Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
У 1660 г. Пачобут, ужо ў гусарскай харугве, прымае ўдзел у знакамітай Басінскай бітве, быў пад Талачыном, Оршай, пазней, у 1664-1665 гг., калі ваенныя дзеянні былі перанесены на маскоўскую тэрыторыю,- пад Сеўскам, Старадубам, Ноўгарад-Северскім.
«Мемуары» Яна Уладзіслава Пачобута ахопліваюць працяглы час - з 1640 па 1684 год. Не ўсё ён бачыў уласнымі вачыма, але ж яго запісы стварылі праўдзівы абразок старасветчыны, ярка адлюстравалі дух эпохі, трагічныя падзеі «патопу», ваеннага супрацьстаяння Рускай дзяржавы i Рэчы Паспалітай.
Апісанне польска-маскоўскай ваеннай кампаніі 1660-1665 гг. у Пачобута найлепшае. Багатае па фактуры, ды i па мастацкасці, яно сведчыць пра літаратурны талент мемуарыста.
Чытачам «Спадчыны» прапануюцца лічаныя старонкі «Мемуараў» Яна Пачобута. Найперш гэта ўспаміны пра ваенныя справы ў Курляндыі i пра бітву на рацэ Басі.
Запіскі мае i дыярыуш маёй вайсковай службы, што, калі i дзе здарылася пры маёй бытнасці, занатаваў я для памяці. Што няхай будзе Пану Богу на хвалу i на пашану Матцы Міласэрнасці, якая мяне ў розных небяспеках апекавала i з многіх маіх цяжкасцей i клопатаў вызваляла, без якіх, што ні крок, ніколі я не быў i не ёсць.
Года 1640 die 26 junii перад вечарам, а другой з полудня, у аўторак нарадзіўся я на гэты свет мізэрны. Быў маім хросным бацькам ям. [1] пан Стафан Бароўскі, а хроснай маткай - пані Станіслава Пеліска, Маркунтуўна з дому. Хрысціў мяне ям. ксёндз Валенты Вінслававіч Едзык, плябан [2] i дэкан [3] купіскі, які потым быў пробашчам кроскім [4]. Высакародны прэлат, годзен памяці за сваё вялебнае жыццё на гэтай зямной юдолі нікчэмнай.
Года ад Нараджэння Божага 1648 die 3 mai ў Памарноках бацька, дабрадзей наш, пан Марак Адляніцкі Пачобут, цяжка хварэючы на гарачку, адышоў з гэтага свету, маючы веку свайго 63 гады. Года 1655 die 8 augusti ў нядзелю, а гадзіне дзесятай перад полуднем, Масквіцін [5] вераломны непрыяцель, маючы запарожскіх казакаў з гетманам Залатарэнкам дзвесце тысячаў войска самага ваеннага народу, узяў Вільню.
У гэтым жа годзе дня 20 octobra паддаліся мы над Кейданамі графу Магнусу [6] на імя шведскага караля. Дай Божа нядоўга заставацца пад гэтай пратэкцыяй.
Года 1658 месяца augusła дня 3 выправілі мяне ix мосці Панове старэйшыя браты, з блаславення дабрадзейкі маткі нашай, на ваенную службу паспалітага рушэння пад казацкую харугву ям. пана Мікалая Шэмета, падкаморага слонімскага, на гэты час ротмістра Вілкамірскага павета, а перад гэтым зацянговага [7].
З ім i з рознаю браццяю нашага павета застаючыся, прыйшлі мы разам з навербаваным войскам пад Коўна, а дакладней, пад Лопе, мілі ca дзве ад Коўна, супраць Даўгарукага [8], маскоўскага гетмана, якому навербаваныя харугвьі, што пайшлі пад камандай пана Жэроньскага, разбілі моцны атрад пад самым горадам, толькі што праз раку ад усяго маскоўскага войска. Дзе так ix, з ласкі Божай, на мост нагналі, што з мостам праваліліся i многа ix патанула. I так нашы значную вікторыю атрымалі i трыумфавалі. Аднак нядоўга гэтая шчаслівая перамога трывала, бо амаль а другой ці а трэцяй гадзіне прыскочыў на гэты шум мацнейшы кавалерыйскі атрад, з якім нашы сустрэліся мужна, але ix пяхота падтрымала, якую ўжо было нашы, разграміўшы конніцу, загналі ў двор. I тады прыйшлося нам з немалою шкодаю ўцякаць, дзе i больш пяцісот людзей страцілі, сярод якіх, як найслаўнейшыя, загінулі наступныя: ям. пан Пшыдкоўскі, райтарскі палкоўнік ЯКМ [9] ям. пан Пякарскі, ям. пан Прозар, ям. пан Бяганьскі - таварыства панцырнай роты князя ям. Багуслава Радзівіла, канюшага літоўскага, таксама ям. пана Ліпніцкага таварыш па зброі ям. пан Ліпніцкі, ям. пана князя Крошынскага казацкай роты адзін таварыш - ям. пан Клячкоўскі, другі - Скруйдзеўскі i іншых нямала, якіх i пералічыць цяжка, менавіта райтараў i афіцэраў, бо не маглі яны на цяжкіх конях хутка ўцякаць. I так, дзве з паловаю мілі на нашых едучы, секлі. Аж дайшла гэтая нешчаслівая вестка да войска, якое моцна затрывожылася, што так моцны атрад разгромлена, i папраўдзе, было ад чаго трывожыцца, калі з паўтары тысячы добрай кавалерыі так напалохана. Аднак авангард, што ішоў паперадзе войска, спешна сутыкнуўся з масквою, якія гналіся за нашымі, i добра ix пакалашмаціў, дзе і забіта ix некалькі дзесяткаў. Адразу ж пасля гэтага сталі войскі ў шыху [10], а тут i ноч паспела. Так гэты дзень, крывёю абліты, скончыўся нешчасліва. Стала тады навербаванае войска ў першую лінію шыху, а мы з паспалітым рушэннем сталі тут жа ў дапамогу на цэлую ноч i назаўтра на цэлы дзень.
На другую ноч выпраўлена нас дваццаццю коньмі з-пад нашай харугвы, сярод якіх прыйшлося ісці i мне, у набег да Скаруль, міль пяць назад, даведацца, Ці будуе непрыяцель на Віліі мост, бо так было даведзена перад панам гетманам. Дакуль прыйшлі мы з вялікай асцярожнасцю роўна ca днём, толькі нікога мы ўжо не засталі, бо быў атрад, але, не затрымліваючыся, вярнуўся назад. Што i мы таксама зрабілі з невялічкай нашай кампанійкай i з весткаю, што не будуе непрыяцель мост.
Пасля гэтага, трэцюю ноч пераначаваўшы, выпраўлена нас з часткаю навербаванага войска пад камандай ям. пана Самуіла Камароўскага, абознага Вялікага Княства Літоўскага, старасты вілкамірскага i моўчадскага, назад да курляндскай граніцы супраць Дукласа, гетмана шведскага войска, дай Езу шчасліва. А сам ям. пан гетман рушыў з войскам за Даўгарукім пад Вільню, на камісію, пайшоў толькі з кавалерыяй, артылерыю i пяхоту пакінуў у Вупніках, дай Езу шчасліва. А мы з панам Камароўскім сталі табарам недалёка ад Клавань, каля сядзібы пана Дробыша, над ракой Даўгівенаю, цераз якую плывучы ўтапіўся ў чацвер ям. пан Ігнацы Пеліскі, наш паветнік i мілы кампаньён, сусед па дому, якому дай Езу вечнае ззянне ў Нябесным Каралеўстве. Тут жа назаўтра пачалі мяне, як маладога, выпрабоўваць, а менавіта пан Галубіцкі, пасварыўшыся ca мной пасля прымірэння, калі я ўклаў шаблю ў похвы, прыпаў з тылу i выцяў мяне ў лапатку. Што яму, з ласкі Божай, потым адпомсцілася, бо мусіў ён выварожваць з картаў, што мяне ганебна, несумленна, па-здрадніцку выцяў.
Па гэтым, пастаяўшы з паўтара тыдня, пайшлі мы адсюль пад Янішкі, бо атрымалі вестку, што пасля падзення Мітавы [11] i паланення курляндскага князя [12] з усімі скарбамі i жонкаю, а потым i апанавання ўсёй Курляндыі з замкамі i гарадамі, стаіць пад Загорамі, у вёсцы Стагі, мілі тры ад Янішак, з некалькімі тысячамі войска шведскі гетман Дуклас, які праз здраду захапіў Мітаву i хоча ісці далей, на Жмудзь. Але Пан Бог не дапусціў, бо ў авангардзе ішло сем нашых харугваў: ям. пана Паца, ваяводзіца троцкага, ям. пана Белазора, маршалка вупіцкага, ям. пана Аперыяша, ям. пана князя Крошынскага, ям. пана Камароўскага, як самога намесніка гетмана, наша, ям. пана Шэмета, i драгунская пана Аперыяша, даводзіў імі ям. пан Міхал Пац, ваяводзіц троцкі, які хацеў паспрабаваць шчасця ў дзень свайго патрона, бо адбывалася гэта die 29 sepłembris, у дзень святога Міхала. Таму святое прычасце прыняўшы i свайму патрону аддаўшыся ў апеку, з гэтымі памянёнымі харугвамі ішоў у конным атрадзе i я. Дзе, з ласкі Божай i за фартунаю памянёнага ям. пана ваяводзіца, нас дабравольна, не абараняючы, Панове Шведы прапусцілі, далі толькі па нас вельмі добрага агню, аднак ніякай нам шкоды не зрабілі, а мы ix зараз жа ўзялі на шаблі. А другім, што меліся падтрымаць першыя роты, i агню даць не прыйшлося, так нам Пан Езус падфартуніў, што мала мы ix упусцілі, за што няхай будзе хвала i падзяка Усявышняму. Тут i Дуклас са сваім войскам жутка адступіў з лагера пад Мітаву, а мы шчасліва сталі ў Янішках, дзе, стоячы тыдняў некалькі, часта i густа таўкліся атрадамі, водзячы шведаў, з ласкі Божай, як сабак, у лагер...
Хутка пасля гэтага перанесліся мы пад шведскі лагер, да вёскі Стагуў, бліжэй да Мітавы i рэзідэнцыі пана Дукласа. Адсюль праз некалькі тыдняў, маючы пэўнае папярэджанне ад шпегаў, што выйшаў з Мітавы моцны шведскі атрад, выслаў ям. пан рэйментар [13] апоўначы паўтары сотні коннікаў пад камандай пана Крыштофа Шумскага. А пасля гэтага хутка i дзень, i толькі наша харугва пакінула баявую варту, загадана нам выступаць у дапамогу высланым чатырма харугвамі пад камандай пана Шпундоўскага, паручніка казацкай харугвы пана Аперыяша; пры гэтай харугве другая - пана Крошынскага, трэцяя - наша, менавіта пана Мікалая Шэмета, чацвёртая - пана Аскірчына. Дзе, калі мы пайшлі ў Курляндыю, пад Медынмуйжу [14] злучыліся з тымі, што рушылі туды апоўнач. Адтуль, толькі што злучыўшыся, накіраваліся мы да Мекмуйзы, аж сустрэлі шведаў, коней з пяцьдзесят, якія ішлі рыссю недзе чвэрць мілі ад нас. Пра што, знаходзячыся ў авангардзе, далі мы знаць пану каменданту, які сам загадаў нам рыхтавацца да сечы ў імя Божае, хоць i з вялікай трывогай, бо адзін курляндзец перасцярог, што шведаў не малая сіла, а нас было мала. Пад чатырма харугвамі налічвалася пад дзве сотні людзей, а з высланымі - тры з паловай, а шведаў было тысячы. Аднак пачалі мы шыхавацца. Неўзабаве з-за гары, падзяліўшыся на тры палкі, а дакладней, на тры часткі, выйшлі шведы, а другія тры часткі пайшлі па-за ўзгор'ем, берагам ракі Олзым, нам у тыл. Хутка дайшла гэтая вестка да нас, а за ix такім бяспечным, на вачах, наступлением пачалі мы, падцягнуўшы тылы, адступаць i ўцякаць. Але на гэты раз пан рэйментар з часткаю штонайлепшага войска ўдарыў збоку, а мы, гэта ўбачыўшы, зараз жа павярнулі назад i з гэтымі палкамі, што ішлі нам у вочы, моцна схапіліся i, з ласкі Бога Усявышняга, зараз жа ўзялі ix на шаблі. Тут i мне таксама прыйшлося першы раз у маладым веку ў непрыяцельскай крыві шаблю маю ў руцэ маёй зафарбаваць, хоць мала i сам я не загінуў у паядынку ад аднаго шведа, аднак жа, з ласкі Божай, яго апярэдзіў i забіў...
Intra parenthesim [15] стоячы ў баявой ахове, пасварыўся я з маім таварышам па прозвішчы Ушакоўскі, з якім, пакінуўшы ахову, выйшлі мы на паядынак, дзе, хоць i ў маладых гадах, моцна я яго стукнуў, даўшы яму, з ласкі Божай, а не p маёй мужнасці, у нос, бо не меў я болей за васемнаццаць гадоў i першы раз выпала мне хадзіць за лоб. Гэта занатаваўшы, вяртаюся я да далейшага рушэння войска...
Anno 1660 месяца octobra, дня 4, прыйшоў да нас Даўгарукі з маскоўскім войскам у сорак пяць тысяч да бітвы - дваццаць пяць тысяч райтарыі i дваццаць тысяч пешкаў з пікамі. А нас, на алей збіўшы [16] было ў кампуце [17] не больш як дванаццаць тысяч разам з дывізіяй ям. пана Чарнецкага, ваяводы рускага, які, калі прыйшоў, стаў на правым крыле, мы - на левым, а ям. пан вялікі гетман у баталіі [18]. Дзе, 6о было ужо над вечар, не выйшла нам з такім вялікім войскам схапіцца ў бітве з ходу, толькі вершнік вёў спрэчкі, а потым, з гармат з абодвух бакоў ударыўшы, дабранач сабе панове вершнікі пажадалі. Аднак перад прыйсцем на гэтае поле Даўгарукага ям. пан Адахоўскі, слаўны ротмістр i храбры муж, узяў добрых языкоў, маскоўскага ротмістра i паручніка, хоць i сам з-пад сваёй харугвы страціў двух з таварыства i двух пахолікаў. А за гэтым вечар наступіўшы нас з імі разлучыў, а масква крыху адступіла, недзе на чвэрць мілі, i стала лагерам паводле свайго звычаю. Толькі назаўтра, калі нашы выпалі ў поле, жадаючы паспрачацца, засталі ix стоячымі ў шыху каля самага лагера, аднак ніхто з ix не хацеў схапіцца ў паядынку, але, вядома, гаварылі, што «мы сюды прыйшлі мірыцца, а не біцца, зачым спрашываем назаютра, што б вашые старшые голавы выехалі на разгавор». Чаму нашы, паверыўшы, пакінулі поле, а яны пра размову i не думалі, а толькі пра тое, як бы ў сваім лагеры найлепш акапацца i ў абароне ўмацавацца, бо бачылі, з якой смеласцю рыхтаваліся нашы з імі біцца, i такі фокус учынілі.
Die 6 praesentis [19] нашы, будучы пэўнымі на размову, выехалі, сама старшына: ям. пан вялікі гетман, ям. пан ваявода рускі, ям. пан наш рэйментар, ям. пан польны пісар i іншыя палкоўнікі, ротмістры i само таварыства, конны атрад тут жа выслалі да ix пытацца, каб адказалі, што гэта за размова маецца быць сёння. А яны, як здрадлівыя людзі, паднялі з гэтага смех, бо ўжо добра акапаліся i «нет, гавораць, мы разгавору не патрэбуем, хіба вы яго патрэбуеце». Па такой тады дэклярацыі, нашы, будучы раззлаванымі, скочылі да ix, пад самы ix лагер, некалькімі сотнямі вершнікаў, хоць ніякага нашага войска ў полі, на тым беразе Басі, не было. А масква ўшыхаваным войскам выйшла ў поле i паўмесяцы гэтую жменьку людзей хацела агарнуць, што заўважыўшы, пачалі нашы тылам адступаць. Аднак жа панцырная харугва ям. пана вялікага гетмана з ахвотнікамі i другая, пана Мікалая Шэмета, слаўнага i адважнага ротмістра, калі ішло пра саму старшыну, мусілі ўдарыць па маскве. У гэтым шуме i ў няроўнай сутычцы ўзята пана Чыжа, таварыша першай гусарскай харугвы ям. пана вялікага гетмана, штонайлепшага дарадцу ў непрыяцельскіх справах, з-за чаго быў пан вялікі гетман вельмі жалобны... Назаўтра таксама спрачаўся з імі толькі наш вершнік, а Ў старшыны была рада, якім чынам патрэбна даць бітву з гэтым непрыяцелем i як найбольш зручна з паўпікамі, бо былі яны для нас самымі шкоднымі.
Die 8 praesenłis, апоўначы, иабажэнства выслухаўшы i Пану Усявышняму аддаўшыся ў апеку, выйшлі войскі ў поле i сталі ў шыху так, як я вышэй узгадаў, выкапаўшы перад сабою пяць шанцаў, у якіх была пасаджана артылерыя i частка пяхоты. Тут хутка i дзень пачаў асвятляць зямлю, i зараз жа ям. пан гетман, стоячы ўжо напагатове з войскам на полі, паслаў да Даўгарукага трубача, каб ішоў ён з лагера i ставіў поле крывавага бою. А тут i яны, не марудзячы, з фурорам, ганаровыя i шалёныя, выскачылі на самым паўранку пятніцкага дня i па сваім хуткім набліжэнні да нас ударылі перакрыжаваным агнём з дваццаці пяці гармат, на што i нашы, узаемна, не застаючыся віннымі, ударылі з дваццаці. Пасля такога прывітання i некаторага спалоху ў шэрагах загадана харугвам i нам у імя Божае атакаваць. Па зайгранні да вайсковага танца i рознай музыкі, па духоўным блаславенні, О gloriosa [20] спяваючы i Маці Божую сабе на помач заклікаючы, з вясёлым сэрцам сустрэліся мы спачатку на левым крыле. Не без вялікай для нас шкоды зрабілі мы, з ласкі Божай, добрую дзірку ў непрыяцелю, а пасля гэтага моцна біцца i ўсе войскі, а нам, хто атакаваў паўторна, прыйшлося паехаць на непрыяцелю пад лагер. Хто меў каня, той паганяў, а я, так як застаўся пяхотна, ледзьве змог уратавацца, бо падстрэлены пада мною конь, калі парываўся з зямлі, прыціснуў мне ў стрэмені нагу так, што мяне ўжо таптана коньмі як мёртвага. Аднак жа дзіўным чынам мяне ласка Божая ў такім цяжкім разе выратавала, бо мой бот з'ехаў з нагі, а я, ачнуўшыся, штохутчэй паспяшаўся назад, да сваіх. Дзе, калі мне дадана мерынка, я тут жа вярнуўся на поле бітвы, але застаў ужо каня ляжачым крыху далей i абрабаваным, праз што меў я злотых на шэсцьдзесят страты. Чаму даўшы спакой, вяртаюся я да далейшага рушэння войска, якое ў запале як насела на маскву, а пра гэта не ведала, што масква навалілася на нашу баталію i што не падфартуніла дывізі пана Сапегі.
Ям. пан рускі ваявода з кароннымі войскамі таксама добра на маскве праехаў i на наша крыло, калі ўжо вяртаўся ад лагера, нагнаў ix, як у якую пастку, дзе таксама найболей масквы загінула. Гэтая крывавая бітва, як немалых войскаў, працягвалася да цёмнай ночы, мала паказаўшы фартуны i тым, i другім, так толькі, што мы ім разграмілі флангі і сагналі ix з поля, а ix сярэдзіна засталася цэлай i вярнулася з немалой перамогаю, моцна пакалашмаціўшы нашу пяхоту i ўзяўшы цяжкую гармату, а тэта ўсё з-за няўмельства кавалерыі, якая пры адступленні сваю ж пяхоту патаптала коньмі, з-за чаго i сябе нагубілі, i пяхоты, i гармату страцілі. Хаця i нашы ўзялі сем маскоўскіх гарматак i пятнаццаць харугваў, а нашых масква ўзяла дзве, а менавіта харугву ям. пана абознага Вялікага Княства Літоўскага, рэйментара нашага, i эскадрон другой гусарскай харугвы паручніка пана Жэроньскага. Гэты дзень, крывёю абліты, добрае грона слаўнай моладзі i сыноў мілай айчыны трупам паклаў, якіх i палічыць цяжка, бо адных я не ведаў, другіх i прозвішчаў не помню, толькі тых другаў маіх, з якімі я еў i піў. Найперш, забіта ям. пана Мікалая Шэмета, ротмістра, слаўнага кавалера, з-пад нашай харугвы забіта ям. пана Яна Ласоўскага, ям. пана Багуслава Валана паранена, ям. пану Крыштофу Шумскаму з гарматы адарвала руку, ям. пану Уздоўскаму з гарматы надарвала руку, ям. пана Хжанстоўскага паранена ў нагу пікай, ям. пана Швецкага паранена пікай, ям. пана Пакаша паранена ў руку. З-пад другой гусарскай харугвы нашага ям. пана гетмана забіта ям. пана Рыгора Неклюда, ям. пана Шаставіцкага, пана Лямніцкага, што камандаваў эскадронам, які дастаўся маскве, i ям. пана Пшыстаноўскага. З-пад гусарскай харугвы ям. пана канцлера забіта пана Рачка, пана Турчыновіча, пана Блудава i пахолікаў, якіх таксама многа загінула ў розных харугвах. З-пад харугвы ям. пана рэйментара забіта пана Чыжа, харунжага гэтай харугвы, i некалькі з кампаніі. Таксама з панцырнай харугвы нашай дывізіі забіта пана Цішкевіча i пана Рамашкевіча, якім, i з другімі, дай Езу вечнае святло, якое няхай ім свеціць. З дывізіі ям. пана віленскага ваяводы я не пералічваю (таксама i паноў каронных, 6о ix загінула мала), а менавіта ям. пана Сапегі, толькі пяхоты загінула з пяцьсот, а кавалерыі мала. Аднак многа не далічыліся мы пад вечар з тых, што сабе разам «Дзень добры» давалі ўранку, што мусіла стаць павагай да даўняй прытчы: дзе дровы сякуць, там трэскі ляцяць.
Прадмова i переклад з польскай Віктара ТАРАНЕУСКАГА
[1] Яго мосць, яго міласць.
[2] Прыходскі свяшчэннік.
[3] Старэйшы свяшчэннік, які наглядаў за групай прыходаў.
[4] Старэйшы свяшчэннік, які наглядаў за групай прыходаў.
[5] Жыхар Масковіі; тут у значэнні - маскоўскае войска.
[6] Гаворка ідзе пра пагадненне, падпісанае гетманам Янушам Радзівілам i пасламі шведскага караля Карла X Густава, у выніку якога Літва парывала з Польшчай i пераходзіла пад апеку Швецыі.
[7] Вярбоўшчык у войска.
[8] Даўгарукі Юры Аляксеевіч (1600-1682), ад 1654 г. ваявода рускіх войскаў у вайне з Рэччу Паспалітай.
[9] Яго Каралеўскай Міласці.
[10] Баявы парадак.
[11] Горад i сталіца Курляндыі, васальнага княства Рэчы Паспалітай.
[12] Гаворка ідзе пра курляндскага князя Якуба Кетлера.
[13] Даводца, намеснік гетмана.
[14] Веска Медын.
[15] Між іншым: даслоўна - мімаходзь успомніць.
[16] Усіх разам.
[17] Рэгулярнае войска ў Рэчы Паспалітай.
[18] Баявы парадак.
[19] Дня 6 гэтага ж месяца.
[20] Назва касцельнай песні, прысвечанай Маці Божай.