Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Некалькі гадоў таму адзін з вядомых у Вільні беларускіх дзеячаў са зласлівым гумарам расказваў, як ён з мэтай пазнаёміцца з адной асобай з навуковых колаў, якая жыла ў Вільні, мусіў паехаць да яе ў Варшаву! Гэта выглядала, як анекдот, але было сапраўднай гісторыяй. Бо ёсць вось такая слабая сувязь віленскага польскага грамадства з маладой беларускай інтэлігенцыяй. Так мала яно ведае пра тое, чым жыве, што стварае і што ўжо здабыла наша інтэлігенцыя.
Гэту гісторыю я ўспомніў падчас прагляду жнівеньскага сшытка мастацкага часопіса "Аркады" (№ 8 - 1937.), дакладней - вельмі цікавага і добра ілюстраванага артыкула віленскага кансерватара д-ра Півоцкага "Невядомая калекцыя народных дрэварытаў" 2. Артыкул расказвае пра віленскую калекцыю, пра якую да гэтага часу не было ніякіх публікацый у мясцовай прэсе.
"У Вільні, - піша д-р Півоцкі, - пры вуліцы Вострабрамскай, у па-бызыльянскіх мурах, у некалькіх пакоях месціцца Беларускі музей. Лепшымі сярод яго збораў з'яўляюцца сапраўдныя скарбы - вырабы народнага мастацтва. Разам з годнай для апублікавання разьбой, асаблівую ўвагу на сябе звярае дасканалая, хоць і невялікая калекцыя (12 экзэмпляраў) народных дрэварытаў. Акрамя скромнай публікацыі на беларускай мове самога музея, адзінае кароткае згадванне пра яе ў літаратуры, знаходзіцца ў маёй працы "Народны дрэварыт у Польшчы". Гэтыя дрэварыты маюць вялікую мастацкую вартасць і, акрамя гэтага, колькасна дапаўняюць творы такога кшталту, вырабленыя на Віленшчыне […] Іх аналіз нарэшце дазволіць даведацца пра тэхнічныя спосабы народных ксілографаў".
Далей аўтар па чарзе апісвае народныя дрэварыты са збораў Беларускага музея і друкуе 8 рэпрадукцый, ён наогул апісвае галоўныя характарыстыкі народных дрэварытаў, якія гэтак выразна выявіліся ў віленскай калекцыі. "Віленская калекцыя дрэварытаў у Беларускім музеі добра ілюструе стыль гэтых народных вырабаў, іх наіўная плоскасць і графічнае адлюстраванне рэчаіснасці, моц, выражаную праз адмыслова свядомыя скажэнні, і нарэшце іх дэкаратарскія і каларыстычныя вартасці".
Як бачым, артыкул і сапраўды сенсацыйны для Вільні. Здаецца не толькі сярэдні вільнянін, але і вельмі шмат хто з "спяцоў ад мастацтва" нічога не ведаюць пра тыя скарбы, якія захоўваюцца ў Вільні, не бачылі да сённяшняга часу і гэтыя дрэварыты. Каб расплюшчыць іх вочы на тое, што яны маюць пад бокам, але да гэтага часу "не заўважылі", трэба было пайсці шляхам праз Варшаву! …
Пераклад Леаніда Лаўрэша.
A. Ł. [ Антон Луцкевіч] Warszawska rewelacja o skarbach wileńskich // Pregląd Wileński. 1937. № 9. S. 8.
2 Артыкул "Невядомая калекцыя народных дрэварытаў" напісаны Ксаверыем Півоцкім, вядомым польскім даследнікам народнага мастацтва ў 1937 г. у яго бытнасць у Вільні на пасадзе кансерватара помнікаў. Два дрэварыты з гэтага збору - "П'ета" i "Св. Юры" - у 1933 г, былі надрукаваныя ў Гадавіку Беларускага Навуковага Таварыства, Яны рэпрадукаваныя таксама ў рэпрынтавым выданні артыкула Антона Луцкевіча "Беларускі музей імя Івана Луцкевіча" (Менск, 1992), У 1989 г, часопіс "Спадчына" ў № 2 апублікаваў выявы 7 дрэварытаў згаданага збору i звесткі пра ix з інвентара Музея, прыведзеныя Яўгенам Куліком. Аднак астатнія дрэварыты заставаліся невядомымі. Да выдатнай віленскай калекцыі народных дрэварытаў Ксаверы Півоцкі звяртаўся двойчы, Ен спасылаўся на яе ў працы "Народны дрэварыт у Польшчы" (Варшава, 1934), Асобны артыкул, цалкам прысвечаны гэтым творам, быў надрукаваны ў часопісе "Arkady" за 1937 г, у № 8.
Гл: Півоцкі Ксавэры. Невядомая калекцыя народных дрэварытаў // Спадчына. 1995. №5. С. 3-10.
Пераклад і каментаванне Леаніда Лаўрэша