Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Уражанні пасля адзначэння 75-годдзя смерці паэта
У 1923 г., падчас юбілейнага адзначэння смерці паэта, прафесар М. Здзяхоўскі прачытаў надзвычай цікавы даклад, які потым быў надрукаваны ў брашуры "Уладзіслаў Сыракомля. Летувіска-беларускі элемент у польскай творчасці" (Вільня, 1924.).
Шмат для каго гэта праца мела сенсацыйны характар, бо польскае грамадства прызвычаілася ўраўноўваць польскасць на беларуска-летувіскіх землях з польскасцю ў карэннай Польшчы і наяўнасць глыбокай псіхалагічнай розніцы паміж першай і другой польскасцю стала непрыемнай сенсацыяй! "Нацыянальна арыентаванае" грамадства без задавальнення выслухала глыбокія і слушныя высновы прафесара Здзяхоўскага, які, кажучы пра беларускі элемент у душы "Вясковага лірніка", высунуў вельмі характэрную тэзу: карэнныя палякі не могуць зразумець і адчуць Сыракомлю, і ўласна Польшча пачынаецца там, дзе творчасць паэта ўжо нічым не дакранаецца да чалавечага сэрца.
Польская прэса не палічыла неабходным коратка пераказаць слушныя высновы дакладчыка і яго тэзы знайшлі паразуменне толькі ў краёвай прэсе сярод беларускіх літаратурных крытыкаў. Суліма тады выступіў з вялікім дадатковым рэфератам на старонках беларускага выдання "Змаганне" (№ 21 - 1923.) і "Пшэглёнду Віленскага" (№ 4-6 - 1924.). Ён паглыбіў высновы прафесара і расставіў кропкі над "і" ў месцах, дзе польскі даследчык мусіў лічыцца з хворай нацыяналістычнай атмасферай віленскага грамадства і таму не зрабіў канчатковых высноў і не сказаў усёй праўды пра нацыянальнае аблічча Сыракомлі.
У гэтай справе і я меў свой голас на старонках гасціннага "Пшэглёнду Віленскага" (№ 18 - 1924.), гэты ж артыкул па-беларуску надрукаваны ў "Студэнцкай думцы" (№ 1 - 1925). Я падаў шэраг фактаў, якія, магчыма, прайшлі міма ўвагі прафесара Здзяхоўскага і цвердзіў, што беларускія ўплывы пранікалі не толькі ў падсвядомасць Сыракомлі, але і сур'ёзна ўздзейнічалі на яго свядомасць, вызначаючы стаўленне паэта да ідэі беларускага нацыянальнага адраджэння.
Сам Сыракомля не толькі горача вітаў братэрскую душу - В. Дуніна-Марцінкевіча, не толькі раіў яму не пакідаць сваёй беларускай творчасці дзеля творчасці польскай, але і бачыў працу Дуніна-Марцінкевіча па адраджэнні беларускай паэзіі як місію прызначаную яму Богам ("Газета Варшаўская, 17 снежня 1856. А таксама № 16 за 1856 і № 16 за 1857 г.). Сыракомля верыў у адраджэнне беларускай паэзіі і сам прагнуў прычыніцца да яе, бо пісаў вершы па-беларуску (да нашага часу, на жаль, застаўся толькі адзіны ягоны беларускі верш "Добрыя весці" з 1848 г., рэшта, падобна, яшчэ недзе чакае).
Ад часу напісання вышэйзгаданага артыкула мінула 13 гадоў. І 26 лістапада гэтага года (1937 - Л. Л.), у 75-цігоддзе смерці Сыракомлі, сівы ветэран польскай навукі прафесар Здзяхоўскі на публічным сходзе ў Таварыстве сяброў бібліятэкі імя Урублеўскага зноў выказаў важныя тэзы ў справе, якую гэтак горача ў свой час каментавалі беларускія крытыкі. І на гэты раз дакладчык сам расставіў усе кропкі над "і", сказаўшы тое, што не сказаў у папярэднім дакладзе, раскрыўшы ўсю праўду пра беларускую душу Сыракомлі.
У перапоўненай зале, у якой сабраліся прадстаўнікі краёвага грамадства, з шляхетнай адвагай і шчырасцю сапраўднага мужа навукі, прафесар казаў пра тое, што ў "гарманічным" грамадстве, у якім мацнее нацыяналізм, гучала дысанансам. Трэба сказаць пра ліст с. п. Эдварда Вайніловіча, кансерватыўнага дзеяча з Меншчыны блізкага яму асабіста і ідэйна. Вайніловіч, які меў глыбокія сантыменты да беларускасці і Беларусі, імя якой зараз гэтак старанна сціраецца, горача вітаў тэзы прафесара Здзяхоўскага, надрукаваныя ў свой час у брашуры пра Сыракомлю.
Прафесар Здзяхоўскі крывадушна не схаваў праўду пра паэта ў тэзе пра яго быццам бы "правінцыялізм", а выразна давёў, што "Вясковы лірнік" быў родным сынам Беларусі, з гісторыяй якой яго злучыла праца ў архівах, дзе яму шмат расказалі акты на беларускай мове, якія да канца XVII ст. пераважалі сярод дакументаў. Прафесар расказаў, як пранікала ў душу Сыракомлі беларуская песня, як паглыналі паэта ўсе гэтыя асаблівыя чары, якія ішлі з беларускай зямлі і нараджалі дзіўную рэчаіснасць у сэрцах яе сапраўдных сыноў. Прачытаў урывак з беларускага верша, у якім Сыракомля нясе тутэйшаму люду на яго бацькаўскай мове "добрыя весці" з Захаду пра вызваленне тамтэйшага селяніна са спрадвечнай няволі (1848 г.) і прызывае селяніна і пана разам да сумеснай працы па вызваленні края з палітычнай няволі.
Сцвярджаючы бясспрэчныя заслугі Сыракомлі перад польскай культурай, у якую ён прынёс усе вартасці беларускай душы, дакладчык заняў выразную пазіцыю ў справе супольнага жыцця народаў нашага края: не ціск і гвалт, а толькі шанаванне і любоў да братняга беларускага народа можа развязаць польска-беларускую праблему з найбольшай карысцю як для абодвух бакоў, гэтак і для края.
Слухаючы глыбокія і слушныя высновы дакладчыка, я міжволі ўспамінаў словы геніяльнага расійскага паэта, які верыў у сваю несмяротнасць, бо "в свой жестокий век" заклікаў да свабоды і міласэрнасці да зняволеных.
Але ў наступным пасля прафесара выступе п. Туркоўскага, ён, кажучы пра заслугі Сыракомлі перад польскасцю і грунтуючыся на нейкіх сумнеўных перадсмяротных марах паэта, пастараўся давесці, што "ўсе польскія землі былі яму аднолькава дарагімі". Гэта выглядала нечым чужынскім, штучным і казённым. Таму даклад не здолеў зрабіць уражання, роўнага дакладу прафесара Здзяхоўскага.
Пераклад Леаніда Лаўрэша.
Ant. Nowina. [Антон Луцкевіч] O duszy białoruskiej Syrokomli // Pregląd Wileński. 1937. № 9. S. 5–6.
Пераклад і каментаванне Леаніда Лаўрэша