Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
На палях працы Ц. Асячкоўскай "Пра польскую школу візантыйскага мастацтва"
У навуковых працах вельмі важную ролю мае правільная навуковая тэрміналогія. Калі сістэма тэрмінаў дэфектная, а тэрміны, якія ўжывае даследчык недакладныя і дазваляюць празмерна шырокую трактоўку, дык і праца яго таксама з дэфектамі, а навуковыя здабыткі часта толькі ўводзяць у зман.
Гэтыя рэфлексіі ў мяне нарадзіла вельмі цікавая і каштоўная праца Цэліны Асячкоўскай (Celina Osieczkowska. O szkole polskiej malarstwa bizantyjskiego) у 1-м сшытку 4-га тома, выдадзенага Сябрамі навук у Вільні (Prace i materjaly sprawozdawcze Sekcji Historji Sztuki. Wilno, 1935.)
"Паміж канцом XIV-га і паловай XVI-га ст., дзяку-ючы падтрымцы Ягелонаў, агульна ў Польшчы расквіт-нела візантыйскае мастацтва. Улічваючы гэтую з'яву, трэба бачыць розніцу паміж абразамі візантыйскай праваслаўнай царквы і абразамі каталіцкіх касцёлаў".
Так кажа аўтарка на пачатку сваёй працы. І трошкі далей, адзначыўшы, што яе праца будзе датычыць толькі аднаго касцёла ў Польшчы - Люблінскага (але існуе і шэраг іншых, дзе маюцца фрэскі ў візантыйскім стылі, напрыклад, у Кракаве, Сандаміры, Плоцку …), цвердзіць, што "формы (Люблінскіх) абразоў грэцкія, але моцна прасякнутыя самымі рознымі ўплывамі, між іншым расійскімі, а таксама сербскімі і заходнееўрапейскімі". "Стыль гэтых абразоў эклектычны. Ён характарызуе польскае мастацтва сярэднявечча і адрознівае яго, напрыклад, ад расійскага мастацтва, якое мае свой стыль. Цяжка спаткаць у мастацтве такую ступень узаемапранікнення двух розных культур,Захаду і Усходу, якую мы бачым у прэзбітэрыюме касцёла Святой Тройцы ў Любліне". "Толькі ў Польшчы, якая ляжыць на мяжы двух розных сусветаў, магло атрымацца такое іх гарманічнае зліццё. Дзякуючы гэтаму, нашыя люблінскія абразы маюць выключнае значэнне".
Калі размова ідзе пра сярэднявечча, дык перад усім паўстае пытанне - пра якую Польшчу і пра якую Расію кажа аўтарка? Расія як дзяржава ў той час не існавала, існавала Маскоўская дзяржава, якая з зямель, якія зваліся рускімі, абдымала толькі вялікарускія землі. Беларускія землі, як і пераважная частка ўкраінскіх зямель, уваходзілі ў склад ВКЛ. І кожная з гэтых зямель мела свае культурныя асаблівасці, што не дае магчымасці аб'яднаць іх пад тэрмінам "расійскасць". Аб'яднанне Асячкоўскай пад тэрмінам "расійскі" усіх трох рускіх зямель ёсць капітальнай памылкай аўтаркі, якая помсціць ёй, хаваючы той агульнавядомы факт, што перад усім менавіта на беларускіх землях адбываўся сінтэз уплываў Усходу і Захаду ў царкоўным мастацтве, які Асячкоўская лічыць уласцівай з'явай выключна Любліна. А цверджанне аўтаркай пра ролю Ягелонаў, якія падтрымлівалі ў Польшчы візантыйскае мастацтва, без сумнення кажа, адкуль у Польшчу прыйшоў візантызм - дакладна не ў расійскім, а ў яго беларускім аспекце.
Гэта пацвярджае агульнавядомая гісторыкам мастацтва акалічнасць, што ў Сандаміры, дзе таксама ў XIV ст. паўсталі фрэскі ў візантыйскім стылі, іх маляваў "майстар Андрэйка", які паходзіў з Літвы, г. з., самае верагоднае, ён быў беларусам. Тут, на беларускія землі, да пануючага з X ст. візантыйскага стылю ў мастацтве, вельмі рана праніклі заходнія ўплывы - як крыжацкія, гэтак і польскія, чэскія і італьянскія. Пра гэта дасканала расказвае праца праф. Шчакаціхіна ("Нарысы беларускага мастацтва …"), пра якую аўтарка, пэўна, не ведае.
Таксама застаецца незразумелым, пра якую Польшчу кажа аўтарка. Ці размова ідзе пра дзяржаву Ягелонаў - разам з ВКЛ, ці толькі пра Польшчу ў сцілым значэнні гэтага слова - Карону. Можна дапусціць, што Асячкоўская мае на ўвазе этнаграфічную Польшчу, але ў такім разе яна не павінна казаць пра няісную ў XIV ст. Расію, а толькі пра беларускія, украінскія і велікарускія землі.
Гэта тое, што можна сказаць пра памылковую тэрміналогію, якая спрашчае падзел Усходняй Еўропы толькі да "Польшчы" і "Расіі".
Таксама не магу прамаўчаць пра змястоўныя старонкі працы Асячкоўскай. Для доказу яе галоўнай тэзы недастаткова паказаць заходнія ўплывы на творы люблінскіх мастакоў (яны, здаецца, паходзілі з паўднёвых славян), рысы якіх, як аўтарка шматкроць сумленна адзначае, маглі быць уласцівыя і ўсходняму мастацтву. Трэба было б вывучыць мастацтва праваслаўнай царквы, відочна не ў межах этнаграфічнай Польшчы, дзе яго не было, а ў найбліжэйшых суседзяў - найперш беларусаў і даказаць, што там не мелася заходніх уплываў. Але для аўтаркі гэта аказалася невыканальнай задачай па дзвюх прычынах - бо яна абсалютна нічога не ведае пра беларускае мастацтва і таму, што заходнія ўплывы на беларускі візантызм (не расейскі) без сумнення мелі месца. Але і існаванне адмысловай "польскай школы" візантыйскага мастацтва аўтарка таксама не змагла даказаць і нават і не імкнулася гэтага зрабіць. Па-просту кінула фразы, пазбаўленыя істотнага зместу.
У навуковых працах гэта недапушчальна.
Пераклад Леаніда Лаўрэша.
A. Ł.[ Антон Луцкевіч ] Błędna terminolpgja // Pregląd Wileński. 1936. № 3. S. 5-6.
Пераклад і каментаванне Леаніда Лаўрэша