Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Пераклады артыкулаў Антона Луцкевіча
Часопіс "Калоссе" за тры кварталы
Пра новы часопіс нельга меркаваць на адным асобным нумары. Толькі праз пэўны час, калі праясніцца аблічча выдання, з'яўляецца магчымасць сфармаваць сваё ўяўленне. Тры выдадзеныя сшыткі беларускага штоквартальніка "Калоссе" даюць нам такую магчымасць.
Беларускае грамадства даўно адчувала неабходнасць такога часопіса. Размовы пра яго і рухі ў гэтым накірунку пачыналіся ад "Заходняй Беларусі" ў 1924 г. да "Родных гоняў" і "Нёмана" ў пазнейшыя гады. На жаль, выданне гэтых часопісаў хутка спынялася, але іх наяўнасць сведчыла пра дастатковасць творчых беларускіх сіл выдаваць такія выданні.
"Калоссе" - літаратурна-навуковае выданне (як напісана ў яго загалоўку), ва ўступе да першага нумара звярнулася да шырокага грамадства - як да больш старой яго часткі, гэтак і да больш малодшай - з заклікам да ўдзелу ў выданні сваімі тэкстамі ці грашовымі складкамі. І грамадства ахвотна паспяшалася ў дапамогай, бо слушна лічыла, што часопіс, разам з іншымі выданнямі, будзе важным чыннікам ў справе кансалідацыі беларускай інтэлігенцыі, якая шмат гадоў расцярушана рознымі - пераважна чужымі ўплывамі і рознай палітычнай арыентацыяй. Пагадзіліся нават з фактам, што выдаўцом новага часопіса будзе "Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры", ідэалагічна набліжаны да беларускай хадэцыі: грашовыя складкі ішлі і ад асоб, якія былі праціўнікамі гэтай партыі і яе прадстаўніцтваў. І "Калоссе" выходзіць менавіта на гэтыя ахвяраваныя грошы і на сродкі, атрыманыя ад продажу часопіса.
Якую ж карысць дало "Калоссе"?
У літаратурнай галіне, перад усім, мы бачым добра знаныя ў Заходняй Беларусі на працягу шэрагу гадоў імёны паэтаў: Арсенневай, Міхася Машары, Фёдара Ільяшэвіча. З маладых аўтараў: Бярозку і Вялецкага. Гэта пяцёрка паэтаў запоўніла літаратурныя аддзелы ўсіх трох сшыткаў, сведчачы пра высокую мастацкую вартасць сваіх вершаў, асабліва калі казаць пра Арсенневу і Машару. Іншыя аўтары, пераважна, яшчэ шукаюць свае дарогі, прыўносячы, як Ільяшэвіч, у паэзію новыя матывы - матывы вялікага горада і рабочых людзей. Характарыстычнай ёсць вялікая колькасць лірычных вершаў гэтых аўтараў.
Проза ў часопісе прэзентаваная ў мінімальнай колькасці.
Але калі "Калоссе" і не здолела знайсці на заходнебеларускай тэрыторыі новых талентаў, новых паэтычных сіл, дык яно ўсё ж ўвяло вельмі цікавыя і істотныя інавацыі - яно перасягнула пагранічную мяжу на ўсходзе і пачало сістэматычна друкаваць паэтычныя творы аўтараў Савецкай Беларусі - пераважна з часоў да распачатай Сталіным барацьбы Масквы з беларускімі "нацдэмамі". У "Калоссях" сустракаем творы такіх выбітных аўтараў, як раманіст Міхась Зарэцкі, як заўчасна памёршы лірык Паўлюк Трус, як Уладзімір Дубоўка, ранейшыя творы якога друкаваліся на Захадзе, празаік Міхась Лынькоў, лірык Язэп Пушча. Гэтыя творы цікавыя яшчэ і тым, што сведчаць пра духоўнае адзінства творчых беларускіх сіл Захаду і Усходу.
Раздзел літаратурных рэцэнзій дапаўняе змест часопіса.
Калі мы зараз пяройдзем да навуковага раздзела, дык і тут убачым тое самае, што і ў раздзеле літаратурным. Колькасць аўтараў тут не занадта вялікая - у кожным з трох сшыткаў сустракаем тыя ж самыя прозвішчы, вядомыя грамадству з ранейшых часоў. Перад усім: др. Ян Станкевіч, маг. Станіслаў Станкевіч, - далей, др. Ст. Грынкевіч, кс. У. Гадлеўскі, інж. А. Клімовіч, М. Шкялёнак і дэбютант Ян Шутовіч. У апошнім нумары знаходзім таксама прозвішча кс. Ул. Талочкі. Кінем погляд на змест і характар іх прац, надрукаваных у часопісах.
Падтытул "Калосся": "Беларускі літаратурна-навуковы часопіс" - прыводзіць рэцэнзента ў некаторае хваляванне, бо ад навуковага часопіса мы мае права чакаць шмат чаго. Але не да ўсіх прац, надрукаваных ў выданні, можна падыходзіць з навуковай мерай - у некаторых з іх мы бачым толькі публіцыстыку. Складаецца ўражанне, што рэдакцыя мае выразна свядомыя мэты - бо разам з працамі навукова-даследчымі, скіраванымі на невялікае кола т. з. "стоадсоткавай" інтэлігенцыі, бачым тэксты, скіраваныя на поў - ці нават чвэрць-інтэлігентаў яшчэ няздольных да крытычнага ўспрымання тэкстаў, да самастойнага мыслення і самастойнага даследавання ўзнятых тэм.
Да навукова-даследчых прац, у прамым значэнні гэтага паняцця, перад усім трэба аднесці працу др. Яна Станкевіча "Северане - беларускае племя". У гэтым артыкуле бачна глыбокае веданне прадмета і навуковага метада. Але калі цалкам паглядзець на асобу аўтара як даследчыка, дык можна было б жадаць лепшага ў яго падыходах да справы ужывання тых ці іншых моўных форм якія грунтуюцца на тым, што так размаўлялі ў старыя часы. Др. Станкевіч не прызнае новых форм, якія можа і паўсталі пад чужымі ўплывамі, але зараз шырока прынятыя народам.
Добра напісаны артыкул Ст. Станкевіча "Беларускія філаматскія вершы Яна Чачота". Аўтар слушна падкрэслівае арганічную сувязь Чачота ў душой беларускага народа і паказвае элементы беларускай народнай паэзіі ў паэзіі Чачота. Невялікі, але каштоўны ўклад у пытанне рэлігійнай прыналежнасці др. Францішка Скарыны - беларускага першадрукара і перакладчыка Бібліі на беларускую мову, зрабіў кс. Ул. Талочка, паказаўшы крыніцы, у якіх трэба было б шукаць адказу. Можа гэтае пытанне зацікавіць беларускіх даследчыкаў на ўсходзе, бо справа ідзе пра пошукі ў полацкіх архівах, недаступных у Заходняй Беларусі.
Цікавым з'яўляецца артыкул др. Ст. Грынкевіча які дэманструе пераход ад навуковасці да публіцыстыкі. Кранаючыся глыбокіх пластоў народнай культуры, на грунце гістарычных дадзеных, ён падыходзіць да праблемы вызначэння беларускага народнага характару.
Грунтоўны і сур'ёзны падыход бачны ў навуковых і літаратурных рэцэнзіях. Адзначым тут рэцэнзію М. Шкялёнка на кнігу "Księdze pamiątkowej ku uczczeniu czterechsetnej rocznicy wydania Pierwszego Statutu Litewskiego" (Wilno 1935), у якой рэцэнзент паказаў глыбокае разуменне праблем гісторыі. Шкялёнак, падобна, як і іншыя маладыя беларускія даследчыкі, імкнецца па новаму ўбачыць гісторыю беларуска-летувіскіх зямель, што з'яўляецца каштоўным дапаўненнем да прац гісторыкаў іншых народаў.
Калі мы зараз кінем позірк на рэшту іншых прац, надрукаваных у "Калоссях", якія прэтэндуюць на навуковасць, дык будзем мець пэўныя клопаты. Гэта рэшта - ці папулярызацыя праблем, больш-менш вядомых і ўжо распрацаваных (А. Клімовіч. "Апошнія гады паншчыны на Беларусі" і "Скасаванне паншчыны на Беларусі", дзе звяртаюць на сябе ўвагу матэрыялы віленскага архіва), альбо - публіцыстыка.
Такой публіцыстыкай, перад усім, ёсць артыкулы кс. Ад. Станкевіча. Адзін - "Мужыцкая праўда і Гоман", другі - "праф. Браніслаў Эпімах-Шыпіла". У першым артыкуле заўважна пэўная тэндэнцыйнасць аўтара, які прыстасоўвае змест "Мужыцкай праўды" да сваіх высноў і прапускае ўсё, у чым выяўляецца нацыянальны дуалізм Каліноўскага, характэрны для ўсіх сучасных яму дзеячаў, якія працавалі на грунце нацыянальнага адраджэння беларусаў і выраслі пад польскім культурным уплывам (не вызваліўся ад яго нават і Фр. Багушэвіч, які памёр у 1900 г.).
У другім артыкуле, прысвечаным памяці памерлага ў прошлым годзе беларускага прафесара Бр. Эпімах-Шыпілы, ёсць зразумелы пафас, аўтар карыстаецца высокімі словамі з мэтай выклікаць у чытача павагу да гэтай, і сапраўды, вельмі нестандартнай асобы. Але не трэба пераціскаць. Ніхто не мае права ігнараваць праўду, якая з'яўляецца мэтай даследчыка. Кожны, хто ў перадваенныя гады вучыўся ў Пецярбургскім універсітэце, мусіў ведаць прафесара Эпісах-Шыпілу, як памочніка ўніверсітэцкага бібліятэкара, які выдаваў студэнтам кніжкі, а тым, хто выязджаў на канікулы, выдаваў сертыфікаты аб вяртанні ўзятых раней кніг. Кожны бачыў, што гэта была сціплая пасада - такіх памочнікаў у вялікай універсітэцкай бібліятэцы было каля 30. Таму прыкра ўражвае цверджанне, што Эпімах-Шыпіла быў фактычным дырэктарам бібліятэкі, "якім не мог быць афіцыйна, з-за свайго каталіцкага веравызнання". Нашто патрэбна такое, далікатна кажучы, перабольшванне?
Не стасуецца з праўдай і цверджанне, што творцам і галоўным кіраўніком выдавецкага таварыства "Загляне сонца і ў наша ваконца" ў Пецярбургу быў Эпімах-Шыпіла. Роля памерлага ў працы таварыства, якое месцілася ў яго прыватнай кватэры, без сумнення была вельмі важнай і, акрамя ўсяго іншага, на ім ляжаў абавязак адпаведнай моўнай карэктуры твораў, якія друкаваліся. Але для чаго крыўдзіць тут праф. Вацлава Іваноўскага, які, па-праўдзе, быў галоўным арганізатарам і фактычным кіраўніком таварыства - яго spiritus movens? І, аб працы нябожчыка сярод пецярбургскіх рабочых наогул нельга нават і казаць, бо такой працай, загружаны бібліятэчна-педагагічнай - сваёй прафесійнай дзейнасцю, ён ніколі не займаўся. І нарэшце, ён быў дзяржаўным чыноўнікам.… А "Загляне сонца…" паўстала ў 1906 г. - у тым самым, што і "Наша Ніва", і толькі запальчывасцю кс. Станкевіча можна растлумачыць яго тэзу, што час "Загляне сонца…" - ці "шыпілаўскі" час, папярэднічаў часу "Нашай Нівы".
Публіцыстычны, а не навуковы характар мае і нататка Гадлеўскага пра "100-годдзе новага беларускага друку" ці па-іншаму, 100-годдзе выдання беларускага катэхізіса ў 1835 г. Як цвердзіць сам аўтар, з-за адсутнасці архіўных матэрыялаў, ён не змог прывесці нейкіх новых фактаў пра выданне катэхізіса.
Нарэшце артыкул Я. Шутовіча пра Адама Гурыновіча. На пачатку аўтар піша, што будзе казаць пра літаратурную творчасць гэтага беларускага рэвалюцыянера і этнографа, але ў іншым месцы паведамляе, што будзе казаць толькі пра яго грамадскую і рэвалюцыйную дзейнасць. Чытаючы артыкул, адчуваеш расчараванне - малады аўтар толькі пералічвае творы Гурыновіча, дадаючы пра іх змест толькі па некалькі слоў. А шкода: творчасць Гурыновіча - сучасніка Багушэвіча, варта значна больш вялікага і ўдумлівага артыкула, бо ён характарыстычна прадстаўляе ўвогуле беларускіх дзеячаў канца мінулага стагоддзя.
Кожны сшытак "Калоссяў", на абодвух старонках кардону вокладкі, заканчваецца цікавай інфармацыяй з беларускага культурнага жыцця. Першая вокладка - без інфармацыі.
Часопісу трэба пажадаць больш выразнага вызначэння сваіх мэт і дарогі да іх. Хай ён вызначыцца, ці надалей будзе часопісам істотна навуковым (да чаго, як бачна з гэтай рэцэнзіі, ёсць падставы), ці выданнем, якое папулярызуе веды і друкуе публіцыстыку. Гэта б безумоўна станоўча адбілася б на выданні і ўзмацніла б падставы яго існавання праз удзел новых сіл - як аўтараў, гэтак і ахвярадаўцаў.
A. Ł.[Антон Луцкевіч] “Kałośsie” za trzy kwartały // Pregląd Wileński. 1935. № 22–23. S. 12–15.
"Калоссе", сшытак IV, 1935 г.
У самым канцы мінулага года выйшаў чацвёрты сшытак гэтага штоквартальніка.
Літаратурны раздзел у агульных рысах змяніўся мала, але ў ім размешчаны некалькі новых празаічных твораў, прозы як раз бракавала ў папярэдніх нумарах. Адзін з іх "Яшчэ адна" пяра Вік Рэно, чэрпае сюжэт з беларускага жыцця і нагадвае нам пра асобу пэўнага дзеяча, пакаранага Грамадзянскім судом за антыдзяржаўную дзейнасць. Вершы Арсеннявай, Машары і Бярозкі па-ранейшаму высокай якасці.
У сувязі з зыходам з рэдакцыі шэрагу супрацоўнікаў, зніклі навукова-даследчыя артыкулы пэўных аўтараў, імёны якіх мы бачылі ў папярэдніх нумарах. Гэта раздзел прадстаўляе: біяграфія беларускага этнографа М. Нікіфароўскага, напісаная М. Пецюкевічам і артыкул Ул. Талочкі аб нацыянальнасці прафесара М. Баброўскага. Першая з гэтых прац абапіраецца пераважна на рускія крыніцы. Аўтар паказвае, што Нікіфароўскі ў сваёй дзейнасці ўжо праяўляў значную нацыянальную свядомасць і высока ацэньвае яго навуковыя і нацыянальныя заслугі. Другая праца - кс. Талочкі - ломіць ранейшыя тэзы даследчыкаў: ці служыла унія нацыянальнай справе беларусаў, ці наадварот, была чыннікам паланізацыі? Кс. Талочка цвердзіць і мае ў гэтым рацыю, што было і першае і другое. Законнікі ўніяты-базыльяне ў сваёй дзейнасці прычыніліся да паланізацыі, а белае духавенства горача гэтаму супрацьдзейнічала. Кажучы пра нацыянальнасць Міхала Баброўскага, аўтар паказвае, што погляды Баброўскага на яго нацыянальнасць, некалькі разоў мяняліся: пэўны час ён называў сябе "ruthenus", а потым "polonus" а потым, разам з мітрапалітам Сямашкам перайшоў у рускае праваслаўе. Аднак кс. Талочка не растлумачыў, чаму замест нацыянальнасці Баброўскага "беларус", ён ў дужках падаў "украінец". Ці можа агрэсіўнасць аднаго з украінскіх даследчыкаў, які прысвоіў сабе Баброўскага, перашкодзіць удакладненню, што трэба разумець пад самаакрэсленнем "ruthenus"?
З публіцыстычных артыкулаў трэба звярнуць увагу на невялікі артыкул кс. Адама Станкевіча "Цені і блескі" пра беларускую культурную працу ў Савецкай Беларусі - нацыянальную па форме і пралетарскую па змесце. Аўтар цвердзіць, што няглядзячы на ўсе абмежаванні, накінутыя камуністычнай партыяй, яна мае і пэўныя станоўчыя вынікі для беларускай справы. Аднак кс. Станкевіч непатрэбна абцяжарыў свой артыкул філасофскімі разважаннямі на тэму культуры і цывілізацыі а таксама матэрыялізму і ідэалізму, якія могуць выклікаць шэраг сур'ёзных засцярог. З-за таго, што чытачы "Калосся" не заўсёды здольны да крытычнага стаўлення да пададзенай у часопісе інфармацыі і засвойваюць яе in verba magistri, належала б больш асцярожна падаваць не зусім навуковыя дэфініцыі.
Сшытак канчаецца бібліяграфічнымі нататкамі пяра W. G. пра два першыя тамы выдавецтва "Запіскі аддзела гуманітарных навук" (Менск, 1928 і 1930) ў якіх надрукаваныя вынікі археалагічных даследаванняў Інстытута беларускай культуры, пераўтворанага ў Беларускую акадэмію навук.
У сувязі з юбілеем двух беларускіх паэтаў - Янкі Купалы і Змітрака Бядулі, у нумары надрукаваны падборкі вершаў гэтых паэтаў з кароткай нататкай Я. Шутовіча.
A. Ł.[Антон Луцкевіч] “Kałośsie”, zeszyt IV, r. 1935. // Pregląd Wileński. 1936. № 1–2. S. 10–11.
Пераклад і каментаванне Леаніда Лаўрэша.