Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Публіцыстыка Алеся Гаруна(Аляксандра Прушынскага)
Яшчэ не так даўно імя вядомага дзеяча беларускага нацыянальна-вызваленчага руху пачатку XX ст. Аляксандра Прушынскага ў афіцыйнай гістарыяграфіі пазначалася ярлыкамі неабгрунтаваных палітычных абвінавачванняў. Глыбокае асэнсаванне і актыўнае засваенне яго багатай духоўнай спадчыны, якое толькі пачыналася ў беларускай літаратуры 20-х гадоў, гвалтоўна перапынілі вульгарная сацыялогія і ваяўнічы канфармізм таталітарнага мыслення.
Сёння з творчай спадчынай паэта Алеся Гаруна вяртаецца і яркая публіцыстыка незалежніцкага дзеяча Прушынскага, якая да нядаўняга часу фактычна заставалася невядомай з прычынаў аб'ектыўнага і суб'ектыўнага характару. Крыптанім (П.), якім падпісаны шэраг вострапалемічных артыкулаў паэта ў перыядычных выданнях («Беларускі Шлях», «Беларусь» і інш.), даваў толькі ўскосныя падставы лічыць Прушынскага іх аўтарам. Святло на аўтарства крыптаніма (П.) пралівае нарыс паэта «У гасьцінах у Вільні». Як вядома, у канцы кастрычніка 1919 года старшыня Беларускага Нацыянальнага Камітэту Аляксандр Прушынскі выязджаў у Вільню для наладжвання кантактаў і каардынацыі працы з беларускімі грамадскапалітычнымі арганізацыямі Віленшчыны. Там жа ён узяў удзел ва ўрачыстасцях 3 нагоды адкрыцця універсітэту імя Стафана Баторага, a пры ім - кафедраў беларускай і літоўскай мовы і літаратуры. Неўзабаве нарыс, падпісаны крыптанімам (П.), надрукавала газета «Беларусь» (1919, № 19-20), што і засведчыла яго аўтарства.
Перш чым акрэсліваць асноўную ідэю грамадска-палітычнай публіцыстыкі паэта і вызначаць сутнасць яго палітычнай канцэпцыі, вернемся да 1917 г. Аляксандр Прушынскі, адарваны дзевяцігадоваю сібірскай ссылкай ад актыўнай рэвалюцыйнай дзейнасці і непасрэднага ўдзелу ў нацыянальна-вызваленчым руху, у верасні 1917 г. вярнуўся ў Мінск. Які ж стан беларускай грамадска-палітычнай думкі ён заспеў?
Удзельнікі першага беларускага з'езду ў сакавіку 1917 г., дэлегаты ад беларускіх партыяў і грамадскіх арганізацый на ліпеньскай канферэнцыі ў асноўным яшчэ выказваліся за аўтаномію Беларусі ў складзе Расійскай федэрацыі. Але ўжо ў жніўні (!) Язэп Лёсік, сябра Прушынскага па ссылцы, з горкай іроніяй заўважае: «Сумна, але факт!.. у нас заява аб сваёй гістарычнай самабытнасці, аб жаданьні ўласнага культурнага жыцьця нават лепшымі людзьмі маскоўскага грамадзянства талкуецца як сэпаратызм, дзяліцьба і калатніна. Дык адкуль жа ўзяцца тэй веры?» («Вольная Беларусь», 1917, № 15).
2-ая сесія Цэнтральнай Рады беларускіх арганізацый (кастрычнік - пач. лістапада 1917 г.) з'явілася своеасаблівым пралогам да разумення драматычнай сітуацыі снежня 1917 - сакавіка 1918 года. Кола пытанняў, узнятых на сесіі, склалі праект аўтаноміі (усё яшчэ - аўтаноміі!) і міжнароднае становішча Беларусі.
Слова ўзяў Аляксандр Прушынскі: «...нашы сілы параскіданы па рожных заборах. Інтэлігенцыя наша тых ці іншых сацыяльных поглядаў яшчэ ні з намі. Сялянства не мае пэўнага пагляду на сацыяльную праграму, a яно ў нас - найбольшая сіла. На Маскоўскім бежэнскім з'ездзі адны глядзелі на нас як на польскіх прыслужнікаў, a другія, як на якіх інтрыганаў. Так многа наплялі на нас ворагі нашы. Яны не лічыліся ні с сумленнем, ні с чым, абы ачарніць нас у вачах народа, абы дасягнуць свае мэты. Але пара дзён размовы выявіла праўду і мы знайшлі супольны грунт і прыхільнасць. Трэба аб'еднаць гэтыя элементы, a гэта можа зрабіць адно - ідэя нацыянальная. Трэба, каб голас беларуса зычэў паважна і каб з ім лічыліся. У час гэтага вялікага пералому, калі арганізуецца беларускае войско, мы павінны стварыць моцную Раду, каторая б бараніла б і кіравала ўсёй справаю. Нам патрэбен асобны сэкрэтарыят, каб ён назіраў за ўсім. На наш край глядзяць, як на кавалак зямлі, каторы можна разабраць. Нас могуць падзяліць».
Такім чынам, ужо напярэдадні кастрычніцкіх падзей у Петраградзе паэт добра разумеў усю важнасць неадкладнай кансалідацыі беларускіх сіл на грунце ідэі нацыянальнага адраджэння і актыўнай сацыяльна-палітычнай працы для паспяховага развіцця беларускай справы. I зусім лагічна, што ў выступе Аляксандра Прушынскага на Усебеларускім Кангрэсе (снежань 1917 г.) ідзе размова пра дзяржаўную незалежнасць Беларусі. Пазней ён напіша: «... «Брацтво» трэба адкінуць, бо неяк заўсёды здараецца, што з двух ці несколькіх братоў, адзін робіцца «старшым» і пачынаецца крыўда».
Ідэя беларускай дзяржаўнасці і палітычнай незалежнасці - магістральная ў палітычнай канцэпцыі Аляксандра Прушынскага. З будаваннем уласна-беларускага дзяржаўнага жыцця ён звязваў перспектывы палітычнага, эканамічнага і духоўнага росквіту беларускага народа. Як і Купала, Прушынскі вельмі востра рэагаваў на празмерныя захады Польшчы і Масквы ў вырашэнні беларускага пытання. Палітыка «маскоўскага імперыялізму, каторы ў гэты раз прыбраўся ў бальшавіцкія шаты», на дуллку паэта, мала чым адрознівалася ад польскай «крэсовай» палітыкі, якая арыентавалася на ягелонскую ідэю адбудовы Польшчы ў межах Рэчы Паспалітай да 1772 года.
Асобнага разгляду патрабуе і вядомая канцэпцыя кантонаў Ю. Пілсудскага - канцэпцыя стварэння буферных дзяржаў паміж Польшчай і бальшавіцкай Расіяй, паколькі і сёння ўсё яшчэ існуе думка, паводле якой шмат хто з беларускіх дзеячоў (у тым ліку і Прушынскі) «паверыў» у абяцанні кіраўніка польскай дзяржавы не перашкаджаць беларускай справе.
Найперш адзначым, што аўтарам канцэпцыі кантонаў з'яўляецца вядомы ўкраінскі гісторык М. Грушэўскі, які ў канфедэрацыі краін Балтыі, Беларусі і Украіны бачыў вялікі сацыяльна-палітычны і эканамічны патэнцыял. Ю. Пілсудскі нібыта ўзяў на ўзбраенне тую ж канцэпцыю, але пакінуў толькі форму, уклаўшы ў яе польскі змест і бэльвэдэрскае бачанне яе перспектывы. Думаецца, што Прушынскі, разумеючы сутнасць дактрыны Ю. Пілсудскага, прымаў у ёй толькі форму і пры спрыяльных варунках спадзяваўся на практыцы рэалізаваць ідэю канфедэрацыі М. Грушэўскага. Але ў польскай палітыцы перамагла інкарпаратыўная канцэпцыя нацыянал-дэмакратаў, a беларускія дзеячы зноў раптам адчулі «гарачую любоў» з боку бальшавікоў, іх пэўную зацікаўленасць да беларускага нацыянальна-вызваленчага руху.
Паэт глыбока перажываў за лёс Бацькаўшчыны, якая сплывала крывёй у крывавай рэвалюцыі і грамадзянскай вайне. Усё гэта вызначае ўнутраную напружанасць вострапалемічных артыкулаў Прушынскага, у якіх адчуваецца дынаміка і драматызм сацыяльна-палітычных працэсаў на Беларусі ў першыя паслярэвалюцыйныя гады.
Грамадска-палітычная публіцыстыка незалежніцкага дзеяча Аляксандра Прушынскага адкрывае новую старонку творчай спадчыны паэта Алеся Гаруна, які глыбока верыў у тое, што
I Беларусь-Маці долю агледзіць,
Устане, як Лазар, з руін, з забыцця.
Юрась ГАРБІНСКІ
«РЭЯЛЬНАЯ ПАЛІТЫКА»
Паказаўшыся пад такім аглаўкам у № 8-м «Dz. Min», артыкул сьведчыць аб новым паглядзе на «Крэсовую» палітыку, які дазравая ў мысьлях месцовых польскіх дзеячоў.
Мае яна быць дарогаю да найлепшаго «нацыянальнаго і грамадзянскаго бытавання» і лічыцца з тым, што ёсць у самой рэчы. Такую палітыку можам хіба толькі вітаць.
Але нам здаецца, што артыкул мае апрача паведамлення для польскаго грамадзянства яшчэ і другі характэр і ён з'яўляецца як бы пробнай галай (пробным шарам. - Ю. Г.), пусьціўшы каторую мейсцовыя польскія дзеячы хацелі даведацца аб настрою, пануючым сярод беларускаго грамадзянства. У ім ёсць нікаторыя пункты, якія самі сабой высоўваюцца на мейсца пунктаў будучай умовы, патрэбнай для супольнай працы. Разгляд памянёнаго артыкулу з гэтаго боку можа быць надта цікавым.
Што-ж абецаюць беларусам? С чым прыходзяць да нас нашыя тутэйшыя палякі?
- Абецаюць «знайсьці спосаб да супольнаго жыцця з беларусамі». Прыйходзяць з бажаннем (жаданнем, надзеяй.- Ю. Г.) злучыць на Беларусі ідучыя ў разброд і па рожнаму гледзючыя ў прошласьць (а ні на будучыну?) станы (саслоўі.- Ю. Г.): земляўласьнікаў, якія стаяць цяпер пад знакам запытання, мешчанства, толькі пачаўшаго жыць, і працуючаго люду, цёмнаго і ніразьвітаго, каторыя ўсе маюць проціў сябе сільных і ўзапашаных у спосабы для змагання ворагаў.
Абецаюць ішчэ, што пры гэтым злучэнню найбольшыя афяры (ахвяраванні.- Ю. Г.) панясе найвыжэйшы стан.
С такімі дарамі з добрай волі хочуць прыйсьці да Беларусаў тутэйшыя палякі. Трэба сказаць, што дары вялікія і мо ў дыхт (тут у значэнні якраз.- Ю. Г.) такія, аб якіх мы сабе думаемо, але... але той выкуп, які сабе за гэтыя дары вымагаюць нашыя «рэяльныя палітыкі» можа хіба лішні раз абразіць беларусаў, a ні «залагодзіць ненавісьць», каторай і па-праўдзі ні трэба было-б.
Мы разумеям канечне, што паляк ніколі ні перастане быць паляком, вялікарус - вялікарусам, a жыд - жыдам (слова «жыд» у тагачаснай беларускай мове - нейтральны этнонім, пазбаўлены антысемітызму.- Ю. Г.). У кожнаго з іх былі і будуць свае нацыянальныя ідэалы, ад каторых барані нас, Божа, каго-нібудзь адвучаць - мы за надта пазналі смак гэткаго адвучання на сабе. I дзеля гэтаго мы лічым патрэбным забезпечэнне прэдстаўнікам кожнай замешканай (якая жыве.- Ю. Г.) на Беларусі ні беларускай нацыянальнасьці магчымасьці захавання і разьвіцця сваёй нацыянальнай культуры, і атрымання належнай часьці з матэрыяльнаго прыбытку краю.
Гэта вымагаецца нават нашым разуменнем агульнаго краёваго дабра, каторае па нашаму можа толькі выйграць ад вольнаго споўпрацаўніцтва подлуг з Беларускай ішчэ і другіх культураў.
Але нашыя мейсцовыя палякі прыходзяць да нас ні толькі для такой супольнай і братэрскай працы, аглядаючыся назад, на другіх, яны кажуць, што іх прыход - гзта толькі «лічэнне з тым, што ёсьць, і дапасаванне мэтоду рэяльнай палітыкі да варункаў данай хвілі і ні азначае саўсім іх высьвечання і прызнання вечнымі». Яны адкідаюць, як крыўдзячую іх ацзнку гэтаго становішча за «абцінанне народовай ідэі, за звужанне пэрспэктывы ўсялякіх здабыткаў і карысьцяў у палітыцэ». Яны запэўняюць, што гэта толькі рожніца ў мэтадзе чыннасьці, a саўсім ні рожніца ў мэтах, «каторыя па-суці могуць быць аднаковымі».
«Варункі данай хвілі», гэта глаўным чынам нацыянальнае прабуджэнне беларускаго народу і яго ўмацаванне ў кірунку стварэння беларускай дзержаўнасьці - гэтак мы разумеям. Калі яны для нашых тутэйшых жыхароў ні маюць быць ані паважанымі (дзе ўжо хацець «usgwęicaia»), відавочна, uświęcania - высвячэння.- Ю. Г.) і ані прызнанымі вечнымі, якім жа чынам яны прыйдуць да паразумення 3 беларусамі, для каторых гэтыя «варункі хвілі» маюць наістотнейшае значэнне?
Народовая ідэя Беларуская ніколі ні згодзіцца с такой жа ягеллонскай ідэяй, a як мы ведаем толькі ягеллонская ідэя і панавала ў мысьлях польскіх палітыкаў да апошняго часу. Калі гэта ідэя і надалейшае будзе кіраваць іх працай, што-ж тады будзе за «супольнае жыццё»? Усё, што тварыціме беларуская ідэя, будзе бурыцца ягеллонскай ідэяй, каму-ж з гэтаго карысьць?
Прыпадкова прыкладам такой нікарыснай працы з'яўляецца і цяпер нават самы артыкул у «Дзенніку», у каторым аўтар, крытыкуючы «найблізшы і найрэйяльнейшы» постулат мейсцовых палітыкаў, закідае ім, што за гэты постулат трымаецца нівялікая группа грамадзянства, a паспольство (люднасьць.- Ю. Г.) адносіцца да яго «альбо ніяково, альбо нават з непрыязьню». У звязку з часам, калі гэта пішацца, гэта прыпамінае нам тыя спэцыяльныя інформацыі, якіе з рускаго і польскаго боку атрымоўваюць Бэрлін і Вена аб магчымасці творчай дзержаўнай працы на Украіне.
Столькі аб «рэяльнай» палітыцэ. Рэяльная іншая палітыка толькі тагды карысна народу і заслугоўвае на пашану, калі яна ў дадатку шчырaя палітыка.
Такоі шчырасьці ў палітыцэ Беларускі народ знаходзячыся ў трагічнейшым можа момэнце ўсёй яго гісторыі можа зажадаць сабе хаця б ад той часткі палякоў, каторыя з'яўляюцца тутэйшымі з крыві і косьці даўнейшымі баярамІ беларускімі.
П.
(Аляксандр Прушынскі, «Беларускі Шлях», 1918, № 32, 30 красавіка)
ДАЛЕЙ HI МОЖНА
Пастановаю Выканаўчаго Камітэту Агульна-беларускаго з'езду быў створаны 20 лютаго г. г. Народны Сэкрэтарыят Беларусі, які надзяляўся ўсімі правамі праўдзіваго Ураду.
Цяпер ні варта разглядаць пытання на сколькі гэты акт адпавядаў сытуацыі, якая была нават у часе, калі ён быў выданы.
Цяпер час, калі ні толькі якая-небудзь урадовая пастанова, але кожны грамадзянін кожнаго народу павінен ні прабаўляць дарэмна часу і рабіць, рабіць на карысьць свае айчызны. Дарагі кожны момэнт.
Прайшло цэлых 70 дзён ад часу ўтварэння Сэкрэтарыяту - тэрмін роўны дзесяткам гадоў звычайнага часу - і мы маем права паглядзець, што зрабіў Народны Сэкрэтарыят Беларусі для ўмацавання яе дзержаўна-нацыянальных ідэалаў.
На жаль, абзнаёміўшыся с чыннасьцю Сэкрэтарыяту за гэты час, мы з смуткам для нашаго патрыотызму павінны сказаць, што для ўмацавання народна-дзержаўных ідэалаў Беларусі амаль што нічога ні зроблено.
Народны Сэкрэтарыят падгатаваў прынятыя Радай з'езду і Радай Рэспублікі акты 9 і 25 сакавіка г. г., але нават і гэтаго ні можна паставіць яму ў вялікую заслугу, бо падгатоўка заключалася толькі ў напісанні праэктаў грамат, в саўсім ні ў патрэбных дыплёматычных і арганізацыйных кроках.
I цяпер, як два месяцы таму назад мы стаім на німажліванізкім стопню (ступені, узроўню.- Ю. Г.) арганізацыі і выяўляем сабой нават да зрабіўшыхся нам суседскімі Цэнтральных дзержаваў «Terra incognita».
Тыя крокі, якія пачыналіся нашым урадам як у адным, так і ў другім кірунку, былі ніўдалымі і вялі за сабой часамі нават пагоршэнне беларускай справы. Напрыклад, пастанова Рады аб дзержаўнасьці беларускай мовы ў ніістнуючых пакуль што беларускіх дзержаўных (па-за Радай, разумеецца) установах нічога ні перамяніла ў тых арганізацыях, якія і да гэтуль Істнуюць правам «государства Россійскаго», a калі ў іх і зьмянілося што, то хіба к горшаму.
Рэляцыі (справаздачы.- Ю. Г.) у прэсе аб чыннасьці нашых міністраў, ні глядзя на іх «благапалучны» стыль, нічога для добраго стану справы ні даюць. Наш карабель стаіць на мейсцу.
Вінаваціць у гэтым няздольнасьць адных толькі нашых Народных Сэкрэтароў, каторыя пазначаліся Радою, ні выпадае. I наагул, мы ніхочам нікога вінаваціць. Нам толькі ходзіць аб тое, каб паправіць справу.
Цяпер у Раду ўлілася новая сіла, якая творыць радны цэнтр, і яна павінна прынесьць з сабою новыя мэтоды чыннасьці ці добрыя папраўкі да старых.
Так сама ў ва ўсіх установах Рады - Старшыне і Сэкрэтарыяце ёй павінно быць аддадзена належнае мейсцо, каб новая сіла магла выявіцца і ў працы. На нашае зданне яна павінна правесьці нікаторыя рэформы, датычучые ўнутранаго строю нашаго нічыннаго да гэтуль міністэрства.
Адкладаць далей нічога ні можна. 70 дзён працы нашых Народных Сэкрэтароў - досыць доўгі адклад.
Трэба рабіць, рабіць!
П.
(Аляксандр Прушынскі. «Беларускі Шлях», 1918, № 35, 4 мая)
ПАД АДНЫМ ШТАНДАРАМ
Іменем «актывізму» пазваўся ў Польшчы кірунак палітычнай мысьлі, каторы ваюе за жывое дачыненне палякоў да палітычных падзеяў у цяперашні-ж час. Ен заклікае палякоў к будаванню Польшчы зараз-жа, ніадкладаючы гэтай працы на далей, выкарыстоўваючы тыя магчымасьці, якія істнуюць у цяперашні момэнт.
Рэялізм у палітыцэ, лёзунг, які ставіць польскіх актывістаў проці пассівістаў - староннікаў нацыянальнага максімалізму, каторым зараз-жа хацелося-б усяго, хаця гэта ўсё ні годзіцца з інтарэсамі другіх народаў і можа іх пакрыўдзіць, альбо нічога. Актывісты, ні адмаўляючыся ад ідэалоў пассівістаў, лічаць, што пачынаць можна і з меньшаго.
Ішчэ адна прыкмета актывізму (польскаго) - гэта бажанне вясьці сваю працу ў згодзе з Цэнтральнымі Дзержавамі, на іх апіраючыся.
Па сколькі ў Польшчы актывізм - з'явішчо нідаўняго часу, ён ні сказаў новаго слова. Бо раней польскіх у гэтым кірунку пайшлі літоўскія ўплывовыя партыі і, як мы бачым, раней за другіх дайшлі да пажаданых сабе скуткаў (вынікаў.- Ю. Г.). Вынікам іх працы ёсьць ужо дзержаўная нізалежнасьць Літвы, т. зв. Малой Літвы, на якую, ідучы рэяльнымі крокамі да свае мэты, згадзіліся літоўскія палітыкі.
Актывізм даў моцны рух наперад і польскай справе, каторая да яго з'яўлення стаяла надта кепска.
Нашыя «закордонныя» браты, беларусы Віленшчыны і Горадненшчыны, знайходзячыся пад тымі самымі ўплывамі і ў тых самых жыццёвых варунках, што і літвіны, што і палякі, так сама ні асталіся чужымі актывізму.
Як паказуе знаёмства з тамтэйшым жыццём, да яго яны прышлі адначасна 3 літвінамі, калі ні раней за іх, але асабліва цяжкія акалічнасьці, створаныя вайной для Беларусі, ні давалі ім магчымасьці выступіць як значнейшая сіла і дайсьці да жаданных скуткаў.
Толькі цяпер, калі для іх адчыніліся дзьверы і ў нашу частку Беларусі, калі паволі на радзімыя мейсцы варочаюцца жыхары Вільні і Горадні і Беластоку і ўсіх сёл і гарадоў той часьці Зямлі Беларускай, для нашых братоў адчынілася магчымасьць шырокай творчай працы. I вот пытанне «што рабіць?» цяпер-жа, зараз-жа становіцца тамака на чаргу.
«Гоман», адбіваючы палітычныя думкі «тае» часьці Беларусі, так атказуе на запытаньне артыкулам Яг. X. X. у 44 нумэры:
«Да ўсіх трагедзій Беларускаго народу прылучалася цяпер новая. Гэто раздзел Беларусі на дзьве часьці лініей Берасьцейскае умовы».
Выказуючы надзею на калішні перагляд Берасьцейскай умовы, чаго з ніцярпялівасьцю чакае беларускі народ, «Гоман» гаворыць далей, што адным чаканнем ні можна агранічывацца, a трэба пры гэтым працаваць, і крэсьліць такую праграму працы для беларусаў за рубяжом, праведзенным мірнаю ўмовай.
Беларусам прыходзіцца тут, у межах акупацыі, напружаць усе свае сілы ў барацьбе с тымі, хто здаўна цікуе на згубу беларускаго народу. Нам прыходзіцца бароцца з двайным гвалтам над намі палякоў - гвалтам матэрыяльным, экономічным, і гвалтам духовым на грунце культурна-нацыянальным і рэлігійным. Дзеля нацыянальнае самаабароны мы павінны арганізоваць свае сілы на кожным грунці, a тылл болей на грунці ладжэння тымчасоваго ўпраўлення нашым краем.
Другая задача, дзеля каторай мы павінны цяпер працаваць з усіх сіл сваіх,- гэта абарона нашай захадняй граніцы ад палякоў, абарона ад польскіх апэтытаў нашае Беласточыны, Бельшчыны, Горадненшчыны. Аб гэтым мы ўжо даволі пісалі, і цяпер німа патрэбы шмат тут гаварыць.
Урэшці, ёсьць і трэйцяя задача. Там, за лініей Берасьцейскага міру, ужо пачалася творчая гасударсцьвеная работа беларускаго народу - будаванне нізалежнасьці Беларусі. Тут, з гэтаго боку гэнае лініі, дагэтуль ўсё спало, бо варункі нашаго жыцця ні давалі магчымасьці пачаць будаванне сваёй дзяржаўнасьці. I калі цяпер адкрываецца перад намі магчымасьць такой працы, хоць і на грунці нізалежнасьці так-званай «малой Літвы», дык мы ні павінны сядзець, злажыўшы рукі: памятуючы, што беларусы ў межах старой нямецкай окупацыі - гэта народ тэрыторыяльны, што яны занімаюць тут свой асобны абшар (усю Горадненшчыну і безмала ўсю Віленшчыну), мы павінны на сваёй палавіне «малой Літвы» будаваць пачатак свае ўласнае гасударсцьвеннасьці, каб у прыпадку шчасьлівай разьвязкі пытання аб перэглядзе Берасьцейскае ўмовы і злучэння ў тэй ці іншай формі ўсіх беларускіх зямель мы на гэты бок фронту былі так сама прыгатаваны да самабытнаго нізалежнаго гасударсцьвеннаго жыцця, як нашы браты-беларусы з-за фронту і нашы суседзі ў старой окупацыі Літвы.
Работа для нас ёсьць, ды яе - немала. Мы павінны толькі не губляць агульна-беларускай пуцяводнай зоркі: нізалежнасьці ўсіх Беларускіх зямель,- і раней ці пазней яна давядзе нас куды трэба».
Трэці пункт гэтай праграмы - «будаваць» на сваёй палавіне «малой Літвы» пачатак уласнае гасударсцьвеннасьці, маючы мэтай «нізалежнасьць усіх Беларускіх зямель, мы адсюль можам толькі вітаць. Там і тутака мы павінны рабіць адну работу,- будаваць сваю гасударсцьвеннасьць. Там - у «малой Літве», і тутака, пакуль што ўсё яшчэ ў «Расійской федеративной социалистической» рэспубліцэ мы павінны працаваць пад адным штандарам, на якім для ўсіх нас напісано: «Ніхай жыве Нізалежная Беларусь!»
П.
(Аляксандр Прушынскі. «Беларускі Шлях», 1918, № 61, 7 чэрвеня)
ПОЛЬШЧА I ЯЕ СУСЕДЗІ
Як паведамляюць тэлеграфно з Бэрну, Літоўская Рада падала тэлеграфны протэст прэмьерам Францыі, Англіі і Італіі, проціў ухвалы Версальскай ваеннай рады аб стварэнні Польскай дзержавы з доступам да мора. Літвіны знайходзяць, што гэты проэкт ні можа быць спраўджэны без нарушэння іх жыццёвых інтэрэсаў.
Азначаны факт - падача пратэсту з боку літвінаў - нас ані здзівіць,
ані здаецца чымсь такім, што-бы сьведчыло аб асобна ніпрыязных стасунках да палякоў. Гэто - натуральнае рэхо тае вяліка-дзяржаўнай ідэологіі, якой кіраваліся ў сваіх учынках «мужы стану» Польскай Рэчы Посполітай.
Час цясьнейшаго супольнаго дзержаўнаго жыцця - ад Люблінскай уніі 1569 г. аж да 3 раздзелу Польшчы, a потым грамадскаго споўжыцця (супольнага жыцця.- Ю. Г.) - ад апошняго раздзелу і да нашых дзён, навучыў суседнія з Польшчай народы асьцярожна адносіцца да запэўненняў аб братстве і спагаднасьці і як агня баяцца новаго панавання палякоў над сабой.
Hi палітыка ўсяго польскаго народу, разумеецца, але палітыка польскіх мужоў стану і, можна без вялікай крыўды для ісьціны сказаць, праца ўсей польскай інтылігэнцыі, справіла тое, што змучанае безупыннай вайной за свае нацыянальныя вольнасьці казацтво пайшло ў Перэяслаў шукаць апекі пад «высокай рукой цара маскоўскаго»; яна ж - нацыянальным і рэлігійным уціскам на Беларусі - прыгатавала грунт для пазьнейшай руссіфікацыі, на якую найахвотней пайшлі праваслаўныя беларусы, і ўжо саўсім нідаўна, у любках з Сталыпіным, «кідала жрэбій аб рызах» нашых; яна-ж пакінула па сабе на Літве прыкрую памяць а6 сквапнай дэнацыянэлізацыі вышэйшых станаў і дзеі саўсім нідаўняго часу - аб змаганні з нацыянальным рухам сярод літоўскаго духавенства.
Гэто гісторыя, каторая нілёгка забываецца, хаця б нават і даваліся наймацнейшыя запэўнення, і каторую ні варто забываць. Бо ніхто ні можа спасылацца, што гэто рабіў ні ён, a яго даверанны, a ў тым ліку і ўвесь польскі народ: кожны народ мае на сваім чале таго, каго ён варт.
Аднак-жа такі стасунак да палітычных запэўненняў ні павінен стаяць на перашкодзі праўдзівым народным жаданням агульнай згоды і добраго суседскаго жыцця. («Брацтво» трэба адкінуць, бо неяк заўсёды здараецца, што з двух ці несколькіх братоў, адзін робіцца «старшым» і пачынаецца крыўда).
Толькі да гэтаго трэба ісьці ні дарогай фалшываго ідэалізму ў міжнародных стасунках, які даўно ўжо збанкрутаваў у навуцэ і практыцэ, a дарогаю ўразумення абапольных зыскаў (карысцяў.- Ю. Г.) ад тэй, ці іншай формы збліжэння с суседзямі. Тагды, абгаварыўшы наперад усе варункі (умовы.- Ю. Г.). як гэта робіцца ў гандлю, разам папрацаваўшы, пераканаўшыся ў чыстаце замераў з абаіх бакоў, можна дайсці і да ўзаемнага заўфання (даверу.- Ю. Г.).
A покуль што, у обэцны (цяперашні.- Ю. Г.) мамэнт, калі ішчэ на тэррыторыі былых крэсаў Польшчы і «С - западной области» Расійск. імпэрыі толькі замыкаюцца ў свае даўнейшыя гісторычныя кшталты (формы, абрысы.- Ю. Г.) новыя дзержаўныя адзінкі, калі агенты Польшчы, якія знайходзяцца ў абозе коаліцыі, кнуюць (тут: правакуюць.- Ю. Г.) тамака праціўныя гэтаму працэсу рухі, калі ішчэ ні пакінута думка сілаю,- апіраючыся на чыюсь сілу, хаця-бы і коаліцыі,- расцягнуць будуючае,- Польскае Каралеўства да мора, пратэсты і літвіноў, і беларусаў, і украінцаў, і ўсіх тых, праз чые землі мае пралегчы гэта дарога, будуць і натуральнымі і зразумелымі, і... патрэбнымі для таго ідэалізму ў міжнародных стасунках, на які так любяць апірацца і польскія і рускія палітыкі.
П.
(Аляксандр Прушынскі. «Беларускі Шлях», 1918, № 67, 15 чэрвеня)
«НІЗАЛЕЖНАЯ БЕЛАРУСЬ»
У адным з нумароў «Дзенніка Кіевскаго» знайходзіцца артыкул п. L. R. перадрукаваны цалком у «Dz. Polski».
Падаўшы ў пачатку артыкулу ведамасьць аб радзе і проклямаванні ею нізалежнасьці Беларусі і зьмест I устаўнай граматы п. L. R. так ацэнівае сітуацыю:
Перад усім, бяручы справу ў грунту, Беларусь мае шмат меней (за Украіну. - Рэд.) данных для панствовай самаістнасьці з боку гісторычнаго, экономічнаго і грамадзкаго, культурнаго. Затым, праклямаванне нізалежнасьці Беларусі наступіло як бы крыху... ранавато і істнаванне беларускаго панства (дзяржавы.- Ю. Г.) для сіл важачых цяпер у міжнароднай палітыцэ ні яўляецца канечнасьцю, але надта жаданым фактам.
Беларусь парвала свае дзержаўныя зьвязкі з Расіяй ужо пасьля заключэння берасьцейскага міру, устанаўліваючаго захаднія граніцы Расійскай рэспублікі саветаў, у склад якой Беларусь дагэтуль уходзіла.
Берасьцейскай умовай, каторай тэррыторыя, на якую беларускае прэдстаўніцтво мае ўгрунтаваныя і ніўгрунтаваныя прэтэнсіі, падзелено на часьці. За рубяжом астаўся Мазырскі павет і паветы Гродзеншчыны, каторыя беларусы хочуць уважаць за свае, уключаючы нават Гродно і Беласток з этнографічно-польскім округам.
Да гэтаго дня ні ведамы льосы Прыпяці на ўсход ад Выганоўскага возера, і хто ведае ці ні спаткае гэтую зямлю льос Мазырскага павету ў скутак (у выніку - Ю. Г.) чаго Беларусь згубіла-бы около мільёна этнографічно-беларускай людносьці і артэрыі воднай камунікацыі, маючыя агромністае гаспадарчае значэнне.
Апрача гэтаго астаюцца яшчэ споры з літвінамі, каторыя свае прэтэнсыі расьцягваюць за Берасьцейскі Кордон, і ніўрэгуліраваныя стасункі з Расіяй - да сягодняшняго дня ўпраўлянай саветамі. I нарэшці справа стасункаў да Польшчы.
Абрысаваўшы далей унутранае становішчо Беларусі пан L. R. кажа далей:
Здаецца, аднак, што сярод тварцоў беларускай дзяржаўнай ідэі ёсьць людзі, разумеючыя сітуацыю Беларусі. Людзі гэтыя стараюцца знайсьці дарогі да злучэння ўсіх беларускіх земляў і хочуць паразумецца з Літвінамі.
Прагнуць яны «урэгуліравання» беларуска-літоўскіх дзержаўна-нацыянальных стасункаў на аснове супольнаго будоўніцтва і так сама паразумення с Курляндзіяй у справе доступу да мора?
Плян гэты ёсьць у істоце плянам уваскрашэння гістарычнай Літвы, беларускалітоўскай дзержавы.
I трэба прызнаць, што гэтая канцэпцыя магла бы аказацца жыццёвой. Землі Вялікаго Літоўскаго Княжства, звязаныя с сабой географічнымі і эканомічнымі варункамі маюць традыцыю многавекавога супольнаго істнавання...
Але - дадае п. L. R., спраўджэнне гэтай концэпцыі нізалежыць толькі ад Беларусаў і волі Літвы, але ад сілы мацнейшай, дыктуючай варункі і Літве і Беларусі, і можна сумлевацца - чы гэтай сіле было выгадным уваскрашэнне ў тэй ці іншай форме гістарычнай Літвы.
Нас артыкул п. L. R. цікавіць як першая проба закордонной польскай прэссы зрабіць больш об'ектыўную ацэнку сітуацыі на Беларусі. Большая об'ектыўнасьць і большая спакойнасьць, з якой аўтар піша аб гэтым у газеці, якая выходзіць на «kresach», дадае нам пэўнасьці, што і ў сябе мы спаткаемся прынамсі са спакойным, калі ні прыязным, стасункам да Беларускай панствовасьці з боку той часьці нашых культурных сілаў, якая лічыць сябе духоўна належачай да Польшчы.
Hi ўступаючы ў спрэчку па поваду нікаторых падробнасьцяў у артыкуле п. L. R. зазначым толькі, што сярод «тварцоў беларускай ідэі панствовай» пануе роўнае заўфанне (вера.- Ю. Г.) у добрае развязанне нашых «заходніх» стасункаў, і ў асобнасьці да тае сілы, у якой сумлеваецца п. L. R. Але ўконстытуяванне гэтых стасункаў рэч такая, якая ні глядзя на яе канечнасьць (неабходнасць.- Ю. Г.), можа быць зроблена паволі і надта сьпешаючыся. Першым і найважнейшым заданнем даннаго часу ёсьць для нас аканчацельнае ўстанаўленне нашых дзержаўных стасункаў 3 Усходам, толькі зрабіўшы гэта, мы здолеям аддаць больш усілкаў і больш увагі нашыА заходнім справам.
П.
(Аляксандр Прушынскі. «Беларускі Шлях», 1918. № 73, 22 чэрвеня)
У гасьцінах у Вільні
I
Досыць, набожна прамінуўшы Вострую Браму, прайсьціся паўгадзіну па бліжэйшых вуліцах і завулках, каб зразумець той запал, з якім за гэты
горад Гедымінаў спрачаюцца палякі, літоўцы і беларусы. У ва ўсей сваей суцэльнасьці Вільня - найбагацейшая памятка ня толькі нашай, але і эўрапейскай мінуўшчыны. «Парыж гардзіўся-бы, маючы ў сваім сэрцы такое старое место»,- пісаў у брашуры, выданай у 1916 г., адзін тубылец, паляк, вяльбіцель [заўзяты аматар. - Ю. Г.] Вільні. Праходзячы па яе вузенькіх вулачках, як бы адрываешся ад сучаснасьці, ад мамэнту, і чытаеш, нямогучы адарвацца, пекны гістарычны твор, напісаны вялікім аўтарам. Нават тые будынкі, каторым у расійскі перыод Вільні суджана было быць гнёздамі рэакцыі проці ўсяго, што хацело і мело право жыць у нашым краю, ня маюць тутака таго агіднага характару, які яны мелі-б дзе-небудзь у іншым месцы. Праходзячы каля іх, успамінаем не катаў, a іх шляхетные ахвяры, ня выпадкі, a гісторыю, ня злосьць, але барацьбу.
- Цэрквы і касьцёлы Вільні прыгожые, але не яны даюць характар месту, a яно ім. Яно, гарэўшае заўсёды полымем веры і барацьбы, дало ім па магчымасьці шырокіе пляцы, само сьціскаючыся каля іх у вузенькіе, як для пары людзей разьмінуцца, завулачкі. Яно пастаралося, на сколькі магло, даць ім столькі пэрспэктывы, каб яны сапраўды выглядалі монумэнтамі. Место заможнай на ўвесь край Беларуска-Літоўскі мяшчанскай арыстократыі - Вільня - і ў гэтым паказала свой розум і свой бывалы, выпрабованы на эўропейскім куншце густ.
Аб тым, каб место належало да якой-небудзь аднэй з аўтахтонных у краю народнасьцяў, моцна нішто ня сьведчыць. Найменьш сьведчаць шыльды над крамамі, на якіх, як і ў Менску, спаткаеш усякіе «opstalunki» [тут: рэкламы - Ю. Г.].
Кепска сьведчыць і мова люднасьці, каторай «wuczycsia, panoczku, trzeba, ale ciazka heta zrobic adrazu», як адказываў адзін мешчанчук на грамадзянскіх работах, каторые цяпер вядуцца, на маралы дзесятніка, што мове трэба вучыцца. Затое чуецца ў Вільні, што сама яна ёсьць жывым і жывучым сьведкам свайго цэнтральнаго становішча для былых зямель Літоўска-Беларускай дзяржавы, і што ніколі ня будзе яна нічыей асобна, a будзе заўсёды слупам і апорай той асобнай культуры, каторую стварылі нашые продкі, каторую творым мы і дарагой памяткай якой яна зьяўляецца.
Для старых жыхароў Вільні, можа, відней той упадак, да якога дайшло место ў часе вайны і асабліва пасьля гаспадараваньня тутака бальшавікоў. Мне-ж, бачыўшаму праўдзівы заняпад іншых гарадоў, здаецца, што Вільня яшчэ мала пацярпела. На шчасьце, досыць хутка ёй удалося збавіцца ад стану сталіцы «савецкай рэспублікі» Літвы і Беларусі, каторую стварыў б. «савецкі» пасол у Берліне - Іоффэ,- «каб выбіць грунт з-пад ног Антанце» - тлумачылі бальшавіцкіе дыплёматы. I дзякуючы таму, место здаецца саўсім няўшкоджаным. Цэны, аднак, тутака трымаюцца высока, ня гледзячы, што ўсяго, здаецца, ёсьць шмат.
У параўнаньні з Менскам, грамадскае жыцьце ў Вільні кіпіць крыніцаю. Сюды, у цэнтр упраўленьня «Усходніх Зямель», a з адкрыцьцём унівэрсытэту і ў цэнтр вышэйшай асьветы ў краю, сьцягваюцца ўсе інтарэсы, імчацца ўсе інтрыгі, ляціць уся цікавасьць з глухіх засьценкаў Літвы й Беларусі. Праўда, палітычные цэнтры Літоўцаў і Беларусаў цяпер знайходзяцца ня ў Вільні, але і для іх яна мае вялікае значэньне.
Цяпер [цэнтр? - Рэд.] беларускай нацыянальна-культурнай арганізацыі,
Цэнтральная Рада Віленшчыны і Гродзеншчыны, месьціцца тутака ў пасьлебазыльянскіх мурах, у Сьв.-Духоўным манастыру, цэркву каторага некалі звонка аздабляла мармуровая дошка з надпісам пабеларуску, што князь К. Астроўскі [Астрожскі.- Рэд.] зрабіў фундацыю цэркві ў падзяку Богу за дарованую яму пад Оршай пабеду «над непрыяцелем і супастатам правослаўные цэркві» - царом Маскоўскім. Тутака, у гэтых шмат бачыўшых мурах, цяпер кіпіць жыцьце. Тут спраўляе свае чыннасьці Ц. Б. Р. Віленшчыны і Гродзеншчыны, тут засядае Б. Н. Камітэт Віленшчыны, тут месьціцца Віленская Беларуская Гімназія, тутака адбываюць Беларускіе Настаўніцкіе Курсы з інтэрнатам для слухачоў; тутака-ж і рэдакцыя газэты «Незалежная Беларусь». Праз увесь дзень ад раньня да вечару і ў самы вечар ня сьціхае жыцьце ў гэтым беларускім вульлі, дзе ўсе пчолы знаюць, аднак, сваё месцо і спаўняюць сваю работу. Праўда, не вяселяць варункі працы; праўда, што за гэтымі мурамі, на тых сьцежках, якія вядуць да народу, падсьцерагаюць бязглуздая злосьць і няпрыязьнь, але за тое тутака адна семья, адзін дух.
П.
(Аляксандр Прушынскі, «Беларусь», 1919, № 19, 11 лістапада)
II
Найпершым заданьнем, якое паставіла перад сабой Ц. Б. Р. Віленшчыны і Гродзеншчыны, ёсьць шырэньне культурна-прасьветнай працы ў краі, але ў гэтым яна напатыкаецца з такім бракам цярпімасьці з боку цяперашніх прадстаўнікоў улады на мясцох, з такім дзікім спосабам захаваньня, да якога трудна нават дадумацца ў нашые часы звычайным, здаровым людзям. Каб сьпісаць усе тые скаргі на забароны вучыць пабеларуску, якіе ідуць 3 Беластоцка-Бельскага і Воўкавыскага павету ў Ц. Р. Віленшчыны і Гродзеншчыны, можна-б напісаць цэлую кнігу. Паветы гэтые, праўда, лічацца нібыта прылучанымі да Польшчы, але ці-ж гвалт над народам - гэта аснова, на якой будуецца новая Рэч Паспалітая Польская? Здаецца, што не. Прынамсі, так гаворыцца, што не. Дык чаму-ж гэта робіцца? He дазваляючы беларускіх школаў, інспэктары школьные гэтых паветаў прапануюць праваслаўным адчыняць расійскіе школы. Але цікавы праэкт гэтых «расійскіх» школаў: у іх дзеці ўсё будуць праходзіць на польскай мове, a расійская мова будзе выкладацца як прадмет.
Яшчэ раз адзначым, што гэта робіцца «у Польшчы» - у Беластоцкім, Бельскім, Ваўкавыскім паветах, каб не накінуць цені на ўрад «Усходніх зямель» у Вільні. Але чыннасьць школьнага інспэктара ў Горадне, п. Возьніцкага, і слава Віленскага інспэктара п. Вэнславовіча, каторая знайшла сабе прызнаньне нават на шпальтах варшаўскіх газэтаў, занадта добра ведамы ўсім беларусам, каб ніякага сумленьня не аставалося аб той культурнай і творчай працы, якую робіць тут урад «Усходніх зямель». Пан Возьніцкі дзесяткамі за адзін раз не зацьвярджае прыгавораў сялян Горадзеншчыны аб адкрыцьці беларускіх школаў, п. Вэнславовіч зачыняе тые, каторые ў яго аніякай нават падмогі ня просяць, напрыклад гімназію ў Будславе...
Калі не вяселяць тутака адносіны адміністрацыі да нашай школьнай справы, за тое радасьць ідзець з другога боку: радасьць ідзець ад народу, сьвядомасьць якога тут стаіць ужо моцна і ўсё шырыцца. Гэта паказваюць прыгаворы аб школах, з каторымі з такой нялітасьцью ваююць п. п. школьные інспэктары. Пры мне ў Ц. Б. Р. прыслалі з Гродзенскага павету адпісы 23 прыгавораў сялян аб школах, з якіх 15 было пададзено п. павятоваму інспэктару ў працягу 6 дзён. Іншые пісаны лацінікай, іншые кірыліцай. У адным, пісаным па-польску, выказано пажаданьне, каб у школе, як прадмет, выкладалася і польская мова. У большасьці прыгавораў сяляне зсылаюцца і на гісторыю: «беларуская школа ў нас, кажуць, была ўжо ад такога-та году і на далей хочам, каб аставалася беларускаю». Чытаючы гэтые прыгаворы, думалося мне: «Вот у чым зарука нашага культурнага адраджэньня, у гэтым, чаго не забьюць ніякіе гэрады [ірады.- Рэд.] - у жаданьні, у волі народу быць самым сабой».
Вялікі грэх быў-бы, каб пішучы аб Вільні, ня ўспомніць аб нашай тутэйшай вайсковай арганізацыі. У ей пануе праўдзівы беларускі дух і аздоба ваякоў - субордынацыя і захаваньне дысцыпліны. Але арганізацыя гэтая, пэўна, хутка перанясецца ў Менск, і тагды самі будзеце яе бачыць.
Каб скончыць з аглядамі беларускіх арганізацыяў у Вільні, дадам яшчэ пару слоў аб тутэйшым аддзеле «Хаўруса Спажыўных Т-ваў Беларускага Краю». Менскі ўрад гэтага хаўрусу не пабаяўся паставіць тутака на чале аддзелу беларуса, п. К. Душэўскага. I ўсё дзелаводство адзелу, чаго няма ў Менску, вядзецца тут у беларускай мове,- цікавасьць! Аднак, як мы чулі, гэтые цікавые факты, чаго мусіць баяцца ў Менску, ні мала не перашкаджаюць чыннасьці адзела і ўсё суліць яму добрую будучыну.
Аб узаемных стасунках беларусаў з іншымі народнасьцямі пісаць амаль што і няма чаго. Тутэйшые беларуска-польскіе стасункі? - Ніякіе. Беларусы робяць сваё і ні з кім нявадзяцца. У апошніе часы залажылася тутака польскае дэмократычнае аб'еднаньне,- гэта можа дасьць грунт для якога-небудзь збліжэньня і гутаркі. Ліцьвіны тут цьвёрда стаяць на сваей думцы аб дзяржаве з Вільняй - сталіцай, прыслухоўваюцца да Коўна, ці ня будзе зтуль якіх навін, і палітычна маўчаць, альбо палітычна гавораць,- пакуль што не з беларусамі. Жыдоўскіе нацыянальные партыі нібы пачалі цікавіцца беларускім рухам, прынамсі некаторые крокі для ўзаемнага азнаймленьня імі ўжо робяцца.
A каб цябе памаракі... Проста на хворую нагу ўзьбіўся...
Ен праз гжэчнасьць (выхаванасць.- Ю. Г.) ня ведае, куды лепі ступіць - на нагу, ці на галаву...
Ня мае часу, жонку згубіў! ...
A во й яшчэ нейкае ліхо лезе...
Як жа, яшчэ адзін... ваяка...
Ха-ха-ха! - засьмяяўся той, што ўвыйшоў.
Во дзе кумпанія, пане мой, і папольску і як табе хочаш!
Але! Ха-ха-ха! - I ўсе зарагаталі.
Гэтак цешыліся са сьціску ў вагоне салдаты беларусы з польскай арміі.
Аднак пасьля апошняй увагі, успомніўшы, што тутака яны не самі толькі, замоўклі, нахмурыліся і больш не сьмяяліся. Сьвісток цягніка... Вось тузануло раз, другі раз вагоны... Загулі колы на рэйках... Замігцелі вагзальные лямпы. Паехалі.
Бывай здароў, градзе Гэдымінаў!
П.
(Аляксандр Прушынскі, «Беларусь», 1919, № 20, 12 лістапада)
Груганьнё
«Плебісцыт» на беларускіх землях, занятых польскім войскам, будзе. Пастанова аб гэтым прынята варшаўскім Соймам 25 лістапада г.г.
«Гонар» ініцыятывы і правядзеньня гэтай пастановы належыць Людова-Нацыянальнай Сувязі, з кс. Лютаслаўскім на чале.
Пытаньне аб плебісцыце на «усходніх землях», хаця праведзена было праз Сойм энэргічна і шпарка,- падгатаўлялося, аднак, даўно і правай прэсай і ўсялякімі асабістымі ўрадовымі і поўурадовымі асьвядчэньнямі.
Пасол Камянецкі, робячы, напрыклад, справаздачу аб сваім побыце на Беларусі і Ліцьве, казаў, што групы, з якімі яму прыходзілася спатыкацца ў гэтых краёх апрача палякоў - жыдоўская, беларуская, расійская і «навет татарская» - што групы гэтые, a прынамсі паважные іх часьці, гатовы прызнаць сябе законапаслушнымі падданымі польскага гаспадарства ў замену за роўнапраўнасьць... На гэтых землях плебісцыт саўсім лішні, бо рэзультат яго, наперад можна сказаць, што будзе на нашую (польск. гаспадарства.- Аўт.) карысьць»...
Гэнэральны Камісар Усходніх зямель п. Асмалоўскі на пасяданьні адміністрацыйнай камісіі 29 кастрычніка так сама запэўняў, што «беларускіе мужыкі скрозь дабіваюцца польскіх школаў, так што дагэтуль удалося з'організаваць толькі 80 беларускіх школаў, і што люднасьць усходніх зямель бязспрэчна цягне да Польшчы. Саўсім пэўна, што ў разе плебісцыту амаль уся люднасьць выкажацца за Польшчу. Нават у праваслаўных беларусаў, праваслаўнага духавенства і ліцьвіноў ёсьць моцны пацяг да Польшчы».
За такімі асабістымі засьвядчэньнямі ішлі інформацыі ў газэтах і, мінаючы правую варшаўскую прэсу, навет кракоўскі «Czas» падаваў, што насяленьне Гродзенскай, Віленскай і заходніх паветаў Менскай губэрняў... «хоча быць зараз-жа прылучаным да Польшчы і хіба гвалтам яго можна будзе далучыць да якой-небудзь літвацкай, ці беларускай дзяржавы» (№ 292).
Так сама і ў Сойме ў часе апошняга разгляду пытаньня пасол Загорскі (N. Z. R.) [Нацыянальны Рабочы Звяз.- Рэд.] асьведчыў, што вярнуўшыся з «усходніх зямель», ён саўсім пераконаны, што воля тутэйшага народу - не паноў-абшарнікаў, але сялян і работнікаў - хоча зьліцца з польскай айчынай не на праве фэдэрацыі, але на праве прылучэньня да Польшчы. «Калі,- казаў ён,- ня зробім гэтага мы, дык люднасць гэтая, як асьвядчае на сходах, сама схопіцца за бронь».
Для тых, хто на ўсю гэтую справу ўглядаўся асьцярожна, баючыся ўкрытых у плебісцыце анэксыйных замыслаў, і ў Сойме і па-за Соймам высоўваўся довад, што так-жа чатырохлетнім соймам было ўзаконена далучэньне Вялікага Князьства Літоўскага да Польшчы і што прылучэньне «усходніх зямель» да цяперашняй Рэчы Паспалітай Польскай ня ёсьць іх захопліваньнем, але толькі зваротам.
Маючы цяпер вынік гэтай падгатоўчай работы, можна сказаць, што справа асьляпленьня соймавай большасьці на карысьць плебісцыту, каму гэта трэба было, удалася.
He без дэмагогіі, разумеецца, без каторай цяпер не абходзяцца навет і ксяндзы ў Польскай Рэспубліцэ. Так кс. Лютаслаўскі, гаворачы аб гэтай справе 21 лістапада ў Сойме, адну часьць сваей прамовы пачаў у гэткі спосаб: «Мы ўважаем, што робім тамака (на Літ.-Бел. землях.- Аўт.) на сваім грунце. Польская Рэчпаспалітая ніколі не зракалася гэных зямель і не па чужое выцягвае руку, калі здабыла Вільню і Менск, але варочаецца да сваей вотчыны». I схапіўшыся, што пасьля гэтага можа паўстаць пытаньне - на што-ж тагды плебісцыт? - «паправіўся» далей тлумачэньнем, што ў XX веку мы лічым канечным у другі раз запытацца згоды гэтай люднасьці, каб засьведчыла, што ей добра бь/ло ў Рэчы Паспалітай і што ненавідзіць няволю, якая яе ад Рэчы Паспалітай адарвала. Стэнограма ня кажа, пачырванеў ці не пры гэтым паважаны духоўнік, хаця подлуг нашага погляду сумленнай асобе было ад чаго пачырванець.
Але ніхто з гэтых паноў, поруч з статыстыкай, напрыкл., беларускіх школаў, каторые ўдалося адчыніць на «усходніх землях», не падаў статыстыкі тых беларускіх школаў, каторые ўдалося не адчыніць, дзякуючы стараньням п. п. школьных інспэктароў на Горадзеншчыне, Віленшчыне і Меншчыне, і наагул усіх надта цікавых драбніцаў у справе організацыі школы на «ўсходніх землях» (...)
I вось затым сталося! наперакор усякім там пунктам, аб якіх, праўду кажучы, па ўсіх сталіцах ужо і думаць забыліся, сталася вялікая неабдуманасьць. Першы вольны Сойм з мёртвых устаўшай Польшчы схіліўся на бок няпраўды, на бок разарваньня Беларусі і крыўды для беларускага народу.
Аднак нас гэта не павінно выводзіць з раўнавагі. Неабдуманасьць Сойму ня ёсьць правіннасьць народу. Факт ухвалы Сойму аб плебісцыце знамянуе сабой толькі, што новая Польшча не справглася яшчэ з старым груганьнём, каторае цяпер, «у XX веку», яшчэ круціцца над ей і з сваіх крыльяў страсае на яе ясные шаты забыты ўжо людзьмі пыл спосабаў будаваньня дзяржавы 3 XVII і XVIII в.в. Груганьнё гэтае навет I ня шчыра-польскае. У годы няшчасьця польскай дзяржавы яны ў ва ўсіх трох заборах [расейскай, прускай і аўстрыйскай частках падзеленай Рэчы Паспалітай.- Ю. Г.] працавалі ў большай згодзе з непрыяцелямі польскага народу і былі да іх шчырэйшые, чым да яго самога. Некалі, будучы законапаслушнымі падданымі Мікалая II, Вільгельма II, Францішка-Язэпа, яны для спакою і шчасьця сваіх расійскай царскай і аўстрыяцкай бацькаўшчыны за пасольскіе дыэты і абшарніцкіе даходы прадавалі свой народ; цяпер, калі вольнасьць Польшчы адваёвана ня іхнімі рукамі і наперакор іхняй шкоднай працы, яны зьляцеліся на Польшчу і парабіліся патрыётамі, і, маючы багаты дасьлед у гэтым няўласным народзе, пачынаюць крыўдзіць суседніе народы(...)
He адзін быўшы дзеяч з расійскага чарнасотніцка-нацыяналістычнага табару, седзячы цяпер без работы і прыглядаючыся да працы сваіх даўнейшых прыяцеляў, кажа сабе з захапленьнем у душы, што ў гэтай працы ёсць «рускі дух», што ад яе «Русью пахне».
Польскі народ хутка так-сама пачуе гэты дух,- хай толькі яму трошкі разьвяжуцца рукі з усякімі матэр'яльнымі і іншымі клопатамі, і тады п. п. груганьнё займуць адпаведнае сабе месцо чучалаў на паліцах музэяў па гісторыі чалавечай зоольогіі, a іх політыка астанецца толькі як кароценькі кавалачак з разьдзелу гісторыі аб упадку добрых звычаяў у Польшчы, упадку, каторы не зачапіў аднак самога народу і ніколі яго не характэрызаваў.
Плебісцыт, каторы эндэкі будуць праводзіць на беларуска-літоўскіх абшарах, - глупство, якое ня будзе мець жаднага [ніякага.- Ю. Г.] значэньня для будучыны беларускага народу і пасварыць яго з народам польскім. Раней ці пазьней пацерпяць ад яго адны толькі груганы, каторые цяпер аб ім так клапоцяцца.
П.
(Аляксандр Прушынскі, «Беларусь», 1919, № 38, 4 сьнежня)