Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
W gub. wileńskiej, o 35 wiorst od powiatowego miasta Oszmiany, a 97 w. od Wilna, znajduje się liche rządowe miasteczko żydowskie Krewo, liczące 2300 mieszkańców. Miasteczko jest położone w dolinie, w której od północy płynie mętna rzeczka Krewianka, a na wschodzie znajduje się staw. Zabudowało się ono naokoło zamku, z którego dziś pozostały tylko ruiny. Podróżnik, jadący oglądać je, ani przeczuwa tego wrażenia grozy, jakie sprawia widok zwalisk i związanych z niemi Wspomnień. Okolica, milę w promieniu rozległa, płaska, prawie pozbawiona roślinności; pola obficie kamieniami usiane i łąki obszerne, oto co się przedstawia oczom turysty.
Litwini kochali się w pięknych widokach i dla swych siedzib i zamków wybierali miejsca malownicze, jak świadczą o tem Wilno, Troki, Kiernów, to też trudno zrozumieć, co skłoniło władcę litewskiego do wzniesienia warowni w tak smutnem miejscu. Należy przypuszczać, iż miał on na względzie konieczność obrony pogranicza przed napadami hord tatarskich.
Ślepe mury zamku są zbudowane z kamienia polnego i wielkiej cegły czerwonej. Wysokie 20 łokci, tworzą prostokąt, z jednego boku długi 140, a z drugiego sto kroków. Dwie bramy ze zwodzonymi niegdyś mostami wiodły do zamku, w środku którego była sadzawka i zabudowania drewniane. Dziś ani śladu z nich nie pozostało, a całą przestrzeń W obrębie murów zajmuje łąka kwiecista - własność jakiegoś włościanina. W południowo - wschodnim rogu murów, wywyższona nad nie, znajduje się niewielka wieża, która służyła za mieszkanie i do obrony.
Od północy, do obwodu murów zewnątrz przytyka obszerna kwadratowa wieża trzypiętrowa. Za dawnych czasów była ona wyższa, ponieważ z trzeciego piętra są ślady schodów, którymi się szło wyżej. Fundament wieży, ułożony z wielkich głazów, zagłębia się 5 i pół łokci. W tej to Wieży były mieszkania dowódców załogi i wielkich książąt, gdy w Krewie gościli. Dotąd nieźle się zachowały okna gotyckie, choć już miejscami wyszczerbione, a pod niemi, u spodu wieży, widoczne jest małe okienko, przez które wpadało małe światło do lochu, czyli więzienia zamkowego. W tem właśnie podziemiu zginął śmiercią tragiczną bohaterski i szlachetny starzec Kiejstut, ojciec sławnego Witolda. Obecnie otwór do lochu zawalono kamieniami, ale i dziś jeszcze wieje z niego groza.
Pomimo sąsiedztwa lichych chat żydowskich, potężne ruiny sprawiają niezatarte wrażenie i zdają się być pogrążone W ponurej zadumie i rozmyślaniu o minionych chwilach, hucznych biesiadach, bitwach i zbrodniach, których były niemymi świadkami.
Byta tu niegdyś potężna siedziba udzielnego księstwa kreWskiego. W. książę Giedymin, dzieląc swoje państwo pomiędzy synów w roku 1358, oddal księstwo krewskie Olgierdowi. Założenie zamku przypisują czasom Giedymina albo Olgierda, który W r. 1545 zasiadł w Wilnie na tronie wielkoksiążęcym, i odtąd zamek krewski przez dłuższy czas służył za punkt zborny myśliwski, a mury jego, rozbrzmiewały wesołymi okrzykami hulaszczych biesiadników. W r. 1581 schroni! się do Krewa z matką i dworem wygnany z Wilna Jagiełło, który tu z bratem Skirgiełlą i coraz częściej zaglądającymi wyslańcami krzyżackimi w tajemnicy snut plany na przyszłość, aż w r. 1582 wystąpił na czele hufców zbrojnych przeciwko stryjowi Kiejstutowi.
Na jakiś czas opustosza! zamek krewski, ale wkrótce przybył tu gość niespodziany. Późną jesienią, na wozie w otoczeniu rycerstwa przywieziono zakutego w kajdany starca. Byl nim książę Żmudzi i Trok, bohaterski Kiejstut, zdradziecko przez Jagiełłę pojmany i do Krewa wyprawiony. Na czele orszaku jechat brat Jagiellowy W. ks. ŚwidrygajHo. Rozwarły się ciężkie wrota i wóz wtoczy! się na podwórzec zamkowy, gdzie przyjął więźnia dowódzca twierdzy Proksza. Niebawem, jak pisze Długosz [1], "zaprowadzono Kiejstuta w kajdanach żelaznych do więzienia pod basztą i znalazł się on w ciemnem i wilgotnem podziemiu". Cztery dni przesiedział nieszczęśliwy starzec w lochu smrodliwym, w ciemności, bo tylko słabe światło przenikało do podziemia przez małe okienko, dotąd na spodzie baszty widoczne. Piątej nocy padł on ofiarą ohydnej zbrodni. Długosz i Stryjkowski [2] tak ją opisują: W nocy do więzienia weszli Proksza, podczaszy Jagiełły z bratem Bilgenem, Mostewa Gelka i Kiszyca, zwany Żybintą, "który mia! urząd świece zapalać i na kominie składać". Za nimi wcisnął się ziemianin Kuszuk. Rzucili się oni na obudzonego ze snu starca i po krótkiej walce udusili go złotym sznurym od ferezyi. Gdy pachołek Hrehory Omulicz, przerażony widokiem morderstwa zaczął krzyczeć, zabito go i oknem wyrzucono [3]. Jagiełło, pragnąc oczyścić się z zarzutu zbrodni, którą jego rozkazom przypisywano, posłal Skirgajłłę po zwłoki stryja i uroczyście je w Wilnie na stosie spalił.
Niedługo potem znowu się rozwarły wrota zamku krewskiego dla przyjęcia nowego więźnia. Był nim ujęty razem z ojcem i dotąd trzymany w Wilnie młody Witold. Za nim dążyła do Krewa razem z dwiema służebnemi jego żona Anna.
Witolda osadzono nie w podziemiach ale w wieży w komnatach książęcych pod ścisłą strażą. Tylko żonie pozwolono przychodzić z wieczora i spędzać z mężem noc. Jednak ze wschodem słońca musiała go ona opuszczać. Gruchnęła wieść, że Jagiełło, obawiając się geniuszu stryjecznego brata, gotuje mu los ojca. Nie było czasu do stracenia.
Nad ranem Witold przebrawszy się w ubranie służebnicy Heleny, żony mieszczanina wileńskiego Łuki [4], w towarzystwie żony i drugiej służebnicy, wyszedł niepoznany z więzienia i manowcami z kilku wiernymi sługami i rycerzami uciekł do szwagra Janusza księcia mazowieckiego, dokąd za nim podążyła i Anna.
Nadszedł rok 1385 i zamek krewski zaroił się od gości. Latem zjechali tu Jagiełło z braćmi i pogodzony z nim Witold z licznym i świetnym dworem, złożonym z kniaziów i bojarów. Przyjmowali oni na zamku poselstwo polskie, na którego czele stał Mikołaj Bogorya, kasztelan zawichoski, oraz posłowie węgierscy. Nastąpiły narady i układy i Jagiełło przyjął warunki, pod którymi miał zaślubić Jadwigę i zasiąść na tronie polskim. Działo się to w poniedziałek w wigilię Wniebowzięcia N. P. Maryi. Rozpoczęły się uczty, łowy, zabawy i igrzyska. W murach tedy zamku krewskiego została zapoczątkowana unia dwóch narodów. Po przyjęciu wiary katolickiej Jagiełło zaczął budować na Litwie kościoły. Jeden z pierwszych stanął kościół w Krewie, prawdopodobnie wzniesiony na gruzach gontyny pogańskiej. Tegoż r. 1387 Jagiełło oddał Krewo bratu swemu Wiguntowi, który w zamku krewskim zamieszkał. Po śmierci jego w r. 1391 dzielnica i zamek weszły w skład W. Księstwa Litewskiego.
Zamek przetrwał do początku XVI wieku. Za panowania Aleksandra Jagielończyka (prawdopodobnie w r. 1506) został on przez tatarów zburzony. Przynajmniej znany podróżnik, poseł do Moskwy Herzenstein, wracając w r. 1518 przez Krewo, widział zamek już w ruinie. Ruina ta jednak nie musiała być zupełna; zdaje się, że ocalała wówczas wieża. Wiadomo bowiem, że za Zygmunta Augusta mieszkał w zamku krewskim kniaź Andrzej Kurbski, który uciekł do Litwy przed prześladowaniem cara Iwana Groźnego.
W Krewie był magistrat do r. 1495, a mieszkańcy jego do r. 1816 byli mieszczanami. Mieli oni nadane sobie przywileje od Zygmunta III (z 1601 i 1602) i od Władysława IV (r. 1634).
Niedaleko od Krewa są cztery kurhany, a w odległości 2 wiorst znajduje się wzgórze sypane, zw. Horodyszczem, wysokie 11 sążni. Szczyt stanowi płaszczyzna 1600 sążni kw. z dwusążniowem lejkowatem zagłębieniem na środku. Według podania Horodyszcze łączyło się z zamkiem korytarzem podziemnem, którym można było jechać 6 końmi, zaprzężonymi w rząd. Niewątpliwie, Horodyszcze należało do zamku i może istniało jeszcze przed nim.
Od zburzenia zamku krewskiego upłynęły cztery wieki, a pamięć o zbrodni, dokonanej na Kiejstucie w lochu pod wieżą, dotąd żyje wśród mieszkańców, którzy, przechodząc około baszty, żegnają się i powiadają, że niekiedy z podziemia słychać jęki. W okolicy krąży legenda, że za spełnione w zamku morderstwo Bóg skazał go na zagładę i zawiązał w nim losy Polski. Co roku z murów zamkowych ma odrywać się jeden kamień i kilka cegieł i dopiero, gdy cały zamek w gruzy się rozsypie i nic z niego nie pozostanie, - wtedy zmartwychwstanie Polska.
[1] Dux Kieystuth ferreis catenis vinctus Crevamque ductus ad ftindutn turris obscurae et sordidae proicitur Vinculatus (Lib. X. p. 66, edit. Lips.).
[2] Kronika, wyd. warszawskie 1846 r., toin II,str. 65.
[3] Narbutt. Dzieje narodu litewskiego, t. V, str. 294.
[4] Od jego imienia jakoby ma pochodzić nazwa Łukiszek, dzielnicy Wilna, którą Witold nadal Łuce za poświęcenie jego żony.