянальнае адраджэньне» (стар. 32). Натуральную патрэбу нашага грамадзтва ведаць пра тое, як наладжана справа з нацыянальным рухам у іншых народаў, падобных гістарычнай доляй да нашага, - невялічкая брашура д. Дарашэнкі задавальняе цалкам. Аўтар, на падставе знаёмства з найноўшаю беларускаю літаратурай, распавядае пра мінуўшчыну беларускага народу й пра сучаснае жыцьцё яго ды змаганьне за нацыянальную волю. Пераказ асноўных фактаў гісторыі беларускага нацыянальнага адраджэньня зроблены коратка, але досыць выразна й праўдзіва. Аўтар больш спыняецца на літаратурным руху й мала на палітычным. Гэта - хіба кніжкі, якой аўтару рабіць было ня трэба. Таксама ня можам не зазначыць i таго, што аўтар не заўжды ўтрымлівае стыль у мове: другая частка ягонае працы напісаная з гледзішча папулярнасьці куды лепей, як першая. А шкада, бо, па-першае, нашаму народу варта ведаць пра тое, што дзеецца ў іншых народаў, а па-другое, Дарашэнка выдатны папулярызатар i ўмее проста, зразумела распавядаць пра складаныя пытаньні. Увогуле ж кніжка д. Дарашэнкі робіць цудоўнае ўражаньне на чытача й сваёй тэмаю, i знаёмствам аўтара з гэтаю тэмаю, і, нарэшце, тым прыхільным да беларусаў тонам, якім яна напісаная. Выдавецтва «Украінськнй Учитель» зрабіла выдатную паслугу грамадзтву тым, што выдала брашуру пра беларусаў ды пра ix нацыянальнае адраджэньне.
1908.
НЭГАТЫЎНЫЯ РЫСЫ ПАЛЕМІКІ ВАКОЛ УКРАІНСКАГА ПЫТАНЬНЯ
У палеміцы, што разгарэлася на газэтных старонках вакол украінскага пытаньня наагул i пытаньня ўкраінскае культуры ў прыватнасьці, зьвяртае на сябе ўвагу адна асаблівая рыса, характэрная тым удзельнікам гэтае палемікі, якія адмаўляюць украінскаму народу ў праве на ўласную нацыянальную культуру. I П. Струвэ, i ягоныя аднадумцы з правых органаў прэсы, кваліфікуючы сучасны стан украінскай культурнай творчасьці як штучную «выдумку» (А. Пагодзін) або як рух, «на шчасьце, яшчэ зусім пазбаўлены народнага характеру» (П. Струвэ), выключаюць з дыскусіі, адны, магчыма, несьвядома, іншыя сьвядома, тэму дасягненьняў ды здабыткаў украінскае культуры, тыя апошнія этапы у ейным разьвіцьці, калі каштоўнасьці культурнае творчасьці адкладваюцца ў супольнай сьвядомасьці, уваходзяць у культурнае жыцьцё грамадзтва як арганічны элемэнт, як ягоная стыхійная складовая частка. Дый увогуле, расейскае грамадзтва мала знаёмае з тым, што ўласна ахоплівае паняцьце ўкраінскае культуры. Тым больш убогі ды аднабаковы матар'ял прапануюць ягонай увазе тыя з удзельнікаў палемікі, якія, накрэсьліўшы сабе пэўнае кола дзеяў з мэтаю пакласьці канец разьвіцьцю ўкраінскае культуры, лічаць непатрэбным сьпярша азнаёміць чытачоў з тым канкрэтным зьместам яе, з тым status quo, на якім яна стаіць сёньня. Такі чытач, які спажывае толькі абмежаваны матар'ял, ня ў стане асэнсаваць сутнасьці спрэчкі i вырашыць, ці слушныя тыя шляхі да яе вырашэньня, якія вымалёўваюць п. Струвэ ды ягоныя аднадумцы. Тымчасам тэма спрэчкі, якая й раней, перад вайною, распальвала пачуцьці, стаецца цяпер асабліва пякучаю i вымагае дзеля ўсебаковае ацэнкі як найболей фактычнага матар'ялу, ігнараваньне якога загадзя прадказвае тэндэнцыйнае й аднабаковае вырашэньне пытаньня, а гэта пагражае балюча ўразіць мільёны людзей, зацікаўленых у выніках спрэчкі.
Дык жа расейскае грамадзтва павінна ведаць, што тая частка ўкраінскага народу, якая доўга жыла ў іншай дзяржаве, дзе палітычныя правы спрыялі разьвіцьцю нацыянальнае культуры, цяпер, у сувязі з захопам Галіччыны й Букавіны расейскім войскам, перажывае дні хваравітага чаканьня. Яна споўненая невыразных прадчуваньняў пра лёс, што чакае яе ды ейныя культурныя набыткі ў новай бацькаўшчыне. Што скажа галіцкім украінцам наступны дзень: ці прынясе ён ім прызнаньне культурных дасягненьняў, здабытых коштам вялікіх ахвяраў i працай цэлага шэрагу пакаленьняў на крыжовым гістарычным шляху, ці, можа, спаткае тыя дасягненьні лёс, грунт для якога так старанна рыхтуюць i П. Струвэ, i «Галицко-Русское Общество», i шэраг іншых дзеячоў, якія зацята акрэсьліваюць шляхі дзеля вырашэньня пытаньня, што вымагае асаблівай абачлівасьці ды ўсебаковага вывучэньня. Гэтае пытаньне, асабліва ў галіцка-ўкраінскіх дачыненьнях, было б аднабаковым, калі б абмежавалася толькі тым матар'ялам, які прапануюць такія дзеячы Галіччыны, як Дудыкевіч або супрацоўнікі «Прикарпатской Руси», зь ix нэрвовай партыйнасьцяй й выразна выяўленай тэндэнцыяй да асьвятленьня тых стасункаў такім чынам, які не адпавядае ані сапраўднасьці, ані гістарычным зьвесткам. Тымчасам, адлюстраваньне справы на падставе згаданага матар'ялу, прычым выключна яго, кідаецца ў вочы пры азнаямленьні зь літаратурнымі выступамі ў прэсе шмат каго з тых асобаў, якія лічаць сябе цалкам кампэтэнтнымі з ходу вырашаць лёс заваяванае краіны i гатовыя ўціснуць складаныя яе дачыненьні ў рамкі 2-гг т. «Свода Законов и Губернских Учреждений». Калі ў гісторыі ўкраінскага насельніцтва Галіччыны разгортваецца цяпер новая чыстая старонка, дык гэта яшчэ, вядома, не азначае, што на ёй можна пісаць тыя пісьмёны, якія лягчэй накрэсьліць па інэрцыі ці па шаблёне, не турбуючыся, ці будуць такія нормы й пляны грамадзкага ладу Галіччыны адпавядаць найбольш бязбольнаму зьліцьцю гэтага краю з Расеяй.
Перад расейскай супольнасьцяй цяперашнім часам стаіць бязьмернае й цяжкое заданьне: яна мае зьдзейсьніць вялікую падрыхтоўчую працу ў вывучэньні акупаванай краіны, каб вынікамі яе маглі скарыстацца нашыя заканадаўчыя ўстановы, калі ім давядзецца працаваць над пытаньнем пра нармальны лад Галіччыны. Чым больш рознабаковым будзе гэты матар'ял, чым менш у зьбіраньні й вывучэньні яго будзе перадузятасьці й тэндэнцыйнасьці, тым больш натуральным i слушным будзе тое рашэньне, якое зробяць заканадаўчыя ўстановы ў пытаньні, што цяпер мае стаць адным з найпякучых пытаньняў расейскае сучаснасьці. Справа дзяржаўнага ўладкаваньня Галіччыны i правядзеньня для яе насельніцтва мудрай дзяржаўнай палітыкі занадта складаная, каб ухваліць ужо цяпер тыя пасьпешлівыя праекты, што ствараюць нейкія грамадзкія дзеячы, якія наяжджаюць у Львоў i пасьля кароткатэрміновых гастроляў у акупаванай краіне лічаць сябе ўжо за цалкам кампэтэнтных, каб «судзіць i радзіць» - i праектаваць захады, скіраваныя на ігнараваньне ўсяго самабытнага й індывідуальнага як у грамадзка-нацыянальным, гэтак i ў рэлігійным укладзе жыцьця тутэйшага насельніцтва. Няцяжка пабачыць у такіх праектах, сьпехам скроеных i не да ладу пашытых, уплыў кансультантаў з «Прикарпатской Руси», якія больш занятыя зьвядзеньнем старых рахункаў ca сваімі ідэйнымі ды палітычнымі праціўнікамі, ніж сур'ёзнаю й праўдзіваю дапамогаю ў азнаямленьні расейскае супольнасьці з новымі ці малавядомымі яму абставінамі ў заваяваным краі.
...Клясычным прыкладам гэтага можа паслужыць выступ праф. Д. Пазьнеева («Киев», ч. 311, 20 лістапада 1914 г.), які ў вадным са сваіх артыкулаў, прысьвечаных Галіччыне, сьцьвярджаў, нібыта ўкраінцы выдавалі «кнігі, часопісы й газэты моваю, цалкам незразумелаю насельніцтву Галіччыны». Відавочная недарэчнасьць гэтага сьцьверджаньня кідаецца ў вочы кожнаму, хто імкнецца даведацца, што хаваецца за ім. Можна, вядома, па-рознаму ацэньваць кніжныя здабыткі галіцкіх украінцаў, але каб дагаварыцца да таго, што насельніцтва не разумее ўласнае мовы, гэта значыць - не спрабаваць дайсьці да сутнасьці тае супярэчнасьці, якая хаваецца ў гэтым сьцьверджаньні. Дапусьцім, што думка п. Пазьнеева слушная, але чым у такім разе растлумачыць пашырэньне «незразумелых» кніг сотнямі тысячаў i мільёнамі асобнікаў, газэтаў ды часопісаў (каля 50 выданьняў), чым растлумачыць, што тая самая незразумелая мова была моваю выкладаньня ў ніжэйшай ды сярэдняй школах, праклала сабе шлях да ўнівэрсытэту, стала моваю паважнай навуковай літаратуры? Няўжо толькі тым, што нейкая купка чарадзеяў ды штукароў «адмыслова» пісала «незразумелыя» кнігі, а мільённыя масы народу ўкраінскага, каб дагадзіць, дзеля задавальненьня колькіх штукароў, чыталі й «не разумелі»? Адказ на гэтае пытаньне занадта ясны, каб трэ было казаць пра яго. I было б яшчэ добра, калі б убогія веды нейкіх прафэсараў пра Галіччыну заставаліся толькі пры ix: кожны мае права чагосьці ня ведаць i з чымсьці быць мала азнаёмлены. Але ж такія інфарматары, як праф. Пазьнееў, лічаць за патрэбнае выявіць сваё невуцтва, якое варта было б прыхаваць, хоць бы дзеля таго, каб не кампрамэтаваць свайго прафэсарскага званьня.
...Калі раней украінства, як зьяву культурнага характару, бралі пад сумнеў, дык цяпер выявілася магчымасьць западозрыць i тыя ягоныя захады, зь якімі яно прыходзіць на дапамогу дзяржаве ў клопаце пра ахвяры вайны, у аблягчэньні пакутаў пацярпелых падчас баёў. Дзе была магчымасьць i дазвалялі сродкі, украінцы за свой кошт арганізоўвалі шпіталі, як, напрыклад, у Кіеве, Петраградзе й Маскве. Сьведкі гэтага, ахопленыя агульнай падазронасьцяй, i тут, у непасрэднай праяве чалавечага пачуцьця, угледзелі патаемную тэндэнцыю, якая зьяўляецца працягам той жа «пагражальнай» думкі пра ўкраінскі сэпаратызм. Такім чынам, да палітычнага й літаратурнага сэпаратызму дадалі новы від яго - «шпітальны». Ролю новага Калюмба Ў гэтай вынаходцы ўзяла на сябе праніклівая рэдакцыя «Утра России», што выбухнула грамавым артыкулам у духу растапчынскіх буфанадаў пра нэдарэчнасьць i небясьпеку наладжваньня нацыянальных шпіталяў. У гэтай публікацыі шмат проста непрыстойных выпадаў на адрас арганізатараў украінскага шпіталю («Кобзар») у Маскве, моцных лаянкавых словаў ды яшчэ болей хлусьні. Можна сьцьвярджаць, што хлусьнёю прасякнуты ўвесь артыкул маскоўскае газэты, якая не пасаромелася цьвердзіць, нібыта адміністрацыя згаданага шпіталю прымае на лячэньне толькі ўкраінцаў, тады як папраўдзе, згодна з пастановай агульнага сходу чальцоў «Кобзара», там ніякіх нацыянальных адрозьненьняў ня робяць, i дзьверы шпіталю адчыненыя для кожнага, хто пацярпеў на вайне, без папярэдняга пытаньня пра яго нацыянальнае паходжаньне. Можна сьцьвярджаць, што Ў гэтым шпіталі знайшлі-б прытулак i догляд таксама й публіцысты «Утра России», калі б лёс пажадаў паставіць ix у такія ўмовы, дзе заміж таго, каб разьліваць атрамант дзеля ратаваньня Расеі ад прыдуманых імі прывідаў, яны б рабілі ёй больш істотныя паслугі, падобныя да тых, якія робяць украінцы, б'ючыся ў шэрагах войска й чынна праліваючы кроў сваю за цэласьць дзяржавы. У выступе «Утра России» пра «шпітальны сэпаратызм» столькі ж розуму, колькі й такту. Хоць, мусіць, розуму меней.
Вы бачыце на гэтым прыкладзе, як перакручваюцца задачы друкаванага слова, як яны наагул скрыўляюцца, калі ix вылучае сёньняшні дзень, i людзі, якія прэтэндуюць на ролю выразьнікаў думак расейскае супольнасьці, глыбока перакананыя, што слушна разумеюць свае функцыі, калі выступаюць зь недазволенымі нападамі на пачуцьці гуманнасьці ды элемэнтарнай чалавечнасьці толькі таму, што ix выяўляюць украінцы.
Нескладаныя тыя мэтады, з дапамогай якіх згаданая маскоўская газэта, а таксама й іншыя органы нацыяналістычнай расейскай прэсы намагаюцца апанаваць тэму палемікі вакол украінскага пытаньня. Падобныя мэтады пастулююцца дзяржаўнымі меркаваньнямі, праўда, у своеасаблівым разуменьні ix, але, ва ўсялякім разе, умоўна бездакорнымі, у тым, натуральна, сэнсе, што спрэчкі зь імі ня можа быць, бо ж моманты культуры нельга прыцягнуць да спрэчкі без скрыўленьня самой прыроды культуры. Крыху іначай выглядае роля тых праціўнікаў украінскага руху, якія выступаюць проці яго з матываў абароны расейскае культуры ад магчымага раздваеньня яе пры ўмове шырокага развою культуры ўкраінскай. На пытаньне: ці магчымы нутраны ўплыў i пэўныя захады, што павінныя загнаць апошнюю ў «ціхую затоку» ды зьвесьці яе да ступені абломку ды да згасаньня згадкі пра мінулае, што аджыла й стала толькі матар'ялам для этнографа ды гісторыка? - згаданая намі разнавіднасьць праціўнікаў украінства дае станоўчы адказ. Дзеля большай пераканаўчасьці гэтае цьверджаньне падсілкоўваюць выкарыстаньнем палітычных аргумантаў, міжнародных i дзяржаўных, i такім чынам пастаноўка пытаньня пра ўкраінскую культуру страчвае сэнс, бо немінуча сыходзіць з прынцыповае глебы, пераходзячы ў тую роўніцу, дзе разглядаюць гэтае пытаньне абаронцы перадрэформавых дзяржаўных прынцыпаў - прыхільнікі тых захадаў дзеля ўплыву на культуру, якія нічога супольнага зь ёю ня маюць.
У большасьці выпадкаў такое зьмяшаньне зыходных поглядаў, прыцягненьне да палемікі непатрэбнага балясту - лішняе для мэтаў палемікі i ў прыватнасьці для таго, хто скарыстаўся падобным мэтадам дзеля ўплыву на шырокія колы грамадзтва й прышчапленьня яму пэўных поглядаў на прадмет палемікі. Так i атрымалася з П. Струвэ. Ягоны выступ выклікаў вялікі галас у прэсе, але ня даў таго эфэкту, на які, відавочна, разьлічваў рэдактар «Русской Мысли». П. Струвэ змагаўся ca станоўчым стаўленьнем расейскага (прагрэсіўнага) грамадзтва да ўкраінскага пытаньня, ён лічыў такое стаўленьне амаль злачынным i прапанаваў ужыць у дачыненьні да ўкраінцаў дзяржаўныя захады дзеля ўплыву, пакуль, маўляў, яшчэ ня позна, пакуль украінскі рух рэпрэзэнтаваны толькі коламі інтэлігенцыі. Парады пана Струвэ не знайшлі прыхільнага водгуку ў сугучных зь ім колах расейскага грамадзтва i выклікалі цэлы шэраг пярэчаньняў з боку такіх прадстаўнікоў расейскае грамадзкае думкі, як акадэмік Ф. Корш, П. Мілюкоў, Ф. Какошкін, Н. Грэдэскул, М. Каробка, праф. М. Чубінскі ды іншыя, што пасьпяшаліся адмежавацца ад той ролі, якую навязваў рэдактар «Русской Мысли» расейскай інтэлігенцыі; яны сьцьвердзілі непрымальнасьць імі мэтадаў барацьбы з украінскай культураю, якія востра супярэчаць i традыцыям гэтае інтэлігенцыі, i разуменьню абавязкаў дзяржавы што да пытаньняў культуры. Палеміка п. Струвэ, ужо не з украінцамі і, у прыватнасьці, ня з нашым часопісам, а з названымі выдатнымі расейскімі дзеячамі ці вучонымі, нам, украінцам, важная тым, што ўкраінскае пытаньне стала аб'ектам увагі з боку расейскае супольнасьці, набыло актуальнасьць i вымагае вывучэньня ды пэўнага стаўленьня да яго. Гэтаму павелічэньню ўвагі да ўкраінскага пытаньня ды зацікаўленьню ім у значнай ступені спрыяла акупацыя Галіччыны i зьвязаныя зь ёю задачы расейскага ўраду i расейскага грамадзтва, што датычылі ўкраінскага насельніцтва заваяванага краю, але так ці гэтак, а ўкраінскае пытаньне набывае цяпер значэньне аднаго зь пякучых пытаньняў сучаснасьці. Мы зазначылі вышэй, што мэтад, якім карыстаецца дзеля яго вырашэньня П. Струвэ, непрымальны для прагрэсіўных колаў расейскага грамадзтва. Яшчэ больш непрымальны ён для ўкраінскага грамадзтва, якое, вядома, мае права вымагаць ад п. Струвэ, як кіраўніка прагрэсіўнага расейскага часопіса, большага такту, чымся той, што выявіў п. Струвэ Ў дачыненьні да нас у цяперашні час.
...Ацэньваючы выступы П. Струвэ з украінскага гледзішча, мы, не зважаючы на ўжо падкрэсьлены намі момант, што характарызуе пазыцыю нашага праціўніка ў тактычным дачыненьні, павінны зазначыць адну, ня менш адмоўную рысу гэтага выступу, што датычыць ужо фактычнага боку яго. П. Струвэ, які сумняваецца, «каб у межах Расейскае Імпэрыі маларасейская ці ўкраінская стыхія склалася ў нацыянальнасьць», не спрабаваў, як вядома, падмацаваць сваё сумненьне адпаведным далучэньнем інфармацыйных крыніцаў пра зьмест i дасягненьні ўкраінскае культурнае творчасьці. Без сумненьня, такая інфармацыя зрабіла б вялікую паслугу тым з чытачоў Струвэ, якія хацелі б праверыць схемы й формулы, якія склаў ён для ўкраінскае культуры. Тымчасам, разьвіцьцём гэтых формулаў ды гістарычна-філялягічна-літаратурнымі аналёгіямі, у шматлікіх выпадках недакладнымі ці няправільна вытлумачанымі, па сутнасьці, справа й скончылася. Можна было чакаць, што цяпер, калі спрэчка пра ўкраінскую культуру набыла крыху іншы характар, бо ў Галіччыне ўкраінская народнасьць, існаваньне й фармаваньне якой у Расеі, на думку п. Струвэ, сумнеўныя, існуе й стварыла сваю нацыянальную культуру. Струвэ, перш чым выступаць з новымі схемамі русыфікацыйнага характеру ўжо што да Галіччыны, будзе лічыць за патрэбнае здрадзіць свайму ўлюбёнаму мэтаду i сьпярша азнаёміць сваіх чытачоў з тым станам украінскага насельніцтва Галіччыны, у якім засьпела яго акупацыя краю. На жаль, нічога гэтага няма i ў новых артыкулах Струвэ. Шматслоўная сутнасьць ix нескладаная, хоць i прыхарошаная доўгімі прастарэкаваньнямі; практычны вынік тых захадаў i адносінаў, якія ён хацеў бы бачыць ужытымі да ўкраінцаў Галіччыны, па сутнасьці, палягаў бы ў давядзеньні ўкраінцаў да таго стану, пры якім сталася б немагчымым ня толькі далейшае разьвіцьцё створанай імі культуры, але зь лягічнаю немінучасьцяй i іхныя дасягненьні пачалі б адміраць i станавіцца матар'ялам для ўспамінаў ды этнаграфічнага ці гісторыка-літаратурнага вывучэньня, У ахвяру схеме, такім чынам, прыносіцца жывое жыцьцё народу, што зьбярог праз крыжовы гістарычны шлях, у векавой барацьбе з мацнейшымі культурнымі ўплывамі - сваю індывідуальнасьць, сваю народную душу, свой псыхалягічны досьвед i, не зважаючы ні на што, здолеў знайсьці у сабе вялікія адпорныя сілы дзеля таго, каб, ператрываўшы векавыя няшчасьці, стварыць сваю культуру, што ўліла i ўлівае да сусьветнае скарбніцы індывідуальна-непаўторны струмень.
Цікава, што захады, якія праектуе п. Струвэ адносна ўкраінскае культуры, пастулююцца інтарэсамі расейскае культуры. Гэта дужа шляхотна, калі б разам з тым гэта не было скрыўленьнем самога разуменьня культуры ўвогуле, якая ніколі не патрабуе ахвяраў у форме зьнішчэньня аднае нацыянальнае культуры на карысьць іншай, i калі б у такой абароне расейскае культуры не прасьвечвала няпэўнасьць адносна яе ўнутранай моцы, занадта вялікай дзеля таго, каб абысьціся без дапамогі пэўных формаў дзеяньня звонку дзеля пашырэньня свайго ўплыву. Калі псыхалягічная, магчыма й неўсьвядомленая, сутнасьць пазыцыі Струвэ ў пытаньні ўкраінскае культуры зводзіцца да страху за расейскую культуру, дык практычна, у сваіх выявах i наступствах, яна шчыльна прысоўвае Струвэ да тых праціўнікаў правоў украінскага народу на стварэньне свае культуры, якія ў барацьбе зь ёю чапляюцца за захады, што ня маюць нічога супольнага з культурным уплывам...
1914.
ДА НАСЕЛЬНЩТВА УСЯЕ САБОРНАЕ ЎКРАІНЫ
Сяляне, працоўныя i ўвесь народзе Ўкраіны!
З вартаю захапленьня заўзятасьцяй вось ужо два гады ўкраінскае войска адбівае напады то чырвоных, то чорных ворагаў, што насоўваюцца з Масквы, каб падбіць пад сваё панаваньне ўкраінскі народ.
Голад i галеча, якія часам даводзіцца трываць, не зьняверылі абаронцаў свабоды нашай рэспублікі, i моцнаю сьцяною стаяць яны ўсё гэтак жа аддана й шчыра перад напорам спачатку бальшавіцкіх, а цяпер дабравольчых бандаў, крывавая праца якіх яшчэ не забытая...
Тысячы абрабаваных гаспадарак, спаленыя сёлы, людзі, якіх жывымі закопвалі ў зямлю, згвалтаваныя дзяўчаты, забітыя бацькі, браты й сыны - усе гэтыя злачынныя ўчынкі, як жывыя, стаяць перад вачыма нашага шматпакутнага народу.
Бессаромна, распусна падыходзяць гэтыя новыя каты і, падкраўшыся, намагаюцца здушыць нас, намагаюцца скарыстацца з тых посьпехаў, якімі пакрыла свой слаўны шлях наша войска. То называючы нас бальшавікамі, зь якімі білася да поўнае перамогі наша ваярства, то працягваючы сваю крывавую руку да паразуменьня, гэтыя новыя драпежнікі любым чынам спрабуюць абараніць чужую нацыянальна нашаму народу маскоўскую зграю чарнасоценцаў i забясьпечыць ейнае панаваньне над лёсам украінскага народу.
Цяжкі шлях, народзе Ўкраіны, да твайго шчасьця... Цернямі ўсьцілаюць яго твае ворагі і, як дзікія зьвяры, чакаюць хвіліны, калі б кінуцца да цябе й сваімі бруднымі кіпцюрамі ўчапіцца ў тваё маладое цела... i смактаць зь яго тваю сьвятую кроў. А ты, зьнявераны й стомлены, блукаеш сярод гэтага бруду, чутак, правакацыяў, лісьлівых абяцанак, якія толькі распыляюць твае сілы й разьбіваюць дух твой. Зьняверанасьці, расчараваньню ня можа быць месца ў час, калі на доўгія гады вырашаецца твой лёс, тваё шчасьце й твой дабрабыт. Толькі моц, лучнасьць i цьвёрдае непахіснае імкненьне да поўнае незалежнасьці й свабоды можа быць нашым пабрацімам.
Цьвёрда памятай i вер, што Найвышэйшы Ўрад твой ды міністры, ім прызначаныя, распачаўшы барацьбу за інтарэсы народу Украіны супраць клятае гетманшчыны й пераадолеўшы непрыдатны ды варожы нам бальшавізм, не спынілі й ня спыняць барацьбы супраць усіх гвалтаўнікоў, былі б гэта бальшавіцкія ці дабравольчыя банды рабаўнікоў, пакуль не забясьпечаць поўнай свабоды, незалежнасьці ды дабрабыту народу Ўкраіны.
Найвышэйшы Урад Рэспублікі, Дырэкторыя,- са мной на чале,- складаецца з чальцоў, праф. Ф. Швэца ды А. Макаранкі. Між Дырэкторыяй ды Радай Народных Міністраў пануе поўная згода й паразуменьне што да кіраваньня нашаю дзяржаваю.
Ворагі народу пашыраюць усялякія хлусьлівыя чуткі пра наш урад ды ягоныя заданьні й мэты, а таму абвяшчаю, што цяперашняе Народнае Міністэрства Рэспублікі Ўкраінскай мае наступны склад: Старшыня Рады Народных Міністраў i Народны Міністар Унутраных Справаў Ісак Мазэпа, Народны Міністар Зямельных Справаў Мікола Кавалеўскі, Народны Міністар Фінансаў Барыс Мартас, Народны Міністар Працы Бяспалка, Вайсковы Міністар палк. Пятрыў, Міністар Юстыцыі й Кіраўнік Міністэрства Замежных Справаў Андрэй Лівіцкі, Народны Міністар Шляхоў Украіны Сяргей Тымашэнка, інжынэр. Народны Міністар Гаспадаркі Мікола Шадлун. Народны Міністар Здароўя й Апекаваньня Дзьмітро Адрына, Народны Міністар Поштаў i Тэлеграфаў Іван Палівода, Народны Міністар Прэсы й Інфармацыяў Тэафіль Чаркаскі, Міністар Культаў Іван Агіенка, Міністар Габрэйскіх Справаў Красны й Дзяржаўны Сакратар Ляўко Шрамчэнка.
Найцяжэйшая хвіля барацьбы не спыніла працы Украінскага Ураду на карысць i дабрабыт Бацькаўшчыны. Урад Украінскае Народнае Рэспублікі ведае, што ўсё здабытае ўкраінскім народам у рэвалюцыйнай барацьбе павінна належаць народу, i таму, каб збудаваць моцную ды вольную Украінскую Рэспубліку, у праграму свае чыннасьці пакладае такія падваліны.
Першая падваліна: самастойнасьць i незалежнасьць Украінскае Народнае Рэспублікі,- каб ніхто з блізкіх ды далёкіх суседзяў не замахваўся на наша самастойнае дзяржаўнае жыцьцё ды дабрабыт украінскага народу.
Другая падваліна: перадача земляў скарбовых i ўсіх буйных уласьнікаў бяз выкупу ў рукі сялянства.
Трэцяя падваліна: поўнае забесьпячэньне працоўнае клясы, як таго патрабуюць інтарэсы самых працоўных ды інтарэсы рэспублікі,- 8-гадзінны працоўны дзень i страхаваньне працоўных,
Чацьвертая падваліна: агульнае, роўнае, таемнае, непасрэднае, прапарцыйнае права абіраць сваіх прадстаўнікоў ва ўсе ўстановы народнае ўлады.
Пятая падваліна: мір, добрае сужыцьцё з усімі народамі сьвету ды завязваньне зь імі гандлёвых дачыненьняў, каб забясьпечыць украінскае насельніцтва ўсім неабходным: сыравінай, сольлю, нафтай, скурай, жалезам, тканінамі й г. д.
Каб канчаткова збудаваць ды скончыць будоўлю Ўкраінскае Дзяржавы, Урад Рэспублікі пры першай магчымасьці скліча Вялікую Дзяржаўную Раду,- якая назавецца ўкраінскім Парлямантам з устаноўчымі функцыямі, у склад якога ўвойдуць прадстаўнікі найшырэйшых колаў украінскага грамадзтва. Гэты парлямант, а ня хтось іншы, вырашыць справу нашага дзяржаўнага ладу й дасьць нарэшце спакой, згоду й моц Дзяржаве.
Войска ўкраінскае, абараняючы інтарэсы народу, мусіць весьці i надалей вызвольную барацьбу. Разам зь ім змагаюцца й нашыя браты, галіцкія ўкраінцы (а не аўстрыякі,- як клічуць дурныя людзі); змагаюцца, каб агульнымі сіламі здабыць лепшую долю ўсім нам, сыном Саборнае Адзінае Ўкраіны.
СЯЛЯНЕ, ПРАЦОЎНЫЯ I ЎВЕСЬ НАРОДЗЕ ЎКРАІНЫ!
Ня верце новым акупантам Украіны - дзянікінскім дабрахвотнікам. Гэта тыя «гетманцы», якія летась катавалі вас i накладалі на вас кантрыбуцыю, толькі ў іншай шкуры. Яны разам з расейскімі памешчыкамі ды жандарамі хочуць зноў запрэгчы вас у панскае ярмо, адабраць ад вас зямлю, яны хочуць зноў завесьці царызм, які душыў нас сотні гадоў. Гэтыя чарнасоценцы распускаюць чуткі, нібыта мы, украінцы, ідзем разам зь імі. Гэта хлусьня...
Будзьце сьвядомымі, не давайце веры нікому, хто будзе дурыць вас, што нібы Пятлюры й ягонага войска ўжо няма, украінская справа ўжо заснула. Пятлюра, Украінскае Рэспубліканскае войска, Украінскі Сацыялістычны ўрад ёсьць. Яны будуць жыць i працаваць датуль, пакуль жыць будзе рыцарскі вальналюбны Народ Саборнае Украіны, i яшчэ добра дадуцца ў знакі ўсім ягоным ворагам. Не губляйце ж духу, шукайце праўды ў сваёй грамадзе й ведайце, што з вашай дапамогай усе нашыя ворагі будуць раструшчаныя ўшчэнт, а мы, запанаваўшы ў сваёй старонцы, збудуем такую Дзяржаву,- дзе мы - сам Народ,- будзе кіраваць сваім жыцьцём.
Розум i сумленьне, зброя й праца - парука таму.
Галоўны Атаман усіх войскаў Украінскае Народнае Рэспублікі.
Пятлюра.
У Стаўцы году 1919, дня 17, м-ца верасьня.
Зь ліста да Івана Агіенкі
...Надаючы справе арганізацыі ўкраінскай царквы вялікае значэньне з гледзішча дзяржаўнага, я, азіраючы пройдзены ёю шлях, прыходжу да высноваў, што мы не прадумалі да лягічнага канца пастаўленага перад украінскаю дзяржаўнасьцяй пытаньня пра нацыяналізацыю нашае царквы. Мы бачым яе ў гэтак званай аўтакефаліі. Гэта альгебрычная формула, якую можна вырашаць па-рознаму. Справу аўтакефаліі царквы можна разумець па-ўсякаму, як з гледзішча тэарэтычна-кананічнага, так i з гледзішча царкоўнай практыкі. На маю думку, гэтая справа нашымі царкоўнымі дзеячамі не раскрытая як сьлед, не канкрэтызаваная, а што да свайго ерархічнага зьместу (дагэтуляшняга), то да канца не даведзеная. Мы мяркуем, што як будзем мець уласных япіскапаў, дык гэтым ужо ставім царкву на цьвёрдую аснову, зь якой ніякія палітычна-царкоўныя канфлікты яе ня ссунуць. Далей уласнага мітрапаліта у сталічным горадзе нашыя аўтакефальныя мары i змаганьні ня йдуць i па-за «вышэйшую царкоўную раду» пры тым жа мітрапаліце не сягаюць. Наколькі памылковыя i аблудныя твкія мары, паказала нам практыка часоў Скарападзкага, якая аўтакефальным змаганьням украінскай царквы адразу ж надала цалкам процілеглы зьмест, абвясьціўшы залежнасьць нашай маладой царквы ад маскоўскага патрыярха, тым самым абярнуўшы ў нішто самую ідэю аўтакефаліі, а маястат галавы маскоўскай царквы ўзьняўшы да становішча фактычнага зьверхніка нашае царквы. Калі зважаць на значнасьць палітычных момантаў такой залежнасьці, то мы прыйдзем да высновы, што гэткая залежнасьць будзе ўсё зьвязваць - i палёт, i разьвіцьцё як царкоўнай, так i палітычна-дзяржаўнай думкі ўкраінскай нацыі. Якімі б пасьпяховымі ў будучыні ні былі нашыя здабыткі й дасягненьні ў роўніцы палітычнай барацьбы, усё адно ідэю нашай дзяржаўнай незалежнасьці будзе зьвязваць вось гэтая залежнасьць у роўніцы царкоўнай, гасячы i падцінаючы самастойніцкія змаганьні нашага народу. Нацыя, якая імкнецца да ўласнага дзяржаўнага жыцьця, ня можа зьмірыцца з такою залежнасьцяй. На прыкладзе сербскай праваслаўнай царквы мы бачым, што пры першай магчымасьці, разам з зацьверджаньнем палітычна-дзяржаўнай самастойнасьці, праводзіцца зацьверджаньне i царкоўнай незалежнасьці ў форме арганізацыі ўласнага патрыярхату, тым самым ставячы сапраўды належную «кропку» над справай аўтакефаліі сербскай царквы i ўзносячы ейны маястат да найвышэйшай ступені.
Спыняючыся над справаю аўтакефаліі ўкраінскай царквы, я мяркую, што мы павінны цалкам пасьлядоўна раскрыць зьмест гэтай формулы i зрабіць лягічныя высновы зь яго. Відавочная рэч, што прадыктаваныя палітычнымі момантамі кіеўскія ўхвалы 1918 г., якія ўсталявалі залежнасьць нашай царквы ад маскоўскага патрыярха, будуць належнымі пастановамі часовых вышэйшых органаў украінскай царквы (у форме сабораў) скасаваныя. Але я мяркую, што гэтым скасаваньнем справы суцэльнай аўтакефаліі нашай царквы мы на непахісны грунт яшчэ не паставім; неабходна пайсьці далей i надаць самастойніцтву нашай царквы такія формы, якія б адпавядалі дзяржаўным інтарэсам украінскай нацыі i былі б лягічным завяршэньньем самой ідэі пра царкоўную аўтакефалію.
...Калі ерархічныя моманты апошняй [украінскай царквы] будуць увасобленыя толькі ў форме ўласных епіскапіяў, а на чале інстытуту япіскапаў будзе стаяць мітрапаліт кіеўскі,- гэтага, на маю думку, ня будзе дастаткова для таго, каб украінская царква стала нароўні, ва ўсьведамленьні i нашым, i іншых народаў, зь іншымі праваслаўнымі цэрквамі. Пры гэтых умовах царква Андрэя Першапазванага заўсёды будзе «ў хвасьце», ніколі ня будзе мець таго аўтарытэту, тае пашаны, якія ёй павінны належаць як з матываў дзяржаўных, так i з матываў царкоўнай гістарычнай традыцыі, як да царквы, першапазваным Ісуса Хрыста апосталам заснаванай. Я прадбачу большыя ўскладненьні для нашай справы, што вынікаюць з гэткай незавершанай, маўляў, «палавіністай ерархічна-арганізацыйнай структуры ўкраінскай царквы». Гэтая структура не дае гарантыі выкананьня патрабаваньняў царкоўнай дысцыпліны найвышэйшымі дастойнікамі нашае царквы, адкрывае магчымасьці адцэнтравых імкненьняў зь іхнага боку, царкоўна-палітычнага авантурызму, г. зн. дае магчымасьці для рэцыдыву ў маладой украінскай царкве зьяваў, што выпустошваюць нутраную сілу царквы, яе адпорнасьць, яе вонкавы маястат, зьяваў, вядомых у нашай царкоўнай гісторыі: 1) падчас увядзеньня вуніі i 2) у часе падпарадкаваньня нашай царквы пад зьверхніцтва царквы маскоўскай.
I, як прычынаю страты нашае дзяржаўнае незалежнасьці, акрамя эканамічна-палітычных прычынаў, была незавершанасьць працэсу кансалідацыі ўкраінскай нацыі падчас сьмерці гетмана Багдана, адсутнасьць у ягоных наступнікаў адзінай дзяржаўнай ідэялёгіі, якая б мела аб'ектыўную каштоўнасьць для ўсіх клясаў тагачаснай украінскай нацыі,- так прычынаю страты ўкраінскаю царквою тагачаснай аўтакефаліі была адсутнасьць адзінай царкоўнай думкі ў найвышэйшых ейных дастойнікаў, адсутнасьць адпаведнай дысцыпліны сярод ix i не завершаная як сьлед арганізацыйная структура нашае тагачаснае царквы, галава якой - мітрапаліт кіеўскі - меў больш маральную сілу для нашай царквы, чым ерархічнафактычную. На мой погляд, будучая ерархічная структура ўкраінскай царквы, наколькі можна пра не меркаваць на падставе дагэтуляшняй практыкі i паколькі ня будуць зробленыя адпаведныя карэктывы да яе, хавае у сабе i нутраную «чарваточыну» i ня дасьць гарантыяў безупыннага разьвіцьця нацыянальнай царквы. Калі ўзяць будучыя дачыненьні нашае царквы з сугучнымі сабе, хаця б з грэцкаю, царгародзкаю ці сербскаю, то тут будзе мець месца няроўнасьць; на нашую царкву, на найвышэйшых прадстаўнікоў яе i на галаву яе, мітрапаліта, патрыярхі іншых цэркваў увесь час будуць пазіраць «згары», адпаведным чынам трактуючы i нашую царкву, што для ейнага аўтарытэту, маястату было б непажаданым, а з боку дзяржаўных інтарэсаў нават шкодным. Гэтаксама i для культываваньня аўтарытэту царкоўнай ярархіі сярод царкоўных колаў, сярод вялікай украінскай дзяржаўнай парафіі фігура мітрапаліта як галавы - узначаленьня нашае царквы была б мала імпанавальнаю. Дый, па сутнасьці, калі хочам надаць украінскай царкве, як царкве апостала Андрэя Першапазванага, адпаведнае ёй значэньне, то мы павінны моманты, зьвязаныя з гэтым заданьнем, прадумаць да лягічнага канца i ўвасобіць у такую вонкавую форму, якая адпавядала б таму зьместу, што Ў ёй i Ў ейным гістарычным атрыбуце зьмяшчаецца.
Я думаю, што ўкраінская аўтакефальная царква павінна сваім галавою мець уласнага патрыярха, як цалкам лягічнае завершаньне ейнай ерархічнай архітэктонікі i эвалюцыі нашай нацыянальнай думкі, нашай нацыянальна-царкоўнай ідэялёгіі.
Украінскі патрыярх - роўны патрыярху маскоўскаму - гэта справа, патрэба ў якой вымагаецца інтарэсамі ўкраінскай царквы й своечасоваю ацэнкаю тых небясьпекаў, якія будуць пагражаць - я прадбачу гэта - у яе натуральным разьвіцьці. У магчымых канфліктах нашае дзяржавы з Масквою нутрана моцная, ерархічна здысцыплінаваная ўкраінская царква можа адыграць вялікую пазытыўную ролю ў наступствах такой барацьбы. У зносінах, у пашырэньні свайго маральнага ды іншага ўплыву на праваслаўныя цэрквы (грузінскую, беларускую, польскую, латыскую, армянска-грыгарыянскую) дзяржаваў, узьніклых на месцы старой Расеі, такая ўкраінская царква, як я хацеў бы ў магчымай блізкай будучыні яе ўявіць, магла б гэтаксама дапамагчы ўзмацненьню ды ўплыву нашай дзяржаўнасьці, ня кажучы ўжо пра тыя набыткі, якіх гэтым шляхам i для свае сілы яна можа дасягнуць.
Выказваючы вось гэтыя мае меркаваньні Ў такой важкай справе, я мала раблю сабе клопату з таго, што яны прыходзяць у галаву сярод такіх неспрыяльных абставінаў. Не аглядаючыся на апошнія, мы павінны мець яснасьць i pia desideria нашага дзяржаўнага будаўніцтва, інтэгральнаю часткаю якога ёсьць i плянавае будаўніцтва ўкраінскай царквы. Такой - дакладна, да дэталяў прадуманай праграмы - мы ня мелі; i гэта, з майго погляду й дасьведчаньня, было адною з галоўных нашых няўдачаў. Мусім усё зрабіць, каб гэтая ідэя перамагла, стала элемэнтарна зразумелаю, знайшла сваіх актыўных адэптаў i абаронцаў. Я ўпэўнены, што ідэя ўласнага патрыярхату, як найбольш мэтазгоднай ерархічнай формы ў арганізацыі ўкраінскай аўтакефальнай царквы, носіцца ў сьведамасьці ці, можа, у напаўсьведамасьці нашых царкоўных колаў, шукаючы толькі стымулу, імпульсу для свайго выяўленьня й крышталізацыі.
19 сьнежня 1921 г.