Папярэдняя старонка: Мемуары

Аўтар: Мараўскі Станіслаў,
Дадана: 20-11-2025,
Крыніца: Мараўскі Станіслаў. Некалькі гадоў маёй маладосці ў Вільні (1818–1825) / Станіслаў Мараўскі. — [б. м.] : Издательские решения, 2025. — 332 с.

Спампаваць

Некалькі гадоў маёй маладосці ў Вільні (1818-1825) [1]

УДК 9
ББК 84
М25

Станіслаў Мараўскі

Download epub book

Перакладчык - Лаўрэш Леанід

Рэдактар - Станіслаў Суднік

Стыль-рэдактар - Максім Клімковіч

Мараўскі Станіслаў
Некалькі гадоў маёй маладосці ў Вільні (1818–1825) / Станіслаў Мараўскі. — [б. м.] : Издательские решения, 2025. — 332 с.

ISBN 978-5-0068-4005-8.

Ад перакладчыка

Першая частка

Раздзел 1. Пралат Міхал Длускі. Яго характарыстыка. Яго сувязь з Лабаржэўскай. Яго масонства. Ссылка ў 1812 г. Вяртанне, смерць і пахаванне

Дадаткі

Раздзел 2. Канстанты Новамейскі. Яго характарыстыка. Яго стасункі з аўтарам. Стасункі з бацькам аўтара. Працэс аўтара са спадкаемцамі Станіслава Карвіцкага

Дадаткі

Раздзел 3. Маладосць аўтара. Поспехі ў жанчын. Тры пацалункі. Пані стольнікава Яновічава, яе дом і акружэнне. Тамаш Умястоўскі, старшыня Галоўнага віленскага суда. Пані Гарэцкая, віленская войская, яе дом і акружэнне. Пані Высагердава. Прыгожая Юлія

Дадаткі

Раздзел 4. Канстанты Новамейскі, яго дзень, яго ўпэўненасць у паспяховасці ў жанчын. Дзве пані Высагердавы. Замбрыцкія. Др. Эме. Людвік Замбрыцкі. Новамейскі, яго стасункі. Побыт аўтара ў Вільні ў 1835 г. Намер сям'і ажаніць яго. Пані Марачэўская. Зайздрасць Новамейскага, яго хвароба

Дадаткі

Раздзел 5. Род Нагурскіх. Ян Нагускі, яго стасункі з бацькам аўтара, намер ажаніцца, самагубства, смерць. Тышкевічы. Анекдот пра скарб графа Тышкевіча. Старадаўнія шляхецкія абеды з супоў. Каэтан Нагурскі. Гісторыя са спадкамі ад Нагурскага і Сільвястровіча. Нагурскі і Высагерд у Венецыі і раман з Марыяй Неры. Раман бацькі аўтара з Неры. Шлюб Нагурскага з Неры ў Вільні. Раман Нагурскай з Людвікам Пацам. Хвароба і смерць Нагурскага. Добрыя справы, зробленыя бацькам аўтара для Нагурскай, і канец іх адносін. Раман Нагурскай з Агінскім і Бенігсенам. Шлюб з Агінскім. Характарыстыка сенатаравай Агінскай. Уратаванне ёй маёнтка мужа. Тост жонкі Бенігсена за Левіса

Раздзел 6. Караль Мараўскі. Яго маці і візіт аўтара да яе. Знаёмыя Караля. Земскі ашмянскі старшыня Сарока. Шамбалян Бянкуньскі. Хірург Мар'янскі і анекдоты пра яго. Упіцкі маршалак. Анекдоты пра Леона Бароўскага. Іншыя знаёмыя Мараўскага

Дадаткі

Раздзел 7. Генерал Хацкевіч і анекдоты пра яго. Пані віца-губернатарава Бабацянская. Канонік Снарскі. Панна Халхоўская. Справа Хацкевіча з паннай Барэнцкай

Раздзел 8. Станіслаў Расалоўскі, доктар медыцыны і паэт. Апісанне дактарацыі ў Віленскім універсітэце. Смерць маці Караля Мараўскага. Знаёмства аўтара з Эльжбетай Мюлеравай. Гарбата ў яе. Яе дачка і пляменнік

Раздзел 9. Кнігарня Юзафа Завадскага. Ян Рэнер, музыкант. Юзаф Завадскі. Шурлоўскі і Крышталевіч. Шыдлоўскі. Браты Абрамовічы. Казімір Контрым. Лахніцкі. Віленскія досціпы. Настаўнік малявання Ленсы і адвакат Лапата. Др. Нейман і Міхалоўскі. Станіслаў Мюлер

Дадаткі

Раздзел 10 Знаёмства са Станіславам Мюлерам. Кватэра аўтара ў калегіуме піяраў. «Дурненькі» Заблоцкі. Прыслоўі, звязаныя са шляхецкімі фаміліямі. Дактарацыя аўтара. Характарыстыка пані Эльжбеты Мюлер. Фартунат Юрэвіч. Віленская і крамянецкая моладзь

Раздзел 11. Фартунат Юрэвіч. Сяброўства з ім аўтара. Каханне Юрэвіча да Наталлі Біспінг. Смерць Юрэвіча. Сябры аўтара і вандроўкі вакол горада. Вайс

Дадаткі

Другая частка

Раздзел 1. Навасільцаў і яго задумы. Рэктар універсітэта Твардоўскі і яго стасункі з генерал-губернатарам Літвы Корсакавым. Віленская гімназія. Справа Міхала Плятэра. Арышт Твардоўскага. Выезд аўтара на вакацыі да бацькі. Пачатак справы філаматаў. Неспакой аўтара. Дарадца Лаўрыновіч і яго брат, ковенскі прэфект Шымон. Выезд аўтара ў Вільню. Разарэнне жыхароў Літвы. Развітанне аўтара з бацькам

Раздзел 2. Развагі аўтара пра стасункі з бацькам. Прыезд у Вільню. Сустрэча філарэтаў у капліцы св. Казіміра. Арышт Зана, Міцкевіча і іншых. Квартальны Крукоўскі і агент паліцыі Кралікоўскі. Намаганні аўтара абараніць Юзафа Яжоўскага ад арышту. Пелікан, яго справы і характарыстыка. Візіты аўтара да Твардоўскага, Баянуса і Пелікана. Тамаш Зан

Дадаткі

Раздзел 3. Статыстычнае апісанне, якое рыхтавалі філарэты. Ксаверы Котвіч. Навасільцаў і бацькі арыштаваных. Арганізацыя ў Коўне. Малесан. Справа Альшэўскага

Раздзел 4. Навасільцаў, яго дзейнасць і характарыстыка. Байкоў. Пракурор Батвінка. Паліцмайстар Шлыкаў. Смерць і пахаванне радцы Лаўрыновіча

Раздзел 5. Прычыны віленскіх падзей. Імкненне Літвы да зліцця з Польскім каралеўствам. Віленская моладзь. Уплыў на яе Таварыства прамяністых. Расейскія чыноўнікі. Побыт гвардыі ў Вільні. Адносіны віленскай моладзі да гвардзейскіх афіцэраў. Значэнне афіцэрства ў расейскім грамадстве. Бойка Пуляноўскага з Пельскім. Бойка Вузлоўскага з Дзюкло. Знаходжанне в. кн. Мікалая ў Вільні. і в. кн. Міхаіла ў Відзах. Грубіянства расейскай паліцыі. Паліцмайстра Шлыкаў і палкоўнік Антоні Тышкевіч

Раздзел 6. Візіт Мюлера да аўтара і яго прапанова схаваць кампраметуючыя паперы. Паведамленне аўтару, што яго шукае паліцыя. Стасункі аўтара з домам Мюлераў. Апавяданні пані Мюлер. Яе бацькі. Анекдоты старога Закрэўскага. Яго сыны. Апавяданні пані Мюлер пра сястру Марыю і пра каханне Пятруліна

Раздзел 7. Заляцанкі віленскіх паннаў да аўтара. Каханне баранесы Веранікі Остэн-Сакен. Інстыгатарава Храпавіцкая з Радзівілаў і яе сястра Юдыцкая. Князь Платон Зубаў і яго жаніцьба з Тэкляй Валентыновіч. Гісторыя іх шлюбу. Прыезд аўдавелай княжны Зубавай ў Вільню. Доктар Саўван. Прэзідэнт Ян Ходзька. Каханне Зубавай і Саўвана, палкоўнік Шабека. Партрэты над Волгай. Доктар Бэркман. Адносіны Навасільцава і Зубавай. Гісторыя лістоў Зубавай і яе сястры Пісанкі да Саўвана. Жыццё Зубавай. Расказ доктара Арэнта пра яе хваробу. Адносіны Зубавай да маці арыштаваных. Далейшая гісторыя Зубавай. Яе шлюб з гр. Шувалавым. Песенька пра Навасільцава і Зубаву

Дадаткі

Раздзел 8. Аўтар падчас працэсу філарэтаў. Размова з Пеліканам. Вінцэнт Згерскі і яго паэтычная манія. А. Адынец. Сатырычная паэзія Адынца пра Згерскага. Гісторыя Згерскага ў Пецярбургу. Эгіды. Сенатар гр. Ільінскі

Дадаткі

Раздзел 9. Добраахвотная адстаўка і шматлікіх прафесараў Віленскага ўніверсітэта. Навасільцаў, Пелікан і іх кліка. Адам Адамовіч

Дадаткі

Раздзел 10. Развагі аўтара пра каханне. Прыезд жонкі Ксаверыя Мюлера і хвароба яе дзяцей. Першая сустрэча з ёй аўтара

Раздзел 11. Справа бацькі аўтара з Боньчай-Тамашэўскім. Прэзідэнт Бакоўскі. Анекдот пра карункаваю сукенку расейскай імператрыцы і жонку сакратара 3-га дэпартамента Сенату. Характарыстыка Боньчы-Тамашэўскага. Генерал-губернатар Корсакаў. Анекдоты пра яго, пра пралата Пуслоўскага і Антонія Мейера з Волды. Анекдот пра афіцэра гвардыі. Кс. Вяжэвіч і Русо. Кс. Вяжэвіч і казакі. Капітан Харошча

Дадаткі

Раздзел 12. Характарыстыка Марыі Мюлер. Каханне аўтара да яе. Хвароба Станіслава Мюлера. Пакуты кахання аўтара. Адносіны да аўтара бацькі

Раздзел 13. Выклік аўтара ў следчую камісію. Прычыны прыхільнага стаўлення дарадцы Лаўрыновіча. Віленскія маскарады. Жарт маршалка Сулістроўскага. Анекдот пра Адама Чартарыскага. Пра гетмана Ксаверыя Браніцкага. Здарэнні на маскарадах. Фердынанд граф Плятэр. Антоній граф Гейдройц. Сустрэча аўтара з хамам. Віленскія казіно. Казіно ў правінцыі. Сям'я Чарноўскіх. Людвік Чарноўскі. Анекдот пра выпадак з ім у Мінску і сеанс гіпнозу

Дадаткі

Раздзел 14. Аўтар давярае Эльжбеце Мюлер сваё каханне да Марыі. Паводзіны пані Эльжбеты. Пра працяг дзённіка. Заява панны Ігнатовіч

Дадаткі да ўсіх успамінаў Мараўскага.

Янкоўскі Часлаў. Вільня ў 1818-1825 гадах

Ад перакладчыка

Аўтар гэтых успамінаў, др. медыцыны Станіслаў Мараўскі, нарадзіўся 22 ліпеня 1802 г. у Міцкунах пад Вільняй, што ў Лаварышскай парафіі, у маёнтку сваёй маці і быў першым і адзіным сынам шамбаляна караля Станіслава Аўгуста Апалінарыя Мараўскага і Мар'яны з Сямашкаў (памерла ў 1813 г.). Бацька - Апалінар Мараўскі (памёр у 1838 г.), быў вельмі вядомым у той час чалавекам, ведаў і падтрымліваў сяброўства з многімі тагачаснымі інтэлектуаламі, браў удзел у паўстанні 1794 г., асабіста ведаў Тадэвуша Касцюшку і Якуба Ясінскага, быў масонам.

Бацькі аўтара, вельмі заможныя людзі, пабраліся шлюбам па вялікім каханні, але « ў выніку сямейных, драматычных і па-сапраўднаму, з-за сваёй надзвычайнасці, цікавых інтрыг, маці на сямнаццатым годзе свайго жыцця была вымушана законна расстацца са сваім мужам, якога кахала». Пара развялася ў 1810 г. па ініцыятыве бацькі. Каб паскорыць шлюбаразводны працэс, звярталіся нават да імператара Аляксандра I, прычыны разводу ў крыніцах не ўказваюцца. Маці пасялілася ў Вільні, дзе, з-за шлюбаразводнай драмы захварэла ў 1813 г. і «гэтая няшчасная жанчына, прыгнечаная болем і рознымі паразамі, што атручвалі сэрца, памерла ад сухотаў». Пахавана на Бернардынскіх могілках, магіла не захавалася. Адзіны сын Мараўскіх Станіслаў застаўся жыць з бацькам і яго другой жонкай Юзэфай з Храпавіцкіх (1770-1842).

Яго дзяцінства было сумным і не толькі з-за адсутнасці маці (шляхетная мачаха з дому Храпавіцкіх, як магла імкнулася рабіць дабро пасынку), але больш з-за стаўлення бацькі да сына.

Бацька, несумненна чалавек выбітны, здольны, інтэлігентны, вынаходлівы, бонвіван і лавелас, «высакародны і паважаны ў свеце», надзіва рэзка, строга і сурова абыходзіўся са сваім адзіным сынам. Аднак для яго ён зрабіў усё, што і належала зрабіць. Выхаваў яго здаровым і даў выдатную адукацыю. Першапачаткова Станіслава вучылі гувернёры - і не абы якія: Міхал Канарскі, перакладчык з французскай мовы (потым ён вучыў Шчэнснага Патоцкага) і Захара Нямчэўскага, будучага прафесара матэматыкі Віленскага ўніверсітэта і дэкана факультэта. Калі Станіслаў падрос, яго аддалі ў Ковенскую павятовую школу, у якой праз год пасля таго, як яе ў 1818 г. скончыў Мараўскі, пачаў настаўнічаць Адам Міцкевіч.

Пад ціскам бацькі Станіслаў паступіў на медыцынскі факультэт Віленскага ўніверсітэта, які скончыў у 1823 г. і абараніў ступень доктара медыцыны. Вучоба Мараўскага прыпала на гады максімальнага развіцця Віленскага ўніверсітэта і на кульмінацыю руху філарэтаў сярод моладзі. Мараўскі браў удзел у гэтым руху, быў прыняты ў сакавіку 1819 г. з псеўданімам «Патрокл» і 15 сакавіка прачытаў даклад «Пра свабоду народа», а 7 чэрвеня «Жыццё і справы кардынала Рышэлье». Яшчэ падчас вучобы ва ўніверсітэце меў зносіны з А. Міцкевічам, Т. Занам. Яму ўдалося пазбегнуць суда над філарэтамі і выгнання з краю. Па сямейнай традыцыі быў членам масонскай ложы «Руплівы ліцвін» («Litwin Gorliwy»).

Не вытрымаўшы тыраніі бацькі, паехаў у Пецярбург (жыў там у 1827 і 1829-1838 гг.), дзе працаваў лекарам і атрымаў ордэн св. Ганны падчас знакамітай эпідэміі халеры. Меў стасункі з Адамам Міцкевічам, сябраваў з піяністкай М. Шыманоўскай, мастакамі Ю. Аляшкевічам і В. Смакоўскім.

Знаходзячыся ў Парыжы, вырашаў праблемы са спадчынай, якая дасталася яму ад пляменніцы. Падчас знаходжання ў Францыі зблізіўся з эміграцыяй і павінен быў стаць сватам шлюбу Цэліны Шыманоўскай (1812-1855) з Адамам Міцкевічам, з якім зноў сустрэўся ў 1833 г.

Пасля смерці бацькі ў 1838 г. пасяліўся ў маёнтку Устроні Троцкага павета, дзе пісаў свае мемуары. У 1845-1846 гг. жыў у Варшаве. Сучаснікамі характарызаваўся як мізантроп, што бачна і з яго ўспамінаў.

Памёр у 1853 г. у сваіх Устронях і быў пахаваны ў капліцы ў Неманюнах Троцкага павета.

Розныя кнігі ўспамінаў Станіслава Мараўскага неаднаразова выдаваліся на польскай мове і даўно перакладзены на летувіскую мову. Значна больш «роўныя» і менш суб'ектыўныя ўспаміны Мараўскага пра жыццё ў Пецярбургу таксама перакладзены і на расейскую мову [2]. У сваіх росшуках я неаднаразова перакладаў і цытаваў фрагменты ўспамінаў Мараўскага і добра разумеў каштоўнасць, а ў чымсьці ўнікальнасць яго тэкстаў і таму некалькі разоў прапаноўваў асобе, якая магла б арганізаваць высокапрафесійны пераклад, навуковае каментаванне, рэдагаванне і выданне ўспамінаў Мараўскага, зрабіць гэтую працу. Усе разумелі каштоўнасць такога выдання, і таму віленскія ўспаміны Мараўскага рана ці позна павінны былі б з'явіцца ў тым ліку і на беларускай мове. Але сталася так, што верагоднасць гэтага сёння наблізілася да нуля. Таму я і ўзяўся за поўны пераклад віленскіх успамінаў Мараўскага, бо яны, у тым ліку, наўпрост датычаць і маёй Лідчыны, а таксама Ашмяншчыны, Наваградчыны і г. д.

У маім перакладзе амаль што няма скаротаў, касаваў я толькі не зусім дакладныя апісанні аўтарам біяграфій Бенігсена, Зубава і г. д., стамляўся перакладаць адмоўныя характарыстыкі яго непрыяцеля Новамейскага і іншыя, вельмі суб'ектыўныя і малакаштоўныя часткі пра цалкам невядомых сёння асоб, але гэтыя скароты агулам не перавышаюць некалькіх старонак кнігі.

Улічваючы вельмі спецыфічны стыль Мараўскага, яго сказы на паўстаронкі з вялікай колькасцю косак, косак з кропкай, вялікую колькасць састарэлых слоў і г. д., на пачатку я думаў зрабіць пераклад як максімальна набліжаны выклад сэнсу яго ўспамінаў. Але стыль Мараўскага, калі яго думкі абганяюць пяро, да апісання кожнай асобы дадаецца па пяць ці болей эпітэтаў, а самая простая думка можа раскрывацца на некалькіх старонках, захапіў мяне, і таму я маю слабую надзею, што ў пэўнай ступені мне ўдалося перадаць яго вельмі своеасаблівы стыль. Мараўскі ўвесь час працаваў нібыта для сябе ці максімум для сваіх сваякоў і сяброў, бо пісаў пра «вочы і вушы майго прыяцеля ці сваяка, які будзе гэта чытаць», але меў надзею і на нешта значна большае, «бо, хто ведае, можа і мае трызненні часам каму прыдадуцца».

Успаміны, відочна, ён пісаў на адным дыханні, і таму заўважны няроўнасці і нестыкоўкі тэксту. Напрыклад, у адным месцы пра свайго бацьку ён піша, што «вялікія і малыя грошы сыпаліся на яго без аніякага старання, нават, калі ён сам гэтага не чакаў», у іншых месцах неаднаразова згадвае вялікую заможнасць сваёй сям'і, але потым мы даведваемся, што яго бацька ў канцы жыцця ўжо амаль што нічога не меў і нічога не змог пакінуць свайму сыну.

Мая праца - не акадэмічны пераклад, бо перакладаў я віленскія ўспаміны як цікавейшы раман з жыцця нашага краю першай трэці XIX ст. Таму, хоць гэта і было б цікава зрабіць, пераклад не мае навуковага апарата і занадта вялікіх каментароў, выкананых па ўсіх правілах у канцы кнігі. Тым не менш, пераклад разлічаны на дастаткова абазнанага ў нашай гісторыі чытача.

Каб не абцяжарваць і так складаны тэкст, я часта не расшыфроўваў шматлікія французскія і лацінскія словы, прымаўкі, а адразу падаваў іх у перакладзе на беларускую мову.

Успаміны поўняцца анекдотамі, расказамі і аповедамі пра вядомых і невядомых сёння асоб, і, калі ўзяць папраўку на зразумелую суб'ектыўнасць аўтара, яго ўспаміны можна лічыць энцыклапедыяй жыцця сярэдняга і вышэйшага класа былога ВКЛ у XIX ст.

Закончу гэты ўступ думкай, якую былы філамат Францішак Малеўскі [3] паведаміў другому былому філамату Адаму Міцкевічу (яны абодва былі жанаты з сёстрамі Шыманоўскімі) - Малеўскі лічыў тэкст Мараўскага «шклом, праз якое можна бачыць», дадам, чароўным шклом, праз якое можна бачыць гісторыю.

Вельмі цікавым для мяне ёсць апісанне аўтарам прыгожага абраду атрымання ступені доктара медыцыны (MD), я ўжываю для гэтага тэрмін, які мне падабаецца - «дактарацыя». Заўважу, што паступіўшы ў 16 гадоў ва ўніверсітэт, Мараўскі ўжо ў 20 гадоў стаў доктарам медыцыны. Наколькі я ведаю, і сёння ў англамоўным свеце доктар медыцыны (MD) - гэта прафесійная (і апошняя) навуковая ступень лекараў. Па ўзроўні падрыхтоўкі яна прыблізна адпавядае магістратуры немедыцынскіх прафесій, надаецца пасля заканчэння медыцынскага ўніверсітэта і дазваляе займаць медычныя і выкладчыцкія пасады ў медыцыне ажно да прафесарскіх. Тады, як і сёння ў большасці дзяржаў заходняга свету, юрысты атрымлівалі навуковую ступень доктара юрыспрудэнцыі (J.D, JD, D.Jur. ці DJur), а багасловы - доктара тэалогіі (Theology Doctor, ThD). Каб займацца медыцынай, як навукай, сёння трэба мець ступень PhD (гл. ніжэй), напрыклад у галіне біялогіі, такая ступень лекара-навукоўца пішацца як «MD-PhD».

Апроч медыкаў, юрыстаў і тэолагаў, усе іншыя выпускнікі ўніверсітэта, пры жаданні, атрымалі ступень доктара філасофіі (PhD, Philosophiа Doctor) - навуковую ступень, якую і цяпер атрымліваюць спецыялісты ў галінах гуманітарных, прыродазнаўчых і тэхнічных навук на аснове ступені магістра пасля выканання цягам 4-5 гадоў незалежнага даследчага праекта і абароны дысертацыі (PhD Thesis). У той час Віленскі ўніверсітэт не меў інжынерных накірункаў, і ступень магістра, а потым доктара філасофіі прысвойвалася гуманітарыям і прыродазнаўцам. Вядома, напрыклад, што Адам Міцкевіч у 1819 г. скончыў Віленскі ўніверсітэт і ў 1822 г. атрымаў вучоную ступень магістра філасофіі. Загадкай для мяне з'яўляецца згаданы ў гэтых мемуарах хімік Ляхніцкі, які стаў доктарам ва ўзросце 19 гадоў. Невядома, ці тое тычылася вундэркінда, ці гэта проста памылка.

Мае каментары да тэксту ўспамінаў пазначаны літарамі «Л. Л.», а каментары, якія былі зроблены да выдання 1924 г., падаюцца без дадатковых пазнакаў.

У кнізе Мараўскага ўспаміны дадатковыя да асноўнага тэксту падаюцца пры канцы выдання. Гэтыя дадаткі я падаю пасля кожнага раздзела кнігі, пазначаны яны будуць літарай «Д» з адпаведным нумарам.

Перакладчык і каментатар успамінаў Леанід Лаўрэш.

Казалі тады першасвятары Пілату: «Не пішы». Але Пілат адказваў:

«Што напісана, тое напісана».

«Змяніліся пакаленні, і я застаўся блукаць сярод людзей у амаль што невядомай мне краіне, дзе нішто з таго, што мяне раней атачала, не было мне чужым».

Першая частка

Раздзел 1. Пралат Міхал Длускі. Яго характарыстыка. Яго сувязь з Лабаржэўскай. Яго масонства. Ссылка ў 1812 г. Вяртанне, смерць і пахаванне

Адным з блізкіх сяброў майго бацькі ў Вільні быў яго дваюрадны па цётцы брат ксёндз Міхал Длускі [4], пралат і архідыякан Віленскай катэдры.

У той час гэты ксёндз-пралат быў свяцілам, зоркай, сонцам капітулы. Сёння ніхто не мае ўяўлення пра тое, якое значэнне, павагу і пашану мелі члены Віленскай капітулы ва ўсім забраным краі і ў самой Вільні, а было гэта яшчэ на маёй памяці.

Але ўжо нават і тады людзі скардзіліся, што ў капітулу ўбіліся інтрыганы. У часы кс.-біскупа Масальскага і потым, не было іншых пралатаў, як толькі арыстакраты. Гэту духоўную пасаду займалі Лапацінскія, Валовічы, Касакоўскія, Страйноўскія, Бжастоўскія, Зянковічы і ім падобныя, святасцю жыцця над іншымі ўзвышаўся біскуп Пільхоўскі [5]. Спалучалі яны сапраўднае выхаванне з уласным, звычайна, вялікім багаццем, і, галоўнае, карысталіся агульнай павагай да сябе. Узнагароджаныя зоркамі св. Станіслава і Белага Арла, засядалі ў парадных тогах за дзіўнай прыгажосці сталамі віленскай капітулы, выглядалі як рымскія сенатары, якія з-за гальскага нашэсця чакаюць смерці.

Потым, палітычныя змены, заўчасная смерць многіх пралатаў і ідэі, якія з'явіліся пад уплывам універсітэта і сучаснай навукі, пачалі дэмакратызаваць свядомасць і прывялі да таго, што большасць пралатур і пасад у капітуле атрымалі ўніверсітэцкія прафесары святой тэалогіі. Пасады атрымалі пераважна асобы з дробнай і беднай шляхты і, як кажуць, малой высакароднасці. І шапталіся, што былі сярод іх нават сяляне, якія ўзняліся праз моц таленту ці праз інтрыгу.

Аднак заўсёды былі Бжастоўскі, Касакоўскі і Багуслаўскі, а сярод навукоўцаў-матэматыкаў Нарвойш [6], Міцкевіч [7], Клангевіч [8], Хадані [9] і Кундзіч [10]. Цывінскі [11] - шляхціц старажытнага і чыстага паходжання, хаця і быў ужо афіцыялам, але ніколі не думаў, што дачакаецца той ролі, якую пазней яму давялося выконваць. Я часта бачыў Цывінскага выструненым каля дзвярэй Длускага і вельмі цяжка было яго ўгаварыць усяго толькі сесці ў крэсла. Я бачыў гэта, але яно мне не шкодзіла, і з гэтым будучым біскупам у мяне ніколі не было стасункаў, хоць часам я меў іх з асобамі, якімі ён кіраваў. Зрэшты, лепш не заўважаць прыніжанай сціпласці людзей, якія потым узняліся, бо яны не любяць сведкаў сваёй мінулай пакорлівасці. А такія сведкі, часцей за ўсё міжвольна на пачатку глядзелі на іх, як бараны, але потым заўсёды ставаліся вінаватымі: «Чаму глядзелі, чаму бачылі?» Гэта нешта накшталт лёсу Авідзія, які ўвесь час скардзіўся: «Cur aliquid vidi. Cur noxia lumina jeci!» (лац. «Чаму я нешта бачыў. Чаму я падпаліў агонь!». - Л. Л.).

Ксёндз Міхал Длускі быў выхаваны ў школе кс.-біскупа Масальскага, чыя элегантнасць, дасканаласць, вучонасць і ветлівасць славіліся па ўсім краі (Д 1) і дапамагалі біскупу ва ўсіх яго падарожжах за мяжу - яго такт, яго абыходжанне з людзьмі, яго разважлівасць - усё тое, чаго сёння мы ўжо не сустракаем. Дасведчаны, энцыклапедычна адукаваны ва ўсіх галінах ведаў, з веданнем 6 моў і 7-й расейскай, якую потым вывучыў у няшчасці, віртуозны мастак алоўкам і алеем, да гэта ўсяго яшчэ і архітэктар, і аграном, ён вылучаўся нават у часы вялікіх асветнікаў, калі было шмат па-сапраўднаму вучоных людзей, якія атрымалі веды не з газетаў і часопісаў, а з упартага і пастаяннага вывучэння грунтоўных кніг - асоб, якія дзівяць сучасных мудрацоў ведамі - аздобамі свайго розуму і сэрца.

Длускі, кажу я, мог не прымружыўшы вока, мець уладу і надзейна яе трымаць. Калі і быў на свеце хрысціянскі святар, пазначаны рукой Бога анёльскім абліччам, дык гэта, безумоўна, ксёндз Міхал. Прыгожага целаскладу, росту вышэй за сярэдні, з паважнымі і шляхетнымі рухамі, па-сапраўднаму панскімі рукамі, у паводзінах сціплы, ціхі хоць і не па-езуіцку - ён паланіў сэрцы кожнага, хто яго ведаў. Але галоўнай яго аздобай быў твар і нават выраз твару, калі ён размаўляў з людзьмі. Блакітныя вочы, светлыя, доўгія валасы, якія клаліся на шыю прыгожымі, натуральнымі кудзеркамі, лагодны позірк рабілі яго па-сапраўднаму падобным да анёла ці, прынамсі, да таго Габрыэля, якога ў «Вечным жыдзе» сваёй фантазіяй намаляваў Эжэн Сю. З вялікай колькасці партрэтаў ксяндза Міхала толькі мініяцюра, якую я атрымаў ад бацькі, перадае яго воблік. Калі ён нават пры неабавязковай размове пачынаў прамаўляць, ягоныя губы ледзь-ледзь краналі адна адну, нібы ён збіраўся даслаць лёгкі пацалунак - гэтак жа робяць тыя, хто грае на флейце. І сапраўды, яго прыемны голас кранаў вуха, як гук музычнага інструмента. Быў у яго нязначны цік, не ведаю, ці заўважаў гэта хто-небудзь з яго блізкіх ці знаёмых, але мяне, малога, ён звычайна дзівіў, і таму я зачаравана глядзеў на яго. Безумоўна, цік не толькі не псаваў, але рабіў яго яшчэ больш чароўным. Апроч уласнага фундушу, які трымаў як капітал, ксёндз Длускі з'яўляўся яшчэ пробашчам у катэдры і меў дзве значныя бенефіцыі: Рукойні і Міхнішкі [12].

Рукойні [13] , хоць і ляжаць блізка ад Вільні, аднак да пэўнага часу іх ўважалі мёртвым, журботным і нудным мястэчкам, але гэтую сваю летнюю рэзідэнцыю ён перарабіў на маленькі рай. Купамі маляўніча пасаджаных дрэў стварыў прыгожыя краявіды. Пабудаваў жылы дом, мураваны касцёл і іншыя гмахі. Батанік і аматар кветак, ён стварыў цудоўны сад з каналамі, напоўненымі рыбай, дамкамі для самых прыгожых птушак, швейцарскімі хаткамі, пусташ з высвечаным пустэльнікам-старцам - адным словам, узбагаціў усімі вясковымі аздобамі.

Пасля яго смерці ад усяго гэтага не засталося і следу! Бо Длускага змяніў спарахнелы і здзяцінелы пралат, граф Бжастоўскі, рэферэндарый ВКЛ, які з-за нейкага дзіўнага капрызу і фантазіі загадаў усё спляжыць і высекчы ў пень. Рукойні вярнуліся да ранейшага стану. А быў гэта той самы Бжастоўскі, які ў свае маладыя гады стварыў і арганізаваў Паўлава [14], мястэчка, слаўнае ў апошнія хвіліны Літвы і Польшчы.

Пры гэтым наш пралат Длускі быў не без граху. Анёлы заняпалі, а як жа часам не саграшыць чалавеку, нават калі ён і падобны да анёла? Прыгожы, вялікі, багаты, адукаваны, таленавіты, яго не маглі абмінуць спакусы. Як зазвычай здараецца, яго спакусіла жанчына. І хоць ён раней не аднойчы казаў дзявулям: «Ідзі прэч, шатан!», але ўсё ж перад чарамі адной з гэтых шатанак ён нарэшце не стрымаўся. Але магу меркаваць, што не вялікае дзіва зваліцца з такога коніка, бо нават праз колькі дзясяткаў гадоў, калі і я ўбачыў гэтую жанчыну, яна ўсё яшчэ заставалася вабнай! Не стану пляткарыць, бо каханне Длускага не было распустай, якой аддаўся гарбаты і страхалюдны пралат Зянковіч, у чые абдымкі кідаліся ці не ўсе модныя віленскія пані, таму што Зянковіч быў багаты і меў надзвычайна вялікую схільнасць да марнатраўства.

Длускі, сціплы чалавек з чулым сэрцам, не вытрымаў і патрапіў у сеткі, якія на яго паставіла прыгожае нябеснае стварэнне, поўнае ўдзячнасці і вабнасці - генаралава [15] Лабаржэўская [16] з дому Нарбутаў. Яна потым прайшла праз рукі, сэрца і кішэню князя Кутузава-Смаленскага, у той час (1799-1801 і ў 1809-1812 гг. - Л. Л.) генерал-губернатара Вільні, і некалькіх яшчэ паноў у Пецярбургу, а пры канцы выйшла замуж за міністра асветы, адмірала Шышкова. Калі я з ёй пазнаёміўся, яна была ўжо старой, але яшчэ моцнай, дзіўна прыгожай і мілай жонкай міністра, адмірала Шышкова [17]. Яна цалкам адпавядала свайму становішчу, узняла дом адмірала, з дзіўнай прыемнасцю і ветлівасцю захоўвала ўсеагульную павагу, асабліва цёплую ад землякоў, як быццам ніколі і не была іншай, а толькі і заўсёды жонкай міністра.

Што ж, магчыма, Длускі не ведаў, што ў сваёй хроніцы пісаў легат і папскі нунцый у Польшчы Энеа Сільвіа Пікаламіні, які потым стаў папам Піям ІІ, аб Нарбутоўнах [18], і небарака, закахаўся ў гэтую жанчыну па самыя вушы. Ці з-за глупства, ці каб добра яго абдзерці, замест таго каб хаваць стасункі, мілая спакусніца пачала знарок дэманстраваць гэтую сувязь. Выбухнуў скандал, і неабходна было яго хутчэй схаваць і пагасіць. Мой бацька, як Ментар, які скінуў Тэлемака са скалы, гвалтоўна разарваў гэтую сувязь. Лабаржэўская залілася горкімі слязьмі і запатрабавала 2000 дукатаў, каб загаіць сваю каліпсаву рану (у інтэрпрэтацыі рымскім пісьменнікам Гаем Юліям Гігіным старажытнагрэцкага міфа, німфа Каліпса забіла сама сябе з-за кахання да Адысея - Л. Л.). Мой бацька меў каля сябе сястру Лабаржэўскай Далецкую (ці Далінскую - Л. Л.), якую ён раней збаламуціў, і яна аддалася яму і целам, і душой. Пры дапамозе генерала Хацкевіча, які марыў неадкладна ўзяць Лабаржэўскую на свой рахунак, бацька закончыў справу кампрамісам у тысячу дукатаў. Аднак, калі Лабаржэўская развітвалася, дык паклялася помсціць вечна, але не з-за малой сумы грошай, а за сканчэнне такога салодкага кахання. Трэба сказаць, што клятву сваю яна не выканала, бо, відочна, была жанчынай з мяккім, добрым і незлапамятным сэрцам. У 1828 г., ужо будучы жонкай міністра, яна, як сына, прыняла мяне ў Пецярбургу, навучала мяне, дзе магла пратэжыравала, і я меў у сталіцы шмат прыемных момантаў у яе вялікім, знакамітым і бліскучым доме (Д 2).

Ну, і каб хоць коратка закончыць біяграфію Длускага, дадам толькі, што яшчэ падчас вандроўкі па Еўропе разам з біскупам ён уступіў у таварыства масонаў. І калі пазней масоны пачалі множыцца ў Літве і Польшчы як грыбы на моху, аказалася, што ён і наш агульны сваяк генерал граф Караль Мараўскі [19] былі ветэранамі масонскага руху ў краі [20] (гэты графскі тытул для яго быў куплены нясвіжскімі Радзівіламі ў рымскага імператара, ён меў падвойнае сваяцтва з Радзівіламі, бо аддаў сваю адзіную дачку за апошняга нясвіжскага Радзівіла. Ён вельмі хацеў мяне ўсынавіць, але бацька не пагадзіўся). Мараўскі доўгі час жыў у Завушшы, і яго галоўным сябрам стаў пралат Длускі. Праз Длускага міласэрны і шчодры граф часта аказваў значную падтрымку і рабіў складкі для мастакоў, вучоных без сродкаў, для бедных і сірот і таму быў шырока вядомы.

Нарэшце, прыйшоў 1812 г. З'яўленне імператара Напалеона, які па-здрадніцку падараваў нам бразготку, нам, якія яшчэ ўсё памяталі і ўсімі сіламі і шляхамі імкнуліся аднавіць сваю незалежнасць. Гэта дало новы стан, новыя постаці. Руплівы і высакародны Длускі ўсёй душой прыкіпеў да гэтай няспелай яшчэ надзеі. А ў дзень імянін французскага імператара ён сказаў з амбона катэдральнага касцёла слаўнае казанне, якое зрабіла на ўсіх вялікае ўражанне, і шпегі адразу даслалі звесткі ў расейскі лагер. На яго ўжо меўся кампрамат, але, паколькі былі і больш дыскрэдытаваныя асобы, пасля вяртання маскоўскіх войскаў ён неяк выкруціўся. Ды няшчасны лёс абрынуў на яго галаву новую буру.

Калі ўжо расейскія войскі падышлі да Вільні, французы адступалі і хаваліся, дзе маглі, бо мелі спадзяванні, што перамога, якая выпала з іхніх рук, вернецца ў кожны момант. Вышэйшыя афіцэры хаваліся ў цывільным адзенні ці ў салдацкіх мундзірах ад простага люду, раззлаванага нядаўнім рабаўніцтвам, і асабліва ад цікаўных і спрактыкаваных вачэй яўрэяў, якія пра ўсё даносілі расейскаму войску. Адзін з французскіх генералаў, масон, які раней бываў у віленскай ложы і ведаў Длускага, пайшоў да яго з просьбай дапамагчы ўцячы. Пралат са сваіх ці з масонскіх грошай даў яму 100 злотых, і генерал рознымі шляхамі дабраўся да Дрэздэна. Але ў Вільні застаўся яго сябар і, не падумаўшы, што ён робіць, генерал праз пошту напісаў яму, што той мае рабіць і расказаў, як ён сам уцёк у Саксонію. «Калі ў цябе няма грошай, ідзі да высакароднага і свентаблівага каплана, пралата Длускага, які дапамог мне, і цябе, дакладна, не пакіне". Гэты ліст патрапіў у рукі Кутузава, адтуль да імператара Аляксандра І, які загадаў саслаць Длускага ў Сібір! Нечакана для святара прыйшла кібітка і яго, ужо сталага чалавека, павезлі ў Табольск і, як вялікую ласку, дазволілі ўзяць з сабой для паслуг прывязанага да яго камердынера Тавянскага.

Даведаўшыся пра гэта, мой бацька, як кіпенем абліты, паляцеў у Вільню, націснуў на ўсе спружыны, два гады праціраў усе парогі і нарэшце, дачакаўся вяртання Длускага. Але гэта ўжо быў не той Длускі! І хоць ён карыстаўся яшчэ большай павагай сярод людзей, але цяжкая дарога, маральныя пакуты, клімат, пераслед, хамства, ганьба - усё тое, ахвярай чаго ён стаў сярод раз'юшаных расейцаў падчас выгнання, сумна паўплывалі на яго розум, на стабільнасць яго характару і на яго здароўе. З таго часу ён вёў замкнёнае і сумнае жыццё, бачыўся толькі з намі, з блізкімі яго сэрцу людзьмі і выглядаў, як перад самай смерцю. Праз некалькі гадоў, у 1820 г., прыехаў у касцёл св. Стэфана [21], дзе звычайна па пэўных днях адпраўляў святую імшу для мар'явітак і, калі выходзіў з карэты, нешчасліва ступіў і так паламаў нагу ў галёнцы, што ажно косць выйшла вонкі.

Не далі выніку самыя прачулыя старанні, руплівы нагляд лепшых лекараў і хірургаў, бо ён не згаджаўся, каб яму адрэзалі нагу. І няшчасны выпадак звёў пралата ў магілу.

Такі быў канец гэтай выключнай для краю і чалавецтва асобы, якая была вартая зусім іншага лёсу. Ні тады, ні сёння няма ў нашым краі каталіцкага ксяндза, які быў бы такім адукаваным і меў бы такое сэрца, такі характар і такую постаць.

Ягоная сястра Канстанцыя, вось ужо цягам больш як 30 гадоў абатыса віленскіх візітак, жанчына святая, шырока вядомая ў краі і за яго межамі, поўная лагоднасці, веры і сапраўднага хрысціянскага святла, у пансіёне свайго кляштара выхавала тысячы маладых, багатых і бедных паненак - цяпер яны ўжо маці, а можа і бабулі і павінны з удзячнасцю ўспамінаць абатысу. А я ўдзячны ёй за смачныя пернікі і іншыя мілыя прысмакі, якімі яна заўсёды адорвала. Апроч гэтай сястры, Длускі меў яшчэ адну, таксама візітку, але яна даўно ўжо памерла, і ксёндз Міхал акрамя майго бацькі не меў больш блізкіх сваякоў. Воля пралата, пра што мне неаднаразова казалі ў розных абставінах, заключалася ў тым, каб усё, чым ён валодаў, пасля яго смерці перайшло да майго бацькі. Але бацька быў высакародны і па-сапраўднаму бескарыслівы чалавек і таму адкінуў не толькі думку пра маёмасць Длускага, але і пра ўсе наступствы, якія вынікалі з гэтай думкі. Памятаю, калі я меў каля 10 гадоў, мяне прывезлі ў Вільню, і я абедаў з бацькам у пралата. Са сваёй вялікай і добра ўкамплектаванай бібліятэкі, пралат дастаў пераплеценую французскую кнігу з каляровымі гравюрамі жывёл, як на той час - вельмі прыгожую, і падарыў яе мне на памяць. Бацька, шкадуючы, што я сапсую кнігу (а яна ў мяне, хоць і парваная, але захавалася дагэтуль), пачаў угаворваць яго не рабіць гэтага, каб не шкодзіць свайму кнігазбору. Тады ксёндз Длускі сказаў: «Браце мой, чаму хочаш ваяваць з самім сабой? Гэта твой сын, і неўзабаве і гэта (паказвае на бібліятэку), і тое (паказвае на вялікую калекцыю карцін), і ўсе, што я маю, не каму іншаму, а вам дастанецца. Чаму ты так шкадуеш аб гэтай кнізе?» Ні тады, ні пазней я не думаў пра гэта, бо лічыў за ганьбу чакаць чужую смерць. Я згадаў гэтую акалічнасць, бо яна потым можа спатрэбіцца для тлумачэння некаторых пазнейшых падзей майго жыцця.

Пахаванне ксяндза Міхала было прыгожым, можа, самым прыгожым у Вільні. Не таму, што за труной ва усім сваім бляску ішла капітула, ішла і радавалася, бо дзве значныя бенефіцыі напэўна дастануцца камусьці з іх, але таму, што пахаванне суправаджалася шчырым і аднадушным смуткам усяго горада. Бо ўсе прыйшлі сюды, каб аказаць пашану памерламу. Ад натоўпаў немагчыма прайсці было ад Замкавай брамы да катакомбаў. Магістр масонаў жадаў сваіх паказаць лепш, чым капітула сваіх. І ўсе віленскія масоны, са згоды ўладаў ішлі ў чорных цывільных уборах са свечкамі ў руках следам за намі, сваякамі, што добра прычынілася да бляску пахавання. Гледзячы на гэта, канвенты (манаскія законы - Л. Л.) сціскалі зубы і моўчкі скрыгаталі імі ад вечнага няшчаснага пераканання ксяндзоў, што масанэрыя ёсць справа і выдумка д'ябла (Д 3).

Калі на катафалк неабходна было павесіць партрэт нябожчыка пэндзля Рустэма [22], а партрэт, верагодна, да гэтага часу знаходзіўся ў ложы і меў інсыгніі магістра масонаў, яго забралі з ложы, Рустэм неяк хуценька зафарбаваў інсыгніі і пакінуў толькі свецкія ўзнагароды і знакі. Як на ліха, калі ставілі гэты партрэт, адзін з бернардынаў рукавом сцёр частку яшчэ нявысахлай фарбы і ўсе ўбачылі цыркуль ці кельню. І пачаліся выдумкі і доказы, што касцёл апаганены блюзнерамі. Ад айцоў-бернардынаў чуткі разышліся па касцёлах, уздымаліся і грымелі, і чым далей, тым болей усе прыслухоўваліся да гэтага глупства, аж пакуль справа не дайшла да скандальных сцэн у сакрыстыі.

Калі мы ўжо збіраліся выходзіць за целам, я з запаленай свечкай у руцэ чакаў сігналу рухацца наперад і размаўляў з панам Канстантым Новамейскім, сваяком і вось ужо 4 гады адміністратарам маёнткаў і інтарэсаў ксяндза Длускага. Да мяне наблізіўся малады масон з надзвычай прыемным тварам і папрасіў дазволу запаліць свечку. Я ветліва дазволіў бы зрабіць гэта любому, але ў той момант адчуў такі інтарэс і цікавасць да гэтага чалавека, што цікавасць адбілася на маім твары на якім немагчыма было нешта схаваць. Новамейскі гэта заўважыў і сказаў: «Я бачу, панове, што вы не ведаеце адзін аднаго, пры тым, што вы аднафамільцы». Гэта быў шляхетны Караль Мараўскі, чалавек пачцівага сэрца і непаспалітай галавы, у той час ужо буйны праўнік, суддзя крымінальнага дэпартамента. Так я пазнаёміўся з Каралем Мараўскім, з якім, дзякуючы яго рэдкім якасцям, неўзабаве склалася блізкае сяброўства.

Перад тым, як расказаць вам пра гэта і ўсё іншае, што моцна паўплывала на маё жыццё, трэба згадаць пана Новамейскага, пра якога я наўмысна дагэтуль нічога не сказаў, бо вырашыў прысвяціць яму асобны раздзел, а можа, і болей.

Дадаткі

1. Віленскі ксёндз-біскуп [23] выказваў вялікую прыязнасць і пашану да майго тады яшчэ зусім маладога бацькі. Адным з галоўных доказаў гэтага, які і прывабіў маю ўвагу, стаў падарунак сарака бутэлек венгерскага віна шасцідзесяцігадовай вытрымкі толькі за тое, што бацька аднойчы за сталом біскупа пахваліў гэтае віно. Шмат хто хваліў віно, але гэтакай увагі да сябе не меў. Гэтае віно ў нас на працягу многіх гадоў выстаўлялася толькі падчас вялікіх святаў і перажыло бацьку адной бутэлькай. Я стаў спадчыннікам гэтай бутэлькі, калі мой высакародны калега і сябар, сапраўдны стацкі дарадца Францішак Малеўскі [24], вяртаўся з-за мяжы і знарок збочыў з дарогі, каб па глыбокім снезе наведаць мяне ў маёй вёсцы - мы разам выпілі віно за здароўе і за памяць пра лепшыя часы.

Можа будзе не залішнім і павучальным згадаць адзін не вельмі вядомы анекдот.

Задоўга да 1794 г., кс.-біскуп з-за мяжы вяртаўся з прычыны розных палітычных інтрыг, галоўнай апорай якіх у сваёй групоўцы быў ён сам, і заехаў у Дрэздэн. Там жыла варажбітка, якая здзіўляла ўсіх дакладнасцю сваіх прадказанняў будучыні і веданнем мінулых падзей. Кс.-біскуп, чалавек XVIII ст., верыў толькі ў правераную свецкую мудрасць тым не менш раптам арганізаваў для сваіх дамачадцаў візіт да варажбіткі. Біскуп, каб яго не пазналі, усклаў на сябе свецкае адзенне. Варажбітка паведаміла кожнаму нешта больш-менш вартае. І калі нарэшце да яе падышоў сам біскуп, сказала яму: «Ты ў думках здзекуешся і смяешся з усяго гэтага. Але памятай, і хай памятаюць усе, хто сёння з табой, што цябе чакае кепская будучыня. Ведай, ты загінеш на шыбеніцы!»

Біскуп з усмешкай даў ёй жменю золата і выйшаў на свежае паветра. Там, зусім не разгублены, сказаў сваім спадарожнікам: «Мосці панове, бачыце, ці можна верыць такім ведзьмам. З усіх смерцяў, якія мне магла прадказаць варажбітка, толькі гэтая цалкам немагчымая і несумяшчальная з маімі санам і таму ніколі не можа адбыцца са мной».

Небарака, ці мог ён падумаць тады, што ягоны сан не ўратуе ад ганебнага канца.

Рукі свярбяць накрэмзаць тут яшчэ адзін, весялейшы анекдот пра гэтага магната.

Віленскі кс.-біскуп, вельмі свецкі пан, не заўсёды насіў сутану і, нягледзячы на тое, што сан прымушаў яго ўстрымлівацца ад многіх зямных забаў, вельмі любіў паляванне. Падчас адной з такіх выпраў ён пагнаўся за аленем ці зайцам і заблукаў у глухім лесе. Згубіўшы набліжаных, біскуп не меў іншага выйсця, як ісці наўдачу па вузкай і вельмі ненадзейнай сцежцы, на якую выбраўся выпадкова.

Ішоў, ішоў па гэтай сцяжынцы і нарэшце выйшаў да нейкага незнаёмага засценка, новыя і чыстыя пабудовы якога сведчылі пра руплівасць тамтэйшага гаспадара. Жыў тут багаты чалавек, які сваю сядзібу заклаў у лесе. Стомлены біскуп ужо ледзьве стаўляў ногі і яму патрэбныя былі адпачынак і ежа. Гаспадар з паклонам прыняў падарожнага і не здагадваўся, хто гэта такі. Біскуп уціснуў яму ў руку талер і папрасіў, каб яго жонка зарэзала курыцу, якая гуляла па двары і зварыла з яе крупнік. Гаспадары з радасцю ўзяліся за справу для такога шчодрага і ветлівага госця. А біскуп на хвіліну прыснуў на сене.

Будзяць яго: «Ягамосць, ягамосць! Курыца гатовая. Галодны біскуп ідзе ў хату. Пах булёну радуе і казыча вантробы. Стаіць стол, накрыты чыстым абрусам, з чыстай алавянай лыжкай, нажом і відэльцам. Брава! Шчаслівы біскуп хваліць парадак у хаце і сядае за стол. А гаспадар з трыумфам і мінай, якая здаецца, кажа: «Пачакай, куме, будзе яшчэ і не тое!», ставіць перад ім курыны булён … думаеце ў чым?

У глінянай місе? Не!

У алавянай? Не!

А ў чым?

У белым фаянсавым начным гаршку!

Пачцівы гаспадар, каб мець у хаце нешта не з гліны, а штосьці багатае, што пакажа гасцям дастатак у доме, у Вільні ўбачыў у вітрыне крамы розныя вырабы з фаянсу і вырашыў купіць сабе вазон. Прыгледзеўся - і не адзін фасон посуду не спадабаўся яму так, як фасон начнога гаршка. І набыў яго, бо вырашыў, што гэта супніца.

Біскуп нярэдка згадваў сваю прыгоду. І рабіў гэта у супрацьвагу выхваленнем свайго супраціўніка князя Радзівіла Пане Каханку, які ўвесь час выдумляў пра сябе тысячы розных гісторый.

2. Не ведаю, ці хопіць мне часу, ахвоты і жыцця, каб напісаць успаміны пра мой побыт у Пецярбургу і асоб, якіх там сустрэў. Таму напішу тут, бо ў нядаўнім лісце са сталіцы мне паведамілі пра смерць 6 ліпеня 1849 г. адміралавай і міністравай Шышковай (некалі, Лабаржэўскай). Памерла за колькі гадзін ад халеры, якая там лютавала ўжо некалькі гадоў. Гэта была дзіўная жанчына, каля васьмідзесяці гадоў яе цела і душа ішлі рознымі шляхамі, яе вялікія памылкі, як звычайна, праз нейкі час забыліся на тле дабра, якое яна зрабіла ў глыбокай старасці, у той непрацяглы час, калі нарэшце яе ўжо адпусцілі грахі, бо яна доўга, доўга трымалася за іх абедзвюма рукамі і расстацца з імі ніяк не магла. Гэта наша Нінон дэ Ланкно [25], гэта наша сучасная Аспазія, яна памерла з вялікая пакорай ды з нейкім богабаязным зычэннем і прагай смерці. Яе апошнія словы да тых, хто стаяў каля ложка, былі: «Comme le cholera est bon ... on en meurt» [26].

Я ўжо згадваў вышэй, што, нягледзячы на сталы ўзрост, пра які немагчыма было і падумаць, яна заўсёды заставалася прыгожай.

Мне пішуць, што да самага канца яна захавала тую абаяльнасць твару, якая разбіла столькі сэрцаў. Але вось якое дзіва - смерць так амаладзіла яе рысы, што тыя, хто яе не ведаў, а ўбачыў толькі ў труне, давалі ёй дваццаць пяць ці найбольш трыццаць гадоў.

Так яна жыла, карысталася і злоўжывала ўсім, з чаго складаецца зямное задавальненне. І нават яе парэшткі сведчылі, што нейкая больш магутная, чым чалавечая рука, паслала яе на гэты свет менавіта з такой мэтай. Бо яна, як некалі Венера, была зроблена з белай і бязважкай марской пены.

(Запіс зроблены 28 ліпеня 1849 г.)

3. Ксёндз Алойзы Каржанеўскі [27], дамініканін, адзін з нашых самых адукаваных святароў, аўтар і перакладчык шматлікіх карысных твораў, славуты прапаведнік, а таксама выкладчык фізікі і галоўны наглядчык знакамітага фізічнага кабінета, які знаходзіцца пры школе айцоў дамініканаў у Гародні, чалавек найлепшага сэрца і анёльскай душы, аднак, як і кожны з нас, меў свае заганы. Пры ўсёй сваёй вучонасці - быў зацятым, гарачым католікам. Напрыклад ён уважаў, што масонства - справа сатаны. І як прапаведнік, самымі рознымі спосабамі пераконваў у гэтай думцы віленскіх вернікаў. Чалавек красамоўны, поўны энтузіязму і агульнай павагі, пакрыты мантыяй, ён і сапраўдны нарабіў шмат шкоды масонам, хоць і сам таго не ведаючы, нямала ў каго ўзбудзіў цікаўнасць да вольных муляраў і зрабіў масонамі. Увогуле, усё, што тхнула нейкім махлярствам, хітрасцю ці здрадай, ніколі не магло чакаць ад яго паблажлівасці.

А зараз паглядзім на другі бок нашай карціны і на хвіліну прыглядзімся да чалавека іншага кшталту.

Мала хто ў нас зрабіў сваё імя такім папулярным, як вядомы і сёння, геніяльны італьянец Пінеці [28]. Ён быў фокуснікам і, як казалі, у свеце чараўнікоў валодаў рэдкім талентам і бязмежнай сілай. Сабе і іншым адкручваў галавы, рукі, ногі без найменшай шкоды для здароўя. Уваскрашаў памерлых і, наогул, мог зрабіць усё, што хацеў. Ён мог пераўвасобіцца ва ўсё, пра што мог падумаць! У нашым грамадстве пра яго хадзілі тысячы дзіўных гісторый, якія і сёння, калі мінулі гады, час ад часу пераказвае мясцовая шляхта. Той, хто здолеў так моцна замацавацца ў памяці, не мог быць чалавекам звычайным. Наступныя пасля яго - Боска, Мальдуана - не вартыя нават яго пальца і не змаглі наблізіцца да яго славы.

Прыезду Пінеці ў Вільню папярэднічаў моцны розгалас. А Вільня тады поўнілася чыстым золатам не раўнуючы, як Эльдарада. Яго жыццё больш ніколі не было такім багатым, як пасля ўзыходжання на прастол Аляксандра І. Усё жывое бегла дзівіцца і пляскаць у далоні цудоўным справам Пінеці. Зразумела, што простыя людзі тут жа пачалі тлумачыць яго справы звышнатуральнымі сіламі, і канешне ж, Пінеці, не перашкаджаў гэтаму.

Ксёндз Каржанеўскі быў тады прапаведнікам айцоў дамініканаў у Вільні, і яго гэта абурала. На некаторы час ён пакінуў масонаў у спакоі і напаў на Пінеці. Не было казані, навучання, размовы, наведзін, каб ксёндз Алойзы не пёк ямы лыткі. Хутка Пінеці адчуў вынікі намаганняў святара. Гледачоў у яго станавілася ўсё менш і менш. Усё радзей запрашалі ў панскія дамы і справы яго, відочна, пачалі пагаршацца.

Аднойчы раніцай ксёндз Алойзы сядзеў над брэвіярам (часасловам. - Л. Л.), калі ў яго келлю ўвайшоў прыстойна апрануты чалавек не першай маладосці з прывабным і прыемным тварам.

- Якую маеце справу і чым я мушу вам служыць? - сказаў ксёндз Каржанеўскі з паклонам.

- Я - няшчасная ахвяра незаслужанай нянавісці васпана дабрадзея! Я чалавек, загублены і даведзены вамі да мяжы жабрацтва, - сказаў незнаёмец з уздыхам.

- Хрысце Езу! - усклікнуў ксёндз, заломваючы рукі. - Што вы кажаце! Пэўна, вы памыляецеся!

- Скажу толькі адно слова. І гэта слова адразу пераканае дабрадзея ў тым, што я кажу праўду. Я … Пінеці!

- А калі так, - прамовіў святар пагрозліва, - дык дазволь, васпан, сказаць табе ў вочы, тое, што я казаў пра цябе раней. Ты, васпан, выбраў злое і грэшнае рамяство. Апамятайся, чалавеча! Дурыш людзей. Цягнеш з іх грошы. Робіш выгляд, што маеш нейкія звышнатуральныя здольнасці. Гэта вялікі грэх! Гэта смяротны грэх! Гэта недапушчальна! Так нельга!

- Пры ўсёй павазе, якую маю да ксяндза, - сказаў Пінеці, - дазвольце мне заўважыць, што я нават не магу ўявіць сабе, як вы, чалавек вучоны, чалавек адданы фізіцы, маеце рабіць падобныя закіды? Калі і дзе я казаў, што выкарыстоўваю звышнатуральныя здольнасці ў сваім рамястве? Усё, што я раблю, з'яўляецца вынікам ведаў фізічных навук у спалучэнні з пэўным спрытам рук. Я пакажу пану дабрадзею, як вялікаму знаўцу фізікі, усе свае штукарствы і пераканаю -- тое, што здзіўляе людзей недасведчаных, насамрэч, вельмі проста тлумачыцца. І калі кожны чалавек мае права зарабляць сваімі талентамі, дык чаму і мне не скарыстацца гэтым жа правам?

Ксёндз трошкі знудзіўся размовай і сказаў:

- Ну, калі так, пан Пінеці, даю слова, што больш ніколі не згадаю пра вас.

- Але, пане, гэтага мала! - сказаў Пінеці са слязьмі на вачах. - Што мне з таго, калі станеце пра мяне маўчаць? Загубілі мяне, і ніхто больш не ходзіць на мае прадстаўленні. Я страціў заробак. Я сірата ў чужым краі і нават не маю грошаў, каб вярнуцца дахаты.

- Шкадую васпана, - сказаў ксёндз. - Але што я магу з гэтым зрабіць?

- Можаце! - адказаў Пінеці. - Калі толькі як добры чалавек, як хрысціянін, зразумееце, што не толькі мяне аднаго загубілі але і ўсю маю няшчасную сям'ю. Загубілі маю жонку і шасцёх бязвінных дзетак! Загубілі столькі нявінных людзей, якія ані думкамі, ані словамі, ані ўчынкамі, не зрабілі нічога ліхога! - і зноў зайшоўся ў плачы.

- Як я магу вам дапамагчы? - добры ксёндз заплакаў разам з ім. - Як я магу вам дапамагчы? Скажыце мне?

- Гэта нескладана! Мяне назаўтра запрасілі да графа Тышкевіча. Вы там часта бываеце, ведаю пра гэта. Прыйдзіце туды. Я скажу, што маю чароўную скрыпку, і кожны, на каго я пакажу, будзе танчыць пад яе. Я выберу вас. Калі жадаеце ўратаваць мяне, як толькі я зайграю, прыкіньцеся, што не можаце вытрымаць, устаньце з крэсла і хоць адзін раз тупніце нагой! Вам гэта не зашкодзіць, а я, бядак, вярну сваю славу і лад жыцця.

Сумленны святар пачмыхаў, пачухаў патыліцу, але ўсё ж, каб уратаваць бліжняга, згадзіўся на такія фіглі і даў слова гонару, што стрымае абяцанне.

На наступны дзень Пінеці, з прадчуваннем трыумфу, паказаў гасцям Тышкевіча сваю скрыпку, паведаміў пра яе ўласцівасці і сказаў прысутным: «У доказ гэтага я выбіраю таго чалавека, які больш за ўсіх зрабіў мне зла, які ніколі не верыў мне. Паны і дамы, пэўна ўжо здагадаліся, каго я маю на ўвазе, і вы ўбачыце, што як толькі я зайграю, сам ксёндз Каржанеўскі пойдзе ў скокі!»

Усе з цікавасцю чакалі. Пінеці зайграў. Ксёндз, верны свайму слову, уздрыгнуў раз, другі, трэці, як быццам змагаўся сам з сабой. Весткі пра гэты цуд разнесліся па ўсёй Вільні. І справы фокусніка зноў пайшлі ўгару.

Раздзел 2. Канстанты Новамейскі. Яго характарыстыка. Яго стасункі з аўтарам. Стасункі з бацькам аўтара. Працэс аўтара са спадкаемцамі Станіслава Карвіцкага

Канстанты Новамейскі, кармазынавы [29], але небагаты шляхціц, здаецца, паходзіў з Ваўкавыскага павета, падобна, з нейкіх Длускіх. Прайшоў праз суседскія дамы і народныя школы, меў прыродны, чысты розум, і яму было не цяжка вучыцца і пераймаць чужыя здольнасці. Ён адправіўся ў Гародню, каб паступіць на дзяржаўную службу ў якую-небудзь тутэйшую канцылярыю. Абаяльны і сціплы, не прыгожы, але з мілым тварам, ён меў станоўчую рэпутацыю. Неяк у нядзелю ў касцёле ён убачыў старога чалавека ў даволі паношанай вопратцы, які стаяў каля яго лаўкі, бо не было дзе сесці. Новамейскі адразу ўскочыў і, не ведаючы з кім мае справу, прапанаваў старому сваё месца.

Гэта быў паважаны, мажны, разумны, але і горды чалавек, палкоўнік Ляхніцкі [30]. Учынак маладога чалавека і яго павага да ўзросту, што тады было ўжо не надта распаўсюджаным, зрабілі добрае ўражанне на палкоўніка: ён прытрымаў Новамейскага за руку, выйшаў разам з ім з касцёла, распытаў яго пра ўсё, прывёў у свой самы шыкоўны ў Гародні дом і заняўся яго лёсам.

Тады ўжо была створаная камісія па ацэнцы кампенсацыі для жыхароў Літвы за пастаўкі прадуктаў расейскай арміі ў 1812 г. [31] Планавалася заплаціць вялікія грошы, з якіх на працягу дзесяці гадоў была выплачана толькі малая частка. Ляхніцкі быў членам гэтага камітэта, які засядаў у Вільні. Старшынёй камітэта з'яўляўся швагер майго бацькі Антоні Храпавіцкі, Новамейскі атрымаў пасаду сакратара праз яго пратэкцыю (Д 4). Плацілі тут добра, і з гэтага моманту кар'ера Новамейскага пайшла ўгару. Не ведаю, як ён пазнаёміўся са сваім сваяком Длускім. Але неўзабаве, пасля закрыцця камітэта, ён стаў сакратаром Радзівілаўскай камісіі [32], наладзіў з Длускім самыя блізкія адносіны і не толькі заняўся ягонымі справамі, але пераехаў у яго дом і жыў тут з тымі самымі выгодамі і паслугамі, як і сам Длускі. Але мне здаецца, што мой бацька, які ўсёй душой любіў Длускага, сам зрабіў шмат намаганняў, каб вызваліць добрага пралата ад гаспадарчых клопатаў. З іншага боку, ён вельмі любіў Новамейскага, высока цаніў яго склад характару, розум, досціп, такт і, больш за ўсё, акуратнасць, лагоднасць і парадак. Ведаю, што мой бацька і сам па сябе, і па просьбе Новамейскага рэкамендаваў яго ў спадчыннікі Длускага. Сяброўства і зычлівасць да Новамейскага захавалася ў яго да смерці. Адзін толькі Бог ведае ці належным чынам разумеў усё гэта Новамейскі, ці наадварот, ён меў нейкую патаемную думку пра нас, якая потым стала прычынай унутранага злому, што бывае ў людзей, якія лічаць іншых адказнымі за свае праблемы - пра гэта я ўжо ніколі не даведаюся.

Але як я ўжо казаў, мой бацька любіў Новамейскага. Маці, ці дакладней, мачаха, якую я прывык зваць маці, ці жаночым інстынктам, ці праз прыроджаную хітрасць, заўсёды казала пра яго дваіста, але часцей за ўсё добра. Усе гэта стала прычынай, што калі на свята і на вакацыі я прыязджаў дахаты з Коўні, заўсёды і ва ўсіх справах яго ставілі мне ў прыклад. Яны мне вушы ім прабубнілі. Тым не менш, пазбаўлены ўсякай зайздрасці, я і сёння з захапленнем стаўлюся, цягнуся да людзей, якія маюць прыгожыя таленты, нават калі іх раней ніколі не бачыў і не меў з імі асабістых стасункаў. І да Новамейскага я міжвольна неяк прывязаўся сэрцам. Прагнуў з ім пазнаёміцца і ў той жа час баяўся яго перавагі. Я бачыў яго лісты да маіх бацькоў, напісаныя добрым стылем, чыстым і прыгожым почыркам ад пачатку і да канца ліста. Ніколі ў жыцці я не мог гэтак пісаць. Пачынаў я ліст добра, але заканчваў такім лятучым почыркам, што пачатак заўсёды адрозніваўся ад заканчэння. Лісты Новамейскага часцей за ўсё былі віншаваннямі з імянінамі і святамі. Новая перамога нада мной! Бо імяніны нікога, апроч сваіх бацькоў, я не мог дапільнаваць. Нарэшце наспеў час майго з'яўлення ва ўніверсітэце. Мне тады заканчваўся 15-ты год. Галава поўная школьных навук, якія я вывучаў, але яшчэ больш поўная тым, што я ўзяў урыўкамі з чытання кніг па начах ці на ранку. Мы вярнуліся з Варшавы. З бацькам заходзім да Длускага. Прызнаюся, я крыху хваляваўся, чакаючы яго сястру. Заходзіць Новамейскі, вітаецца з бацькам і без усялякіх цырымоній, з самай прыемнай і вясёлай усмешкай цалуе мяне ў абедзве шчакі і ў вусны, нібы мы сто гадоў знаёмыя! Гэтак ён мяне заваяваў адразу, як нявольніка, як ілота.

Гэта быў чалавек гадоў на 10-15 старэйшы за мяне. Вышэй сярэдняга росту, стройны, з даволі поўным і смуглявым тварам са знакамі воспы, якія яго не знявечвалі. Губы тоўстыя і мясістыя, але з прыемнай усмешкай. Зубы рэдкія і непрывабныя, пазногці на некаторых пальцах паламаныя, рукі надзвычай доўгія, і калі б ён іх выпрастаў, пальцы дасталі б да каленяў. Але ці з-за інстынкту, ці з-за ведання гэтай заганы, ён заўсёды ўмеў так нахіляцца і браць такія паставы, што вельмі рэдкае вока магло заўважыць гэтую акалічнасць. Валасы меў цёмна-каштанавыя, а цела, як я потым убачыў, было зарослае валасамі, як у мядзведзя, у сваім жыцці я бачыў гэта толькі ў трох мужчын. Да таго ж, усё гэта спалучалася з незвычайным і рэдкім талентам пераймаць іншых у рухах, гаворцы, голасе - гэтыя невялікія досціпы не адрозніваліся арыгінальнасцю і вынаходлівасцю, але былі часткай яго таленту. У той жа час уменне не смяяцца нават са смешных рэчаў, якія ён расказваў, услужлівасць кожнаму без найменшай прыкметы неахвоты ці нуды, увага да дробязей, якую любяць кабеты, і веданне моды, рабілі яго фаварытам у жанчын. Жанчыны, якія, як я потым пераканаўся, бяруць такіх асоб пад сваю апеку і ўдаюць, што іх вельмі цэняць, але насамрэч, выкарыстоўваюць як шырму, якой прыкрываюць іншых, больш смелых, зухаватых, тых, хто лепш кладзецца ім на сэрцы і падабаецца вачам. Гэтага ён, падобна, не адчуваў ці нават не здагадваўся! Пасля першай жа размовы з ім я адразу зразумеў, што значна пераўзыходжу майго прыяцеля ў адукаванасці. Аднак у душы я заўсёды лічыў сябе сціплым чалавекам і казаў сам сябе: «Што ж дзіўнага? Я вучуся, і ў мяне ў памяці яшчэ ўсё свежае, а ён ужо ўсё забыў». Што ж тычыцца маралі, дык ён не толькі прыгожа казаў тое, што я ведаў і без яго, але і рабіў тое, што казаў - гэта рэдкая з'ява паміж людзей. Я ніколі не заўважаў, каб ён адступаўся ад сваіх галоўных прынцыпаў, і ніхто ніколі ні ў чым яго не мог абвінаваціць. У той час я яшчэ не ведаў меркавання адной вядомай кабеты: «Таго, хто сумленны толькі ў межах закона, паважае выключна кат».

Тады я быў лёгкім чалавекам з сэрцам, якое любіла, і таму ўсёй сваёй душой, усёй істотай прывязаўся да яго. Мой бацька не перашкаджаў і быў рады гэтаму. Такім чынам, гэты чалавек з рэдкім сярод людзей талентам, стаў, ці прынамсі, лічыўся кожным з нашай сям'і, кожным з нас траіх, даверанай асобай, сябрам бацькі, маці і сына, хоць інтарэсы, памкненні, мэты, ідэі і густы ў нас траіх былі вельмі рознымі. Нікому з нас траіх, якія не мелі цяжару на сэрцы, не прыходзіла да галавы, што ён, які так шчыра любіць усіх нас, ні да каго з нас не можа мець сапраўднага сяброўства, сяброўства цёплага, адданага і гатовага зняць з сабе скуру для дабра асобы, з якой сябруеш. Менавіта так да самой смерці разумеў сяброўства мой бацька і даказаў гэта ўсім сваім жыццём. Гэтак думаў і я, і здаецца, не раз гэта давёў. Сказаць: «Сябрую, сябрую», - і нічым гэтага не даказаць - сапраўднае духоўнае махлярства, у сто разоў горшае за тое, якое мае месца на Шкляной вуліцы [33].

Праз колькі гадоў, яшчэ да майго выхаду ў свет, я меў магчымасць пераканацца ў яго сэрцы, г. з. яго сяброўскіх пачуццях да мяне. Але гэта былі толькі справы студэнта. Мелі месца наступныя абставіны. На гадавое ўтрыманне мой бацька даваў ад 450 да 500 срэбных рублёў. З гэтага я павінен быў зняць кватэру, стол, апранацца, купіць кнігі, аплачваць урокі фартэпіяна, нямецкай і італьянскай моў, танцаў і фехтавання. На працягу вакацый у Езне [34] я браў урокі верхавой язды ў бярэйтара Пянчкоўскіх Габленса, якому тата плаціў сам. Бялізну мне куплялі, бо цана на тканіну ў Варшаве была ніжэй, чым у Вільні, а мае бацькі кожную зіму ездзілі ў Варшаву і заўсёды прывозілі адтуль ўсё неабходнае (Д 5).

Хаця кожны з вышэйзгаданых урокаў каштаваў ад аднаго да двух дукатаў у месяц, хоць падручнікі на факультэце, дзе я вучыўся, былі дарагімі, пры разумным жыцці і не ўцягваючыся ў карты, у якія я і сёння не гуляю, грошай для мяне было больш, чым дастаткова, калі б гэтая сума замацоўвалася за мной назаўсёды і я мог атрымліваць грошы ці адразу, ці ў вызначаныя даты. Але мой бацька насамрэч хацеў, каб я разглядаў яго грошы не як гарантаваны заробак, а як ласку і яго асаблівую літасць да мяне. Каб я заўсёды ведаў, што грошы могуць прайсці паўз мяне, і адно яго слова можа пакінуць мяне на бруку без грошай. Я меў намер упарадкаваць сваё жыццё, бо мае грошы маглі залежаць ад кожнага выпадку, што было вельмі нязручна, і я жадаў, каб грошы ператварыліся ў мой фіксаваны заробак. Мае добрыя паводзіны ў такім маладым веку, без ніякага дадатковага нагляду за мной, былі дастатковай гарантыяй, што я не выкарыстаю грошы на ліхую справу і не пушчу іх неабдумана на вецер. Мае довады здаваліся мне важкімі. Аднойчы пра гэта сказала маці, і тады бацька, ці па-сапраўднаму, ці граў ролю, як леў разышоўся перад ёй, як зубр! І таму мне трэба было маўчаць.

У кожнай справе ў маім жыцці, у кожнай дамове, першай думкай заўсёды было не зарабіць ці выдаткаваць грошы, але мець душэўны спакой. Ведаючы стасункі майго бацькі з Новамейскім, калі аднойчы мой тата прыехаў у Вільню на некалькі дзён, я зайшоў да свайго дарагога сябра і са слязьмі ў вачах расказаў яму пра цяжкасці, якія я меў у сваім звычайным і беззаганным жыцці. Першы раз пасля нашага знаёмства я прасіў яго паўплываць - хай бацька дае мне толькі 400 рублёў у год - на 100 рублёў менш, але каб ці ўсё разам, ці вызначанымі часткамі. Я папярэдзіў, што тата прабудзе ў Вільні толькі суткі ці максімум двое, і мы павінны скарыстаць час. Новамейскі з дробнай хмурынкай на ілбе, якую я прыняў як праяву спагады, палічыў слушным усё, што я казаў і паабяцаў дапамагчы. Аднак ён разумеў, як цяжка будзе пераадолець упартасць старога, і нічога не абяцаў. Гэта было разумна. Я сышоў супакоены, і калі наступнай раніцай прыйшоў да яго, мне сказалі, што ўчора, адразу як я пайшоў, ён загадаў закласці коней і на тры дні паехаў на паляванне да Гарноўскіх!

Бацька на другі дзень пакінуў Вільню. Новамейскага ён, натуральна, не бачыў. З болем у сэрцы ад нячуласці свайго сябра я вырашыў сам напісаць тату. Пераказаў яму свае цяжкасці. Патрапіў на добры настрой, і ён пагадзіўся. Я сам зрабіў тое, што хацеў атрымаць праз сяброўства.

Але другі выпадак быў значна больш важны і ўшчэнт садраў шоры з маіх вачэй. Людзі шукаюць моцныя эмоцыі як прычыны вялікіх злачынстваў, каб лагічна наракаць на той тып істот, да якога і самі яны належаць. Яны памыляюцца. Менавіта сукупнасць невялікіх але працяглых падзей, якія як кропля вады точыць камень, стварае нашы перакананні. Вялікае зло, як метэор, б'е па нас, здзіўляе, хвалюе, абурае. Але мы цешымся, што гэты метэор - толькі метэор. Што ў памяці ён застанецца толькі як падзея. Але малыя і брудныя заганы нашай натуры, як восеньскі дождж, крыўдзяць і труцяць нас, як лыжка гразі псуе цэлае вядро вады.

Памёр Нямчэўскі [35], дэкан фізічнага факультэта ўніверсітэта, некалі мой гувернёр, давераная асоба майго дзядзькі, у той час ужо эмігранта ў Парыжы. Нямчэўскі, які таптаўся па габеленах, узятых у маёй роднай маці разам з іншымі рэчамі - не ведаю, з якім сумленнем ён памёр. Дэкан юрыдычнага факультэта быў яго душапрыказчыкам (ці хопіць мне часу і жадання, апісаць усе маё жыццё, таму для яснасці я павінен дадаць, што ў выніку фамільных драматычных і па-сапраўднаму цікавых інтрыг, мая маці ў сямнаццацігадовым узросце была вымушана юрыдычна расстацца з мужам, якога кахала. Праз некалькі гадоў, гэтая няшчасная жанчына, прыгнечаная болем і рознымі паразамі, якія труцілі сэрца, памерла ад сухотаў. Давераная асоба яе брата Нямчэўскі, як быццам забыўся пра тое, што я ёсць на свеце і ўсё, што засталося пасля маці як спадкі, адправіў яе брату ў Парыж, а нешта ўзяў сябе, каб пакінуць памяць пра свой добры ўчынак. Мой бацька не любіў спрэчак і судоў і таму не хацеў у гэта ўвязвацца. І толькі праз шмат гадоў справядлівы Божы суд вярнуў мне частку забранай маёмасці, тады, калі я гэтага менш за ўсё чакаў і думаў пра тое. Калі Нямчэўскі хварэў, мой бацька падчас побыту ў Вільні часта казаў мне: «Пайдзі, пакажыся яму, можа гэта ўзрушыць яго сумленне». Але я не хадзіў. Не жадаў стаць жывым сімвалам пакаяння перад яго смерцю.

Праз нейкі час пасля смерці Нямчэўскага да мяне прыйшоў сакратар універсітэта з позвай да Зноскі па нейкай важнай справе. Я пайшоў на наступны дзень. Зноска дастаў з бюро запячатаную капэрту і сказаў: «Вось вашы паперы, якія па жаданні с. п. Нямчэўскага я павінен вам перадаць». Я паглядзеў на пакет. На ім рукой Нямчэўскага было напісана: «Паперы Станіслава Мараўскага, якія належыць аддаць яму пасля маёй смерці». Здзівіўся, бо Нямчэўскі кожныя вакацыі бачыў мяне на вёсцы і вось ужо два гады як штомесяц падпісваў маё акадэмічнае пасведчанне, але ніколі мне пра штосьці падобнае не казаў. Узяў пакунак і пайшоў да сябе. Быў позні вечар. Карцела даведацца пра змесціва пакета, але я пераадолеў сябе, лёг спаць і заснуў як мёртвы. Раніцай знайшоў у пакеце некалькі дакументаў датычных маёй маці, тастамент майго дзядзькі, які запісаў на мяне ўсю сваю вялізную маёмасць (тастамент быў нячынны, бо меўся ўжо пазнейшы), але я знайшоў там і дакумент майго бацькі, існаванне якога не мог нават уявіць сабе: пры разводзе з маці ён запавядаў мне, незалежна ад іншых сродкаў, якія я буду мець, 60 000 злотых. Гэта, як гарантыя майго лёсу, з'яўлялася абавязковай умовай разводу. Мяне вельмі здзівіла, што я, тады васемнаццацігадовы юнак, ані ад бацькі, ані ад Бабацянскага [36], які потым памёр сенатарам у Маскве, ані ад іншых сведкаў, якія падпісалі дакумент, ані ад Нямчэўскага, з якім кожны год жыў па суседстве ўсё лета, калі ён гасцяваў у нейкага Прускага, карацей, ад усіх гэтых асоб я ніколі і нічога пра гэта не чуў. Што мне рабіць? Паклаў пакет у кішэню і пайшоў па параду да свайго лепшага сябра Новамейскага.

Ён сказаў мне наступнае: «Нядаўні ўказ манарха абвяшчае, што для ўсіх дакументаў і абавязацельстваў, не аформленых у разумны тэрмін па ўстаноўленай форме, дадзены тэрмін у адзін год, пасля чаго яны страчваюць сваю актуальнасць. Тэрмін гэты сыходзіць. Калі не ўнясеш свае дакументы ў акты, згубіш іх. Я не адмаўляю таго, што твой бацька заўсёды быў і застанецца бацькам. Але паколькі ён так часта кажа, што пры найменшым капрызе пазбавіць цябе спадчыны, то хто зможа гарантаваць, што ўсё сказанае ім, каб толькі напалохаць і трымаць цябе ў лейцах, калісьці не прыйдзе яму да галавы і ён гэтага не зробіць? Між тым яго жонка цяжка хворая і можа памерці ў кожны момант. Твой бацька яшчэ прыгожы стары і горача любіць жанчын. Калі так здарыцца, ён адразу ажэніцца зноў і будзе мець дзяцей. І тады тое, чым ён толькі палохае, можа стаць рэальнасцю, прынамсі, пры пэўных умовах. Таму ідзі і неадкладна зарэгіструй гэты дакумент у актавых кнігах».

Усе што ён сказаў цалкам адпавядала маім адчуванням і расплюшчыла мне вочы. Аднак я звярнуў увагу, што хаця ўсе гэтыя довады з'яўляюцца рацыянальнымі, меўся і іншы бок, іншая думка, якая прымусіла мяне спыніцца: у той час у Літве ўнясенне грашовых дакументаў у акты па-ранейшаму лічылася недалікатнай справай і знакам недаверу - што падумае мой дзіўна чуйны ў такіх справах бацька, ці не атрымае ён першы раз у жыцці сапраўднай падставы, каб абурыцца на мяне? На гэта Новамейскі адказаў, што я - яшчэ дзіцё, а людзі, якія доўга жывуць на свеце, ведаюць - актывізацыя дакументаў не можа нікога абразіць, і мой бацька, калі ён выдаў такі дакумент, ёсць высакародным чалавекам і не можа адмовіцца ад сваёй волі. І што, нарэшце, калі ён ніколі не казаў мне пра гэта, дык толькі таму, што не хацеў, каб я ў такім узросце ведаў, што маю нешта сваё, а можа нават і думаў, нібыта яго папера загінула ў дзядзькі ў Парыжы.

Супакоіўшы мяне такім чынам, ён адразу ж паслаў свайго пісара, які заўсёды сядзеў за сталом, да нейкага пана Окалава, як сёння памятаю, земскага рэгента, з папярэджаннем, што сёння прыйдзе яго сябар з дакументамі і трэба пасадзейнічаць яму з афармленнем, бо увесь яго час заняты заняткамі ва ўніверсітэце.

Удзень я наведаўся да Окалава, і той зрабіў усё, як найлепей: імгненна вырабіў паперы, прыняў аплату ў памеры 12 рублёў срэбрам і вярнуў мне легалізаваны дакумент. Усё прайшло хутка і гладка, і больш я не звяртаў увагі на гэтую справу.

У тую зіму мае бацькі жылі ў Варшаве. Пісаць да таты па яго загадзе я мусіў раз на месяц (Д 6). Нявінны, як авечка, не ў стане нешта схаваць ад блізкага мне чалавека і, нарэшце, перакананы маім дасведчаным сябрам у тым, што зрабіў добрую справу, я апісаў бацьку нечаканае вяртанне гэтага дакумента праз Зноску і тое, што афармленне дакументаў выцягнула ў мяне больш за 4 дукаты, якія я хацеў бы скарыстаць на нешта лепшае. Напісаў гэта без ніякай думкі і забыўся пра ўсё, як быццам нічога і не было. Дадам, што жывучы сярод людзей, не трэба хітра хаваць свае дзеянні ад тых, з кім маеш больш-менш блізкія адносіны. Каб я быў больш разумны і хітры і ўтаіў усю справу ад бацькі, дык максімум праз год яна выявілася б сама па сабе, але ў больш шкодным для мяне святле. Калі праз год для нейкай справы майму бацьку стала патрэбна даведка, якая пацвярджала поўную закладную чысціню яго нерухомасці, дык віленская Цывільная палата ў якасці пярэчання якраз і выставіла мой дакумент і не выдала яму неабходнай даведкі, пакуль я не адмовіўся ад свайго першынства. Таму, калі не ад мяне, дык потым, мой бацька ўсё адно даведаўся б пра гэту справу, але выглядала б яна ўжо па-іншаму.

Тыдні праз тры, калі я, задумаўшыся, сядзеў над пудовай працай Парацэльса, у якой не разумеў ані слова з таго, што чытаў ужо цэлую гадзіну і спытаў сябе, ці не здзекуецца гэты чалавек з нас усіх, ці яго кніга сталася ўжо для нас незразумелай як егіпецкія іерогліфы, пошта прынесла мне з Варшавы адказ бацькі. Прызнаюся, што само з'яўленне яго лістоў, заўсёды ўводзіла мяне ў хваравіты і нервовы стан.

За прыгожым, узорным і непаўторным стылем ліста, мелася столькі грубых, жоўцевых і незаслужаных абразаў і заўваг, што маё захапленне да такога ўмелага і гладкага аўтара і павага да яго, толькі павялічвала боль, які прычыняў грубы змест ліста. Змяніць майго бацьку не магла ніякая чалавечая сіла. Старадаўнія шляхецкія правілы, якія былі часткай яго натуры, вучылі: «Сын ёсць поўная ўласнасць бацькі. Ганьбі і карай сына, калі ён дрэнны, каб стаў лепшым. А калі ён добры, ганьбі яго і карай, каб не сапсаваўся». Ад гэтага правіла ён да самай смерці не адступіўся ні на валасок і гэтак жа паводзіў сябе на семдзесят трэцім годзе жыцця, калі я меў ужо трыццаць шэсць гадоў.

Кожны бацькаў ліст быў горкім для мяне, пра што сведчыць сшытак лістоў, якія ён дасылаў з самага майго дзяцінства. Што ж я павінен быў адчуць, калі атрымаў гэты, не толькі напоўнены ўсімі навальніцамі бацькоўскага гневу і бацькаўскай улады ліст, але і ліст, які біў мяне па ўсім часткам сэрца і розуму. Мяне апанаваў жах. Яго вымовы і папрокі былі мацнейшыя за прычыну, з-за якой ён іх мне закідаў. Магчыма, гэта адбывалася з-за маёй залішняй раздражняльнасці? Але што зробіш, калі прырода цябе ўжо такім стварыла? Напэўна, было б лепей, каб я стаў каменем ці мурам, ад якой адскоквае кожная кінутая ў яе гарошына.

Праляжаўшы амаль гадзіну ў сваёй кватэры без прытомнасці, маёй першай здаровай думкай было бегчы да Новамейскага, майго любімага сябра і дарадцы, каб паказаць яму ўсё гэта і шукаць суцяшэння на яго грудзях. Так і зрабіў. Хто можа ўявіць сябе гэтую новую пакуту майго і без таго збалелага, маладога сэрца, гэта расплюшчванне вачэй і выраз майго твару, калі ён, прачытаў ліст і холадна сказаў мне: «Ці не баяліся вы Бога, калі такое рабілі? Як вы маглі? Ведаючы вашага бацьку, яго суровасць, яго слынны на ўсю Літву дэспатызм у стаўленні да вас, вы актывавалі выдадзены ім дакумент? Няўжо вы адважыліся выказаць яму недавер?» Ах! У гэты момант маё сэрца ўмацавалася, мой дух загартаваўся сілай і цвёрдасцю, якую ў сумленных душах выклікаюць неаднаразовыя паразы. За адно імгненне я пражыў некалькі гадоў! Не сказаў ані слова. Паклаў ліст за пазуху і як звычайна развітаўся. Пане Канстанты, ты яшчэ жывы, хоць без ног і ўлады, але, пане Канстанты, твая рука нанесла такую рану майму сэрцу, якая з таго часу не можа як след загаіцца.

Увесну на Святаянскія кантракты з Варшавы прыехаў мой бацька. Хаця злосць і крыўда на людзей не заставалася доўга ў яго сэрцы, але ўбачыўшы мяне, ён закіпеў ад абурэння і жоўці. Усё, што толькі можна ўявіць сабе ў вуснах імпульсіўнага, злога, красамоўнага і дакладнага ў падборы слоў чалавека, як лава вылілася на мяне! Вытрымаў напад. Думаў, што гэтым усё, як звычайна, і скончыцца. Як жыць! Бо праз дзень тое самае! І на наступны дзень тое самае! Я зразумеў, што ўся гэта гісторыя і сапраўды моцна параніла яго сэрца. І да гэтага спрычыніўся я, той, хто павінен быў падсаладзіць яму жыццё, хто, хоць і ў справядлівай і святой справе, сваёй уласнай рукой распаліў пажар!

Ні раячыся больш ні з кім апроч свайго сэрца, на чацвёрты дзень, калі ўбачыўшы мяне, тата зноў выбухнуў яркім полымем, я, не кажучы ані слова, паклаў дакумент у яго ўласныя рукі. Мая душа, якая, нягледзячы на мой гарачы тэмперамент, заўсёды жадала толькі міру і згоды, і маё сэрца, якое прагнула толькі ласкавага позірку - адзінай магчымай узнагароды за шматлікія згрызоты ўнутры самога сябе, падказвалі мне, што я нарэшце дасягнуў мэты. Ён узяў дакумент, кінуў яго на стол і каля паўгадзіны яшчэ лаяў мяне, але, здаецца, толькі для праформы. Ён не сказаў ані слова пра тое, што мой учынак ўразіў яго. Дадам, ён не знішчыў дакумент, а пакінуў яго мне пасля смерці і ўзгадаў яго ў сваім тастаменце.

Так шчасліва завяршыў я далікатную сямейную справу і праз такую ахвяру набыў душэўны спакой. Я адчуваў вялікі боль і не мог не радавацца, бо як сапраўдны спартанец вытрымаў гэтыя чатыры дні, пры тым, што мог адным словам перакінуць віну на Новамейскага, калі б засведчыў, што толькі выконваў яго параду. Але такая моц і годнасць схаваныя ў сумленным сэрцы шляхетнага сяброўства, што разумеючы ўжо ўсё пра яго, ужо здраджаны і пакінуты гэтым чалавекам, у тую хвіліну я палічыў за лепшае маўчаць і ўсю адказнасць узяць на сябе, адмовіцца ад 60 000 злотых і больш за тое, змірыцца з усімі наступствамі, але не выкрыць свайго сябра, што непазбежна прывяло б да разрыву стасункаў, якія працяглы час лучылі Новамейскага з маім бацькам.

Немагчыма было ўявіць сабе, каб бацька, задыхаючыся ад майго ўчынку, не паскардзіўся Новамейскаму на мяне. Цікава было б даведацца, што ён сказаў, і з якой мінай той адказваў. Сумняваюся, што ён мяне бараніў, бо на гэта ў яго не хапіла б, бадай, ні волі, ні сілы духу. І для ліха, і для дабра заўсёды патрэбна пэўная доля стойкасці. Першае і другое мала ўласціва духоўным кастратам.

Новамейскі ніколі не згадваў мне гэту гісторыю.

Каб не збочваць ад маёй тэмы, сцісла скажу толькі, што маладыя людзі спрадвеку абвінавачваюць старэйшых у фальшывым поглядзе на сучасны стан рэчаў. Старыя сапраўды ганяць сучаснасць, бо не бачаць у ёй добрага, але часцей за ўсё яны самі сапсаваліся, і таму старажытныя філосафы і нават наш любімы Гарацый, здзекуецца з тых, каго называе laudatores temporis acti ( лац., «тых, хто хваліць старызну». - Л. Л.), аднак у часы, у якія жыву, я магу прызнаць не саромеючыся, што і сам належу да гэтых людзей, якіх меў на ўвазе Гарацый. Сачу за прагрэсам нашага веку, наколькі мне дазваляе розум, і прызнаюся шчыра, што не з'яўляюся яго прыхільнікам. Бог сваёй уладай усталяваў пэўны баланс паміж рэчамі, пачуццямі і думкамі. Магчыма, дабро і зло на працягу стагоддзяў не мелі перавагі паміж сабой. Але кожнае, асобна ўзятае стагоддзе, мае свае моцныя і слабыя бакі. Што выбраць? Калі вы шануеце матэрыяльнае, трэба быць сляпым, каб параўноўваць мінулыя часы і наша XIX стагоддзе. Але, калі вы вышэй за ўсё ставіце дух, вы павінны пачырванець і прызнаць, што людзі сёння горшыя, чым былі раней, і што калі яны носяць больш чыстае адзенне, яны ўсё адно ўнутры бруднейшыя, чым раней.

Але разважанняў мала, патрэбны факты. І гісторыя з маімі дакументамі, а дакладней з адным дакументам, чалавечы гонар і добрасумленнасць пры гэтым, дазваляе зрабіць бясспрэчныя высновы. Пра таемныя даносы і абвінавачванні, якіх раней не ведалі, пра поўнае знікненне гасціннасці і шмат чаго іншага, пэўна, я яшчэ раскажу. Нашы бацькі не ўмелі ці не здагадваліся, што можна адмовіцца ад дакумента ці ад абавязацельстваў, адмовіцца ад паперы, калі яна не ўнесена ў акты. Стары кунтуш (маецца на ўвазе, ранейшы шляхціц - Л. Л.) павесіўся б, калі б яго абвінавацілі ў такой падступнасці! Дастаткова было толькі слова, а паперы людзям даваліся для памяці, маленькія паперкі, часцей за ўсё без подпісаў сведкаў. І на гэтым усё, святая справа! Перагледзьце, калі ласка, абавязацельствы Радзівілаў, Пацаў, Пацеяў і г. д. Не было прыкладаў, каб нехта адмовіўся ад іх. Каб дзеці, нават у галечы, не плацілі за свайго бацьку згодна з самай малой паперкай. Мой бацька ўжо пры расейскім урадзе стаў гарантам аблігацый сваіх сяброў Пянчкоўскіх на суму каля 600 000 злотых, і натуральна, атрымаў ад іх паперу-распіску, у тым, што гэтыя грошы ўзяты не для яго, а для іх і іхняга ўжытку. Меў ён такую паперу. Я трымаў яе ў руках. І што? … Гэта чацвёртая частка чвэрці сіняй паперы (маецца на ўвазе - ад in-quarto. - Л. Л.). падпісаная абодвума братамі Пячкоўскімі без сведкаў. І тыя, хто даваў распіску, і той, хто яе браў, добра ведалі, што робяць, і ўсё рабілі правільна. Гэтай паперкі было дастаткова, каб вызваліць майго бацьку ад далейшай адказнасці (Д 7).

Першым у Літве, хто адмовіўся ад распіскі толькі таму, што яна не была зарэгістравана і не складзена на гербавай паперы, быў граф Юзаф Забела [37], былы ковенскі маршалак. І зрабіў ён гэта ў дачыненні да Юзафа Горскага [38], здаецца, у 1822 г. Адказам грамадства стала ўсеагульнае абурэнне і пагарда да нягодніка, яму давялося цішком пакінуць кантракты і з'ехаць з горада.

Чаму гэта было ўспрынята тады так адмоўна ўсімі і моцна запала ў сэрцы, і чаму сёння ніхто ні на цалю не варухнецца супраць тысяч такіх жа ўчынкаў? Прызвычаіліся да ліха, сораму і жаху. Да таго, чаго раней не было.

Я сам, калі пішу гэтыя радкі, прайграў у Сенаце найважнейшую справу супраць зяцёў Станіслава Карвіцкага [39], багатага абшарніка з-пад Жытоміра, які кожнай са сваіх дачок пакінуў у пасаг па мільёну. Адна з іх выйшла замуж за Златніцкага, другая за Мадэйскага. А сам Карвіцкі быў зняволены ў парыжскім кляштары св. Пелагеі за даўгі і выкуплены праз літасць майго дзядзькі за 2000 дукатаў. Частку грошай Карвіцкі выплаціў, на рэшту ў 1300 злотых выдаў распіску і занёс яе ў акты, заплаціць павінен быў, калі вернецца дадому. Але неўзабаве заняўся палітыкай і быў сасланы жаўнерам у Сібір, дзе і памёр. Дочкі і зяці перанялі яго маёнткі і не захацелі плаціць мне па асабістых абавязацельствах свайго бацькі і цесця, хоць я ў Францыі і ў Расеі з'яўляўся афіцыйным спадчыннікам свайго дзядзькі. Яны адхілялі ўсе мае прапановы. Абавязацельствы хоць і былі падпісаны іх бацькам, але не былі своечасова актывізаваны ў Расеі. І я прайграў гэты суд і нават заплаціў яшчэ 400 рублёў срэбрам за неправамерную скаргу ў Сенат. Я не вінавачу ўрад, бо ён прытрымліваецца літары закону, але тым зладзеям, якія раней распачалі б падобную справу, далі б ў пысу і плюнулі б у вочы. Яшчэ дзесяць гадоў таму ніхто з сумленнай шляхты ў знак пагарды не загаварыў бы з імі. Сёння яны абодва - маршалкі сваіх паветаў і кіруюць шляхтай, яны - перлы, яны - узор, ім зайздросціць усё грамадства! Сёння мы sic itur ad astra (лац. «ідзём да зорак». - Л. Л.).

Патрыятызм, рэлігія, гонар, узвышанае каханне, лютае стаўленне да злоўжыванняў, гарачая абарона правоў чалавека былі тым маятнікам, які прыводзіў у рух папярэднія стагоддзі. Сёння галоўнай спружынай гэтага руху ёсць грошы. Як-небудзь выдраць грошы з рук суседа -- цяпер вяршыня годнасці. І калі ў гэтым брудным тыглі, які сёння мы называем цывілізаваным светам, бачыш цень нейкага нематэрыяльнага пачуцця, дык знаходзіш толькі зайздрасць лайдакоў і нягоднікаў да кожнага, хто ашчаднасцю і працай мае кавалак хлеба для сябе і дзяцей! Знаходзіш толькі зайздрасць невука і асла да чалавека, які цяжкай працай здабывае свае веды! Але можа быць, усе яны толькі нікчэмныя і подлыя ілоты, якія па-свойму працуюць для шчасця будучых пакаленняў Спарты?

Дадаткі

4. Дзед Антонія Храпавіцкага Яўстах быў літоўскім існтыгатарам і паводле звычаю і па закону, перадаў сваю дыгнітарскую пасаду свайму сыну Юзафу, які потым, у часы Кацярыны ІІ, быў маршалкам Полацкай губерні.

Пасля ўступлення Напалеона ў Літву ў 1812 г., Антоні Храпавіцкі быў адным з той бліскучай моладзі, якая ахвотна ўзялася за свой кошт набіраць літоўскія палкі. […] Храпавіцкі павінен быў выставіць полк жандараў і быў прызначаны яго палкоўнікам. Розныя акалічнасці перашкодзілі цалкам ажыццявіць гэтыя высакародныя намеры. Але з тымі, каго сабраў пад сваю харугву, рушыў услед за адступаючым войскам Напалеона і толькі пад Ляйпцыгам трапіў ў палон і таму быў вымушаны пакінуць імператара Напалеона. Потым яго абралі прэзідэнтам Галоўнага крымінальнага суда Віленскай губерні, потым стаў прэзідэнтам Віленскага дабрачыннага таварыства і пакінуў яго ў добрым стане, бо праз забавы і тэатры заахвочваў жыхароў Вільні і Віленшчыны падтрымліваць бедных, якім патрэбная дапамога.

Палац у Коўні, ужо тры чвэрці стагоддзя вядомы ў народзе як палац Храпавіцкіх, быў пастаўлены і аздоблены ў гэтым горадзе праз гандаль і багацце прабабкі Антонія Храпавіцкага, Шчытовай, у другім шлюбе Сыруцёвай. Здаецца, ён складаўся з некалькіх асобных будынкаў, набытых разам, каб пабудаваць палац, і не меў нават найменшых прыкмет якой-небудзь шляхетнай архітэктуры, але ўражваў вялікімі, як для Коўні, памерамі. Унутры палац быў багата аздоблены. Прыгожыя, драўляныя панелі, падлога з кафлянай узорчатай пліткі і шмат іншых упрыгожанняў, якія за паўстагоддзя перажылі ўсе разбуральныя перыпетыі. Ні шпіталі расейцаў, ні сваволя французаў, не здолелі пазбавіць яго ўсіх слядоў былой велічы. У гэтым палацы, хоць ён і шмат гадоў пуставаў і руйнаваўся да 1843 г., калі я яго бачыў, і да сённяшняга дня, калі гэты будынак спешна аднавілі ўнутры, мелася вялізная бальная зала, якую ў народзе называлі парцалянавай. Яе сцены выкладзены квадратнай кафлянай пліткай белага колеру, пасаджанай на тынкоўку, з малюнкам блакітнага пейзажа на кожнай плітцы.

5. Ці чулі вы, хоць бы дзеля жарту, што ёсць на свеце Езна? Але ж тут стаіць палац Антонія Паца, пісара ВКЛ, пра Пацаў мы маем прымаўку: «Варты Пац палаца, а палац Паца» [40].

Гэты сапраўдны гмах прыцягвае ўвагу не прыгажосцю пабудовы, не вытанчанасцю абрысаў, бо пабудаваны па-за стылямі, але сваёй велізарнасцю. Пажар, які адбыўся ў 1837 г. цалкам знішчыў рэзідэнцыю магната, якая трыццаць гадоў да гэтага стаяла занядбанай і напаўзакінутай. Пажар знішчыў увесь корпус палаца разам з яго аздобамі. З гэтага часу ён стаў падобны да руін. Ацалелі толькі павільёны, два паверхі аднаго з іх сёння заселены. З павільёна бачны бліскучы крышталь возера, якое яшчэ нядаўна было багатае на смачную рыбу. Не бракуе пра гэты палац розных расказаў і баек.

Напрыклад, у першай гісторыі, наконт праўдзівасці якой прысягнулі б многія тутэйшыя жыхары, і якая законна можа лічыцца галоўнай, расказваецца, што калі Пац будаваў гмах, ён патаемна замураваў дзесьці ў ім сто тысяч дукатаў і перад смерцю расказаў пра гэта спадчыннікам, каб пры ўпадку і збяднення фаміліі яны зламалі палац, выкарысталі грошы для падтрымкі сям'і і прывялі яе да новай славы.

Кажуць таксама, што гэты палац першапачаткова задумваўся як сапраўдны велізарных памераў каляндар. Меў 365 вокнаў з адным, так званым валовым вокам на высакосны год. Уваход у яго нібыта быў праз дванаццаць брам, а пяцьдзесят двое дзвярэй павінны былі спрыяць камфортнаму жыццю. Калі казаць пра вокны, дык магчыма і можна налічыць неабходную колькасць, але дванаццаці брам няма і не было.

Ёсць яшчэ цалкам гістарычнае паданне, якое сведчыць пра сумную распуснасць нашых магнатаў, якіх не каралі закон і моц цвёрдай выканаўчай улады. Апавядаецца, што Пац спяшаўся будаваць свой палац, жадаў як мага хутчэй убачыць яго гатовым і таму паўсюдна шукаў рабочых. Праз Езну ў той час праходзіў Прэнскі гасцінец, адзін з галоўных у ВКЛ. І хцівы на рабочых Пац, які яшчэ быў ковенскім старастам, загадаў бязбожна, самавольна і злачынна хапаць падарожнікаў - купцоў, яўрэяў, сялян і нават бедную шляхту, якія ехалі гасцінцам. Закоўваць іх у кайданы і прымушаць, як у фараонаў, не менш чым тры тыдні працаваць мулярамі, ці цягаць цэглу і жвір з цагельні. Шмат пакутнікаў загінула з-за прыніжэння, адчаю і цяжкай працы. І таму ў народзе жыло павер'е, што душы гэтых ахвяр увесь час стогнуць у палацы.

І сапраўды, калідораў і праходаў тут было столькі, што пры найменшым ветры стаяў жудасны свіст і лямант, што і нарадзіла байкі.

Яшчэ ўсе мясцовыя расказваюць, што Пац за булку хлеба купіў у шляхціца з Шулянаў валоку сасновага лесу, які атрымаў назву Шулянскі бор.

Калі прысутнасць манархаў у дамах прыватных асоб робіць такія дамы гістарычнымі, дык палац у Езне можа ганарыцца двухразовым хуткацечным побытам цара Аляксандра І. […]

6. Лісты павінны былі мець дату ўверсе і пачынацца са слоў: «Найласкавейшы Ойча, Найасаблівейшы Дабрадзей» і заканчвацца: «Застаюся, з глыбокай пашанай, вашым самым ласкавым сынам і ніжэйшым слугой». Калі б, крый Божа, у лістах гэтага не было, мой бацька, добра надраў бы мне вушы і вярнуў бы перапісаць лісты. Нягледзячы на тое, што гэта можа здавацца дзіўным і смешным, але ў ранейшыя часы пачатак і канец ліста меў вялікую вагу. Лічылася, што гжэчнасці тут ніколі не можа быць зашмат. І нават у наш час я быў сведкам спрэчак, якія даходзілі ажно да ўзроўню міністра, наконт таго, што трэба пісаць у канцы ліста.

Яшчэ ў маладосці адзін з маіх сяброў, закончыўшы ўніверсітэт у Вільні, паехаў за мяжу, каб прадставіцца тагачаснаму куратару ўніверсітэта князю Адаму Чартарыйскаму. Па сваім звычаі князь у Пулавах прыняў яго вельмі прыязна і пакінуў гасцяваць на тры тыдні. За гэты час здарылася неяк так, што князь не меў пад рукой свайго сакратара, каб прадыктаваць вельмі тэрміновы ліст у Варшаву. Ён запрасіў майго сябра ў свой кабінет і прадыктаваў ліст яму. Але князь пачаў дапрацоўваць і ўвесь час змяняць ліст - то «застаюся з шацункам», то «з рэспектам і шацункам», то «з высокім шацункам», то «з вялікай павагай». Цэлую гадзіну ён не мог выбраць канец ліста, чым вельмі здзівіў свайго імправізаванага сакратара.

Юзаф Храпавіцкі, інстыгатар літоўскі, светлы і магутны чалавек жыў у сваім віленскім доме і завозіў у віленскую спіжарню прадукты са сваіх блізкіх фальваркаў. Аканом адной з такіх гаспадарак у падобных выпадках заўсёды пісаў наступны радок: «Пасылаю ЯВ пану столькі качак, столькі курэй, столькі індыкоў, з якімі застаюся найніжэйшым слугой ЯВ пана». Інстыгатара на пачатку гэта бавіла, але потым знудзіла. А паколькі раней гаспадары лічылі сябе абавязанымі цывілізаваць сваіх падданых, дык калі аканом з'явіўся ў Вільні, Храпавіцікі растлумачыў яму, што не трэба пісаць так смешна, не трэба заставацца яго найніжэйшым слугой разам з індыкамі. Прыняў да ўвагі і паправіўся. У наступным лісце напісаў: «ЯВ пане, пасылаю для панскага стала шэсць пар індыкоў, дзесяць каплуноў і чатырох парасят. Яйкаў не дасылаю і без іх застаюся ЯВ пана найніжэйшым слугой».

7. Калі пакаленне, якое жыло перад ці адначасова з нашымі бацькамі, не заўсёды магло выканаць свае абавязкі, яны часам шукалі паратунку ў дасціпным жарце, а не ў юрыдычнай формуле са «Зводу законаў». Пішу гэта, бо хачу расказаць анекдот пра ваяводу Хамінскага [41], які, нягледзячы на значныя даходы і добрую галаву, як турэцкі святы меў талент заўсёды не мець грошай! Відочна, увесь час ён мусіў шукаць пазыкі і меў вялікія даўгі. Паволі вестка пра гэта разнеслася па ўсёй Літве, і яго крэдыторы ўстрывожыліся. Яны пачалі патрабаваць свае грошы і гэтым знудзілі ваяводу. Аднойчы шляхціц, які даверыў Хамінскаму добрую суму грошай, занепакоены фінансавым станам ваяводы вырашыў неадкладна спагнаць з яго пазыку. У Хамінскага было шмат гасцей, калі яму паведамілі, што нейкі шляхціц хоча з ім паразмаўляць.

- Прасі яго сюды, - сказаў ваявода.

Шляхціц увайшоў, і ваявода спытаў у яго:

- Што цікавага можаш сказаць?

Шляхціц паважліва, напаўголаса, каб не пачулі госці:

- Я прыйшоў прасіць ЯВ пана вярнуць мне мой невялікі капітал, бо я знайшоў выгадны фальварак у арэнду.

- Што, што? - прамовіў ваявода, зрабіўшы выгляд, што не чуе і прыклаў вуха да вуснаў шляхціца.

- Прасіў бы ЯВ ваяводу вярнуць мне мае грошы.

Тады ваявода, нібы з агідай адступіў ад шляхціца, нахмурыўся і сказаў:

- Ах, пане, фу! У цябе з рота смярдзіць!

І са смехам адышоў ад яго. Шляхціц быў настолькі разгублены цалкам незаслужанай і выдуманай заўвагай, што пачырванеў і адразу ж выслізнуў з пакоя, сеў у воз і на цэлы год вызваліў ваяводу ад выплаты доўгу.

Хамінскі славіўся яшчэ тым, што кожны, каго да яго пасылалі з лістом, павінен быў тры - чатыры тыдні чакаць на кошце і выгодах ваяводы, першы чым ваявода адкажа нават на самае малое пытанне.

Раздзел 3. Маладосць аўтара. Поспехі ў жанчын. Тры пацалункі. Пані стольнікава Яновічава, яе дом і акружэнне. Тамаш Умястоўскі, старшыня Галоўнага віленскага суда. Пані Гарэцкая, віленская войская, яе дом і акружэнне. Пані Высагердава. Прыгожая Юлія

Вяртаюся да Новамейскага і чакаю, што пасля двух прыведзеных вышэй прыкладаў, ніхто мне не адмовіць - быў ён архідыяканам, біскупам і кардыналам усіх эгаістаў. Але эгаізм гэтага чалавека быў асаблівага роду. Ён змалку прызвычаіўся гнуцца, шукаць абароны і дапамогі, меў за мэту жыцця трымацца фартуны, а справай гонару ўсім дагадзіць і ўслужыць, прыкрываць свой эгаізм плашчом самаахвярнасці, шмат казаць пры цноты, выконваць кожную літару дамовы, прыкідвацца сапраўдным філантропам, ніколі нікога не крыўдзіць, ніколі ні дэманстраваць свае сапраўдныя мэты і такім чынам заўсёды падымацца ўгару.

Калі чалавек жыве ў грамадстве, ён не можа час ад часу не пакрыўдзіць свайго бліжняга. І калі ў Новамейскім сутыкаліся два супярэчлівыя інтарэсы, ад яго можна было не чакаць дапамогі, ён тады, натуральна, уважаў за лепшае крыўдзіць слабейшага. Гэтак адбылося і са мной. Ён быў сябрам усіх, а гэта значыць - нікога. Бо немагчыма любіць увесь сусвет. А для яго галоўнай маніяй быў поспех, уздым, пыха. У выніку ён нават няздольны быў зразумець, што такое сяброўства. Хаваючы сваё сапраўднае аблічча, ён кожнаму казаў пра іншага, што той эгаіст, аднак, калі на кожным кроку бачыць чалавечы эгаізм, дык сам напоўніш ім сваю душу, але тыя, хто яго слухаў, не разумелі гэтага. Палахлівы баязлівец па натуры, ён выдаваў сябе за спартанца. Але ён хаваўся, калі трэба было нечым трошкі ахвяраваць дзеля сябра. Было шмат людзей, якія разумелі, хто ён такі насамрэч, і адной з іх была мая маці.

Нарэшце, прыйшоў час і мне паказацца ў свеце. Мой бацька рабіў гэта па сваім разуменні - для стасункаў, сувязяў і далейшых перспектыў. А яшчэ яму хацелася пакрасавацца сынам-няўломкам, паказваць жонку і сына было яго слабасцю. Са свайго боку я жадаў гэтага, каб лепш пазнаёміцца за звычаямі свету, асвойтацца, выкарыстаць набытыя веды і свае таленты ў грамадскім жыцці. А яшчэ больш - каб хоць калі быць бліжэй да гэтых прыгожых і стройных жанчын, да гэтых маладых і ладных дзяўчат, якія вабілі маю душу і цела, распальвалі палымяныя фантазіі. Больш спрыяльных абставін, каб пусціцца ў хвалі жыцця, меў мала хто з маладых людзей. Маё імя было вядома ўжо ўсёй Вільні. Мяне запрашалі ў шматлікія дамы. Так бывае заўсёды - тое, што людзі не шукаюць самі, заўсёды шукае іх саміх. Меліся і іншыя прычыны гэтага. Бо мяне бачылі толькі ў двух паважаных дамах сябровак майго бацькі: пані стольнікавай Яновічавай [42] і пані войскай Гарэцкай. Паважаная і любімая ўсімі дачка пані Гарэцкай - Высагердава, сяброўка майго бацькі, таксама была вельмі ласкавая да мяне.

Агульнавядомай з'яўлялася празмерная і большая, чым патрабуе старая традыцыя, суровасць майго бацькі, а таксама тая пакора, з якой я яе зносіў. Як студэнт медыцынскага факультэта ўніверсітэта я быў вядомы сваёй стараннасцю і пільнасцю да навук. Я заўсёды з павагай ставіўся да старых, каб нечаму ад іх навучыцца, і таму шмат старцаў былі адданыя мне душой і сэрцам і вельмі добра казалі пра мяне. Маладыя ж, не бачылі мяне ў сваім модным коле і тым самым не лічылі мяне канкурэнтам у салонах, якія наведвалі і не думалі калі-небудзь мяне там убачыць. Таму яны не мелі да мяне зайздрасці і ставіліся нават паблажліва. Таксама цікаўнасць да мяне ўзбудзіла прывязанасць панны-красуні Веранікі Сакен, якая з'явілася без папярэдняга знаёмства і толькі з-за ўзаемных позіркаў праз акно, пра гэта яна расказала свайму крэўнаму, шаноўнаму Ігнацыю Ляхніцкаму, а ён гэты сакрэт разнёс па ўсім горадзе. Таксама і геніяльны, шаноўны і высакародны аматар ўсяго прыгожага і добрага, доктар Юзаф Франк [43], які больш за 20 гадоў штодзень наведваў розныя дамы, лекар, які сваім прыходам заўсёды ўзбуджаў надзею у хворых, расказаў усёй Літве пра маю вялікую пільнасць і дакладнасць вока, і пра тое, што я хутка стану мясцовым Бюфонам ці Рэмюрам. Пачцівы немец меркаваў, што я ўсё сваё жыццё па-нямецку закапаю ў навуку! А я і тады, і сёння нічога так у сваёй душы не баюся, як быць літаратарам ці вучоным! Сама арыгінальнасць майго прысвячэння медыцыне, выклікала цікавасць жанчын, якія вядуць рэй у салонах. Бо нармальным лічылі, каб малады 19-ці гадовы юнак быў пад пазногцем мезенца ножкі маладой дзяўчыны ці жанчыны. І таму «старыя кунтушы» і нават не «кунтушы» здзіўлена знізвалі плячыма і не разумелі, як я мог на гэта адважыцца. Памятаю, стары Залескі, стараста швянтоўскі і сябар майго бацькі, якога немагчыма было нечым здзівіць, бо ён быў юрыстам, тым не менш, у пакоі сваіх сыноў са здзіўленнем сказаў мне: «Як гэта можа быць, каб я, кармазынавы шляхціц ды вывучыў медыцыну?» Такія былі забабоны таго часу! Забабоны ўжо канаючай фалангі старых шляхціцаў канца папярэдняга стагоддзя. Лекарам гэтыя мосці-дабрадзеі маглі ўявіць толькі француза, немца, італьянца ці венгра, г. з. усіх тых, хто не мог атрымаць шляхецтва. Гэты забабон жыве і сёння, бо я не чуў, каб мой прыклад атрымаў паслядоўнікаў [44].

Павінен сказаць, што ў маёй маладосці моцна дапамагала тое, што мяне звалі «прыгожым Мараўскім». Насамрэч гэта быў прыдомак да прозвішча майго бацькі Апалінарыя, які сапраўды быў прыгожым чалавекам. Мой бацька з маці, ці таму, што хацелі каб я быў больш прыгожы, ці каб пашарпаць мне нервы, ці і сапраўды мой твар і постаць былі ім не даспадобы, але па некалькі разоў на дзень казалі мне, каб я быў удзячны за тое, што Бог даў мне, як казаў мой бацька, добры рэкамендацыйны ліст у жыццё, але да сапраўднай прыгажосці мне далёка. Я потым усё думаў і чухаў патыліцу, бо не разумеў, чаго яны ад мяне хацелі. Мушу шчыра, як на святой споведзі, прызнацца, што я праз навуку, выхаванне і па прыкладзе бацькоўскага дому прызвычаіўся пакланяцца ўсяму прыгожаму і ўзвышанаму і таму, далібог, не знаходзіў у форме свайго твару нейкія перавагі ці недахопы і ніколі не пераймаўся з-за гэтага. Але, як я цяпер здагадваюся, павінна было нешта быць у маім твары, постаці, складзе ці жэстах, рухах ці выразах фізіяноміі, бо са мной увесь час здараліся падзеі, якія маглі б сапсаваць менш сціплага хлопца. Праз шмат гадоў, калі я ўжо стаў дарослым мужчынам, меў высакароднага і пачцівага сябра Канстанты князя Гейдройца [45], сына рыцара, які ў паўстанні Касцюшкі паказаў выключную мужнасць і таму да яго добра потым ставіўся і меў вялікую пашану імператар французаў. Неяк у Пецярбургу Гейдройц знаходзіўся разам са мной у доме адной шаноўнай і высакароднай пані. Падчас размовы, некалькі непрыгожых жанчын казалі пра сябе: «Была я тады маладая і прыгожая», тады Канстанты, павярнуўся да мяне і ціха па-польску сказаў: «Мой Мараўскі, растлумач мне, дзе тады былі брыдкія, бо кожная кажа пра сябе, што была красуняй у маладосці?» Я адказаў: «Не здзіўляйцеся, калі-небудзь тое самае і мы пра сябе скажам». На што ён мне прамовіў: «Ну, калі так, дык добра. І калі ты так скажаш пра сябе, дык не будзе вялікага граху. Ніколі ў жыцці я не бачыў такога прыгожага хлопца, якім ты быў у 1820-м годзе, калі мы пазнаёміліся ў Жмудзі». Пра густы не спрачаюцца. Мужчына, які лічыць каштоўнасцю свае аблічча - блазан. Калі ён па-сапраўднаму прыгожы, людзі будуць дараваць яму прыгажосць, але цаніць толькі за гэта стануць мала. Аднак і жанчыны зрэдчас калі ловяць толькі сваёй прыгажосцю, і таму непрыгожыя часцей абуджаюць моцныя жарсці, чым прыгожыя. Аднак калі Бог камусьці даў ўсё ў меру, і ён умее з прыстойнай годнасцю паказаць свой «рэкамендацыйны ліст» людзям, калі рысы і постаць яго ажыўлены адкрытай і сумленнай душой, тады, нягледзячы ні на якія іншыя якасці, чакае яго поспех у свеце. Я згадваю ўсё гэта, бо хачу трошкі нагадаць пра глупствы маёй маладосці і вяртаюся да падзей, якія самі сабой мне прыгадаліся. Распавяду я тры гісторыі ў розных стылях.

Неяк удзень я наведаў пані Яновічаву, стольнікаву нейкай літоўскай зямлі, забыўся ўжо, якой. Адным словам, я быў у пані стольнікавай, сяброўкі майго бацькі, высакароднай, усімі шанаванай дзевяностагадовай жанчыны. Мой бацька строга загадаваў наведваць яе хаця б раз на месяц. У той раз здарылася так, што ў яе нікога не было, хоць яе салон заўсёды ўдзень быў поўны. Каля стагадовай жанчыны, нягледзячы на яе лагоднасць, сямнаццацігадоваму хлопцу стала неяк нудна і маркотна. Усё, пра што я думаў - каб неяк прыгожа выслізнуць, выканаўшы такім чынам, загад бацькі. Бабуля ж, якая не прызвычаілася да самоты, радавалася, што перад ёй сядзіць такі шпак, як я, і хацела пацешыць мяне тысячай маленькіх плётак. Гэткая тайная дыпламатычная вайна паміж намі ішла ўжо паўгадзіны, калі, на маё шчасце, мы абодва пачулі грукат карэты каля брамы. Нехта прыехаў. Скарыстаўшы момант, з капелюшом у руцэ я пайшоў па паркеце, бо меў ужо права на гэту фамільярнасць з капелюшом у пані стольнікавай. Развітаўся са старой дамай. Пані стольнікава жыла ва ўласным доме на вуліцы Замкавай і ўладкавала яго па ўсіх правілах сучаснага камфорту. Сені ніжнія, сені верхнія і сходы ацяпляліся, што ў той час мелася толькі ў адным доме. Вільня ў гэтым сэнсе была і застаецца вельмі несучаснай. Рэчаў і сапраўдных выгод мала. А адвечная Коўня і зараз не мае перадпакояў. Госць вымушаны паліто ці каштоўнае футра пакінуць на сходах, якіх ніхто не пільнуе, альбо цягнуць за сабой лёкая. Праўда, у Коўні ужо гадоў з дваццаць ніхто не чуў пра злодзеяў. Пачулі пра іх толькі цяпер, калі ўвялі паліцыю. Але пойдзем далей. Выйшаўшы з перадпакоя пані стольнікавай, сустрэў лёкая ў галунах і абмінуў яго. На сходах было цёмна, і таму спускаўся павольна, калі ў дальніх сянях убачыў дзвюх дам. Гэта была княгіня … і сваячка пані маршалковай …, абедзвюх я раней толькі бачыў здалёк. Сустракаў іх на прыгожай імшы ў кс. дамініканаў па пятніцах і нядзелях, куды прыходзілі ўсе элегантныя жанчыны вышэйшага свету, каб паслухаць славутага дамініканскага прапаведніка Фалькоўскага [46], і куды сам чорт нас зацягнуў у вольныя ад заняткаў хвіліны. Дык вось, калі я параўняўся з гэтымі дамамі на сходах, княгіня, тады яшчэ маладая, свежая і прыгожая, зірнула на мяне нейкім дзіўным позіркам, робячы выгляд, што не ведае, дзе яна знаходзіцца і не ведае гэтага дома, у якім рэгулярна бывае па два разы на тыдзень. Спыніла мяне пытаннем: «Ці тут жыве пані стольнікава?» З глыбокім паклонам я адказаў, што тут.

Тады княгіня раптам азірнулася, убачыла, што навокал і ўверсе нікога няма, хутка схапіла мяне за шыю і пацалавала спачатку ў абедзве шчакі, а потым у вусны, але так, што маі вусны наведала палова яе каралавага язычка. Тым часам маршалкова няспешна падымалася па сходах. Усё заняло якую секунду. Я разгубіўся і стаяў чырвоны па самыя вушы, як бурак, а княгіня тым часам, звярнулася да сваёй спадарожніцы і, як нічога і не было, без найменшай збянтэжанасці, сказала: «Праўда, што ён прыгожы як анёл?». Успамінаючы гэта, я не раз казаў сам сабе: «Ах, калі б маладосць ведала, а старасць магла». Спаткаў яе гадоў праз пятнаццаць у іншым краі, мы былі ўжо цалкам іншымі, і гульня здавалася не вартай свечак.

Можа не будзе лічыцца вялікім грахом расказаць трошкі пра пані стольнікаву, гэта магло б даць пэўнае ўяўленне пра нашы старыя часы.

З дому Кашыцаў, заможная, яна выйшла замуж за багатага старога юрыста. Пляткарылі, што стары пан стольнік, аматар рымскага зводу законаў, з-за цяжкага целаскладу, пакінуў сваю жонку цалкам нявіннай, і ў такім стане яна пражыла да 100 гадоў. Па звычаях нашых бацькоў, стольнік перапісаў на яе сваю маёмасць на пажыццёвае ўладанне і неўзабаве памёр, а пані засталася ўладальніцай значанага маёнтка і вялікай сумы грошай. Яна пакінула свае капіталы ў надзейных руках, прыгожа ўладкавала свой дом у Вільні і пражыла ў ім 70 гадоў.

Дзякуючы сваім паводзінам, асцярожнасці ў размовах, ветлівасці, гасціннасці і сямейным стасункам, яна была вартая самай найвышэйшай павагі. Гэтыя ж якасці мелі ўсе пакаленні, з якімі яна пражыла свой век. Самыя старыя людзі XVIII ст., з якімі я пра яе размаўляў, не маглі ані ў чым папракнуць яе. Мне і іншым пані стольнікава казала, што ніхто і ніколі яе не кахаў, і яна сама ніколі ў жыцці нікога не кахала. Няма чаму зайздросціць, але ўсё адно гэта незвычайна! Яна была даволі высокая, худая як чапля і нават худзейшая за чаплю, не ведаю, ці важыла яна хоць з пуд, да таго ж па старадаўняй модзе насіла боты на абцасах, што рабіла яе яшчэ больш высокай. Уся яе гасцёўня поўнілася злымі як змеі і вельмі надакучлівымі папугаямі, яны размаўлялі, лаяліся, крычалі. Яна трымала заўсёды накрыты стол для сваякоў, знаёмых і сяброў. Дастаткова было завітаць да яе каля поўдня, каб знайсці тут смачны абед (Д 8). Усе самыя свецкія асобы Літвы пасля прыезду ў Вільню, абавязкова мусілі бываць у яе. Нават самыя выдатныя нашы афіцэры, якія гналі казакоў і авангардам увайшлі ў Вільню, спынялі коней перад яе балконам, выклікалі яе на ганак, першымі віталіся і выказвалі надзею на адраджэнне айчыны [47]. Усе гэта адбывалася не таму, што яна калі-небудзь, каму-небудзь у чымсьці дапамагла - яна ніколі гэтага не рабіла, а таму, што гэткай была паўвекавая, перанятая ад бацькоў, мода і звычаі. І мой бацька, чалавек старой школы, нягледзячы на засвоеную ім новую цывілізацыю, быў поўны старых забабонаў у стасунках і звязах, і таму загадаў мне бываць у пані стольнікавай. Тут я пастаянна сустракаў Радзівілаў, Тызенгаўзаў, Храптовічаў, Вайсэнхофаў, Плятэраў, Ельскіх, Пшаздзецкіх, Тышкевічаў, Вайніловічаў і іншых. Дзіўна, але за столькі гадоў ніхто і ніколі не чуў, каб пані стольнікава дала каму-небудзь грошы ці падтрымала каго. З яе размоў было зразумела, што беднасць яе не датычыць і яна нават не разумее, «як можна быць беднай». Ці гэта была сціпласцю з ўтойваннем сваіх дабрадзействаў, ці толькі самалюбствам стогадовай бабулі - зараз пра гэта адзін Бог ведае. Не цікавіла яе нішто на свеце апроч хваробы і смерці яе старых сябровак, якія натуральна, даўно ўжо ўсе сышлі са сцэны, на якой яна адна грала да 100 гадоў. Адзінай яе жарсцю былі карты, у якія яна добра гуляла. Казалі, што ў лепшыя часы, бадай што, рэдкім быў той вечар, калі бабуля не клала ў кішэню 100 дукатаў, якія заўсёды насіла пад старасвецкай сукенкай. Калі трэба было адтуль нешта дастаць, яна пры ўсіх задзірала сукню, як быццам мела што паказаць, і гэтым вельмі здзіўляла моладзь. Мабыць гэткімі былі старыя норавы, бо і мая бабуля рабіла акурат тое самае, і графіня Сцыпіён [48], сястра слаўнага міністра, князя Ксаверыя Любецкага, да сваёй смерці ў 1847 г. рабіла тое самае, хоць ёй і не бракавала ні нашага, ні міжнароднага велікасвецкага выхавання, бо штогод яна па шэсць месяцаў праводзіла ў Парыжы.

А стольнікава любіла карты і гуляла кожны вечар. Добра было, калі яна выігрывала, але трэба было бачыць, калі справа даходзіла да пройгрышу. У яе змяняўся выраз твару, яна адразу ж пачынала цікавіцца сваім капотам і парыком. Увесь час папраўляла іх і круціла то ў адзін, то ў другі бок, заканчвалася гэта тым, што і тое, і другое зусім спаўзала. Для нас, маладых людзей, гэта было дзіўнае і смешнае відовішча. У мой час каля стольнікавай звычайна сядзела яе сястра панна Тэкля, 70-ці гадовая жанчына з адвіслай губой. Гэтая панна ўвесь свой пасаг, некалькі сотняў тысяч, прайграла ў карты і потым, калі ўсё ж не знайшла мужа, схавалася ў Святаміхальскіх ці Зарэчных сясцёр (законніц кляштара бенедыктынак) і па вечарах пацірала рукі, калі радавалася картачным перамогам. Казалі, што з кожнага выйгрышу стольнікавай, які дукат клаўся і ў яе кішэню, і таму яна радавалася выйгрышам сястры.

У доме стольнікавай апрача вялікіх паноў я пазнаёміўся з двума знакамітымі і паважанымі лекарамі: яўрэем Лібаўшчыцам ці Ляйбошыцам, як яго звычайна называлі ў народзе, тады ён быў ужо сляпым, але геніяльным і па-сапраўднаму ўнікальным чалавекам з асаблівым лекарскім нюхам, звалі яго «Яўрэйскім Богам», і Баранкевічам [49], недасведчаным лекарам, які славіўся тым, што сваёй практыкай купіў маёнтак, а яшчэ тым, што немцы за мяжой называлі яго не Баранкевіч, а «барон фон Кевіч».

Заўсёды я бачыў там вельмі папулярнага, паважанага і агульна шанаванага чыноўніка і заможнага абшарніка, старшыню Галоўнага віленскага суда Умястоўскага [50], якога, здаецца, звалі Тамаш. Не было ў Літве аніводнай важнай справы, якая б не прайшла праз яго рукі. Тады ён быў ужо даволі стары, апранаўся па-мясцоваму, і я ніколі не бачыў больш худога і сухога чалавека такога вялікага росту. Мой бацька, які здаўна меў з ім сяброўскія стасункі, казаў, што той заўсёды носіць бялізну з фланелі і на ваце, каб захаваць здароўе, і каб хоць нешта ўсё ж мелася на целе, бо анікому нават і думка не магла да галавы прыйсці, што Умястоўскі калі-небудзь мог мець страўнік і кішкі. Дык калі праўда, што ён яшчэ і ватай быў напханы, то, пэўна, і сам Вальтэр, незвычайная худзізна якога ўвайшла ў прыказкі, усёроўна ў параўнанні з ім выглядаў бы, як тлусты бернардын. Але калі з-за нейкага капрызу натура звяла аб'ём яго цела амаль што да нуля, дык ва ўзнагароду за гэта яна дала яму надзвычай магутны нос, які завяршаўся вялізнай цёмна-сіняй слівай, што заўсёды прыцягвала мае цікаўныя позіркі. Сорамна сказаць, але твар яго быў не для партрэта. Такім быў Умястоўскі, апякун асірацелай Літвы! Не было тастаменту, на якім не стаяла яго прозвішча. Пастаянная ўпартая праца, вялікія таленты, добрае веданне законаў і поўнае халаднакроўе далі яму гэтую слаўную перавагу над іншымі, і паколькі ён прайшоў шлях ад беднага шляхціца, як сам называў сябе, да багатага чалавека, нізкая зайздрасць выдумляла несправядлівыя абвінавачванні супраць яго - нібы гэты вялікі чалавек нажыў свае грошы за кошт даручаных яго апецы сірот! Аднак ніхто ніколі на яго не скардзіўся. Наадварот, шматлікія маладыя людзі, якія выходзілі з пад апекі, шанавалі яго як бацьку. За тыя 6 - 7 гадоў, калі я яго пастаянна бачыў, ён заўсёды быў апрануты ў адно і тое ж - адзін і той жа зялёны суконны кунтуш і пацёрты слуцкі пояс. Усё жыццё ён вызначаўся вялікай сціпласцю і пагардай да камфорту. Адзінай раскошай, якую ён палюбіў на старасці гадоў, былі два прыгожых коні-таранты і карэта, якая адпавядала ім па элегантнасці. Не дзіва, што доўга пражыўшы і мала патраціўшы, ён столькі назапасіў. Зведаўшы ўсё на свеце, меў своеасаблівую прымаўку, якую вельмі часта паўтараў, асабліва ў размовах пра справы: «Будзьце злымі з людзьмі». З далікатнасці ўстрымаюся, каб два разы не паўтарыць яго праўду! І за некалькі гадоў да смерці ён яшчэ мацней павінен быў упэўніцца ў сваёй прыказцы. Нежанаты, пазбягаў зайздросных размоў і плётак, неаднаразова за свае грошы купляў маёмасць для бедных, але па-панску выхаваных на яго грошы пляменнікаў, якім і так пакінуў бы ўсё пасля смерці. І тыя, з удзячнасці, як толькі дасягнулі пэўнага ўзросту, праз суд, бессаромна забралі яго маёнткі. І калі б ён не меў іншых сродкаў, абавязкова пакінулі б старога на бруку! Гэта былі сапраўдныя дзеткі XIX стагоддзя! Умястоўскі, хоць і стары юрыст, які ўсе зубы з'еў над статутамі, як чалавек старых каштоўнасцей, не мог сабе нават падумаць, што так можа здарыцца.

Я апускаю анекдоты пра пані стольнікаву ў гадзіну яе смерці, бо, нягледзячы на 100 гадоў, паміраць ёй усё ж трэба было. Яны з'яўляюцца сямейнымі сакрэтамі. Але паколькі за столькі гадоў яе ніхто не бачыў у споведзі, бо, напэўна, спавядалася яна дома, людзі лічылі яе атэісткай з душой, адданай д'яблу. Яна баялася памерці, а такія старыя заўсёды маюць «рагатую» душу. У апошнія хвіліны ёй сапраўды здавалася, што бачыць перад сабой д'ябла, і што ён хоча яе скрасці. Сябры, якія яе атачалі і асабліва мая маці, якая наадварот, да самай сваёй смерці славілася святой жанчынай, чулі, як стольнікава ўвесь час прасіла паратунку ад д'ябла, які апанаваў яе. Гэта былі ілюзіі ўзросту і хвароба скажоных пачуццяў. Безумоўна, стольнікава ані сваімі словамі, ані ўчынкамі, не магла нікому даць права думаць, што яна атэістка.

Магчыма, самым смешным з яе ўдзелам быў наступны выпадак, які я магу сёння згадаць. Стольнікава вельмі клапацілася пра сваё здароўе, і таму за ёй рэгулярна наглядалі лепшыя і дарагія лекары. Дзякуючы іх намаганням, пры нармальным стане здароўя, а 9-й гадзіне яе страўнік заўсёды адчыняўся. Для гэтага ёй у ложак прыносілі адмысловую парцалянавую пасудзіну, у якую яна апаражнялася седзячы пад коўдрай на ложку. Яна ніколі не прымала візіты да абеду, і ўся яе шматлікая хатняя прыслуга разыходзілася па горадзе і рынках, не пільнавала дом. Неяк, як на ліха, у Вільню прыехаў правінцыял айцоў бернардынаў, паважаны стары, які, аднак, не ведаў свецкіх кодэксаў, але захацеў асабіста пакланіцца такой высакароднай пані. Ён прыйшоў як раз у тую кананічную і ціхую гадзіну, калі стольнікава, худая і лёгкая, як пёрка, сядзела на сваім парцалянавым троне. Не знайшоўшы слуг у перадпакоі, ён пайшоў далей і далей, покуль нарэшце не дабраўся да спачывальні. Можна ўявіць жах, сорам і збянтэжанасць стольнікавай. Правінцыял, аднак, ні аб чым не здагадаўся і, што яшчэ лепш, нічога не знюхаў. Ён і сапраўды нічога не зразумеў, бо каля трох чвэрцяў гадзіны сядзеў каля яе ложка ў фатэлі, а стольнікава акурат столькі ж часу сядзела на парцаляне і мусіла падтрымліваць з ім свецкую размову. І толькі, калі пачцівы ксянжыска сыходзіў, ён выказаў здзіўленне, што, стольнікава чамусьці сёння выглядала вышэйшай, чым звычайна.

Заканчваючы гэтае апавяданне, я павінен дадаць - тое, што я сказаў пры стольнікаву і яе дом, адпавядае таму, што я бачыў на ўласныя вочы, калі ёй было каля 100 гадоў. І калі я згадаў пра яе тагачасную абыякавасць да чужой бяды і адмову ад якой-небудзь пратэкцыі, дык такая холаднасць магла быць вынікам не толькі ўзросту, але і пакутлівых перажыванняў за свой доўгі век. Раней усё было не так! Яе сябры ведалі, што падчас касцюшкаўскай эміграцыі многія з першых літоўскіх паноў, пакідаючы радзіму, перадавалі ёй без найменшых пісьмовых дакументаў вялізныя сумы гатоўкай і значныя каштоўнасці ў кляйнотах. І ўсё гэта яна аддала ім пасля вяртання на радзіму. А поўнае павагі сяброўства, якое мелі да яе Рапнін [51], Булгакаў, Фрэзель, Мёнш (Д 9) і Галіцын [52], дазваляла разарваць ланцугі шматлікіх вязняў, якіх яна вярнула з глыбінь Сібіры.

Старая пані Гарэцкая [53] з дому Рэўтаў, віленская войская, удава высакароднага, знакамітага і шанаванага ўсімі мужа, славілася сваім непахісным патрыятызмам. У 1792 г. і потым, маючы яшчэ малых сыноў, на руках выносіла іх на двор, хоць яны былі ўжо цяжкія, і плаціла па рублю маскоўскім жаўнерам, каб дзеці білі іх у твар. І падчас гэтага яна крычала сынам у вушы: «Бі маскаля, бі маскаля». Пані Гарэцкая мела тады пры сабе двух сыноў: Антонія - жаўнера Напалеона, мілага і сумленнага, умелага байкапісца і паэта поўнага дзіўнай прастаты [54], і другога - Юзафа, таксама вядомага чалавека, але толькі як шулера, хоць ён таксама з гонарам служыў у нашым войску. Юзаф быў імпульсіўны, ганарлівы, непрыемны, але падобны да сваёй маці, і яна прыкіпела да яго ўсім сэрцам. А быў гэтага не варты. Гэты Юзаф, прайграўся да кашулі і з роспачы шчасліва ўтапіўся ва ўласным маёнтку. Малодшы Антоні, з тварам брыдкім, як смяротны грэх, быў пры гэтым наймілейшым чалавекам - гледзячы сам на сябе ў люстэрка называў сябе «чыстым жыдком». Антоні ажаніўся з рафаэлевай Мадоннай, з паннай анёльскай знешнасці Веранікай з Эйдзятовічаў і ў 1831 г. эміграваў у Францыю.

Дом пані Гарэцкай быў адным з самых паважаных у Вільні. Дом са старымі традыцыямі, з якім не маглі зраўняцца тагачасныя навамодныя сфранцужаныя дамы іншых паноў. Я буду імкнуцца не часта згадваць такія дамы, бо іх і сёння ўсюды багата. Але дом Гарэцкай вылучаўся найвялікшай высакароднасцю і ветлівасцю, асаблівай прыгажосцю дам, якія там бывалі, і поўным выдаленнем адтуль «сваяцкага» элементу з асаблівым «куншутовым» водарам. Нягледзячы на тое, што абодва сыны добра на грошы «ашчыпалі» сваю маці, да таго ж яна не раз сплачвала іх даўгі, гэтая разумная жанчына змагла зэканоміць некалькі сотняў тысяч, чаго хапала для раскошнага жыцця ў тагачаснай Вільні.

Яе дачка Высагердава не была прыгожай. Чорная і худая, знешнасцю не кідалася ў вочы, але і брыдкай не была. Яна з'яўлялася выбітнай асобай, вельмі ветлівай, мілай, прыемнай, з добрым гумарам, начытанай і добра прынятай ва ўсіх еўрапейскіх дварах. Мела больш за прыгажосць - была прыемнай і добрай. Мела багацце. У яе доме, асобным ад матчынага, маладыя людзі, прытрымліваючыся старых завядзёнак, вельмі шляхетна і прыгожа бавілі час - у яе доме сумленна злучаліся старыя і новыя звычаі. Маладзён уважаў за гонар быць прынятым у яе, аднак колькасць прынятых была невялікай. Размаўлялі наперамен па-польску і па-французску, не звяртаючы на гэта асаблівай увагі, у той час, калі ў пані Гарэцкай, канешне ж, панавала польская мова, а хто пачынаў французіць з дамамі, таго там называлі толькі блазнам. Усе, хто ў яе бываў, ведалі мовы, але мусілі прыстасоўвацца да нораву старасвецкай матроны. І маці і дачка мелі рацыю, і ў іх абедзвюх нам было вельмі прыемна. Іх дамы сардэчна шанавалі і любілі. Сярод моладзі вышэйшага саслоўя нават ўвайшло ў моду закахацца ва ўдаву Высагердаву. Воляй-няволяй, трэба было гэтага прытрымлівацца і цяжка ўздыхаць, інакш цябе маглі абазваць словам з чатырох літар. Але яна, лагодная і мілая жанчына, ні ў каго з нас, блазнаў, не была закаханая, не мела ніякага какетства і нават не ведала, што яна ў нас у такой вялікай пашане. Выдадзеная прымусам замуж сваёй самавольнай маці, яна закахалася толькі пасля таго, як аўдавела. Адзіным чалавекам, які натхніў яе на такі моцны запал, і за якога яна хутчэй за ўсё пайшла б замуж, быў слаўны Казятульскі [55], палкоўнік, рыцар і гонар нашай зброі і войска. Іспанская куля пад Сарагосай на палову абрэзала яго плюмаж і менавіта такім малююць яго на гістарычных карцінах. Але пасля таго як Казятульскі страціў розум у Дрэздэне, небарачка Высагердава замкнулася ў жалобе свайго сэрца і толькі ў 1829 г., ужо старой, зрабіла глупства. Закахалася ў пляменніка, сына сваёй сястры Людвіка Замбрыцкага, прыгожага як анёл хлопца, які потым мусіў эміграваць у Францыю і там памёр ад сухотаў. З папскага дазволу, яна, у два разы за яго старэйшая, выйшла замуж за Людвіка. А ён, пэўна, палічыў за лепшае пайсці ў паўстанне, чым жыць у абдымках ужо старой для яго жанчыны.

Яе маці Гарэцкая мела тады ўжо больш за 60 гадоў, была чорная, як вугаль і сухая, як мумія. Казалі, што некалі яна была прыгожай, але, мусіць, гэта было вельмі даўно. Калі мы пазнаёміліся, у яе ўжо былі паралізаваныя ногі і ўвесь час яна ці ляжала ў ложку, ці яе вазілі ў механічным крэсле. Мела суровы і пагрозлівы твар, і калі бацька прадставіў мяне ёй, і я зірнуў на яе, у мяне ажно здрыгануліся лыткі. Але д'ябал не заўсёды такі страшны, як яго малююць.

Адметным было тое, што яна ўвесь час пісала лісты ўсяму свету і ніколі не магла дапісаць усе патрэбныя літары ў слове. Нават падпісваючыся, яна ніколі не пісала «Гарэцка», але ці «Грка», ці «Грцка». У гэтым сэнсе горшай за яе была гетманова Касакоўская [56], жонка павешанага ў 1794 г. Бо тая, калі заканчвалася папера, з-за рассеянасці, дапісвала ліст на стале, а потым, як быццам так і трэба, запячатвала і адпраўляла ліст і пры гэтым зусім не думала, што можа самае галоўнае, засталося на стале з чырвонага дрэва. Але і лісты Гарэцкай былі не лепшымі.

Мой бацька ў яе бываў, як у сябе дома. Расказвалі, што гэты слаўны лавелас, няздольны дараваць аніводнай жанчыне, калісьці меў з ёю блізкія стасункі і, што аднойчы ён, пераапрануўшыся ў эканома, некалькі сотняў міль па Беларусі ажно да Себяжа, сачыў за яе карэтай. Потым яны рассталіся, але сяброўства захавалася да яго смерці. Аднак, магчыма гэта проста бабскія плёткі (Д 10).

Дом пані войскай, у якім я «пад батагамі» майго бацькі таксама мусіў бываць, для мне быў вельмі сумны, бо хворая, старая, сварлівая, капрызлівая і слязлівая старая, як і пані стольнікава, любіла карты, у якія я ніколі ў жыцці не гуляў, але меўся там і іншы сапраўдны магніт! Яна заўсёды трымала пры сабе некалькі маладых паненак, сваячак ці прыжывалак. Працяглы час жылі з ёй панна Гагноўна, панна Ванкавічоўна, сястра слаўнага і рана памерлага мастака, панна Барцяроўна і шмат іншых. Усе яны былі ці вельмі ладныя, ці вельмі мілыя. Калі дзяўчына вясёлая, мы кідаемся ў заляцанкі. Але ў заляцанкі сціплыя, пачцівыя, прыстойныя - толькі ўздыхі з закочваннем вачэй.

Аднойчы я прыходжу, а дзверы ў пакой старой зачынены. Панны кажуць: «Пані войская моцна пакутуе і сёння нікога не прымае», - і робяць кіслыя міны. «Невялікая бяда», - падумаў я, бо ўжо прыняты ў дом. Праз 15 хвілін нашай балбатні старая пачала моцна званіць. Унучка Ванкавічоўна пабегла да яе, вярнулася і кажа: «Пані войская просіць пана да сябе». Іду. Дзверы за мной зачыняюцца. Трохі пастагнаўшы, трохі паскардзіўшыся, старая пачала сур'ёзна прасіць, каб я дазволіў сябе пацалаваць. Кепска, але што зробіш? Схапіла яна мяне дрыжачымі сухімі рукамі і як трэба, горача пацалавала. Потым падзякавала, і сказала, што ёй стала лепш. «Але ж ты, Стасю, такі ладны, што мне, старой, стрымацца цяжка», - дадала яна. І насамрэч яна паздаравела, бо адразу пасля гэтай нешчаслівай для мяне аперацыі, загадала адчыніць дзверы, і госці, якія сабраліся да таго часу, цэлы вечар гулялі з ёй у бастон.

Пані войская жыла на вуліцы Святаянскай у доме Урублеўскага. Насупраць стаяў вялікі дом, на які я ніколі не меў часу звярнуць увагу, бо глядзеў на вокны Гарэцкай і на ўніверсітэцкія заняткі заўсёды хадзіў па тым баку вуліцы, з якога, як малады вісус, мог убачыць панну Гагноўну ці каго яшчэ з іншых дзяўчат, пакланіцца і з усмешкай адказаць ім. Неяк, акурат улетку, як звычайна ішоў на лекцыю слаўнага на ўсю Еўропу натураліста Баянуса і глядзеў у вокны Гарэцкай - няма нікога! А псотніцы ўжо ведалі гадзіну, калі я іду на лекцыі, і звычайна мелі тады нейкі занятак каля акна. Апусціўшы нос, пачаў думаць пра сваю паразу, калі нешта звалілася мне на галаву. Паглядзеў пад ногі - некалькі дзесяткаў свежых руж. Паглядзеў угару - з малюсенькай белай ручкі і прыгожага кошыка на мяне высыпаюцца апошнія кветкі! Хто гэта можа быць? Не ведаю! Інстынктыўна зноў зазірнуў у акно Гарэцкай. А там, як на бяду, ужо стаяў шпег і сведка, панна Гагноўна, якая на ўсю гэтую сцэну глядзела з такім здзіўленнем і абурэннем, што ажно заламала пальчыкі і абедзве рукі праклала да бузі (роціка). Разгублены, рушыў я далей. На маім капелюшы засталося тры-чатыры ружы, з якіх блазны, мае калегі, досыць наздзекаваліся на лекцыі. Добра, ружы, але мне было цікава, чыя гэта была ручка? Латва было мне думаць пра гэта, бо шлях да шчасця прапанавалі ў такой квяцістай форме і без усялякіх намаганняў з майго боку! Нарэшце, я сустрэў гэтую арыгінальную, дзіўную, ззяючую цудоўнымі чарамі цела і душы жанчыну. Яшчэ адзін раз у жыцці я бачыў падобную ножку, але з таго часу ніколі не бачыў падобнай ручкі!

Адчыню заслону над усім, што было натуральнай выпадковасцю, магчыма неасцярожнасцю ці неабдуманым дзеяннем. Сама яна ў гэтым прызналася, і хто пасля гэтага шпурне ў яе камень? Але ружы, высыпаныя на мяне незнаёмкай, дагэтуль займаюць самае мілае і радаснае месца ў маёй памяці! І калі я меў у жыцці сапраўдную, адначасова і духоўную, і матэрыяльную асалоду, дык толькі ў тваіх салодкіх абдымках, бясцэнная, неапісальная ніякім пяром, ніякім красамоўствам, ніякімі словамі, Юлія! І сёння, прыціснуты да зямлі лёдам гадоў, масай памылак і цяжарам досведу, я столькі разоў на дзень аплакваю страту цябе, анёла, забранага на неба ў 20 гадоў. Не магу не прызнацца, што ты была для мяне адзінай! Што пра тваю дабрыню, тваё каханне, тваю рэдкую прыгажосць і аблічча, памяць пра агонь і сілу, з якой твая душа злілася з маёй, і сёння грэе маю кроў, якая, напэўна, ужо астывае і дражніць усе фібры майго даўно памерла для кахання сэрца!

Дадаткі

8. Пра яе на падобным абедзе Антоні Гарэцкі напісаў адзін са сваіх знакамітых, напоўненых досціпам экспромтаў, якімі сыпаў і сыпаў, як быццам трос грушу ці яблыню, і большасць з якіх, на жаль, страчаны, хоць у свой час іх ведалі ўсе.

Жыхар, здаецца, Лівоніі граф Моль, вырашыў, што ён паэт і, паверыўшы ў гэта, пераклаў і нават надрукаваў на польскай мове трагедыю Расіна «Бераніка» [57]. Толькі што надрукаваную і яшчэ пахкую ад друкарскай фарбы кніжку, ён прынёс на памяць пані стольнікавай і застаўся на абед. Акурат у гэты дзень выпадкова на абед да яе завітаў Гарэцкі, і калі ўсе былі занятыя размовамі па розных кутках залы, ён узяў ў рукі са століка невядомую яшчэ кніжку, хуценька прачытаў яе і напісаў на вокладцы:

Такая людскіх лёсаў доля,

Не ўнікне ўсё знішчэння!

Пасля стагоддзяў захаплення

Расін знайшоў свайго Моля! [58]

І як нічога і не было, вярнуў кнігу на столік.

Пасля абеду Яновічава, нічога не ведаючы, захацела зрабіць прыемнасць Молю і наўмысна завяла размову пра яго Бераніку. Шчаслівы Моль зрабіў сціплую міну аўтара. Не цяжка ўявіць яго шчасце з гэтай нагоды. Але кожны госць між волі, калі глядзеў на вокладку, бачыў і эпіграму. Нарэшце сам Моль узяў кніжку, і лёгка можна ўявіць, як ён гэтаму ўзрадаваўся. На наступны дзень чатыры радкі ведаў увесь горад. Шкада, што большасць гэтых мімалётных вершыкаў Гарэцкага, у якіх ён быў па-сапраўднаму непараўнальным і вялікім, не засталася ані ў яго, ані ў чыёй-небудзь памяці.

Антон Гарэцкі не заўсёды, але час ад часу заікаўся. Гэта яго бянтэжыла, бо калі ён пачынаў заікацца, гэта мінала не хутка. Вяртаючыся з-за мяжы ён раз-пораз спыняўся ў Кракаве, дзе ў той час жыла вядомая сваёй прыгажосцю, элегантнасцю, розумам і досціпам панна Веляпольская, якая тады ўяўляла сабой тое, што сёння мае назву «свецкая львіца». Надта непрывабны Гарэцкі, аднак, вельмі любіў прыгожых жанчын, і як толькі ўпершыню ўбачыў прыгожую панну Веляпольскую, яна яго моцна заінтрыгавала. Ці з-за гэтага пачуцця, ці з-за чаго яшчэ, але падчас размовы з ёй паэт пачаў моцна заікацца. Нягледзячы на пашану, якую ўжо тады паўсюдна меў Гарэцкі, панна пырснула са смеху. Гэта вельмі пакрыўдзіла нашага паэта, але ён удаў быццам нічога не заўважыў. Гарэцкі ўсім спадабаўся, і яго папрасілі зрабіць запісы ў альбомах прысутных дам. Альбомы пасыпаліся градам. Панна Веляпольская, прымадонна гэтага салона, выступіла першай. Гарэцкі ўзяў яе альбом і не задумваючыся ні на хвіліну, напісаў:

У тых вершах вечная памяць пра дзве хібы застанецца.

Я заікнуўся, а пані з мяне смяецца.

І скажу нашчадкам, робячы параўнанне,

Што тут вінавата прырода, а там дрэннае выхаванне [59].

(Пераклад С. Судніка.)

9. а) Пасля далучэння Літвы увесь час мяняліся віленскія губернатары. Адным з іх быў нейкі Мёнш (Moensch), які па невядомых мне прычынах пазнаёміўся і вельмі зблізіўся з генералавай Фіцінгоф (у першым шлюбе Забела), добрай, міласэрнай, вельмі брыдкай, але багатай жанчынай вышэйшага свету. Яе дом на рагу вуліц Нямецкай і Троцкай да гэта часу вядомы пад яе іменем. Аднойчы пані Фіцінгоф адчула патрэбу даць абед для гэтага Мёнша і сабрала для яго паважанае таварыства, запрасіўшы некалькіх вучоных і прафесараў Галоўнай віленскай школы (універсітэта. - Л. Л.). У іх лік уваходзілі знаёмыя нам сваімі творамі Дызма Бонча-Тамашэўскі [60], Рэшка [61], Жыцкі [62] і інш.

З ветлівасці расейскія чыноўнікі стараліся размаўляць ці хаця б разумець па-польску.

- Прадстаўляю губернатару, - сказала пані Фіцінгоф. - Пан Рэшка, прафесар.

Мёнш разявіўся, прыжмурыў вочы і зрабіў выгляд, што нічога не разумее.

- Прадстаўляю вам, - паўтарае гаспадыня. - Пан Рэшка, прафесар.

- Да … Да … знаю, знаю! Brodfresser! Brodfresser! [63] - адказаў Мёнш, прыкідваючыся дурнем, каб выказаць сваю непавагу да вучоных.

б) Генералава Фіцінгоф зусім не ведала расейскай мовы. Але справы прымусілі яе паехаць у сталіцу. Яна была ўжо старая, набожная і заўсёды мела кепскі настрой.

Па парадзе свайго паўнамоцнага прадстаўніка ў Пецярбургу яна запрасіла да сябе сакратара Сената і размаўляла з ім па-польску, бо іншай мовы, апроч расейскай, сакратар не ведаў. Паляк і расеец заўсёды зразумеюць адзін аднаго, было б жаданне. Пры развітанні генералава ўклала ў руку сакратара пачку асігнацый, пры гэтым убачыла яго заручальны пярсцёнак, бо ён быў чалавек жанаты, і сказала:

- Буду мець задавальненне яшчэ раз наведаць пана дабрадзея, каб даверыць сябе яго апецы.

- Милости просим! Милости просим! - адказаў сакратар, усцешаны вялікім ганарарам і з мілым тварам пацалаваў ёй абедзве ручкі.

Пані Фіцінгоф ледзь не самлела на месцы, калі пачула яго словы!..

Праз некалькі хвілін падышоў яе паўнамоцны прадстаўнік і знайшоў старую ў спазмах жаху і зусім не падобную да сябе.

- Пані, што здарылася?

- Пабойся Бога, мой дабрадзей, якога ж ты мне сакратара Сената прывёў? Што гэта за людзі! Нейкія бязбожнікі, нягоднікі, распуснікі, бессаромнікі! Жанаты, малады, прыстойны мужчына і не саромеецца мяне старой! Узяў грошы і яшчэ патрабуе ад мяне кахання! [64]

Тады паўнамоцны прадстаўнік, трымаючыся за бакі ад смеху, супакоіў яе сумленне і растлумачыў, як трэба разумець гэтыя словы.

с) Пасля апошняга падзелу краю, губернатар Літвы Булгакаў прымусіў шляхту ў Вільні прысягнуць на вернасць Кацярыне ІІ. Пасля гэтай цырымоніі ў Булгакава адбыўся вялікі афіцыйны абед. Побач сядзеў маршалак Бжастоўскі [65], які і раней меў з ім добрыя адносіны.

Падчас абеду Бжастоўскі пачаў патаемна хаваць за пазуху і ў кішэні срэбныя відэльцы і лыжкі.

- Што ты робіш, граф! - здзіўлена спытаў яго Булгакаў.

-- Ах, пан губернатар, - адказаў Бжастоўскі. - Гэта нармальная з'ява - як толькі стаеш расейскім падданым, адразу свярбяць рукі, каб нешта ўкрасці!

У Булгакава хапіла розуму і досціпу, каб не раззлавацца з-за гэтага жарту.

10. У Стравеніках, у доме княгіні Агінскай, дарсунскай старасціны [66], пані вялікай цноты, дабрыні і агульнавядомай гасціннасці, да таго ж паважанай ва ўсім краі з-за яе пабожнасці, нягледзячы на яе сталы ўзрост, некалькі разоў на год адбываліся вялікія балі, на якія паважаныя госці прыязджалі нават і здалёк. Аднойчы на баль прыйшла вельмі прыгожая і маладая жанчына, пані Шымкоўская. Мой бацька, які ўсё сваё жыццё быў надзвычай слабы на жанчын, моцна заняўся ёй і ўвесь час казаў ёй кампліменты. Пасля абеду, калі госці яшчэ тлуміліся ў сталовай, ён пачаў так моцна прыцірацца да гэтай дамы, што бедная жанчына, каб абараніць сябе і пакараць нахабніка, гучна сказала:

- За каго пан мяне прымае? Хто даў вам права так са мной гаварыць і так абыходзіцца? Ведайце, я сумленная жанчына!

Бацька, нават не дазволіў ёй дагаварыць і адказаў халаднакроўна: «А я такіх як раз і кахаю найбольш!». І гэтымі словамі знянацку так здзівіў небарачку, што потым … Не ведаю, што было потым. Бо гэта вельмі старая гісторыя, якая адбылася яшчэ за польскім часам, і распавядалі яе мне толькі вельмі старыя людзі.

Раздзел 4. Канстанты Новамейскі, яго дзень, яго ўпэўненасць у паспяховасці ў жанчын. Дзве пані Высагердавы. Замбрыцкія. Др. Эме. Людвік Замбрыцкі. Новамейскі, яго стасункі. Побыт аўтара ў Вільні ў 1835 г. Намер сям'і ажаніць яго. Пані Марачэўская. Зайздрасць Новамейскага, яго хвароба

Такім чынам, у той час, калі я паволі станавіўся сваім чалавекам у розных дамах, мой Новамейскі быў заняты рознымі дробязямі: прыдумляў лепшыя шпількі (для гальштукаў), выбіраў і падбіраў тканіны, атрымліваў асалоду ад рэцэптаў печыва, смачных пернікаў, канфіцюраў, лікёраў [67]. Як змяя скідае скуру, так і я цалкам забыўся пра яго, калі выйшаў са студэнцтва. Раптам, неспадзявана, мы сустрэліся ў некалькіх дамах. Я паставіўся да яго з павагай, як належыць ставіцца да старэйшага векам, і ён на пачатку паставіўся да мяне сур'ёзна, як быццам аказваў мне пратэкцыю і нібыта быў маім ментарам. Але дэкарацыі памяняліся! Пільны назіральнік, ён адразу заўважыў, што я стаю на цвёрдых нагах, і яму гэта не спадабалася. У свеце мае дзевятнаццаць-дваццаць гадоў цаніліся больш чым яго трыццаць з нечым, тут аддавалі перавагу лёгкай, але разумнай размове, а не яго звычайнай імітацыі сур'ёзнасці. А ў тых дамах, якія наведвалі бацькі, каб выпхнуць сваіх дачок, як гэта звычайна бывае ў горадзе, давераную асобу кс.-пралата Длускага ставілі значна ніжэй за заможнага паніча, з якім мелі надзею парадніцца праз шлюб. Ужо само маё ігнараванне тэм яго размоваў пра рукадзелле і вышыўкі на палатне, у чым ён ўпарта выстаўляў сябе крытыкам і знаўцам перад маладзёнамі, узбуджала дзявочую цікаўнасць да мяне.

У гэтых дробных і амаль што дзіцячых здарэннях паміж намі, дапытлівае вока згледзіць сутыкненне паміж сабой дзвюх ужо розных эпох і пачатак адыходу ад дробязных звычаяў і перабольшванняў галантнага XVIII ст. Дзейных асоб і сведкаў таго галантнага стагоддзя ў той час было яшчэ шмат, але стаў ўжо заўважны пераход да больш сур'ёзных сяброўскіх адносін, менш заснаваных на розных дробязях. Па-праўдзе, сучасная моладзь шчыра сядзіць над кніжкай у сябе дома і корміцца тэорыямі, каб адкрываць для сябе вышэйшыя мэты. Па-за домам, у таварыстве жанчын, нават міжвольна, яны мусяць змешваць прыемнасць з карысцю, павагу да прыгожа полу з пачуццём уласнай годнасці. Але тое, што раней было шчырым і таму нечага вартым, з-за няправільнага пераймання і скажонага разумення, стала для наступных пакаленняў толькі аблудай, няшчасным і нязграбным прытворствам.

У Новамейскага была смешнай яго дробязнасць ва ўсім. Ён замучыў краўца і шаўца. З кожнага фрака, прывезенага з Парыжа ці Варшавы, ён уласнай рукой выразаў выкрайкі з паперы, з кожнага пантофля загадваў рабіць форму. Перш чым прыняць ад майстра гарнітур ці абутак, ён мучыў яго два тыдні папраўкамі і даводзіў да адчаю. Але калі, здаецца, усё дасягала найвышэйшай ступені дакладнасці і дасканаласці, і ён надзяваў гэта на сябе, дык усё на ім сядзела нязграбна, мяшком, а абутак заўсёды выглядаў дрэнна з-за няправільнай формы яго нагі. […]

Няхай усе будуць шчаслівымі - падумаў я сто разоў. Я магу паручыцца, што ён сам шчыра верыў у сваю зорку і дзяліўся гэтай упэўненасцю з іншымі не як марнай хвальбой блазна, але з унутранага пераканання. Дазвольце мне прывесці вам толькі два прыклады. Сярод жанчын, якія толькі і чакалі знаку ад яго, каб як бяззбройная гарліца падпарадкавацца арлу ці магнетычнай уладзе ястраба, і якіх ён шкадаваў толькі з-за сваёй любові да цноты, была, як мне казалі, пані Ксаверава Мюлер, якая рэдка прыязджала ў Вільню. Тады я яе не ведаў, але чуў, што яна была жанчына з характарам, талентам, цнотамі, надзвычай вясёлага досціпу і была ўсімі любімая. Пасля няўдачнага замуства яна хавалася на вёсцы. Дадам, потым я даведаўся, што поўная жаночай празорлівасці, яна адразу шмат што зразумела пра Новамейскага і ніколі не хацела ўважаць яго вартым яе сяброўства. Другой фатальна ў яго закаханай была пані Высагердава, удава, пра якую я ўжо пісаў. Дадам яшчэ апошні раз некалькі слоў пра яе. Пра яе гарачую прыхільнасць да Казятульскага я ўжо казаў. Пасля няшчасця з ім добрая і пачцівая жанчына працяглы час, каля пятнаццаці гадоў, атрымлівала ўздыхі ад усёй віленскай моладзі і многіх знатных абшарнікаў з правінцыі, напрыклад, Гелгуда. Нарэшце голас прыроды перамог. У Вільню прыехалі вучыцца два яе пляменнікі Замбрыцкія. Абодва прыгожыя, добрыя, мілыя і маладыя, яны былі даручаны яе апецы, за якую яна адразу і ўзялася па-мацярынску. Яны часта бывалі ў цёткі і лічылі яе дом сваім бацькоўскім домам. Беднае сэрца цёткі, стомленае ўдаўством і працяглым супрацівам мужчынам, не магло супрацьстаяць высакароднасці і дабрыні майго прыяцеля і калегі Людвіка Замбрыцкага. Раптоўны выбух моцнага запалу, які яна спачатку ўспрымала як любоў да пляменніка, асляпіў гэту шляхетную, чулую і звыш меры годную жанчыну. Божа нябесны, як доўга не толькі ад людзей, не толькі ад каханага, але і ад самой сябе, яна рупліва хавала гэту бездань, якую вырыла пад яе нагамі занадта чуллівае сэрца! І як раз тады быў момант найбольш блізкіх стасункаў з Новамейскім. Ён цешыў сябе тым, што Высагердава закахалася ў яго. Яна, аднак, разумела неадпаведнасць свайго ўзросту і ўзросту пляменніка, разумела фальш сваёй пазіцыі і бачыла ў Новамейскім толькі пачцівага і зычлівага да яе чалавека. Напоўненая бурлівай страсцю, якую яна хавала ад усіх, Высагердава давярала яго разважлівасці і часта глядзела на Новамейскага сваімі чорнымі, самотнымі вачамі. У размовах пра жаночыя пачуцці і слабасці сэрца, яна шукала тую палёгку, якая на хвіліну вызваляе жаночую душу ад цяжкіх боляў. Аднак уласнае каханне Новамейскага прыняла авансам на свой рахунак гэтыя агульныя з ёй размовы. Таму можна ўявіць сабе яго здзіўленне, калі ён раптам даведаўся, што яна выходзіць замуж за Замбрыцкага. Дзеля Замбрыцкага, дзеля яго цяжкага лёсу, дзеля веры ў словы Святога Пісання, якія сёння мала цэняцца, дзеля чалавека, які будзе гэта чытаць, скажу яшчэ некалькі слоў.

Адна з дачок войскай Гарэцкай выйшла замуж за Замбрыцкага, знатнага і годнага жыхара Беларусі, адкуль паходзіў слаўны род Рэўтаў. Муж пяшчотна кахаў сваю жонку і не сумняваўся ў шчаслівым жыцці сярод прыгожых, як анёлы, дзяцей. Так і было, як раптам здароўе яго жонкі пачало пагаршацца. Ніякіх бачных прыкмет хваробы не было, але яна хварэла! Свежасць свяцілася на яе твары, аднак штодня яна скардзілася на здароўе і атрымлівала ад гэтага задавальненне. Клапатлівы муж кансультаваўся з рознымі лекарамі. Але з кожным днём было ёй усё горш і горш. Таму, калі лячэнне не дало аніякага выніку, ён вырашыў звярнуцца да вядомага ў тым краі доктара Эма [68], пра якога хадзілі розныя жартаўлівыя анекдоты. Гэта быў ужо немалады, напудраны немец, які шчыра прывязаўся да нашай зямлі і, вывучыўшы мову, перакручваў словы самым дзіўным чынам, памнажаючы тым самы каламбуры пра самога сябе. Эма заняўся лячэннем пані Замбрыцкай, і ёй стала лепей. Шчаслівы муж заказаў лекара на працяглы час. Эма, ужо тады багаты доктар і дзедзіч воласці, прыязджаў да іх раз на тыдзень. Паміж мужам і доктарам завязалася пяшчотнае сяброўства.

Замбрыцкі па старым звычаі пасля абеду гадзіну спаў, і гэты час запрошаны доктар заўсёды бавіў у кампаніі яго жонкі. Аднойчы, калі Замбрыцкага пасля абеду не ўзяў сон, ён падняўся з канапы і з вясёлым тварам пайшоў у другі бок дома да жонкі і яе госця. Увайшоў і на свае вочы пабачыў, як старэйшы за яго Эма выконвае шлюбныя абавязкі замест мужа! Не сказаўшы ані слова, зачыніў дзверы і вярнуўся ў свой пакой. Там, з разбітым сэрцам і душой, спустошанай нявернай жонкай, схапіў пісталет, які вісеў над ложкам і стрэліў сябе ў галаву. І з таго часу боскае небласлаўленне з'явілася над раней шчаслівым домам. Чарадой пайшлі смерці, калецтвы, страты, пажары. Праз нейкі час два сыны анёльскай прыгажосці прыехалі вучыцца ў Вільню. Старэйшы, хударлявы і стройны, на 23-цім годзе быў паралізаваны, пакутаваў і неўзабаве памёр. Малодшы недарэчна і нешчасліва ажаніўся з цёткай і пакінуў жонку амаль што адразу пасля вяселля, у 1831 г. пайшоў на маскалёў разам са шваграм Антоніем Гарэцкім і ў бітве пад Вільняй быў так шчасліва паранены, што варожая куля ўвайшла збоку між разяўленых вуснаў, не закранула зубоў і толькі знутры адсекла верхнюю губу. Пасля гэтай бітвы ён эміграваў у Францыю. Я бачыў яго у Парыжы, усё такога ж прыгожага і чароўнага. Аднак увесь час ён быў задуменны і сумны, але не сказаў мне, што ўсё было б добра, каб ён не звязаў сябе гэтым недарэчным шлюбам. Тысячы парыжанак працягнулі б да яго свае рукі, каб азалаціць. Праз паўгода, з цяжкім сэрцам і слязьмі, я даведаўся, што гэты чалавек, які меў сілу льва і спрыт леапарда, памёр у Парыжы ад сухотаў. На ім закончылася фамілія, здаўна вядомая сваімі шляхецкімі вартасцямі і багаццем.

Яго няшчасная жонка перажыла палітычныя ганенні, захварэла на артрыт, які ўспадкавала ад маці з бабуляй, і пераносіла сваю хваробу з дзіўным спакоем душы і нязменнай лагоднасцю. Астатак свайго жыцця правяла ў пакутах і болі. […]

Жанчына заўсёды закаханая не ў таго мужчыну, у якога насамрэч закаханая, а ў ідэал, які яна для сябе стварыла. Гэты ідэал можа быць вельмі розным, ён залежыць ад індывідуальнасці жанчыны. Пры гэтым галоўная праблемай мужчыны - угадаць гэты ідэал сваім інстынктам, вылічыць яго ці, што здараецца часцей, супасці з ім выпадкова.

Пераможаная перавагай Новамейскага над іншымі, раней сустрэтымі ёй мужчынамі, панна Мазуркевічоўна, выхаванка графіні Апалінарыі Плятэр [69], дачкі вядомага сваёй незвычайнай суровасцю полацкага ваяводы Жабы, пра якога раней многа расказвалі, і які стаў пэўным тыпажом, мілая і добрая паненка так шчыра прывязалася да Новамейскага, што захоўвала гэтае пачуццё трыццаць гадоў. Яна захавала сваё каханне нават нягледзячы на тое, што наш Адоніс вельмі нядоўга цаніў гэтую прывязанасць.

Смерць Длускага зрабіла Новамейскага па тастаменце спадкаемцам усяго яго фундушу і прывяла да канфліктаў і судовых працэсаў з хцівай да грошай віленскай капітулай. Капітула знайшла юрыдычныя перашкоды, каб не аддаваць яму фундуш пралата, гэта значыць аднаразовы гадавы даход з бенефіцыяў пралата юрыдычным спадкаемцам, які ў такіх выпадках выдзяляўся спрадвеку. Фундуш у гэтым выпадку складаў сто тысяч злотых. І таму, хто жыў на ўсім гатовым, трэба было пачынаць жыць з уласнага гроша, той, хто прызвычаіўся весці халасцяцкае жыццё за кошт пралата, трымаць пры гэтым і сабак, і коней, хутка адчуў, як пачала змяншацца крыніца яго даходаў. Трэба было падумаць, чым заняцца.

Жырмунскія Радзівілы: Мікалай, Караль, Францішак [70] пасля смерці свайго дзядзькі Радзівіла Бердычоўскага, перанялі ў спадчыну Бердычаў, маёнтак з дзіўна заблытанымі інтарэсамі. Самі яны былі няздольныя разабрацца ў даўгах і ў сварках са сваім таленавітым братам Міхалам і сёстрамі Храпавіцкай і Радзівілавай, удавой іхняга дзядзькі, якая пазней выйшла замуж за Любамірскага. Патрэбны ім быў паўнамоцны прадстаўнік. І тады паўнамоцны прадстаўнік старога Тызенгаўза Чачот, вялікі чалавек са з'едлівым досціпам, рэкамендаваў Радзівілам Новамейскага.

Наступілі досыць доўгія, з частымі перапынкамі, перамовы, прычым Новамейскі адразу выехаў у Бердычаў як давераная асоба толькі князя Францішка. У той час, калі яшчэ жыў Длускі, да Новамейскага прыехаў крыху маладзейшы за яго брат Вінцэнт. Ён прыняў брата, але ў такім тоне, што кожны лёкай у доме меў большае значэнне, чым брат. Праўда, паміж братамі мелася вялізная розніца, але прыстойнасць вымагала, каб Вінцэнта усё ж паважалі больш за лёкая. Мне было балюча глядзець, як жорстка ён ставіцца да брата. […]

З дня ад'езду Новамейскага ў Бердычаў я страціў яго з поля зроку і не меў з ім больш ніякіх зносін. Я жыў на вёсцы ў бацькоў і ў Вільні, а потым паехаў у Пецярбург. Тым часам наступіў дзень 14 снежня 1825 г. Выбухнула шырокамаштабная змова, пра якую ўжо шмат сказана і сказана будзе яшчэ больш [71]. Арышт галоўных кіраўнікоў і самае строгае расследаванне выявіла факт сувязяў расейскіх змоўшчыкаў з палітычнымі таварыствамі ў Літве, з масонамі. Новамейскі, хоць і жыў у той час на Валыні, быў схоплены разам з маршалкам Міхалам Ромерам, рэдкім прамоўцам Ігнатам Завішам, Струмілам, Вагерам, Чаркоўскім і іншымі і аказаўся ў пецярбургскай Петрапаўлаўскай фартэцы. Праз некаторы час, у 1828 ці 1829 г., ён і яго калегі атрымалі ад манарха свабоду. Тады я ўжо стала жыў у Пецярбургу, і ён наведаў мяне на хвіліну, бо ўсе яны мелі загад неадкладна пакінуць Пецярбург, а трэба яшчэ было сабрацца ў дарогу - час быў халодны і снежны.

Адам Міцкевіч змог у той дзень даць абед для Завішы, на якім быў і я. Іншыя слушна баяліся высунуць нос са сваіх пакояў, каб іх зноў не забралі ў турму. Усе, колькі іх было, мелі твары белыя, як галандскае палатно, нібы хто іх мукой прысыпаў. Столькі гадоў не бачылі сонца! Пасля гэтага, з 1829 па 1834 г. з Новамейскім я толькі ліставаўся. Ажно ў 1835 г., вяртаючыся з Парыжа, па справах заехаў у Вільню. Заставаўся там толькі пяць дзён, бо мой адпачынак ужо канчаўся. Вядома, я з ім сустрэўся і дазволіў выразаць папяровыя формы з маіх фракаў і іншага гардэроба, падараваў нешта з рэчаў на памяць. Паколькі я быў у Парыжы, каб атрымаць спадчыну [72], ён уявіў сабе, што я ўжо вельмі багаты. Казаў пра маю сітуацыю, пра тое, што я магу атрымаць у спадкі, і таму толькі ўздыхаў і ўздыхаў. Гэта была зайздрасць, але я мала тады звяртаў увагі на яе, аднак, гэта галоўная прычына патаемнай антыпатыі, якую ён хаваў ад мяне, ад іншых асоб і ад агульных сяброў.

Праз год, калі некаторыя з маіх сваякоў распачалі беспрынцыповы, несумленны і бязбожны суд, мне давялося зноў прыехаць у Вільню. Трэба было ехаць за мяжу, але каб дарэмна не змарнаваць тэрмін у пашпарце, зычлівы і вельмі прыхільны міністр Польскага каралеўства Стэфан граф Грабоўскі, сам прапанаваў мне, каб я даў паказанні ў Вільні і гэтак забяспечыў свае інтарэсы, а калі прыйдзе час, паведаміў яму пра гэта. Тады ён павінен быў вырабіць мне замежны пашпарт у імператара. Польскае міністэрства ўваходзіла ў групу канцылярый, якімі асабіста кіраваў Яго Мосьць, і таму ніводны чыноўнік гэтага міністэрства не мог быць прыняты на працу, звольнены ці адпраўлены ў адстаўкі без яго ведама. Гэтак, для справы і ў чаканні пашпарта я мусіў сядзець у Вільні, але ўжо не ў ранейшай Вільні. Сустрэлі мяне як брата, з вялікай пашанай. Натуральна, з Новамейскім давялося сустрэцца ў некалькіх дамах, дзе ён заўсёды паводзіў сябе як мыла наеўшыся. Доўга не мог зразумець у чым прычына, але гэтак адбывалася кожнага разу, і я аднойчы паведаміў пра гэта гаспадыням. Тыя адказалі мне: «Ці ты не разумееш? Гэта ён зайздросціць твайму поспеху ў жанчын». Такой лухце, дальбог, я не мог паверыць, паверыць у такое - недаравальнае глупства для разумнага чалавека.

А гэта справа адбывалася наступным чынам. Брат маёй мачахі, Антоні Храпавіцкі, які вельмі добра да мяне ставіўся, сказаў: «Пане Станіславе, чаму ж ты не жэнішся?» А меў я тады ўжо 33 гады - узрост Езуса. «Вось тут ёсць мая пляменніца Цеханавецкая, прыгожая, як анёл, добрая, выхаваная і багатая паненка. Пазнаёмся з ёю, папрасі яе рукі - даю табе слова гонару, яна будзе тваёй», - сказаў ён. Я засмяяўся не ў голас, бо апроч таго, што трошкі інакш глядзеў на шлюб і не лічыў яго здзелкай, я пранікаў у самыя патаемныя куткі многіх сем'яў і мог паўтарыць словы графа Морыса дэ Сакса, які сказаў, што ніколі не ажэніцца, бо ніколі не бачыў мужа, годнага добрай жонкі і жонкі, годнай добрага мужа. Храпавіцкі ведаў, што я буду на балі, які ўся губерня давала вялікаму нягодніку князю Даўгарукаму (Д 11), генерал-губернатару Літвы і паабяцаў мне паказаць гэтую дзяўчыну ва ўсім бляску. І паказаў яе мне. Яна была маленькай, але цалкам прывабнай асобай з крыху большым, чым трэба носам. Мне казалі, што яна вельмі дасціпная і добрая. Усё было добра, але яна мне ўсё адно не спадабалася. Каб закончыць з гэтым, я сказаў Храпавіцкаму, які некалькі разоў правёў яе перада мной, што здаюся, але знаёміцца з ёй не стану. Стары потым быў прымушаны тлумачыць гэта яе маці ці нават ёй самой. Вядома, гэта гісторыя не палепшыла мой стан. Але з-за таго, што мая маці была таксама не супраць гэтага праекта, а браты панны, вельмі добрыя хлопцы, па загадзе сваёй маці пазнаёміліся са мной і бывалі ў мяне, я не мог у адказ не наведаць іх хаця б адзін раз. Відавочна, пакрыўджаная панна, спрабавала даць мне зразумець, што зусім пра мяне не дбае і ставілася да мяне з такой пагардай, прыкрытай, вядома, вытанчанай свецкай ветлівасцю, якую, аднак свецкія людзі з тактам бачаць адразу і могуць ацаніць. Самае смешнае, што жанчыны абараняюцца, калі на іх не нападаюць і нават не думаюць нападаць. Менш смешным выглядае толькі ліс, які не можа дастаць вінаград і з пагардай кажа, нібыта вінаград зялёны. Да гэтага часу я захапляўся чалавечай прыродай і з задавальненнем назіраў як нашы зямныя анёлы, пасля таго як іх трошкі падрапаюць, адразу ператвараюцца ў маленькіх змей. Панна потым шчасліва выйшла за Тышкевіча.

Адмова імператара ў адказ на шматразовыя просьбы графа Грабоўскага і пана Туркула [73], дазволіць мне выехаць у Парыж, вярнула мяне ў Пецярбург. Мяне зноў прынялі на дзяржаўную службу, і мне зноў давялося выдаткаваць шмат сродкаў. Бо, калі я з'язджаў адтуль, то амаль за бясцэнак прадаў усю маёмасць, мэблю, коней і г. д., а цяпер мусіў набыць гэта ўсё зноў. Далей, я буду не раз згадваць пра добрае стаўленне да мяне былога міністра скарбу Польскага каралеўства, а ў той час чыннага чальца Дзяржаўнай рады князя Ксаверыя Любецкага [74], чалавека, які ў Еўропе пануе сваім геніем, а паўсюдна сваёй дабрынёй. Не раз, калі я лячыў князя ад падагры, у адказ на мае просьбы за якога-небудзь беднага сваяка, ён загадваў абматаць яго ногі авечымі шкурамі і асабіста ішоў да міністра выпрошваць месца для майго небаракі. Новамейскі неяк даведаўся пра гэта. Збяднелы з-за палітычнага пераследу і падмануты Радзівіламі, ён не меў на каго абаперціся. Па яго просьбе я праз князя Любецкага, атрымаў рэкамендацыю да Кажухоўскага [75], галоўнага паўнамоцнага прадстаўніка Вітгенштэйнаў, які і да мяне ставіўся вельмі добра, каб прызначыць Новамейскага членам радзівілаўскай камісіі ў Вільні. Плацілі за гэта тысячу дукатаў на год. Новамейскі, хутчэй за ўсё, атрымаў бы гэтую працу, але сказаў некалькі разоў у горадзе, што ён не будзе дзейнічаць у духу Кажухоўскага. У гэтым я яго ніколькі не ганю, але Кажухоўскі адмовіў і мне, і князю.

У гэты час у самым пачатку станаўлення знаходзілася Міністэрства дзяржаўнай маёмасці, і па яго просьбе, мы шукалі сувязі, каб прызначыць Новамескага прэзідэнтам палаты. Спачатку гэта было даволі лёгка, бо мала хто мог прадбачыць, як хутка гэта ўстанова стане ледзь не галоўнай і будзе стаяць над іншымі. Князь Любецкі зноў паехаў да Кісялёва [76]. Граф Кісялёў паабяцаў прыняць, калі Новамейскі не будзе належаць ні да якіх палітычных таварыстваў. Такі прынцып граф меў для ўсіх сваіх чыноўнікаў. Любецкі, які чуў пра Новамейскага толькі ад мяне, палічыў, што справа вырашана. І вось гэтага чалавека за палітычныя грахі пасадзілі ў крэпасць на некалькі гадоў.

Нарэшце сястра князя Любецкага, графіня дэль Кампа Сцыпіён, па маёй просьбе, парэкамендавала яго на пасаду паўнамоцнага прадстаўніка князя Канстанты Любамірскага [77], генерала расейскай арміі, самага годнага чалавека ў свеце. Не ведаю, чаму гэтак не атрымалася. Але я даведаўся, што Новамейскі з малым жалаваннем прыняў тую самую працу ў знакамітай княгіні, сенатаравай Агінскай з дому Неры, гэтай выключна ўнікальнай жанчыне, якой я яшчэ прысвячу некалькі адмысловых старонак [78].

Такім чынам, ніякія нашы планы не ажыццявіліся. І гэта добра, бо неўзабаве, праз некалькі месяцаў, ён сказаў мне ў вочы, што ніякіх планаў у яго са мной ніколі не было, і ён ніколі мяне ні пра што не прасіў.

Увесь гэты час у Пецярбургу мяне ананімна папярэджвалі, каб я быў больш асцярожны, бо мае віленскія сябры здраджваюць мне. Што мае канфідэнцыяльныя лісты, напісаныя да іх, бачылі ў руках асоб з варожымі да мяне намерамі. Але нікога не называлі. Я перапісваўся з некалькімі асобамі з Вільні і не мог, каб нават і хацеў, вылічыць, хто з прыяцеляў мяне падманвае. А паколькі я заўсёды сваю душу трымаў на адкрытай далоні і ішоў простай дарогай, то не меў таямніц і не асцерагаўся здрады. Толькі пасля майго вяртання ў Літву, жанчыны, мае былыя сяброўкі, прызналіся мне, што гэтыя безыменныя лісты пісалі яны і мелі на ўвазе Новамейскага, але баяліся, што іх лісты могуць прачытаць на пошце.

Магчыма далей, з іншай нагоды, я напішу, наколькі ў той час былі складанымі і далікатнымі мае сямейныя стасункі, і нават ў бацькоўскай хаце пада мною капалі ганебную яму. Але наша прымаўка пра тое, што кожны мае свой лёс, стала цалкам праўдзівай. У тыя хвіліны я не прадбачыў, што мае сэрца хутка кране самы вялікі боль! Бо набліжаўся прызначаны Божай рукой час, да якога я быў гатовы менш за ўсё (Д 12), час, калі мой высакародны, цнатлівы, шляхетны, светлы, бясцэнны для мяне, па-сапраўднаму строгі і з'едлівы чалавек, мой бацька, скончыць сваё жыццё! Пра гэта я даведаўся на эстафеце ў Пецярбургу. Мяне чакалі на пахаванні, і ўжо на чацвёрты дзень я быў у Вільні. Гэты выпадак выбіў мяне з таго кола жыцця, па якім я ўжо пачаў свабодна рухацца ў Пецярбургу.

Усё жыццё мне ані разу не дапамог шчаслівы выпадак. Усё што зарабіў - зарабіў крывёю і потам! Усё маё жыццё, мяне, як Тантала, лёс адрываў ад вады ў тую самую хвіліну, калі я набліжаўся да яе. Вось і тады так сталася! Самая лепшыя перспектыва мусіла быць разбітая праз абставіны, выкліканыя смерцю майго бацькі, пра гэта я раскажу ніжэй і ў сваім месцы.

Між тым, да багацця, якім я ўжо валодаў, і якое людзі, як звычайна, пераацэньвалі ў два ці нават у чатыры разы, дадаліся новыя грошы. Гэтага ўжо Новамейскі стрываць не мог! З гэтага часу, не збочваючы з дарогі знешняй прыстойнасці, ён патаемна стаў маім найпершым ворагам. Сваімі асцярожнымі, езуіцка-дыпламатычнымі меркаваннямі наконт мяне, ён спрабаваў сапсаваць і парушыць грамадскую думку, якую я заслужыў сваёй доўгай працай і спакойным жыццём. Натуральна, ён не меў да чаго прычапіцца, але не мог цярпець, што я ўсё раблю па-свойму, а не па-ягонаму. Ён хацеў быць маім настаўнікам і ўзяць мяне пад сваю апеку. Гэта не атрымалася, і таму ён, калі толькі пры ім размаўлялі пра мяне, казаў: «Так, так, гэта вельмі сумленны, справядлівы і вучоны чалавек, чалавек паважаны, але ганарлівы, фанабэрысты, эгаістычны, але …, але…» і г. д. без канца. Усё гэта было б яшчэ нічога, бо ўсе маюць сваё «але» і калі справа ішла пра мяне, дык я павінен быў дзякаваць Богу, што мае «але» яшчэ не былі подласцю! Горш было тое, што гэты чалавек, бавячыся, брудзіў мяне ў маіх справах, і не ведаючы майго стану, крыжаваў абраныя мной шляхі. Кожны, хто атрымлівае якія-небудзь спадкі, адразу бывае атачоны тысячамі бедных сваякоў, якія ўмомант з'яўляюцца як грыбы, і пра якіх спадчыннік ніколі не чуў ды не бачыў. І ўвесь гэты зброд уяўных сваякоў, якіх я ніколі ў жыцці не бачыў, пра якіх я ніколі не чуў, наваліўся на мяне як саранча, каб з-за любві да мяне жыўцом садраць скуру. Гэта подласць, а я ненавіджу подласць.

З чужога досведу я ведаў, што так здараецца заўсёды і меў час падрыхтавацца, каб прыняць іх заляцанні, ліслівасць і сардэчную любоў. Было б сорамна, хай нават і перад правінцыйнымі ашуканцамі, паказаць сябе дурнем і адчыніць гаманец і сэрца нахабнікам, якія спадзяюцца на тваю далікатнасць. Але я і без гэтага меў пра што падумаць. Неспадзявана абцяжараны справамі і асобамі, якія і сапраўды мне належалі, маючы на карку мачаху з усім дваром, коньмі, дзядзькамі і цёткамі, якія страцілі ўсе свае сродкі і мелі толькі спустошаныя маёнткі, абцяжараны бацькавымі пазыкамі, пра якія ён раней мне ніколі не казаў і нават не згадваў у тастаменце, бо, пэўна, разлічваў сам іх выплаціць - не да ласкавасці было мне ў той час. Аднак, Бог тое ведае, я зрабіў усё як сумленны шляхціц. Сплаціў усе пазыкі, нават тыя, на якія меліся толькі распіскі майго бацькі, не гледзячы на тое, што гэта «не па форме» ці на тое, што яны «не запісаны ў акты». Выглядаў як турэцкі святы, бо выдаткоўваў свае, а не спадчынныя грошы. Адразу падтрымаў тых людзей, якія былі таго вартыя. Лотрам, трутням і фальшывым сваякам, якія яшчэ на гасцінцы лезлі ў маю кішэню, бо лічылі мяне дурням, адмовіў адразу. Тады яны пайшлі шукаць дапамогу ў майго прыяцеля Новамейскага.

І той пачаў ім спагадаць! [79] Абвінавачваць мяне перад імі! Каму я даў пяць дукатаў, той жаліўся, чаму не пяцьдзесят! Той, каму я праз свой уплыў знайшоў добрае месца на дзяржаўнай службе, шкадаваў, чаму я за свае грошы не выплаціў яму яшчэ і гадавое жалаванне! Нічога мне не кажучы, Новамейскі пачаў паўсюдна распавядаць пра мой эгаізм і мае заганы. Казаў маім сябрам, што я павінен быў пачаць сваё жыццё ў Літве толькі, калі аддам даўгі ўсіх сваіх сваякоў, якія па тракцірах, більярдах, дзяўчатах і падобных забаўках шчасліва і весела страцілі ўсё, што мелі. […] У рэшце Вільня так мне абрыдла, што я больш ніколі ў ёй не паказваўся. […]

Цяжкая хвароба, паралюш ног, звалілі гэтага чалавека. У такім стане ён жыве дагэтуль. […]

Заканчваю аб Новамейскім. Бачыце, які гэта быў мой стары і горача любімы сябар!

Дадаткі

11. Самым нягодным мясцовым генерал-губернатарам ад падзелу краю быў князь Даўгарукаў, пра якога я згадваў. Чалавек несумленны, фанабэрысты, напышлівы, ганарлівы марнатраўца, абжора, распуснік, кепскі муж і сын, кепскі бацька.

Сярод паважаных і сумленных людзей яго лічылі абсалютным злодзеем. Нягоднік, на жаль, самавольна і, як яму хацелася і падабалася, кіраваў тутэйшым народам гадоў дзесяць з лішкам.

Гэты злы чалавек прадстаўляў манарху наш край незадаволеным, кіпячым і ў кожны момант гатовым да паўстання, гатовым на ўсё, каб вярнуць сябе свабоду, у той час як мясцовым людзям гэта нават не прыходзіла ў галаву. Рабіў нам вялікі гонар, бо маляваў такімі небяспечнымі. Гэтак ён даваў зразумець, што толькі яго талент, здольнасці і пільнасць утрымліваюць Літву ад новага выбуху і рабіў сябе патрэбным Пецярбургу. Яму верылі, і таму ён рабіў, што хацеў.

Яго справы належаць гісторыі. А я толькі перакажу анекдот і, каб мяне зразумелі, мне неабходна даць некаторыя тлумачэнні. Не думайце, што нейкія мае асабістыя непрыемныя дачыненні з ім прымушаюць мяне гэта пісаць. Ён ніколі не зрабіў мне нічога ані добрага, ані кепскага. Але сумленны чалавек мусіць казаць праўду.

Князь Далгарукаў быў настолькі тлусты, што літаральна нагадваў надзьмуты пухір. Пад канец жыцця для яго давялося рабіць адмысловую прыступку ў карэце бо ён даўно ўжо ў звычайную карэту не мог сесці. А калі падчас прыезду Аляксандра І яго пасадзілі на каня, дык ён падобны быў на воз сена.

І ўсё ж жанчыны, зразумела, што нашы жанчыны, западалі на яго! І на шчасце гэтага краю, невылечная слабасць жанчын да гэтага казла і яго слабасць да іх, сталі прычынай таго, што яго нарэшце прыбралі адсюль - з-за палітычнага страху, каб больш, чым трэба, не паддаўся нашэптванням нашых жанчын!

Ах, нашы жанчыны! Бачыце, бачыце, што значыць займаць важную пасаду. Такая лялька, такі Адоніс, такі малы, такі лавелас з таліяй ў некалькі сажняў, такі сапячы мех, такі потны ўзімку і ўлетку прыгажун, такі тлушч, такі буцэфал, такі кацялок з брыдкім тварам і смярдзючым целам - ніводная жанчына не павінна была б звярнуць на яго ўвагу, але адвярнуцца з жалем ці агідай. Аднак ён насамрэч купаўся ў моры любоўных уцех. Падмануў і развёў з мужамі дзвюх самых прыгожых жанчын Вільні - пані Калкоўскую (з дому Падбярэзскіх) і пані Забелу (жонку Ігнацыя, з дому Ваўжэцкіх) [80], з апошняй, пасля працяглага скандалу і некалькіх заручын, ён нарэшце ажаніўся. Але найлепей, што Калкоўскую, кінутую з-за Забелы, Калкоўскую, якая пасля гэтага танула ў роспачы, ён зноў, слухайце зноў, у другі раз, выдаў замуж за таго ж Калкоўскага! Яго ён абяцаў узнагародзіць пасадай, і трэба сказаць, што сваё слова гэтаму падвойнаму мужу, гэтай асобе ў апошняй ступені дэградацыі, стрымаў. Паехаў ён з падвойнай каханай жонкай на пасаду нейкага дарадцы ў Смаленск!

Не ведаю як каму, але калі я кажу пра гэтых бессаромных шэльмаў, мне кроў б'е ў галаву.

Пэўна, спытаеце: «А што нашы мужчыны?»

Яны задаволеныя, шчаслівыя, і я ім нават зайздрошчу! Вось, напрыклад, так ганебна пакрыўджаны муж, мой калега па школе, Ігнацы Забела [81], былы павятовы і былы губернскі маршалак шляхты і таму ўзор высакароднай шляхетнасці. За сваю сужэнскую крыўду атрымаў чын радцы стану ад Даўгарукава. […]

Апроч вялізнага заробку, вялікага «сталовага» даходу, дзяржаўнага палаца, бязвыплатна перададзенага Даўгарукаму, ён з каго мог збіраў грошы пад відам пазыкі. Але Даўгарукаў не ўмеў і не збіраўся лічыць грошы, якія так лёгка ішлі яму ў рукі, і ўвесь час іх марнатравіў. Заўсёды меў патрэбу ў грашах і заўсёды быў голым. Але заправадзіў раскошу ў нашым бедным краі. Балі ішлі за балямі. Даваў ён, давалі яму. Жанчыны адна перад адной выдумлялі строі і знішчалі такім чынам багацце сваіх мужоў і дзяцей.

Даўгарукаў як мог падтрымліваў гэта і такім чынам заахвочваў знішчэнне капіталаў шляхты, чым давёў да галечы вёску, але, што яшчэ горш, здэмаралізаваў Літву! Хай пан Бог даруе яму, але я сумняваюся ў гэтым. А ён ўжо паўстаў перад судом Божым.

Не было ў нас багатага яўрэя, багатага чыноўніка ці, тым больш, багатага абшарніка, якому ён не запусціў бы пазуры ў кішэню і не выхапіў бы адтуль грошы. Я чуў, што Тышкевіч падараваў яму 6 000 дукатаў і ведаў, што ніколі іх не верне. Праз пазыкі і рознага роду пагрозы забраў у віленскага кагала 30 000 рублёў.

Маючы пасады ў месцах, дзе ўсё дазволена, ён і ў Харкаве, дзе потым таксама стаў генерал-губернатарам, забраў 90 000 срэбных рублёў у магістратуры агульнай апекі, настрашыўшы сваёй помстай і ссылкай у Сібір. Яму далі скарбовыя грошы, а ён памёр. І гэтыя няшчасныя людзі былі пакараныя па законе і загубленыя разам з жонкамі і дзецьмі.

Калі гэты забойца столькіх няшчасных сем'яў, праз асаблівую міласць Бога, быў канчаткова скінуты з «каралеўскай» пасады ў Вільні і пераведзены на падобную па назве, але не такую выгадную пасаду ў Харкаў, і на яго месца прызначаны чалавек разумны, сціплы і пачцівы - генерал Мірковіч, на Даўгарукага накінуліся крэдыторы, бо не мелі ўжо страху, каб з ім цырымоніцца. Тады ён ажаніўся са сваёй каханкай Забелавай з Ваўжэцкіх і атрымаў за яе некалькі дзясяткаў тысяч срэбных рублёў ад яе старога і сквапнага бацькі. Гэтымі грашыма закрыў самыя важныя дзюры, чым замыліў вочы іншым і змог больш-менш спакойна ўцячы з Вільні. Аднак і потым заўсёды меў вялікія даўгі. Пасля ягонага ад'езду, назаўтра, віленскі віца-губернатар сустрэўся на вуліцы з саркастычным і трапным жмудзінам, баронам Краўзэ:

- Что новенького, - спытаў віца-губернатар, - Князь Долгорукий уже выехал?

- Не совсем, однако ж, - адказаў Краўзэ. - Руки, правда уехали, но долги всё-таки здесь остались.

12. Пасля пятнаццаці гадоў блуканняў па свеце, у 1838 г., я вяртаўся у сваю загроду. Прывяла мяне туды сумная і балючая смерць майго бацькі, самага сумленнага і пачэснага чалавека ў свеце, які, каб не быў сапраўдным старапольскім ліцвінам, дык, напэўна, нарадзіўся б сапраўдным спартанцам. Чалавек, які, што з'яўляецца рэдкасцю ў наш час, здолеў выціснуць увесь мёд XVIII стагоддзя у свае шляхетныя вусны і пры гэтым нават не дакрануўся да яго смяротнай атруты. Чалавек, які ўзняўся над брудным узроўнем ванітаў, якія ўсе жыццё атачалі яго з усіх бакоў. […]

Раздзел 5. Род Нагурскіх. Ян Нагускі, яго стасункі з бацькам аўтара, намер ажаніцца, самагубства, смерць. Тышкевічы. Анекдот пра скарб графа Тышкевіча. Старадаўнія шляхецкія абеды з супоў. Каэтан Нагурскі. Гісторыя са спадкамі ад Нагурскага і Сільвястровіча. Нагурскі і Высагерд у Венецыі і раман з Марыяй Неры. Раман бацькі аўтара з Неры. Шлюб Нагурскага з Неры ў Вільні. Раман Нагурскай з Людвікам Пацам. Хвароба і смерць Нагурскага. Добрыя справы, зробленыя бацькам аўтара для Нагурскай, і канец іх адносін. Раман Нагурскай з Агінскім і Бенігсенам. Шлюб з Агінскім. Характарыстыка сенатаравай Агінскай. Уратаванне ёй маёнтка мужа. Тост жонкі Бенігсена за Левіса

Я ўжо вышэй згадваў і абяцаў расказаць яшчэ пра тое, што памяталі ў маёй сям'і пра сенатараву княгіню Агінскую, тут я згадаю яе, як вельмі рэдкі і павучальны тып, здольны шмат чаму навучыць нас у штодзённым жыцці. Яе справамі займаўся Новамейскі. Каб мяне лепш зразумелі, трэба вярнуцца крыху назад.

Яшчэ ў часы Станіслава Аўгуста на Літве яскрава ззяў згаслы сёння род Нагурскіх [82]. Ззяў ён з-за фамільных сувязяў і значнага багацця. У той час вядомымі асобамі ў той сям'і быў стары скнара -- бацька Нагурскі, багаты чалавек, сквапны і хцівы, і два яго сыны - Каэтан і Ян, якія з-за шматлікіх спадкаў, якія яны атрымалі, былі багатымі як і іх бацька. Чэрствы стары зайздросціў ім, псаваў жыццё і амаль што адкрыта жадаў смерці сыноў, каб стаць іхнім пераемнікам. Гэтак было ў хатніх справах, а ў грамадскім жыцці ўсе трое былі добрымі грамадзянамі, якія ўсімі магчымымі спосабамі імкнуліся падтрымаць жыццё сваёй бацькаўшчыны, якая ў той час ужо памірала. З сыноў, Каэтан - сквапны і занудны буркун, меў слабае здароўе і твар падобны да сушанай апельсінавай лупіны, яго не надта любілі. Яна любілі ўсе, бо ён быў прыстойны, здаровы, малады, чалавечны, адкрыты, шляхетны, меў цудоўнае сэрца і розум. Мой бацька сябраваў з ім як Арэст з Піладам [83]. Іх сяброўства яшчэ больш умацавала дапамога майго бацькі на соймах, дзе ён, маючы добрае пяро, пісаў выступы Яну, які не меў падобнага таленту. Пра іх сяброўства ведала ўся Літва. Старому Нагурскаму і ягонаму сыну Каэтану вельмі не спадабалася, калі яны даведаліся, што Ян Нагурскі на імяніны падараваў майму бацьку 100 хат у Вількамірскім ці ў нейкім іншым жмудскім павеце. Гэтае шчодрае віншаванне было зроблена так далікатна, што бацька не мог адмовіцца ад падарунка і прыняў яго. Але горды і чулы юнак ў душы пачаў баяцца, што падарунак дасць Яну права на нейкае вяршэнства ў іх адносінах. Гэтая думка замацавалася ў яго галаве. Таму ён не спяшаўся ўваходзіць у правы валодання гэтым маёнткам. Між тым, аднойчы, нібы наўмысна і як на ліха, тата горача паспрачаўся са сваім сябрам і ўявіў сабе, што той хоча ўразіць яго сваім падарункам. Таму не ўнёс дакумент у акты і на вачах сябра парваў паперу на кавалкі. Нагурскі, як я ўжо казаў, быў далікатным чалавекам. Яму было крыўдна, але ён зразумеў прычыну, і іх ранейшае сяброўства захавалася, бадай што, з падвоенай пашанай. Але копію дакумента не аднавіў. І на гэтым скончылася знакамітая гісторыя з сотняй хат, пра якую згадвалі ўвесь час, колькі я сябе памятаю.

Неўзабаве Ян Нагурскі закахаўся ў Карпёўну і зрабіў ёй прапанову [84]. З радасцю атрымаў абяцанне яе рукі. Але з-за перашкод, якія рабіліся з абодвух бакоў, падрыхтоўка да вяселля некалькі разоў адкладвалася. І калі, нарэшце, ён паехаў да Карпа на вяселле, то па дарозе адкрыў у сябе сорамную хваробу, якую падчапіў ці ў Вільні ці ў Варшаве, і якой пры яго памяркоўным жыцці і мерах засцярогі ніяк не мог чакаць. Поўны далікатнасці, пакрыўджаны і закаханы, ён ведаў, што лячэнне зацягнецца на некалькі тыдняў, і таму чарговы раз трэба будзе адкласці вяселле, бо немагчыма было ажаніцца і потым на нейкі час адмовіцца ад сужэнскіх абавязкаў. Бядак набраў думак у галаву, не было каму яго суцешыць і не было з кім параіцца - звар'яцеў, страціў розум і стрэліў сабе ў рот з пісталета! Аднак нейкім цудам куля толькі слізганула па твары, і лекары разам з маім бацькам, які быў недалёка, адразу прыбеглі да яго. Здавалася, швы хірургаў і сяброўства майго бацькі супакоілі яго і цела, і думкі. Дактары абяцалі жыццё, а накіраваная маім бацькам эстафета прывезла ад яго нарачонай словы ўцехі, ліст гэты і сёння захоўваецца ў мяне.

Нагурскі выглядаў вясёлым і радасным, бо застаўся жывым, але патаемна падрыхтаваў і падпісаў вельмі кароткі тастамент. Здавалася, ён верыў ва ўсё, што ўкладвала ў яго сэрца і розум прыяцельскія стасункі, радасць ад свайго вяртання да жыцця маляваў рознымі словамі ўдзячнасці і здавалася так натуральна з усімі пагаджаўся, што ўсіх ўвёў у зман. І на сёмы дзень пасля замаху на сваё жыццё ўжо здавалася, што небяспека прайшла, і мой знясілены дзяжурствам бацька на некалькі гадзін пакінуў свайго хворага сябра, каб адпачыць. Нагурскі толькі таго і чакаў і толькі ўдаваў, што спіць і такім чынам супакоіў сваю ахову. Напісаў алоўкам некалькі слоў майму бацьку: «Хто аднойчы зрабіў на сябе замах, з-за гонару не можа больш жыць». Сваімі рукамі сарваў з сябе швы і пластыры, раздзёр раны і праз некалькі гадзін увесь у крыві памёр. Гэта быў адзін з самых высакародных, самых прыстойных, самых перспектыўных людзей нашай бацькаўшчыны, якая ўжо памірала. Мой бацька і праз 50 гадоў, да сваіх апошніх дзён, не мог казаць пра яго без слёз і штодзень з нейкай нагоды згадваў яго. Захоўваў розныя дробязі свайго сябра і пры канцы жыцця перадаў іх мне.

Яна Карпёўна, атрымаўшы такі ўдар у самае сэрца, на пэўны час аддалася слязам і роспачы, хацела замкнуцца ў кляштары, але падпарадкавалася загаду свайго строгага бацькі і з параненай душой аддала сваю руку Тышкевічу, старасце вялятыцкаму.

Род Тышкевічаў, які здаўна вылучаўся фамільнымі і грамадзянскімі цнотамі, за паўстагоддзя значна павялічыў сваё багацце, і стараста вялятыцкі Міхал стаў самым багатым панам у Літве. Пакінуў трох сыноў і дачку, якая пабралася з Леонам Сапегам, і ўсе яны ёсць першымі багачамі нашага краю. Ніводзін з Тышкевічаў сябе нічым не запляміў. Ніколі не зрабіў крыўды свайму бліжняму. А калі, маючы грошы, чакаў, каб танна купіць дарагі маёнтак, дык хто ж хоча купіць дорага? Гэта слаўная лінія Тышкевічаў заўсёды, нават і сёння, мае шчасце на спадчыну, што нікому не шкодзіць і, магчыма, ёсць найменшым з грахоў, але дае зайздроснікам тэмы для размоў.

Няхай наступная гісторыя ў гомеапатычных дозах раскажа вам пра тое, як здабываліся вялікія багацці, і чаму гэта немагчыма ў нашы часы.

Неяк мой бацька ў самую адлігу паехаў да Яна Нагурскага на лёгкай брычцы. Недзе ў Жмудзі на жудаснай дарозе зламалася вось. З падстаўленай жэрдкай дацягнуўся да першай карчмы.

- Каваля!

- Няма, пане, каваля, і на тры мілі навокал няма яго, - адказвае карчмар.

- А няхай у цябе снег згарыць! Што рабіць? Немагчыма ехаць яшчэ 3 мілі!

Літасцівы карчмар, чухаючы патыліцу, адказаў:

- Есць каваль у двары, але ён не мае права займацца іншай працай, апроч як у маёнтку. Можа б пан зараз пайшоў у двор, бо якраз тут ужо некалькі тыдняў бавіцца сам дзедзіч, дык вам, напэўна, не адмовілі б у дапамозе.

- Чый гэта маёнтак?

- Графа Тышкевіча (бацькі ці дзеда, старастаў вялятыцкіх).

Што рабіць? Бацька пайшоў па гразі. Прайшоў праз браму, і ні сабака не забрахаў, і нікога не сустрэў. Ніводнай жывой душы! Тады падышоў да вялікага панскага драўлянага дома. Агромністыя сені, і зноў нікога няма! Пайшоў налева, да дубовых дзвярэй і адчыніў іх.

У вялікім пакоі, абстаўленым драўлянымі зэдлікамі і чыстымі дубовымі сталамі, на лаве, прыстаўленай да аднаго са сталоў, сядзеў сівы, як галубок, прыгожа прычэсаны і паголены маленькі дзядок у кашулі, суконных портках на раменьчыку са спражкай і ў чаравіках з казлінай скуры, ён плёў сеткі. Убачыўшы госця, дзядок падняўся і ціхім голасам спытаў, хто ён і чаго хоча? Бацька адказаў, што ён хацеў бы мець прыемнасць бачыць графа. Дзядок яшчэ больш ціхім голасам паказаў на дзверы: «Граф там, і калі б вы былі так ласкавы сесці тут і пачакаць, я б схадзіў, пабудзіў яго і паведаміў пра вашае прыбыццё».

Праз 10 хвілін выйшаў сам граф. Як здзівіўся мой бацька, калі пазнаў у ім таго ж самага старога, толькі апранутага ў жупан, кунтуш і боты! Стары з цікавасцю выслухаў госця, загадаў неадкладна прыцягнуць у сядзібу брычку і пажадаў адрамантаваць яе ўласным коштам. А паколькі было ўжо позна, пакінуў бацьку на ноч.

Да самай цемры бавіліся размовамі. Стары быў зачараваны сваім госцем і задаволены ім, як самім сабой. Нарэшце падалі вячэру. На першае - бурачкі з вяндлінай, на другое - крупнік з вэнджанай паўгуськай, на трэцяе - аўсяная каша з селядцом. Стары з зайздросным апетытам з'еў усё і падбадзёрваў госця. Потым яны сардэчна развіталіся, і бацька, як толькі развіднела, працягнуў свой шлях. Тры супы, тры супы адзін за другім! Гэта жах! І якія супы! Адкідваю скупасць, бо відавочна гэта была старалітоўская мода! Бо нават і я яшчэ памятаю такі самы банкет.

З-за брыдкіх і агідных корчмаў нашы бацькі па ўсім краі і па ўсіх дарогах мелі знаёмых альбо сяброў, да якіх заўсёды заязджалі на начлег ці адпачыць. Мой бацька рабіў так усё жыццё, пакуль не перажыў усіх сваіх сяброў. Аднаго разу, калі для лячэння жонкі ён гасцяваў у Гуфеланда [85] ў Берліне, палкоўнік войскаў ВКЛ Бернард Пянчкоўскі, наш прыяцель і сусед, які, як і ўсе, трымаўся такой жа сістэмы, збіраўся на імяніны нашых агульных сяброў ў Сянно, што на Наваградчыне, і ўзяў з сабой мяне, 13-ці гадовага на той час хлопца. І ён гэтак жа сама ехаў ад хаты да хаты. Мы ехалі 30 міль бадай што 10 дзён! Падчас гэтага падарожжа ён неяк заехаў адпачыць да вельмі паважаных і ўжо бялюткіх, як снег, мужа і жонкі. Імя іх не памятаю. Сумленныя і заможныя гаспадары ад душы радаваліся, гэта было бачна па іх анёльскіх тварах. Крахталі, ахвотна завіхаліся, каб нас задаволіць і падалі нам акурат 4 супы! Халаднік, курыны булён, боршч з вяндлінай і крупнічак з бычыным хвастом, як раней казалі «з каралеўскім носам», бо ў Станіслава Аўгуста быў крывы, арліны нос! Сумленныя старыя! Сёння нам смешнае гэтае меню. Але раней людзі былі ім задаволеныя, сытыя і, напэўна, больш шчаслівыя, чым мы! Нашы продкі значна больш часу прысвячалі сваёй душы, чым раскошы сваіх кішак. Памятаючы гэта, раскажу яшчэ адну гісторыю пра таго самога старога Тышкевіча, які гэтак добра прыняў майго бацьку.

У маёнтку, дзе ён стала пражываў, быў трохпавярховы мураваны лямус падобны на замак. На трэцім паверсе меліся жалезныя дзверы з некалькімі ўнутранымі і навяснымі замкамі. Увесь паверх быў адной вялікай залай, выкладзенай вытанчанай галандскай цэглай. Тут стары багач трымаў сваю гатоўку - грошы былі ссыпаны ў кучу нібыта зерне. У адным куце ляжалі медзякі, у другім бітыя талеры. Пасярэдзіне, таксама кучай, ляжалі галандскія дукаты. Стары часта патаемна хадзіў сюды і бавіўся, тым, што, як дзеці пясок, сыпаў золата праз пальцы. На гэтым паверсе меліся два круглыя, высокія акны, але яны былі цеснымі і вузкімі - праз іх ніхто не мог бы трапіць усярэдзіну. Аднойчы стары заўважыў, што яго золата як быццам нехта парушыў. Але сам сабе не паверыў. Тады ён пазначыў сваё золата як эканом пазначае збожжа. І зноў нехта парушыў! Ой, кепска! Нікому не сказаў і пачаў пільнаваць. Вядома, што лепшая пара для зладзеяў - поўдзень. У гэты час дваровая прыслуга сядае разам за стол пад гукі барабана ці звона, і хата пусцее. Тады бяда садам і фруктам, бяда агуркам і гарбузам! Злодзеі вылазяць з кожнага кута, бо упэўненыя, што іх ніхто не заўважыць. Стары, вядома, ведаў пра гэта і аднойчы апоўдні прабраўся ў свой лямус. Лямус межаваў з садам. Каля яго стаяла вялікае дрэва. Гаспадар сядзеў тут ужо з чвэрць гадзіны, калі пачуў шоргат у акне, які прыцягнуў яго ўвагу. Бачыць, на крывым і доўгім кіі праз акно нехта прасунуў моцна абмазаны дзёгцем лапаць. Гэты лапаць некалькі разоў дакрануўся да кучы дукатаў. Золата прыліпла да дзёгцю. Знізу кій моцна патрэслі і злёгку прыліплыя манеты пасыпаліся долу. Тады паволі і асцярожна кій і лапаць высунуліся назад. Стары цярпліва сачыў за ўсім гэтым і адразу ўскараскаўся да акна каб ўбачыць, як ягоны селянін, дваровы пастух, злазіць з дрэва па садовай драбіне, абірае з лапця дукаты і зносіць іх у далоні. Так граф даведаўся, хто здраднік, але трэба было яшчэ даведацца, дзе ён хавае грошы. Пастух, прайшоў з дзесятак-другі крокаў, агледзеўся, залез пад куст парэчак і закапаў скрадзенае за дзень. Потым стары знайшоў там каля тысячы скрадзеных такім чынам дукатаў.

Але вернемся да Нагурскіх. Пасля смерці Яна яго бацька з братам сабраліся на пахаванне. Адкрылі тастамент. Нябожчык, каб не пакрыўдзіць свайго бацьку, зрабіў яго разам з баратам Каэтанам спадкаемцам свайго фундушу. Адразу ж пасварыліся паміж сабой. Але, што яшчэ горш, у тастаменце былі прадугледжаны 7000 дукатаў майму бацьку, пра што ён не ведаў. Стары Нагурскі хціва шукаў, як пазбавіцца гэтага запісу. Сын Каэтан, чалавек больш сумленны, але таксама хцівы і сквапны, вынайшаў спосаб. Прапанаваў тату толькі палову. Бацька адпісаў абодвум, што сумуе з-за смерці свайго адзінага ў жыцці сябра, не мае часу думаць пра фінансавыя інтарэсы і з усім пагаджаецца, нават калі не дастане ні гроша. Яму адразу залічылі 4000 дукатаў, але ён вярнуў усе грошы і так закрыў гэты сумны рахунак.

Тут трэба прызнаць, што мой бацька «нарадзіўся ў сарочцы». Вялікія і малыя грошы сыпаліся на яго без аніякіх высілкаў, нават, калі ён сам гэтага не чакаў. Адзін з самых смешных запісаў на яго імя меўся ў тастаменце Сільвястровіча, старога, заможнага і бяздзетнага месціча-юрыста, перакананага патрыёта і чалавека свайго часу - вельмі дасціпнага, грубага але і сур'ёзнага. У сваім тастаменце Сільвястовіч пісаў: «Майму прыяцелю, пану Апалінарыю Мараўскаму, запісваю 200 дукатаў за тое, што ён носіць вельмі прыгожую старалітоўскую вопратку. А пану Станіславу Ажахоўскаму запісваю 100 дукатаў за тое, як ён прыгожа, «на бок», носіць шапку».

У дзяцінстве мой бацька быў прымушаны маёй 15-ці гадовай маці, выхаванай ў Варшаве, апранацца па-французску, гэта яна паставіла галоўнай умовай шлюбу. Потым бацька змяніў свой строй. Праз год ці трохі пазней Сільвяровіч памёр. Тады зачыталі яго тастамент, змест якога раней ніхто не ведаў, і знайшлі запіс пра майго бацьку. Але ў дадатку да тастамента прачыталі наступныя словы: «Пану Мараўскаму, які ўжо пераапрануўся па-французску, здымаю вышэйзгаданы запіс, бо з любой кропкі гледжання ён лепш выглядаў у кунтушы». Тады ўсе смяяліся з дзівацтва старога, але сёння, магчыма, шмат хто падумае, што ён разумеў усё лепш за іншых.

Хаця мой бацька зусім не любіў Каэтана Нагурскага, даўняе сяброўства з яго братам стала прычынай таго, што яны мелі добрыя стасункі. Каэтан пасля смерці свайго бацькі стаў адным з найбагацейшых паноў Літвы. Але неўзабаве з'явіліся Касцюшка і Ясінскі. Нагурскі далучыўся да паўстання і пасля бітвы пад Мацяёвіцамі уцёк у Венецыю. Там ён сустрэўся з таксама збеглым Высагердам, і разам яны спыніліся ў адной беднай карчме. Карчмар, нейкі Неры, быў адначасова і вясёлым італьянцам-гандальерам. Аднекуль ён даведаўся, што ў яго спыніліся знакамітыя эмігранты, і хваліўся імі, а таксама спяваў і граў небаракам. Яго старэйшай дачка, дзяўчына дзіўнай прыгажосці, прыслугоўвала і таксама спявала ім баркаролы. Абодва эмігранты закахаліся ў яе. Больш спрытны і маладзейшы Высагерд убачыў у сябры суперніка, выкраў маладую Марысю і ўцёк з ёй у Фларэнцыю. Нагурскі неадкладна кінуўся ў пагоню, выкраў яе ў Высагерда і паабяцаў ажаніцца. Па дарозе ён даведаўся, што ўжо можа смела вяртацца дахаты, і паехаў з дзяўчынай у Варшаву. Толькі там, калі трошкі астыў першы запал, убачыў, што ягоная красуня не мае ані адукацыі, ані манер, ледзь чытае і піша і таму не можа быць не толькі жонкай, але нават і наложніцай, бо ў Літве будзе выклікаць толькі жарты і кпіны. Яшчэ не маючы магчымасці назаўсёды з ёй расстацца, ён зняў для яе пансіён, наняў некалькі гувернантак і, добра заплаціўшы за самую строгую адасобленасць і таемнасць знаходжання тут дзяўчыны, паехаў у Вільню парадкаваць свае справы. У Вільні ён знайшоў Высагерда і яны добра разам пасмяяліся са сваіх італьянскіх любоўных прыгод.

Пасля зняцця секвестру з маёнткаў і вяртання Каэтана мінула каля 8 месяцаў, калі справы вымусілі майго бацьку паехаць у Варшаву, куды ў той час цяжка было атрымаць пашпарт. Наведвальнікаў у Варшаве было вельмі мала. Нагурскі даведаўся пра гэта падарожжа і напярэдадні ад'езду прыйшоў, каб нібы развітацца з маім бацькам. Але потым, убачыўшы, што больш нікога няма, замкнуў усе дзверы і, паверыўшы слову майго бацькі пра захаванне таямніцы, прызнаўся яму пра венецыянку Неры, прасіў перадаць ліст яе апякунцы, бываць у яе і выэкзаменаваць ступень прагрэсу, які гэта яшчэ зусім нязграбная і неахайная дзяўчына зрабіла ў навуках і мове, а таксама перадаць ёй на выдаткі 600 дукатаў. Апроч таго, ён прасіў не пісаць яму ніякіх лістоў, якія могуць канфіскаваць, а ўсё расказаць асабіста пасля вяртання. Бацька абяцаў. Паехаў. Пазнаёміўся з паннай. Чакаў убачыць якую-небудзь субрэтку. Якое ж было яго здзіўленне, калі ён убачыў даму дзіўнай прыгажосці і бліскучымі здольнасцямі. Яна ўжо магла стаць дасканалым гонарам салонаў, ужо добра размаўляла па-французску і па-італьянску без венецыянскага акцэнту, хутка пісала без вялікіх арфаграфічных памылак - словам, была ўжо выдатна выхаванай паннай, ад якой ані ў якім разе не тхнула карчмой! Толькі ў музыцы яна не змагла прасунуцца наперад, што вельмі не спадабалася майму бацьку, які сам захапляўся музыкай, спяваў з вялікім густам і граў на двух інструментах - на гітары і на вільдаморы (viola d'amour), якую сёння ўжо ніхто не памятае. Хаця сёння і адмаўляюцца ад усялякай меладычнасці ў музыцы, але ўсё ж дзіўна, што гэты меладычны і гучны інструмент аказаўся цалкам забыты, і бачыў я яго толькі ў майго бацькі. Неяк ён, калі даўно ўжо закінуў свае таленты, якім у маладосці быў абавязаны шматлікім перамогам, загадаў прынесці вільдамору са скарбца, каб я убачыў, як на ёй граць. Мне, праўда, тады было ўсяго 14 гадоў, але калі ён узяў некалькі акордаў, а потым зайграў нейкую душэўную песеньку, я расплакаўся як дзіця. Няхай я, але наш стары сусед, які тады гасцяваў у нас, рупліва мяне падтрымаў.

Калі новы апякун пазнаёміўся з выхаванкай, калі яны пачалі размаўляць пра музыку, граць і спяваць разам, закахаліся яны як насельнікі неба, і ў гэтым каханні, цалкам задаволеныя, пражылі амаль што паўгода. Трэба прызнаць, што гэтак мой бацька назаўсёды страціў давер Нагурскага, чаму потым ён прыпісваў фатальныя і згубныя для яго фартуны наступствы ў стасунках з гэтай асаблівай жанчынай. Так ён гэта разумеў, хоць і быў добра прасякнуты тагачаснай французскай галантнасцю, якая ставілася да падобных рэчаў, як да жартаўлівых прыгод. Увесь свет ведаў, што яны з Каэтанам ніколі не падабаліся адзін аднаму, і таму выбіць з-пад яго зэдлік было не такім ужо і цяжкім, смяротным грахом.

Хочаш - не хочаш, трэба было вяртацца з Варшавы і пакінуць гэты магаметанскі рай! Але яны яшчэ не паспелі насыціцца адна адным! Мой бацька быў цалкам адданы панне Неры і ахвотна напісаў Нагурскаму пра поспехі, якія яна дасягнула за такі кароткі час, раіў яму як мага хутчэй прывезці яе ў Літву. Нагурскі, чыё здароўе значна пагоршылася за апошнія некалькі месяцаў (ён пакутаваў ад хранічнай чорнай жаўтухі), вырашыў што здароўе і настрой вернуцца да яго, як толькі прыедзе каханая. Прывёз яе, і новы Пігмаліён, ап'янелы ад цела, манер і добрага тону сваёй Галатэі, адразу пачаў паўсюдна публічна прадстаўляць яе як сваю жонку, з якой ён таемна ажаніўся ў Італіі, чым прымусіў жудасна пакутаваць астатніх сямейнікаў, якія чакалі яго смерці! Яны пачалі сачыць за італьянкай і распаўсюджваць весткі, што яна яму не жонка. Віленскія дамы абурыліся такай зухаватасцю і бессаромнасцю: «Як ён насмеліўся прывесці сваю наложніцу ў паважаныя дамы!».

Неры ведала пра гэта і, відочна, далей ёй самой проста не ставала такту. Ужо вышэй меры насыціўшы хворага псеўда-мужа, працягвала яна старую інтрыгу з маім бацькам, пры гэтым удавала лютую прывязанасць да Нагурскага, пастаянна яе дэманстравала, пастаянна сядзела ў яго на каленях, прыціскалася да яго, цалавала і такім чынам цалкам вычарпала і знудзіла хворага, які адчуваў сваё знясіленне. І калі, з аднаго боку, пайшла чутка, што яна не жонка, а з другога, яна адчула непрыхільнасць Нагурскага да сябе, Нагурскага, які яшчэ не даў ёй аніякіх гарантый. Пасля некалькіх гадзін кахання з маім бацькам, яна ўпала да яго ног і маліла каб ён выратаваў яе з гэтай багны і схіліў Нагурскага да шлюбу з ёй. Але Нагурскі, хоць і не меў ніякіх падазрэнняў, не дазволіў нават пачаць размову пра шлюб і толькі пагадзіўся пакрыць выдаткі на вяртанне панны Неры ў Венецыю.

Тады мой бацька прыйшоў да добрага каплана, кс.-біскупа Пільхоўскага і сілай красамоўства растлумачыў гэтаму лагоднаму, як ягнё, залатавусту, усімі шанаванаму, пабожнаму чалавеку, які нічога не падазраваў, гэтую гісторыю. І тады, калі пакуты Нагурскага ад хваробы сталі большымі, чым звычайна, біскуп наведаў яго і выкрыў грэх супраць Бога і людзей, той пакаяўся і пагадзіўся на шлюб. Так праз ласку майго бацькі, дачка карчмара Неры стала пані Нагурскай.

Між іншым, каханне мінулага стагоддзя звычайна мела даволі вузкія межы, бо грунтавалася толькі на сексуальных пачуццях. Таму яно не магло быць працяглым, але праз гэта забяспечвалася вялікая гнуткасць і ўзаемаразуменне. Мой бацька і пані Нагурская ўсё ж надакучылі адна аднаму, адкрыта ў гэтым прызналіся і гэтак захавалі ўзаемнае сяброўства і свабоду без рэўнасці ў адносінах з іншымі. Бацьку гэта задавальняла, бо ён на той час меў ажно тры інтрыгі, калі не лічыць сувязі з Нагурскай. Адна платанічная, бо датычыла жанчыны рэдкай цноты, але дзве іншыя моцна высмоктвалі яго сілы і грошы. Загнаны, як паштовы конь, ён быў рады пазбавіцца ад цяжару стасункаў з Нагурскай.

На яго шчасце, прыехаў малады на той час Людвік Пац, які потым стаў генералам, а ў 1831 г. эмігрантам, беспрытульным выгнанцам і закончыў ён сваё жыццё ад гарачкі ў Смірне [86]. Гэта быў прыстойны, багаты малады чалавек у самым прывабным веку. Жанчыны цікавіліся ім, і ён не бараніўся ад іх, але на гэтым не спыняўся і шукаў прыгод у менш далікатных і больш брудных крыніцах. Нагурская пакахала яго па-свойму, па-італьянску. Пац пажадаў належным чынам адказаць ёй, нягледзячы нават на тое, што пакутаваў ад нясціплай хваробы. Ён уступіў з ёй у цесную сувязь і перадаў сваю хваробу, а сам, узняўшы хвост, уцёк з вільнянкай. Хворы Нагурскі, на бяду, цяпер часцей, чым звычайна, прагнуў кахання са сваёй жонкай. Выпадала альбо неяк засцерагчыся ад настойлівага мужа, альбо адкрыць свой сорам і ганьбу! Новы зварот да майго бацькі. З усёй пакорай прызналася, і ён сакрэтна знайшоў для яе трох дактароў, узяў на сябе ўсе клопаты па стрыманні яе мужа і гэтак зрабіў для гэтай жанчыны новую важную паслугу.

Віленскія лекары не бачылі паратунку ў сваёй навуцы і параілі Нагурскаму для лекавання чорнай жаўтухі змяніць клімат і выехаць за мяжу, у Вену, дзе на той час працавалі знакамітыя дактары Франкі, бацька і сын, і было шмат іншых добрых лекараў.

Выехалі. Але весткі з дарогі пакідалі мала надзеі. Больш за тое, калі Нагурскі прыехаў у Вену, яго з усіх бакоў засыпалі ананімнымі лістамі з папярэджаннямі, што жонка збіраецца яго атруціць. Нарабілі яму клопатаў, але сваю жонку ён ужо і без гэтага не мог зносіць. Абрыдла яму дачка кухара, і ён прыбраў яе далей ад сваіх вачэй і прыклаў усе намаганні, каб выратаваць свае жыццё. Падазрэнні былі фальшывымі. Але не таму, што пані не была гатовая зрабіць такі крок, а таму, што не мела ад мужа ніякага запісу на маёмасць і яе лёс цалкам залежаў ад яго жыцця. А смерць тым часам набліжалася! І ў гэтай крытычнай сітуацыі яна зноў звярнулася да майго бацькі і напісала да яго жаласны ліст, які ён доўга захоўваў у сваёй калекцыі і паказаў яго мне, а потым аднойчы, у хвіліну гневу і абурэння на гэтую жанчыну, кінуў у агонь разам з многімі іншымі яе памятнымі рэчамі. У тым лісце яна заклінала яго боскімі ранамі і ўсім для яго святым, каб кінуў ўсё і паспяшаўся ў Вену ратаваць яе. Быў тады заняты сваімі важнымі справамі, але прыслухаўся да гэтага роспачнага голасу і хутка паехаў у Вену, прарваўся да хворага Нагурскага, які зачыніўся ад ўсяго белага свету, і сваім красамоўствам пераканаў яго завяшчаць 400 000 злотых сваёй жонцы. Больш вырваць з вантробаў Нагурскага для яе не змог, бо свае мільёны той запісаў на аддаленую і невядомую сям'ю.

Гэта было трэцяе і галоўнае дабрадзейства, якое мой бацька зрабіў гэтай жанчыне за час іх мімалётнага цялеснага кахання. Здаецца, яна павінна была быць яму ўдзячнай. Але ў італьянцаў ёсць прыказка: «Як толькі небяспека мінае, падмані і святога».

Неўзабаве, пасля вяртання майго бацькі ў Літву, Каэтан Нагурскі памёр за мяжой. Яго жонка, што магла, узяла ад яго, па-свойму закахалася ў нейкага кавалера Анджаліні і паехала за ім у Дрэздэн, дзе гэты Анджаліні быў пасланнікам. Пры гэтым даслала майму бацьку, не спытаўшы яго, ці згодны і мае вольны час, паўнамоцтвы на ўрэгуляванне яе інтарэсаў у Літве, якім нешта пагражала. І ён зрабіў гэта для яе. Але ён не мог управіцца з уладкаваннем закладу маёнтка Куртавяны ці Куртаўцы [87] (дакладна ўжо не памятаю) і таму паслаў туды свайго брата Мікалая, маладога, прыгожага і вельмі сумленнага хлопца з належнымі інструкцыямі. Брат нечакана знайшоў там італьянку, родную сястру Нагурскай, цішком прывезеную з Венецыі, каб атрымаць тут адукацыю і, калі падвучыцца, выйсці замуж.

І яна добра падвучылася! Не мела дзіўнай прыгажосці сваёй сястры, але была добрай і чулай. З-за пастаяннага кантакту на вёсцы мой брат закахаўся ў яе. У выніку гэтага рамана брат нечакана стаў сваяком пані Нагурскай. Нягледзячы на ўсе намаганні, жанчына даведалася пра гэта ад паслужлівых людзей і, як няцяжка здагадацца, была не рада, бо яе асабістае каханне было безвыніковым. А панна, калі ўсё загаілася, пакінула наш край і вярнулася ў Італію, дзе з дапамогай старэйшай сястры выйшла замуж за нейкага італьянскага графа ці князя, які пра яе нічога не ведаў і да гэтага часу з ёй шчасліва жыве [88].

Знуджаная Анджаліні, страціўшы грошы, узятыя гатоўкай пасля смерці мужа, Нагурская нарэшце мусіла вярнуцца ў сваю міласэрную Літву, прыгожую і заўсёды чароўную. Покуль яна завяла новыя раманы, мой бацька - яе стары прыяцель, без усялякай ахвоты заняў каля яе месца і зноў пачаў ўдзельнічаць у інтэрмедыях. У любоўных гульнях, абвостраных доўгай адсутнасцю, з Нагурскай здарыўся вельмі прыемны для мужчыны выпадак, які мог сведчыць, што з-за моцных пачуццяў яна цалкам забылася. Лавелас ганарыўся сваім трыумфам, не змог утрымаць гэту гісторыю ў сакрэце і патаемна расказаў яе адной са сваіх каханак. Рэўнасць расчыніла вусны. У той жа вечар пра гэта даведалася ледзь не ўся Вільня. Праз некалькі дзён дайшло і да Нагурскай, якая, каб палепшыць грамадскую думку, удавала з сябе засмучаную ўдаву, таму агульнае стаўленне да яе значна і як быццам несправядліва, пахіснулася. А ў той час яна ўжо палявала на Бенігсена, які толькі што прыехаў сюды генерал-губернатарам. Усё, што магло выклікаць гнеў і лютую раз'юшанасць львіцы, адразу выбухнула на майго бацьку. Каралева шведская Крысціна адсекла галаву Манальдэскі. Наша італьянка не магла зрабіць гэтага, але ёй моцна карцела. Сяброўства з бацькам, яго паслугі, дабрадзейства і апека сталіся як быццам пісаныя на пяску і адразу зніклі, адсюль і назаўсёды засталася толькі помста, італьянская помста! Падставай для гэтага стала цяжарнасць яе сястры, якая нібыта зрабілася ганьбай для яе дома і крыўдай яе крыві. А таксама, нібыта парушэнні закону, якія Мікалай Мараўскі, быццам бы навязаў яе сям'і ў Куртавянах. Маючы пратэкцыю Бенігсена, яна адразу адазвала ранейшыя юрыдычная паўнамоцтвы, якія прынеслі толькі беды і нягоды, і з таго часу не прапускала нават найменшай магчымасці нашкодзіць майму бацьку. Нарэшце яны зненавідзелі адна аднаго і нават у старасці, як я памятаю, туды, куды з візітам прыехаў Мараўскі, але там была Агінская - яна адразу знікала, і тое ж самае рабіў мой бацька.

Наспеў час распавесці, як Неры стала княгіняй Агінскай. Стары Бенігсен, як я ўжо казаў вышэй, закахаўся ў Нагурскую. Зразумела, што калі яна была ў яго руках, маўчала пра свае любоўныя гісторыі, але адначасова з ім мела шмат розных маладых людзей, якія патаемна ўзнагароджвалі яе сваімі ласкамі і таксама ніколі не ведалі пра іншых. Сярод іх быў і Міхал князь Агінскі, раней літоўскі падскарбій, дыгнітарый, пляменнік гетмана, а потым расейскі сенатар і фаварыт цара Аляксандра. Прыгожы, статны мужчына, марнатраўца, знакаміты музыкант і перш за ўсё знакаміты бабнік. Разведзены з Лясоцкай, з якой меў двух сыноў, ён пусціў на глупствы яе і свае вялікія маёнткі і ўжо пачаў шукаць падтрымку ў службе расейскаму двару, калі смерць гетмана Агінскага зноў дала яму вялізныя маёнткі, з якімі ён таксама ўзяў на сябе і вялізныя даўгі. Каб уладкаваць свае інтарэсы, ён на нейкі час прыехаў у Вільню і смяротна закахаўся ў Нагурскую. Яна таксама хілілася да яго. А каб бавіцца як мага больш сакрэтна, аддала ключы ад патаемнага ўваходу, праз які ён увесь час прабіраўся да яе ў спачывальню. Закаханы Бенігсен, якога яна рыхтавала ў мужы, і стасункі з якім зайшлі ўжо далёка, баяўся скампраметаваць сябе і яе публічнымі візітамі, і па яго настойлівай просьбе таксама атрымаў падобныя ключы, але з канкрэтна вызначанымі гадзінамі, у якія мог да яе прыходзіць. Так доўжылася каля месяца, калі Бенігсен, па-майстэрску распалены какеткай, у муках кахання, вырашыў неадкладна пайсці да Нагурскай і папрасіць яе рукі. Натуральна, маючы такую мэту, ён не звяртаў увагу на дазволеныя гадзіны і, адчыніўшы дзверы, апынуўся ў спачывальні Нагурскай. Глядзіць на ложак, і о, жах! У ім бачыць Агінскага са сваёй каханкай!

Стары назаўжды зачыніў за сабой дзверы, але гэты выпадак прымусіў Агінскага ажаніцца, да таго ж Нагруская ўжо зацяжарыла ад яго. Гэтая цяжарнасць праз некалькі месяцаў пасля шлюбу развязалася дачкой Амаліяй, ці, калі жадаеце, Амеліяй, якая потым выйшла замуж за графа Залускага [89]. Сваёй дабрынёй, лагоднасцю, вучонасцю, вернасцю і адданасцю мужу, сваімі розумам і цнотай яна адрознівалася ад маці, і таму ніколі не была ёю любімай.

Вось так мы і займелі венецыянскую кухарку аздобленую сенатарскім і княжым тытуламі! Няма іншага месца для гэтай чужаземнай галоты, як толькі наша зямля! Хто насмеліцца падлічыць усе прыгоды, усе слабасці, ўсе здрады гэтай жанчыны? Агінскі не змог утаймаваць паводку, і сам, маючы амаль што на кожнай вуліцы адну, калі не дзве палюбоўніцы, усё дазволіў жонцы і адпусціў яе. А яна стала ўжо сапраўднай пані, ганарлівай арыстакраткай - сапраўднай арыстакраткай ў поўным сэнсе гэтага слова. Ніхто ўжо і ніколі не мог адчуць ад яе пах катла ці патэльні. Яна забылася пра паленту і макароны! Цалкам прыняла гэты імпануючы ёй панскі тон і дух, і нават сама пачала верыць, што нарадзілася ў княжай кароне і для кароны. Бляск дома, самыя перадавыя вынаходніцтвы ў выгодах жыцця, з густам аздобленая мужам рэзідэнцыя ў Залессі, дасканаласць напудраных слуг у ядвабных панчохах і фраках у талію. Мела розум, смеласць, гонар, не кажучы ўжо пра геніяльнасць - ва ўсім яна цалкам пераўзыходзіла сваё атачэнне, але разам з тым мела і злачынны эгаізм, і поўную адсутнасць высакародных пачуццяў. Заглушаныя галасы сэрца і сумлення давалі ёй натуральную перавагу над людзьмі, якія мелі сэрца. Смелыя і бессаромныя паводзіны і какецтва, схаванае ў гжэчнасці. Хітрасць італьянкі, лоўкасць лісы, нарэшце, з'яўленне ў свеце новага пакалення, якое не магло ведаць пра яе мінулае - усё гэта ператварыла яе ў сур'ёзную, паважаную, незвычайную і дзіўную жанчыну, перад якой усе, як перад боствам, у нас і за мяжой схілялі галовы! Не было такога значнага чалавека, не было маладзейшага за яе расейскага генерала, не было нават і прыгожага лёкая, якія не былі б яе каханкамі. Рэшту дапаўнялі акцёры, спевакі і простыя жаўнеры. Я не раблю ёй крыўду, бо яна сама не хавала гэтага ад людзей. Акрамя Залускай, якая нарадзілася ад Агінскага, у кожнай з яе дачок быў іншы бацька. Быў сын ад спевака Пальяні, мужчыны, дарэшты знуджанага спадніцай старой княгіні, які потым ажаніўся з нашай слаўнай спявачкай, паннай Бальбені. У 1841 г. сумеснага сына яго і Агінскай несправядліва абвінавацілі ў нейкім тайным злачынстве і кінулі ў цвердзь у Пецярбургу, а яе, ужо ў сталым ўзросце, па той жа прычыне арыштавалі ў Залессі, у простых санях прывезлі ў Вільню без прыслугі, а толькі з яўрэйскім фактарам замест камердынера, і яна тут не мела права зрабіць ні кроку з дому. Тады праз сваю дачку Кубліцкую разаслала ў Пецярбург лісты з просьбамі. Што ў іх было? Яна напісала кожнаму з высокапастаўленых генералаў, ясна растлумачыла кожнаму з міністраў, што калі ён дапаможа яе сыну, дык адначасова выратуе і сваю кроў! І кожны з іх паверыў у сваё бацькоўства, і кожны з іх звярнуўся да манарха, і як вынік - сын выйшаў з вязніцы.

Вось і ведайце, якія ў нас былі лялькі! Наша шчасце, што яна італьянка!

Да кароткага жыццяпісу гэтай зласлівай, але па сучасным меркаванні, геніяльнай жанчыны, я дадам яшчэ дзве гісторыі, у якіх бачна, якое яна мела сэрца. У 1820 г. Агінскі, маючы за мяжой жонку ў пазыках, і больш нідзе не знайшоўшы крэдыту, па намове, відочна, самога д'ябла, з сваім паўнамоцным прадстаўніком, высакародным і мілым Антоніям Гінетам, прыехаў да майго бацькі і на каленях маліў даць яму 4000 рублёў срэбрам: «Бо ў Фларэнцыі жонка босая ходзіць». У пачцівым сэрцы бацькі адрадзілася даўняя зычлівасць да яе, бо пад суровай знешнасцю ён меў вельмі мяккае і незласлівае сэрца. Бацька даў грошы, але на ўмовах, што Агінскі паведаміць ёй, хто яе выратаваў і гэтым разам. Гінет памёр, жанчына вярнулася і ўбачыла, што яе муж без грошай. Тады заключыла кантракт, прымусіла Агінскага перапісаць на яе ўвесь свой маёнтак і завалодала ўсёй маёмасцю, а потым пасяліла яго ў Італіі на вызначанай ёю пенсіі, дзе неўзабаве, пасля публікацыі сваіх успамінаў, ён і памёр. А сама яна паехала ў Пецярбург, каб галавой і тым, чым яшчэ магла, ратаваць свае грошы [90]. Ледзь не ўсе даўгі яна пакрыла сваім пасагам ад Нагурскага, які мой бацька выбіў у Нагурскага ў памеры 400 000 злотых, і якія яна павялічыла да некалькіх мільёнаў, бо нібыта купіла маёнтак Рэтаў. Захавала за сабой яшчэ і Залессе, а рэшту аддала на эксдывізію (падзел маёнткаў і продаж па частках. - Л. Л.). Такім чынам ўсіх крэдытораў мужа пакінула без грошай, а сама зноў стала багатай!

Але самы нахабным было тое, што яна шчыра імкнулася адмовіцца ад крэдыту перад маім бацькам. Яна адмовіла яму і пры сваім вялікім багацці перавяла доўг на агульную эксдывізію свайго мужа, хаця гэтыя грошы даваліся ёй асабіста, каб даслаць у Італію, дзе яна ўжо не мела з чаго жыць! Мой стары не вярнуў ані грошы, ані працэнты, бо мусіў адмовіцца ад маёмасці ў Маладзечне з эксдывізіі, на якой меліся даўгі перад скарбам, і выплата падаткаў з афармленнем папер каштавала б больш, чым той маёнтак. Бацька суцяшаў сабе толькі тым, што гэтае яго каханне было такім дарагім.

Сенатар Агінскі, як я ўжо згадваў, меў ад Лясоцкай двух сыноў - Тадэвуша і Ксаверыя, якія ажаніліся з сёстрамі Рэно і сядзелі «на жончыных фартухах», бо ніякіх спадкаў ад бацькоў не атрымалі [91]. Іхняя маці сваім былым мужам Агінскім была даведзена да апошняй стадыі галечы. Калі іх мачыха «княжна дэ Неры», як яна сама сябе называла, выплачвала даўгі, гэтыя два сыны запатрабавалі сваёй часткі. Агінская адказала, што яна мае толькі сваё і нічога з гэтага не належыць яе мужу. Падманула братоў нейкай надзеяй на разлік і паехала ў Вільню.

Абурэнне супраць яе было агульным. На гэтых двух сыноў, гэтых сапраўдных нашчадкаў роду, усе глядзелі са спачуваннем, бо яны ўмелі ўсім дагадзіць сваімі талентамі і паводзінамі. Гаворка ішла толькі пра 20 000 рублёў срэбрам, якія б вырашылі праблемы абодвух. Нават яе сын Ірэней пагадзіўся выплаціць гэтыя грошы, бо саромеўся свайго багацця побач з іх сумленнай беднасцю. Тады з Пецярбурга я прыехаў у Вільню і ўбачыў гэтыя круцельскія, сямейна-юрыдычныя праблемы. Ксаверый з 1818 г. быў маім добрым знаёмым. Абураны несправядлівасцю ў дачыненні да гэтых бедных людзей, я звярнуўся да паўнамоцнага прадстаўніка Агінскай Новамейскага, каб ён растлумачыў жанчыне справу і ўгаварыў заплаціць мізэрную для яе суму. Гэты чалавек, нагавораны мной, асмеліўся пайсці да яе і выказацца настолькі смела, наколькі яму дазваляла сарамлівасць і павага да сваёй патронкі. Што на гэта адказала княгігя? Вось такі адказ і такі ўльтыматум ён нам перадаў: «Княгіня адусюль чуе, што пасербы пагражаюць ёй зброяй, але не дасць ім ані гроша, лепш яна пойдзе ў суд, патраціць на гэта 40 000 рублёў срэбрам і цалкам згубіць гэтыя грошы, чым даць ім хоць палову гэтай сумы, каб зрабіць шчаслівымі сыноў свайго мужа». Цудоўная душа, няма чаго казаць! Але смерць ў беднасці і пакутах гэтых двух няшчасных людзей вызваліла ведзьму ад такога злачынства. І сама яна хутка, скручаная, памерла ад артрыту, знесла цяжкія грахі ў сваё гняздо, бо паехала ў Італію, і там, на востраве Ісх'я, падобна, і сёння парахнеюць яе парэшткі.

Даведаўшыся пра «нявінную» Неры, вы, магчыма захочаце даведацца, што стала з яе старым каханкам, з гэтым «удавам», са славутым душыцелям свайго манарха, адным словам з графам Бенігсенам [92]. Ён належыць гісторыі, і там вы ўсё пра яго знойдзеце. […]

Пасля той вялікай паразы ў Нагурскай, пра якую я пісаў вышэй, генерал-граф Бенігсен рэціраваўся і неўзабаве ажаніўся з Андрэйкавічаўнай, паннай са шляхетнага і знатнага гарадзенскага роду. Не ведаў графіню, бо яна здаўна жыла за мяжой. Аднак пра яе ў час майго знаходжання ў Вільні хадзіў анекдот, яго пацвердзіў яе брат, былы гарадзенскі губернатар, які быў са мной у шчыльных зносінах у Пецярбургу.

Графіня была смелая, вясёлая і дасціпная. Маўляў, з-за нейкай дамоўленасці з Шуазелямі, як потым казалі, ці з-за палітычных інтрыг, у Вільню з Парыжа прыехаў нейкі пан Левіс. Неўзабаве ён стаў душой мясцовых салонаў. Без Левіса не праходзіла ні адна забава, баль ці пікнік. Нарэшце, да вялікага жалю нашых дам, ён мусіў пакінуць Вільню! Развітваліся з ім сардэчна. Давалі абеды. Графіня Бенігсен на галоўным абедзе, зразумела, што гэта быў абед у генерал-губернатара, узняла наступны тост у гонар Левіса … Але ці магу я яго паўтарыць? Гэты каламбур крыху падобны да таго, што французы называць un mot de gueule (брудныя словы. - Л. Л.). Але, калі дамы маглі пачуць такое без скандалу, чаму вочы і вушы майго прыяцеля ці сваяка, які будзе гэта чытаць, павінны быць больш чуйнымі? Напішу!

Графіня з пэўнай зменай у акцэнце, адкінуўшы слова «месье», падняла келіх і выгукнула: «Vive Lewis!». … і думала, што заспее яго знянацку.

Француз, які напэўна і ў сваёй краіне шмат разоў сустракаўся з гэтай гульнёй слоў, без найменшага вагання, падняўся, вельмі ветліва ўсім пакланіўся і адразу выгукнуў: «Et les convives!» («І госці!». фр.).

Той, хто захоча знайсці тут дзіўна дасціпны сэнс, знойдзе яго сам. А каму гэта не падабаецца, няхай жуе кашу [93].

Раздзел 6. Караль Мараўскі. Яго маці і візіт аўтара да яе. Знаёмыя Караля. Земскі ашмянскі старшыня Сарока. Шамбалян Бянкуньскі. Хірург Мар'янскі і анекдоты пра яго. Упіцкі маршалак. Анекдоты пра Леона Бароўскага. Іншыя знаёмыя Мараўскага

Я ўжо казаў, што падчас пахавання пралата Длускага ўпершыню сустрэў і ўбачыў свайго цёзку Караля Мараўскага. Гэта быў прыгожы і добры чалавек прыстойнага росту, меў блакітныя вочы, закручаныя ў кудзеркі цёмна-каштанавыя валасы, сям-там усыпаныя сівізной, хоць яму і было не больш за 30 гадоў. Лоб высокі, высакародны, удумлівы твар з прыемнай усмешкай. Белыя зубы. Ціцыянавыя плечы, звонкі голас, паважны, поўны годнасці выгляд. У стасунках з людзьмі паводзіў сябе больш сціпла і ветліва, чым іншыя людзі. Сэрца анёла, характар мяккі, разумная і начытаная галава, досціпу шмат, але без жоўці. Душа чыстая як крышталь. Незвычайна назіральны. Адзін з самых добрых людзей, якіх я калі-небудзь ведаў у жыцці. Цяпер я, аддзелены ад свету і людзей на вёсцы, як сапраўдны анахарэт і пустэльнік, згадваю ўсё спакойна і павольна, і калі іншыя паўстаюць перад маімі вачыма, усеяныя шыпамі зайздрасці, эгаізму, няшчырасці і нядобрасумленнасці, дык успамін пра дарагога Караля для мяне заўсёды як празрысты, крышталёвы струмень, побач з якім квітнее зялёны луг, дзе прыемны ветрык і цень ад высокай бярозы, і ўсе гэта разам запрашае мяне прыемна адпачыць і навявае салодкія сны.

Шлях да сяброўства паміж маладымі людзьмі просты і кароткі. Ён ужо чуў пра мяне. Я чуў пра яго. Але не адразу ўсё ў ім я заўважыў. Мы любілі адзін аднаго. Пазнаёміліся летам. Да заканчэння ўніверсітэта заставаўся толькі месяц. Таму кожная вольная хвіліна, якая ў мяне заставалася пасля вучобы, была прысвечаная кампаніі ці то Новамейскага, ці то Караля Мараўскага. Ён быў значна старэйшы за мяне, асцярожны ў сваіх меркаваннях і не адкрываў мне свае думкі пра людзей. З пэўным смуткам у сэрцы я даведаўся, што ён хоць і даўно ўжо ведаў Новамейскага, але мала да яго меў сімпатыі. А я ўсё жыццё толькі і жадаў, каб тыя, каго я люблю, таксама любілі адзін аднаго. […]

Ці ад прыроды, ці ў выніку таго, што я вучыўся ў публічных школах, маім правілам і патрабаваннем бацькі было ніколі не пытацца, як гэта вялося раней, пра сем'і маіх знаёмых і сяброў. Нават калі ён сын ката, але разумны, добры і пачцівы, для мяне і сёння гэта не мае значэння. Сумна толькі мне за добрых дзяцей, калі яны нарадзіліся ў непачцівых бацькоў, бо гэтыя дзеці саромеюцца іх. Але я толькі выпадкова мог даведацца пра такія выпадкі і не трымаўся забабонаў, якія былі на той час звычайнымі і стагоддзямі ўмацоўваліся ў нас. У мае часы ў публічных школах яўрэйчык, апрануты ў сурдут, ці сын шаўца або краўца, ці сын бургамістра, ці ратмана, часта пераўзыходзіў у навуках не толькі падкаморычаў і іншых панічаў, але і як роўны з роўным браў удзел у бойках, і больш моцны з іх выдзіраў у другога кудзеркі. Паскардзіцца на такога было непапраўнай ганьбай у вачах сваіх сяброў. Памятаю, як не раз з сынам шаўца Гурклейта хадзіў на лекцыі, і мы адзін аднаму не раз набівалі вялікія гузы. Паміж сабой мы ўсе былі калегі і браты.

Набліжаліся вакацыі. Зачараваны Каралем, я паехаў да бацькоў на вёску. На наступны дзень, як звычайна, бацька пачаў мяне экзаменаваць. Ён цікавіўся маім прагрэсам у навуцы, музыцы і мовах. Загадаў сыграць мне некалькі санат. Агледзеў гардэроб і, не давяраючы слабасці і паблажлівасці маці, сам зірнуў на бялізну. Увесь гэты час я стаяў, як струна, выцягнуўшыся. Што да навук, дык знайшоў, што ўсё, як звычайна. Даўшы мне прачуханца за плямы на вопратцы і дзюры на панчохах, якія я пільна не зацыраваў, ён спытаў імя і прозвішча таго, з кім жыву ў адным пакоі, і з кім я сябраваў у гэтым годзе. Падумаў, і натуральна паставіў на першае месца Караля. Выслухаў я тады незадаволеную літанію з заўвагамі пра розных людзей. Але сяброўства з Каралем бацька ўхваліў і сказаў пра яго шмат добрага і пахвальнага як пра чыноўніка і чалавека. Але закончыў словамі: «Гэта не тое, што я табе зычу. Больш за ўсё сябруеш з асобамі такога гатунку, якія не могуць дапамагчы табе ў далейшай кар'еры».

І так накінуўся на мяне, што на другі дзень, калі мы ішлі на шпацыр, я наўмысна перавёў размову на Караля. Калі размова ішла пра сям'ю, стасункі і гісторыі, мой бацька станавіўся хадзячай энцыклапедыяй. Я не ведаю, ці быў ва ўсім краі ў той час мужчына, пра якога ён не ведаў, ад каго той нарадзіўся, ці была вядомая жанчына, якую б ён не кахаў, быў каханы, ці прынамсі, любімы. Здаецца, на гэту навуку не хапіла б і ўсяго жыцця, а ён бавіўся з ёй, як з кійком у руцэ і апроч таго грунтоўна ведаў замежныя мовы. Гэта заўсёды было прадметам майго найвялікшага захаплення і павагі. Я з цяжкасцю мог паверыць у гэткія шырокія стасункі, на якія ніколі сябе не адчуваў здольным (Д 13). Гэта падвышала ў маіх вачах выбітнасць бацькі, які відочна высока стаяў над усімі, хто яго атачаў, але ўмеў апускацца да звычайнага ўзроўню і, апроч таго, ніколі не хлусіў, у чым я тысячу разоў потым меў магчымасць пераканацца. Другога чалавека з такой добра арганізаванай ад прыроды галавой я ніколі ў сваім жыцці больш не сустракаў. І барані мяне Божа, калі пішу гэта таму, што хвалю свайго бацьку. Кожны, хто яго ведаў у тыя часы, скажа тое ж самае і ахвотна са мной пагодзіцца.

І тата расказаў мне, што Караль нарадзіўся ад бацькі з Познані герба Наленч, які прыехаў у Літву з бізнесовымі мэтамі. З прывезеным з сабой капіталам ён спрабаваў розныя праекты і ў выніку скончыў антрэпрызай віленскага тэатра, якая мела вялікі поспех. Што займаючы пасаду дырэктара тэатра, нарэшце закахаўся і ажаніўся з актрысай, чыя слава, прыгажосць, фанабэрыстасць, экстравагантнасць і невялікі розум [94] так атруцілі жыццё гэтага сумленнага чалавека, што ён памёр з гора раней часу, але нягледзячы на ўсе вар'яцтвы сваёй жонкі, пакінуў пасля сябе грошы. Што яе брату Корвелу, чалавеку рэдкай прыгажосці, гегабродская старасціна Плятэрава краслаўская [95], запісала нядрэнны маёнтак. Дадаў, што маці Караля, яшчэ жывая і дагэтуль рознымі спосабамі руйнуе дабрабыт свайго сына, і таму яму сумна, што такі шляхетны чалавек мае такую маці! Я нічога пра гэта не ведаў, бо мы сустракаліся толькі ў вызначаных месцах і разам шпацыравалі, але не хадзілі адзін да аднаго ў госці - ён быў чыноўнікам, а я вучыўся.

Не магу апісаць, якое балючае пачуцце выклікалі ў мяне бацькавы словы. Тры дні я хадзіў, як скалечаны, як быццам мне ўваткнулі нож у сэрца. Я ўяўляў, як павінна пакутаваць гэтая высакародная душа, які боль ён хавае ад свету, бо мае маці, якая так мала яго шануе. Што ён страціў свайго сумленнага і добрага бацьку, які стаў ахвярай жончыных памылак. Усе гэта не зменшыла, а хутчэй падвоіла мае сяброўства і павагу да яго.

Я зноў вярнуўся ў Вільню. Адносіны з ім сталі яшчэ больш блізкімі. Аднойчы мы абодва былі на маскарадзе. У адным з пакояў сустрэлі дзвюх старых кабет, яны падышлі да нас. Адна з іх з тварам старой каралевы, да таго ж дэспатычнай каралевы, з мінай знакамітай мадмуазэль Жорж [96], выглядала больш, чым своеасабліва - высокая, тоўстая, сівая, як пэндзлем намаляваная, у яркай пунсовай сукенцы, на галаве вялізны барэт упрыгожаны не кветкамі, а рознай садавіной. Былі тут і грушы, вінаград, дыні, карнішоны, Божа мой, чаго толькі там не было! І як толькі мне з языка ледзь не сарвалася адмысловае слова, але мой Караль з найвялікшай пашанай падышоў да гэтай жанчыны і, насуперак прынятаму ў той час звычаю, пацалаваў ёй руку. У мяне закіпела кроў ад такога гонару, выказанага гэтай жанчыне. Таму я пакінуў яго ў гэтай прыемнай кампаніі і пайшоў далей. Сунуўся ў натоўпе пад вокнамі і знайшоў вольнае месца побач са старым Вячанеўскім, былым чалавекам Зорыча, фаварыта Кацярыны ІІ. […]

Караль на той час жыў ва ўласным доме на адным паверсе са сваёй маці і часта прасіў мяне прыехаць у госці. Я бываў на яго палове, але заўсёды, калі яго маці не было дома, бо яна кожны вечар ездзіла гуляць у яшчэ модны тады бастон. Аднойчы ён сказаў мне ў сваім дзіўным, ветлівым і цёплым тоне, што жадаў бы пазнаёміць мяне са сваёй маці і таму прасіў зайсці да яго на гарбату і падвячорак. Адмовіцца было немагчыма.

Тым часам гаваркі стары Вячанеўскі за гарбатай з ромам яшчэ раз сустрэўся са мной і расказаў шмат такіх рэчаў, якія выклікалі ў мяне ахвоту радзей сустракацца з ім. Ад яго я, між іншым, даведаўся, што часам дзіўная вопратка Караля, дарослага, цывілізаванага чалавека з добрым густам, часам яго ўяўная арлекінада, забаўны выбар яркіх колераў вопраткі, былі вынікам бязмежнай ва ўсіх адносінах пакорлівасці маці. Што ён не толькі ўвесь прыбытак ад дома і свайго маёнтка, які за некалькі міляў ад Вільні, але і свой службовы заробак аддае маці. Што яго маці, якая трымае ў руках усе гэтыя немалыя сродкі, заўсёды бракуе грошай. Што яна апранала яго па-свойму, па-дзіцячаму, і таму ён часам быў падобны да Вертверта [97].

Сціскалася маё сэрца, але шанаваў яго яшчэ больш. Нарэшце я пайшоў на падвячорак. Упершыню ўвайшоў у пакоі яго маці, як для Вільні пышна прыбраныя. Увесь дрыжэў, калі ўбачыў уладны, дэспатычны твар гэтай жанчыны, які мог мець толькі ўгневаны ўлан польскіх легіёнаў. Не бракавала ёй і вусоў. Побач з маці сядзела светлавалосая жанчына маленькага росту з шырокім азадкам, але пры такой постаці мела яна вельмі мілы выраз твару. Караль, як ягня, цалаваў ручкі і ножкі сваёй маці. А яна ўспрымала гэта як нудную павіннасць свайго сына. Я быў чацвёртым і апошнім у гэтым пакоі. Але не! Не апошнім. Яшчэ была прыгожая, свежая як ружа субрэтка [98] Рузя, якая разлівала гарбату. Апранутая крыху па-акцёрску, з кароткімі рукавамі, з вялікім дэкальтэ на прыгожых грудзях. Ай, была б яна маёй! Вочкі мела, як два вугельчыкі, чорныя валасы і постаць сапраўднай спакушальніцы. Пры дзвюх старых мне, як абухом у лоб, ляснула гэтае дзяўчо, і калі я ўзяў сябе ў рукі, усе мае зусім не святыя думкі звярнуліся выключна на Рузю. І адно прыстойнасць змусіла мяне асцярожна весці размову з дзвюма маімі суразмоўніцамі. У душы я спяваў для Рузі стары французскі раманс:

Ah bijou, si je te tenois,

Comme autrement tu sifflerois! [99]

Мараўская імкнулася быць прыемнай і паставіла мне колькі пытанняў густым, церпкім і артыстычным голасам, які сведчыў пра яе мінулую прафесію. Потым выпіла гарбаты з бісквітамі і шчасліва супакоілася. А паўнаватая бландзінка, каб падтрымаць размову, пачала доўга расказваць пра Вальтэра, Русо і рознымі іншымі спосабамі старалася асляпіць вочы дзевятнаццацігадовага юнака.

Але тут было маё поле бітвы! Як кожны не зусім дурны малады чалавек з сумленнай і чыстай душой, я ўсяму вучыўся з ахвотай - напачатку слізгануў па прыродазнаўчых навуках, паверыў ў сілу розуму і гонару, бо яшчэ не разумеў дзіўных спружын чалавечага сэрца і быў выхаваны ў дабрадзейным і пабожным доме, але потым кінуўся ў атэізм. Неўзабаве, як раз у той час, сваім уласным розумам і з Божай ласкі я пачаў чытаць айцоў касцёла і вырабіў сабе цалкам іншыя перакананні. І схаваная недзе глыбока ў сэрцы навука маёй маці, вынырнула са схованкі і зноў пачала грэць маю душу.

Таму ў той момант я добра пасаваў гэтым жанчынам, каб красамоўна абмеркаваць з імі ўсе «за» і «супраць». Але не мог думаць ні пра што іншае, усе мае думкі круціліся толькі вакол прыгажуні Рузі, якую потым сапсаваў нейкі бязбожны распуснік. Калі я сышоў адтуль, усю ноч перад маімі вачыма стаялі яе вобраз і страшны выраз твару маці Караля. Рузя вабіла мяне, а пагрозлівы позірк старой гнаў прэч. Пасля такой ночы я з цяжкасцю падняўся са свайго самотнага ложка. Тоўстая бландзінка? Як быццам яе і не было! Нават ніколі не пытаўся пра яе імя і толькі праз колькі гадоў даведаўся, хто яна такая!

Жывучы ў цеснай дружбе з Каралем, мне давялося пазнаёміцца з людзьмі, якія наведвалі яго ці як сябры, ці як чалабітнікі па справах. Большасць з іх я ведаў ужо раней, апроч толькі Сарокі, прэзідэнта земскага суда з Ашмяны [100], васьмідзесяці з нечым гадоў, худога, высокага, з маршчыністай шыяй, адвіслым падбароддзем, апранутага па-старому. Гэты дзед у сваім веку яшчэ паляваў з хартамі, а нядаўна, на 84-м годзе жыцця ажаніўся з маладой і непрыгожай жанчынай і нарадзіў з ёй некалькі дзяцей. Гэты Сарока, ужо добра потым, бо браў удзел ў паўстанні 1831 г. і, як малады, біўся з Вярзіліным [101] і чаркесамі, быў схоплены, кінуты ў вязніцу і памёр маючы, падобна, 100 гадоў.

Усе іншыя разнастайныя асобы былі па-рознаму смешнымі арыгіналамі, якіх Караль з нейкай жарсцю прыцягваў да сябе, каб імі бавіцца. Я ўжо казаў, што ён быў дасціпны назіральнік. І збіраў ён такіх арыгіналаў, як і генерал Хацкевіч, не для зласлівых жартаў і здзекаў, ён абыходзіўся з імі вельмі далікатна і ветліва, але ў душы смяяўся, выварочваў іх вантробы, бо збіраў калекцыю вобразаў. Унутры сябе душыўся ад смеху, але без жоўці, і яны пра гэта не здагадваліся. Я часта бачыў, як унутры яго душыць смех, і як ён умее стрымліваць яго. Я ўпэўнены, што, каб лёс даў яму больш спакойнае жыццё і не зрабіў эмігрантам, выгнаннікам, вечным палітычным бадзягам, ён бы не змог захаваць свае назіранні ў самім сабе і яны былі б выціснутыя з яго ў форме дзіўнага і захапляльнага рамана.

Напрыклад якім арыгіналам быў пан Бянкуньскі [102]. Другога такога Бянкуньскага больш не будзе, такога ўжо не можа існаваць на свеце! Гэта быў суцяжнік, суцяжнік над суцяжнікамі і кароль зваднікаў! Здавалася б, для гэтага трэба быць вар'ятам ці дурнем. Але з выгляду ён не быў ні тым ні другім. Наша шляхта, пазбаўленая ў той час звычайнага соймавага ці соймікавага руху, для забавы ці для адпачынку кінулася ў суцяжніцтва. Ён паглядзеў на свой кунтуш і ўбачыў, як з-за пазухі выглядае стос дакументаў і юрыдычных папер. Што жупан - то юрыст! Але Бянкуньскага ні з кім і ні з чым немагчыма было параўнаць. Ён еў, піў, хадзіў, цалаваўся, кахаў, спаў, маліўся, спрачаўся і не расставаўся пры гэтым з сталай думкай неадкладна распачаць новы і, калі магчыма, самы цяжкі судовы працэс. Разам з братам яны атрымалі на Ашмяншчыне вялікае багацце. Кожны з іх меў па 200 чыстых, без даўгоў, хат. Гэта значыць, амаль што па 2 мільёны злотых. І наш герой адразу пачаў судзіцца і множыць справу за справай …

[Далей у маім экземпляры кнігі адсутнічаюць старонкі 101 - 104 - Л. Л.]

Тысячы гісторый расказвалі пра Мар'янскага. Быў ён тварам віленскіх дасціпнікаў. І ўвесь час жартаваў. Раней служыў у войску караля Станіслава Аўгуста вайсковым хірургам. Палкоўнік прускіх войск Сякулі [103], вядомы ў нашай гісторыі сваімі жудаснымі зверствамі пры апошнім падзеле краіны, казалі, што ён з жыўцом лупіў скуру, быў схоплены Мадалінскім пад Быгдашчам і памёр ад ран. Мар'янскаму праз 20 гадоў давялося ў Вільні быць сведкам размовы пра гэтага Сякулі. Пажадаў дадаць сваю думку і сказаў:

- Сякулі, Сякулі, мы яго забілі!

- Як гэта? - спыталі яго.

- Мадалінскі яго параніў, а я яго лячыў! - адказаў Мар'янскі.

Шмат разоў ён расказваў, хваліўся і хлусіў, як потым, у часы імператара Паўла, ён хірургам перайшоў у расейскую армію, і з войскам быў пасланы ў Галандыю, у Нямецкае мора, кватараваны быў на выспе Джэрсі, а ў Лондане закахаўся ў англічанку. І са сваёй выспы ён два разы на дзень выпраўляўся ў Лондан!

Мар'янскі меў блізкія стасункі з камісарскім чыноўнікам, шулерам і вялікім злодзеем, нейкім Лісаневічам, за якога старая Мюлерава [104], маці Станіслава, пра яго я распавяду ніжэй, напрыканцы свайго жыцця выйшла замуж па каханні. Гэты чалавек раскідваўся грашамі, бо нават сваю бялізну адпраўляў праць у Парыж, і такім чынам змарнатравіў увесь капітал сваёй жонкі. Калі жонка памерла, ён некалькі дзён трымаў гэта ў таямніцы і за гэты час з сябрамі вынес з дому ўсё каштоўнае, ажно покуль са сваіх палкоў не прыехалі сыны Мюлеравай. Тады Мар'янскі прывёз да Лісаневіча вялізны пук надзвычай дарагіх на той час брабанцкіх карункаў коштам у 40 000 злотых. Слугі яго дапільнавалі, меліся і іншыя сведкі. Маладыя Мюлеры падалі на Лісаневіча за рабунак у суд, выклікалі ў суд таксама і Мар'янскага. Працэс цягнуўся, бадай, гадоў 15 ці болей. І ўвесь гэты час Мар'янскі, як ад агню, шалохаўся ад усіх Мюлераў і асабліва ад грубага Станіслава Мюлера.

У 1818 г., калі дзедзіч Станіслаў Мюлера ішоў пешшу па Антокалі, на яго напалі лютыя сабакі, загналі ў кут паркана і цалкам пагрызлі азадак. Быў патрэбны доктар, і Мюлер заўпарціўся, каб паслалі па хірурга Мар'янскага. Той прыйшоў і пачаў лекаваць скалечаную частку цела з вялікай пільнасцю і дбаннем - кожную раніцу прыкладваў да яе лекі і рабіў кампрэсы. Скончыўшы працу, спытаў у Мюлера: «Я, шчыра кажучы, не магу зразумець, адкуль гэты давер да мяне, калі мы столькі гадоў варагавалі праз суд?» На што Мюлер адказаў: «Уласна, гэта менавіта з-за працэсу! Васпан мне таго ўжо не верне, што скраў, бо не мае з чаго. Ну я і вырашыў, каб лекаваў мяне і нагледзеўся на тое, што я толькі ворагам паказваю».

Мар'янскі бываў у Караля Верашчынскага, былога ўпіцкага маршалка, старога і, як голуб, сівога, з зоркай св. Станіслава і вялікай стужкай на белай камізэльцы. Некалі ён быў багатым чалавекам і задаваў тон у Жмудзі і вакол Жмудзі. Нідзе людзі так не бавіліся, як у яго. На балі, вечары, танцы і іншыя глупствы ён спусціў усе свае сродкі і скаціўся амаль што ў галечу. Але як толькі заставаўся без грошай, прычапляў зорку, загадваў запрэгчы ў старажытную брычку-коч [105] чатыры схуднелыя і галодныя клячы і ехаў да абранай ім ахвяры. Уся Вільня ведала яго справы, і як толькі бачылі брычку, людзі казалі: «Ой, Верашчынскі зноў едзе пазычаць грошы». Яго просьбы былі заўсёды адны і тыя самыя. Ён прасіў 100 дукатаў пад вексаль. Але паступова зніжаў патрабаванні да меншай сумы і скончыў тым, што браў толькі адзін дукат. На малую суму не трэба было выдаваць паперу, і паціснуўшы свайму крэдытору руку, ён вяртаўся дахаты. Некаторы час хадзіў пешшу без зоркі, але потым зноў ехаў на чацвёрцы па чыюсьці кішэню.

Пра яго распавядалі розныя байкі.

Лявона Бароўскага, у лепшыя часы слаўнага фаварыта князя «Пане Каханку», заціснулі крэдыторы, і ён схаваўся ў малым фальварку каля Біржаў, узяўшы яго ў заставу. Недалёка ад яго жыў Верашчынскі, тады яшчэ магнат, дом якога быў заўсёды поўны моднай жмудскай навалачы і вертапрахаў, якія ўвіхаліся вакол яго дачок. Як і кожны шляхціц, ён да глупства ганарыўся сваёй крывёю, ганарыўся стаўленнем да сябе суседзяў, верыў у сваю веліч і заўсёды ганарыўся сабой, бо лічыў сябе вялікім чалавекам. Аднойчы ён прыдумаў усёй кампаніяй разам са сваімі дочкамі зрабіць гонар Бароўскаму і паехаць да яго на падвячоркі. Бароўскі, да якога яны знянацку прыехалі, быў рады гасцям, але адразу заўважыў, што Верашчынскі, як напышлівы паўлін, абыходзіўся з ім паблажліва, у яго ўласным доме не паважаў гаспадара і даваў яму адчуць, што сваім візітам робіць вялікую ласку. Бароўскі быў вядомы дасціпнік і, увіхаючыся каля смажаных куранят, вяршкоў, гарбаты і іншых неадменных атрыбутаў вясковага падвячорка, калі праходзіў каля Верашчынскага, нізка кланяючыся яму, дакранаўся рукой калена і пакорліва казаў: «Хай Яснавяльможны пан добра сябе адчувае ў доме шляхціца!» Сказаў так яму раз, другі, а Верашчынскі толькі згодна хітаў. Але, калі гэта паўтарылася разоў з дзесяць, Верашчынскі, нарэшце, страціў цярпенне і спытаў: «Але, Васпане, чаго ты ад мяне хочаш? Я не маю пра цябе ніякіх крыўдных высноў!»

Тады Бароўскі, зрабіўшы дабрадушную міну, гучна і з найвялікшай пакорай сказаў: «Пакорліва прашу прабачэння ў Яснавяльможнага пана, вось ужо гадзіну я назіраю як Яснавяльможны пан увесь час надзімаецца і надзімаецца … пярдзі ўжо пан смела, у шляхецкім доме гэта можна!»

Пра гэтага Бароўскага, вельмі, вельмі незвычайнага чалавека яшчэ і ў мае часы расказвалі тысячы дасціпных анекдотаў. Вось адзін з іх, які мне зараз згадаўся.

Неяк, едучы ў Біржы, Бароўскі на начлег спыніўся ў карчме ў Кракінаве, што на Жмудзі, і паставіў умову карчмару больш нікога не пускаць. Карчмар паабяцаў. Каля дзесяці гадзін у Кракінаў на некалькіх карэтах прыехалі вялікія паны. Сталі перад карчмой і загадалі адчыніць браму. Верны свайму слову карчмар не паслухаў іх. А гэта былі князі Гейдройцы з Белазорамі, якія ехалі ў Кейданы, каб праз суд шукаць кампраміс з Білевічам, Быстромам і Ляўданскім.

- А ну, лайдак, адчыняў браму! - крычалі госці.

- Не магу, панове, бо карчма занятая.

- Хто тут начуе?

- Пан Бароўскі.

- Хэй, Мацей, Вінцэнт - ламіце браму і выкідвайце гэтага шляхціца!

Бароўскі, які ўсе гэта чуў, адчыніў акно і голасна, але спакойна пракрычаў: «Гэта той шляхціц, які мае доўг шэсць разоў па сто тысяч» ... Вандроўнікі паехалі далей.

Мой бацька расказаў мне, што аднойчы, яшчэ за польскім часам, яго разам з іншымі запрасіў на пікнік адзін з жыхароў Навагрудскага павета. Гасцінны і чалавечны гаспадар куфлямі частаваў гасцей венгерскім віном. Быў там і Бароўскі. І хоць меў ён моцную галаву, але напіўся першым. Піць там трэба было пад прымусам, а мой бацька не быў ахвотны і здатны да кілішка і, унікаючы п'янкі, выйшаў на ганак і сеў. Цвыркаў дробны дожджык. Бароўскі крыва выйшаў па патрэбе, адхіліў палу і пачаў рабіць сваю справу. Каб яму не перашкаджаць, бацька вярнуўся ў залу. Але там на яго зноў наваліліся з куфлямі, і ён зноў выйшаў з хаты і, каб не змокнуць, пайшоў у стайню. Бароўскі стаяў на тым жа месцы і ў той жа паставе. Праз 15 хвілін бацька вырашыў вярнуцца ў хату і са здзіўленнем убачыў, што Бароўскі ўсё яшчэ стаіць у той жа паставе і горка плача. Тады спытаў яго: «Што пан тут так доўга робіш і чаму плачаш?»

- Ратуй мяне, Васпан-дабрадзей, - закрычаў Бароўскі і заліўся слязьмі. - Я няшчасны, маю страшэнную загану! Я ўжо гадзіну с.., с… і ніяк не магу скончыць!

Што гэта было? П'яны Бароўскі стаяў ля жолаба, з якога з-за дробнага дожджыку ручайком цякла вада. Чуў гэты гук, і яму здавалася, што гэта ён вось ужо гадзіну як не можа скончыць. Гэты анекдот доўга хадзіў па ўсёй Літве.

Сярод арыгіналаў, якіх сабраў Караль Мараўскі, быў, напрыклад, пісар Дмахоўскі, родны брат сучаснага арцыбіскупа, забіты з-за грошай пякельным злачынцам, яго старым слугой. Грошы захоўваў у сваёй кватэры, дзе і быў забіты, а яго цела слуга рассек на часткі. Дмахоўскі быў дабрадзейным, высакародным і сумленным чалавекам, якога ўсе любілі і шанавалі. Але кожнае слова ён казаў так павольна, што трэба было прайсці з ім сто крокаў, каб пачуць адно слова і тысячу, каб зразумець, што ён кажа. Таму садзілі яго побач з нейкім Бярнацкім, які размаўляў шмат і вельмі хутка.

Такім жа арыгіналам быў стары, чыноўнік высокага рангу і заможны чалавек Даўнартовіч, які ўвесь час грыз пазногці правай рукі і таму ўвесь час трымаў руку каля рота. Гэта было б паловай бяды, але Даўнаровіч любіў старыя прыслоўі і амаль да кожнай сваёй фразы дадаваў: «Ах, васпане, вось што я хацеў сказаць, панулечку!» І гэтую фразу, дакладна да апошняй літары, дадаваў да кожнага свайго выразу. Даўнартовіча нярэдка сядзілі каля айца Ігнацыя, бернардына і калісьці прафесара ў Датнаве, які праз слова з націскам паўтараў «Масамо», што, здаецца, было скаротам раней ужыванага «Мосць, пане мой». Калі бернардына не было, Даўнартовіча садзілі з доктарам Расалоўскім, які любіў паўтараць «Уяві сабе, пане».

Гэта складалася ў дзіўную і смешную мазаіку, для якой былі патрэбны таленты Хацкевіча альбо Караля. Усе гэтыя людзі зусім не былі дурнямі, і сутнасць штукарства была ў тым, каб сабраць іх разам, і каб ніхто з іх не зразумеў, што зроблена гэта, каб пасмяяцца.

Дадаткі

13. Французскі кароль Людовік XVIII падчас свайго выгнання нейкі час вельмі сціпла жыў пад імем граф дэ Ліль у Варшаве [106], у доме, які ў лепшыя часы належаў Казаноўскім, а цяпер без былой славы і шуму стаіць побач з домам Таварыства дабрачыннасці ў Кракаўскім прадмесці, і ніхто яго не заўважае. З-за нейкай выпадковасці, падрабязнасцей я ўжо і не памятаю, мой бацька, які тады бавіў час у Варшаве, сустрэўся з эмігрантамі, якія складалі двор графа дэ Ліля. Праз нейкі час цікаўнаць прывяла яго і да знаёмства з самім выгнаннікам. Бацьку прадставілі і ён некалькі разоў потым наведваў дэ Ліля, прымалі яго вельмі гжэчна. Бацька не любіў падпарадкоўвацца, а Людовік XVIII, нягледзячы на сваю беднасць у Варшаве, лічыў сябе манархам, і бацька перастаў з ім сустракацца. Аднак застаўся ў добрых стасунках з прыдворнымі.

Але ж неўзабаве, прыдворныя пачалі раз за разам казаць майму бацьку, што кароль - яны так яго называлі, вельмі здзіўлены, што даўно яго не бачыў. Прапускаў гэта міма вушэй. Нарэшце, адзін з іх, адвёўшы майго бацьку ўбок, з вельмі сур'ёзным тварам сказаў, што кароль хоча яго бачыць і гатовы нават прыняць яго як прыватная асоба. Адмовіцца не выпадала, і бацька пайшоў. Людовік XVIII, як і раней, прыняў яго вельмі прыязна. З вялікай радасцю на твары, звычайным кіўком ён развітаўся з прыдворнымі і, як толькі яны выйшлі, правёў бацьку ў свой кабінет, зачыніў за сабой дзверы і пасадзіў каля сябе.

Мой стары здзівіўся і спытаў сам у сябе, што ўсё гэта значыць? Пэўна, хоча пазычыць грошы! Нарэшце Людовік XVIII, пачырванеўшы, прызнаўся, што хоча даверыць адну вельмі важную асабістую акалічнасць. Ён упэўнены ў далікатнасці, і бачыць па твары майго бацькі, - князь лічыў сябе знаўцам людзей - што яго таямніца будзе захавана. «Якога ліха», - думаў бацька: «Мабыць, хоча ўцягнуць у нейкую палітычную інтрыгу. Але нічога з гэтага не выйдзе! Досыць і сваіх маю!»

А Людовік XVIII працягваў: «Мне сорамна прызнацца вам у тым, што я хачу вам даверыць. Але вы павінны мяне выслухаць. Уведзены ў зман нядбалым слугой, меў слабасць уступіць у стасункі з нейкай мясцовай жанчынай, якая заразіла мяне …, каб хоць нешта іншае … якая заразіла мяне … хм, хм, каростай!» Небарака зняў пальчаткі і паказаў зраненыя рукі! Гэта была сапраўдная, парадная, княжацкая, каралеўская часотка ці кароста, як яе называюць ліцвіны. Ніякі яўрэй у Еўропе не мог бы пахваліцца лепшай! «Не маю больш моцы», - сказаў кароль са слязамі на вачах: «Не магу прызнацца ў гэтым ніводнаму са сваіх прыдворных. Страціў бы павагу і шанаванне. Каб нейкая іншая хвароба, мне было б лягчэй! Але вось гэта! Шляхціц, хоць ты і быў народжаны для трону, але не ведаеш, каралеўскіх клопатаў. Якія дробязі могуць нас узвысіць ці, наадварот, пагубіць у вачах народа. Я адкрыўся вам, ратуйце мяне. Вы ведаеце ўсіх дактароў. Выберыце лепшага, які захавае таямніцу. Які б лёс мяне не чакаў, даю слова, што ніколі не забуду гэтай ласкі!»

Бацька злітаваўся, пашкадаваў беднага караля і ўсё залатвіў. Не памятаю дакладна, але здаецца, прывёў яму старога доктара Кюрмса. Усё прайшло добра, і праз нейкі час Людовік XVIII смела дазваляў цалаваць сваю руку французам.

Зразумела, што ніхто не нагадаў чалавеку, які сеў на трон, пра гэтую паслугу. І кароль таксама зусім забыўся пра яе, і ці варта помніць такое?

Раздзел 7. Генерал Хацкевіч і анекдоты пра яго. Пані віца-губернатарава Бабацянская. Канонік Снарскі. Панна Халхоўская. Справа Хацкевіча з паннай Барэнцкай

Паколькі я ўжо некалькі разоў згадваў імя Хацкевіча, таму мушу зноў яго тут успомніць. У часы, калі я жыў у Вільні, гэтае прозвішча было так папулярнае і ўсім патрэбнае, як патрэбна соль у страве. Генерал Хацкеіч [107], несумненна, быў адной з тых асоб, якіх ужо больш не будзе, і пра якіх трэба расказваць, каб памяць пра іх не згасла. Трэба, каб яны пакінулі хоць нейкі след у гісторыі.

Заўсёды былі і будуць розныя авантурнікі адпаведныя духу грамадства і духу часу. Заўсёды былі і будуць патаемныя нягоднікі, свавольнікі, распуснікі, шулеры, злачынцы, якія жылі ў цені, і імі пагарджала толькі мізэрная частка грамадства, у якім яны дзейнічалі. Таму і вядомасць іх не выйшла за межы тракціра ці шынка. Але Хацкевіч быў сапраўдным шляхетным каралём нягоднікаў з адпаведнай павагай і ўладай. Ён быў геніем распусных свавольнікаў і псотнікаў, быў акружаны дзіўнай прыхільнасцю, любоўю і павагай грамадства ўсёй Еўропы. Гэта быў Рынальда ці Фра-Д'ябла [108], нягоднік, па якім ва ўсім свеце плачуць людзі і пасля гібелі якога шкадуюць аб ім у сто разоў болей, чым пра добрага пана ці пані, якім Фра-Д'ябла рабіў штукі.

Пісаў нядаўна Булгарыну [109], выбітнаму прадстаўніку нашага народа, які, як і Сянкоўскі, заслужыў вялікую вядомасць у расейскай літаратуры. Прачытаў ягоны дзённік і напісаў яму такія словы: «Але цікава, чаму ў сваіх успамінах вы нічога не напісалі пра рэдкі і своеасаблівы тып чалавека, пра нашага Казанову, пра Хацкевіча, пра генерала Хацкевіча, кожнае слова якога іскрылася досціпам, а кожны жэст быў гарэзлівай хітрасцю. Пра чалавека, у якім элегантнасць, велікадушнасць, ветлівасць і дасканаласць вялікага пана спалучалася з цынізмам грубіяна, найвышэйшае самалюбства з поўным адмаўленнем справы гонару. Пра чалавека, які паўсюдна сам сябе і славіў, і ганьбіў, якога ўсе баяліся як Картуша, але пры гэтым прымалі з павагай і любоўю?»

Гэта апісанне мне падаецца трапным накідам і разам з тысячамі і тысячамі анекдотаў, якія пра яго захаваліся, можа ілюстраваць некаторыя з тых момантаў, на якіх я спынюся ніжэй. Папярэджваю, што, пэўна, мая памяць дагэтуль захавала толькі самыя цікавыя з іх. Пішучы ў вёсцы, аддалены да ўсялякіх стасункаў з людзьмі старога часу, я не магу згадаць пра яго нешта больш цікавае.

Як я ўжо казаў, я асабіста не ведаў генерала Хацкевіча, але ў мае часы ўся Вільня яшчэ поўнілася гісторыямі пра яго. З 1815 г. (жыў ён здаецца да 1823 г.), Хацкевіч ужо не паказваўся тут - ці састарэў, ці прыйшлі неспрыяльныя для яго часы. Жыў ён на Валыні ў сваім маёнтку, або ў Еўропе, бо для яго шляхі ў Кіеў, Лондан, Неапаль, Парыж, Вену і г. д., хоць і не мелася яшчэ чыгункі, былі як для мухі пералёт з чаравіка на далонь прыгожай панны.

Я не ведаю паходжанне роду Хацкевічаў. Ён служыў у польскіх легіёнах у Італіі ў Банапарта і Шампьёна [110], і яны абодва вельмі любілі і паважалі яго. Казалі, што ў адной з бітваў, калі на Шампьёна наскочылі немцы, Хацкевіч адным узмахам палаша адцяў галаву самаму вялікаму з нападаючых - ён заўсёды дэманстраваў сваю незвычайную адвагу. Але таксама казалі, што калі яму не хацелася ваяваць ці, калі не меў адпаведнага настрою, то часта ўцякаў з поля бою і зусім не клапаціўся пра тое, што яго могуць назваць баязліўцам, бо кожны ведаў, што з яго боку гэта сваволля і капрыз, а не баязлівасць. Пакінуўшы войска, ён абскакаў усю Еўропу, паўсюдна граў у карты і потым раптам з'явіўся ў Вільні, горадзе, які на той час быў сапраўдным Эльдарада для шулераў, Хацкевіч меў шмат грошай гатоўкай, дарагіх камянёў, каштоўных рэчаў і ўсяго іншага. Адразу пачаў паводзіць сябе як магнат і жыць па-свойму.

Хацкевіч меў прыгожы, мужны твар. Ён заўсёды высока задзіраў нос. Меў моцны, зухаваты і ўпэўнены голас, калі хацеў, выяўляў прыемныя манеры, але паводзіў сябе, прыстасоўваючыся да акалічнасцяў. На ім была самая дарагая вопратка, самая якасная і заўсёды свежая французская бялізна, але ўсё гэта ён насіў нядбайна, быццам бы з неахвотай. Фракі падраныя, кашулі белыя, як снег, але пакамечаныя. Калі губляў кашалёк, залатую табакерку, і нечы лёкай паднімаў іх, гэтыя рэчы былі ўжо яго! Увесь час яго атачалі махляры, свавольнікі і розная псота ўсіх саслоўяў, называў іх «пляткарамі», і чым большым нягоднікам выяўляў сябе, тым больш уздымаўся яго аўтарытэт. Здавалася, Хацкевіч сябраваў толькі з нягоднікамі, але гэта толькі здавалася, бо добра ведаў людзей і ўмеў іх цаніць. «Пляткары» мелі поўнае права на яго шыкоўны стол, на яго кватэру, на яго кішэні, кожны дзень яны жменямі цягнулі золата з яго куфра. Але, калі трэба, па яго першым жаданні яны гатовыя былі выканаць любы загад. Гатовыя былі ўдзень і ўначы ляцець у які заўгодна кут Літвы, Валыні, Украіны, Падолля ці яшчэ далей, каб зрабіць, каму трэба, штуку ці ўмела адпомсціць, ці вышпегаваць грошы, ці дзе будзе збор людзей - баль, кірмаш, пікнік ці нешта падобнае, дзе шулерам знойдзецца месца. Дзе стаяць кватэрай расейскія генералы і палкоўнікі, ці ёсць у іх грошы і ці жадаюць яны гуляць у карты? Чым можна іх завабіць? Якія маюць слабыя бакі, ці умеюць падманваць і г. д. Пры гэтым «пляткары» павінны былі захоўваць яго сакрэты пад страхам самай жорсткай і непазбежнай помсты.

Сам сябе называў першым нягоднікам у свеце. Калі ў некага знікала нешта каштоўнае, ён не баяўся сказаць: «Паглядзіце, вось гэтая рэч на мне!». Аднак не раз даваў жменю золата ўбогім, пры тым, што іншым разам, ці з-за капрызу, ці таму, што нешта ведаў, адмаўляўся падаць нават скібку хлеба.

Але давайце пяройдзем да анекдотаў пра яго і, калі я няўдала перакажу іх, гэта будзе не яго віна.

У Вільні жыла пані Бабацянская [111], жонка віца-губернатара, жанчына, якую сёння назвалі б эксцэнтрычнай. Тады яшчэ мала было вар'ятак, і нават слова такога не ведалі, звалі іх капрызамі ці дзівачкамі. Жмудзінка, не вельмі прыгожая але з мілым тварам, з дому Мантвілаў, славілася яна рознымі штукамі і жаданнем задаваць добры тон у салонных колах. Каля сабе знарок заўсёды мела па-сапраўднаму вельмі прыгожую і вытанчаную рэзідэнтку як прынаду на яе ўласнай вудзе для віленскай рыбы. Калі аднойчы мой бацька завёў мяне да яе, меў тады гадоў з дзесяць, але ўсё памятаю, нібы было гэта сёння, я ўпершыню меў там нейкае дзіўнае пачуццё, невядомае мне раней, нейкую асалоду для галавы і вачэй, якую апісаць не ў стане. Быў прадстаўлены ёй, і калі пасля свайго пачцівага паклону ўбачыў перад сабой дзвюх прыгожых маладых жанчын, яе саму і рэзідэнтку, панну Петранелю Абрамавічоўну, знакамітую сваёй дзіўнай прыгажосцю і настолькі дэкальтаваную, што я, ужо не дзіця, ледзь не страціў прытомнасць. Так мяне захапіў і паланіў выгляд прыгожых, белых як снег, круглых і амаль цалкам аголеных грудзей! З таго часу гэтае відовішча замацавалася ў маёй крыві ці ў маіх нервах як эстэтычная, а не матэрыяльная ці пажадлівая асалода, якую пасля заўсёды выклікала відовішча па-сапраўднаму прыгожых жаночых грудзей, калі я меў магчымасць бачыць іх без перашкоды. Неймаверна! Але на працягу ўсяго майго жыцця я заўсёды ўспамінаў гэтыя грудзі панны Петранелі. На жаль, праз шмат гадоў я бачыў гэтую ўжо старую і спарахнелую панну, бо была яна настолькі ўпэўненая ў сваіх чарах і так перабірала прэтэндэнтаў, што яны раптам закончыліся. А шкода!

Потым даведаўся, што пра пані Бабацянскую тады казалі, быццам ва ўсіх сваіх туалетах яна даходзіла да крайнасці, каб уздзеянне парфумы, памады ці папільётак было такім, якім ніколі не можа быць у іншых жанчын. Што толькі пра яе не казалі! І ў асноўным шмат несправядлівага! Дасведчаны ў гэтых справах ведае, што ствараюць праблемы не гэтыя смелыя, вясёлыя і пустыя жанчыны, якія імкнуцца падабацца ўсім і кожнаму і ледзь не кожнага могуць зачапіць. Праблемы мужам і мацяркам ствараюць іх уласныя жонкі і дочкі. Тыя самыя нявінныя ягняты з апушчанымі вачыма, менавіта ў іх хаваюцца самыя пражэрлівыя ваўкі.

Бабацянская была жанчынай пустой, вар'яткай, поўнай самых дзіўных капрызаў, але яна не была заганнай жанчынай. Сярод яе вынаходак, напрыклад, была язда ў расейскай вупражы, калі ўсе яшчэ ездзілі ў англійскай ці кракаўскай, а потым яна завяла сабе фарэйтара, які крычаў на ўсе горла: «Пади» [112], як гэта робіцца ў Расеі, і гэтым папярэджваў мінакоў. Кожную раніцу за піяніна яна вучыла свайго фарэйтара, як самым прыгожым музычным тонам трэба спяваць: «Па - а - а - ди». Калі яна адрамантавала і абнавіла сваю кватэру, адной з яе фантазій стала ідэя, каб усе госці, як быццам у малым горадзе, дзе ходзяць пешшу, чысцілі свой абутак у пярэднім пакоі. Тут гасцей чакалі два лёкаі ў галунах са шчоткай і ваксай і выконвалі гэту работу.

Навіна разышлася па ўсёй Вільні. Хацкевіч таксама пра гэта даведаўся. І неяк, ідучы каля дома Бабацянскай разам са сваімі нягоднікамі, ён загадаў: «Панове, зараз наведаем віца-губернатара, але перад гэтым добра выпацкаем абутак ў канаве». Як загадаў, так і сталася. Увайшлі. Прадстаўляюць Хацкевіча. Гаспадыні дома з радасцю яго прымаюць. І лёкаі пачынаюць усёй гэтай чарадзе ўрвісаў жвава чысціць боты! Пайшло на гэта з чвэрць гадзіны. І ўвесь час Бабацянская чакала на мяккай канапе ў маляўніча выбранай позе. Калі ўсіх вычысцілі, Хацкевіч, нібы выпадкова глянуў на гадзіннік і закрычаў: «Аднак, панове, мы ўжо абавязкова павінны быць у пана Н.», потым, павярнуўшыся да лёкая: «Ужо позна, падзякуй сваёй гаспадыні за чысты абутак і бывай здароў». І пайшоў!

Пасля гэтага гэтага Бабацянская забылася на сваю новую моду.

Хацкевіч меў старога слугу, да якога быў шчыра прывязаны, і разам з якім адбыў усе падарожжы. Ён заўсёды раздаваў карты, з кожнай партыі браў па дукату і таму за дзень меў шмат гэтых дукатаў. Калі ўжо сабраў добрае багацце, дык аднойчы, апранаючы свайго гаспадара, набраўся смеласці і сказаў:

- Дзякуй пане за месца службы.

Хацкевіч нібыта шылам крануты, спалохана спытаў:

- У чым справа, мой каханы?

- З ласкі панскай я сабраў ужо сабе фундуш і хачу пайсці адпачываць на ўласны хлеб.

- А колькі ж ты сабраў? Адкажы мне шчыра? - сказаў Хацкевіч сардэчна.

- Ой, пане, дзякуй Богу, ужо каля трох тысяч дукатаў.

- Халера, ты багацейшы за мяне!

- Ха-ха-ха, яснавяльможны пан жартуе!

- Ну, добра. Шкада мне, бо люблю і прывык цябе бачыць. Слухай, Валенты. Ты дагэтуль быў маім слугой, а цяпер будзеш маім прыяцелем. Хто яшчэ можа быць для мяне лепшым прыяцелем? Не будзем разлучацца. Ты перасяляйся ў маю спачывальню. Будзем жыць разам і штодзень бачыцца. Хто ж мне прыемней за цябе? Схавай свой капітал, будзеш жыць на ўсім маім.

Валенты пагадзіўся

Увечары прыехалі госці.

- Панове, - сказаў Хацкевіч - вы ведалі Валенты як майго старога слугу, а зараз я рэкамендую яго вам як свайго сябра. Ён гэтага варты, будзьце пэўныя. Прашу лічыць яго маім сябрам.

Нанялі новага камердынера, і жыццё пайшло звыклай хадой.

Гэтак мінула колькі тыдняў, падчас якіх Валенты хадзіў з Хацкевічам пад руку. За картамі сядзеў за яго крэслам і бачыў, як той выйграе золата!

Неяк Хацкевіч кажа яму:

- Чаму, пане Валенты, не паспытаеш свайго шчасця?

А Валенты кожны дзень бачыў, як тысячы дукатаў пераходзяць з адной кішэні ў другую.

- Баюся, пане!

- Дурны, проста паспрабуй першы раз.

І Валенты пачаў гуляць. Выйграў дзвесце дукатаў. На наступны дзень выйграў сто дукатаў. Фартуна чамусьці не вельмі спрыяла ім абодвум, бо на наступны дзень зноў паспрабаваў свайго шчасця і прайграў. Захацеў адыграцца. Зноў прайграў. Потым то выйграваў дваццаць дукатаў, то зноў прайграваў. Але запаліўся і прагнуў гуляць. Так прайшло колькі тыдняў - гульня ішла шалёная, як было заведзена ў Хацкевіча. Але пасля двух тыдняў барацьбы за шчасце пан Валенты кінуў гуляць. Мінае дзень, мінае другі - Валенты сядзіць і не гуляе! Сядзіць пануры і сумны.

- Што здарылася, пане Валенты, чаму не гуляеш? - спытаў Хацкевіч.

- Пане дабрадзею, мне досыць ужо!

- Як гэта досыць?

- Досыць!

Тады Хацкевіч адвёў яго ў бок і пытае:

- Скажы праўду, чаму не гуляеш? Столькі золата на стале!

- Ой, прызнаюся пану, д'ябал мяне спакусіў, і Бог пакараў! Я прайграў усё, што меў!

- Ого-го. Жартуеш Вашэць!

- Дальбог, праўда.

- Праўда?

- Так, пане дабрадзею.

- Але ж, падумаць толькі, тры тысячы дукатаў!

- Усе да гроша прайграў!

- Тады ідзі, дурань, зноў жыць у перадпакой і зноў служы мне верна! Зараз жа забяры свае бэбахі з маёй спачывальні! І памятай, калі буду табой незадаволены, дык пакажу табе сем касцёлаў!

І Валенты, падкурчыўшы хвост, зноў пачаў служыць. Так Хацкевіч адмыслова правучыў небараку.

Сярод «пляткароў» Хацкевіча быў нейкі ксёндз Снарскі, дробны канонік, падобна, са Жмудзі, вялікі нягоднік і паскуднік, які праз шмат гадоў стаў куратарам манахаў-камедулаў [113] пад Коўняй, абакраў іх да ніткі, быў аддадзены пад суд і памёр у вязніцы. Снарскі, арцыкаплан псотнікаў, у гэтай кампаніі ўважаўся за генерала. Доўга трымаўся каля Хацкевіча, браў колькі хацеў грошай, але ўсе марнаваў на жанчын, карты і шынкі. Пакідаючы Вільню, Хацкевіч ніколі не браў з сабой «пляткароў», бо меў падобных паўсюдна. І покуль яго не было, гэтыя нягоднікі, як мядзведзі, смакталі лапу без грошай.

Таму, калі ён паведаміў сваім ад'ютантам, што едзе ў Бадэн, Снарскі вырашыў пажывіцца яго дабром - перад самым выездам, калі ўсё было ўжо запакавана, падпільнаваў момант, калі генерала не было ў хаце, і запыхаўшыся, падбег да камердынера, каб ад імя Хацкевіча, быццам для нейкай справы, атрымаць вялізны, срэбны сервіз на 36 асоб. Камердынер добрасумленна аддаў сервіз і нават сам загарнуў у сурвэтку. З гэтымі рэчамі Снарскі адразу ўцёк з Вільні і схаваўся. Шукаць яго не было часу. Хацкевіч паехаў.

Праз год Хацкевіч нечакана вярнуўся, а Снарскі быў у Вільні! Неяк Хацкевіч з «пляткарамі» ішоў па Дамініканскай вуліцы і на рагу з Біскупскай неспадзявана сутыкнуўся са Снарскім. Кепска... Снарскі струхнуў, ён ведаў, чым гэта можа для яго скончыцца, і пачаў уцякаць. Хацкевіч нагнаў яго, пацалаваў і абняў, прыгаворваючы: «Дай табе Бог здароўя! Я ведаў, што я ёсць першая шэльма на свеце, але з радасцю пераканаўся, што ты ў сто разоў большая шэльма, чым я. Хадзі сюды, забудзем нашае непаразуменне!». Снарскі вярнуўся, Хацкевіч прыняў яго, як раней, і пра сервіз не згадваў.

Генерал меў стасункі са шматлікімі моднымі распуснымі магнатамі тагачаснай Еўропы і часам ладзіў для сваіх сяброў так званыя райскія вечары. Самыя вядомыя замужнія ці вольныя жанчыны пад вялікім сакрэтам у памяшканні, дзе вокны завешаныя зялёным сукном, на мяккіх габеленах, расцягнутых па паркеце, на канапах, пакрытых чорным аксамітам, аголеныя, у сваім прыродным стане без усялякай вопраткі бавіліся з мужчынамі, запрошанымі на вечары. Арганізацыя такога вечара ў невялікай Вільні, як з-за бездакорнай формы, так і з-за яго таямніцы, каштавала вялікіх грошай. Хацкевіч на гэтую вечарыну колькі разоў запрашаў майго бацьку. Але бацька, хоць бабнік і аматар гэтай справы, не мог пераадолець сорам, звязаны з такім відовішчам, і цвёрда адмаўляўся. Аднойчы сустрэўшы майго бацьку на вуліцы, Хацкевіч сказаў: «Ну, шамбалян - сціплая паненка, ты адмаўляешся ад маіх вечароў, дык дай мне слова, што не адмовішся ад заўтрашняга абеду. Дальбог, там не будзе нічога нясціплага. Прыходзь а палове на другую». Прыйшоў у прызначаны час. Быў толькі Хацкевіч у добрым гуморы. Каля другой гадзіны прыйшоў Петэрсан, шляхетны і разумны чалавек, але гарбаты і спераду, і ззаду. Потым канонік Зянкевіч, таксама страшна згорблены. Потым нехта трэці і таксама гарбаты. Хацкевіч з вялікай прыязнасцю сустракаў сваіх гасцей, але апроч гаспадара і майго бацькі, усе запрошаныя госці былі гарбатымі. Так гэты шатан запрашаў аднавокіх, кульгавых, касавокіх і г.д. І ўмеў падтрымліваць прыемную гутарку, даваць такія шыкоўныя абеды, што нецвярозыя госці або не паспявалі зразумець, што з іх здзекуюцца, або, нават калі заўважалі гэта, аддавалі перавагу магчымасці добра падсілкавацца, выпіць элітнага віна і зрабіць выгляд, што яны нічога не разумеюць, чым ісці на скандал. І ніхто ніколі не злаваўся на яго штукі.

Хацкевіч па-сапраўднаму ці не, кахаў прыгожую і добрую дзяўчыну, панну Халхоўскую, якая потым выйшла замуж за Юстына Абрамовіча. Яна шчыра, як котка, закахалася ў яго і хацела стаць яго жонкай. А якраз гэтага Хацкевіч і не хацеў! І калі зразумеў, што нічога з гэтых стасункаў не будзе, пачаў ёй строіць жарцікі.

Напрыклад такія.

Ён паспрачаўся з тузінам гуляк на пяцьсот дукатаў, што ў прызначаны дзень а трэцяй гадзіне папаўдні яны знойдуць яго распранутым у ложку панны Халхоўскай. Заўважу, што гэтая панна па заведзеным у той час звычаі жыла сама са сваім дваром у афіцынах жаночага Свята-Міхальскага кляштара. А другой гадзіне Хацкевіч прыйшоў да яе. Паўгадзіны забаўляў панну сваім невычэрпным гумарам і смяшыў да слёз. Потым, раптоўна, пачаў скардзіцца на галаўны боль і млоснасць. У яго выступіў халодны пот, яму рабілася ўсё горш і горш! І ён страціў прытомнасць. Добрая, напалоханая Халхоўская рабіла ўсё, што магла. Хацкевіч крыху ачомаўся, але быў яшчэ вельмі слабы і прасіў гаспадыню дазволіць яму адпачыць у яе ложку. Яна казала, што на канапе будзе тое самае ці яшчэ лепш, але калі ён зноў пачаў дзівачыць і плакаць як дзіця, калі вочы яго зноў закаціліся нібы ад млосці, яна згадзілася і пабегла па гарбату. Хацкевіч лёг у заслонены фіранкамі ложак, у імгненне вока цалкам распрануўся і накрыўся коўдрай. Была акурат трэцяя гадзіна, калі нягоднікі, якія ўжо падпільноўвалі каля сходаў, гвалтам уламіліся ў дом, садралі коўдру, і з найвялікшым сваім і Халхоўскай здзіўленнем убачылі, што заклад выйграны!

Такія паводзіны не маглі не абурыць Халхоўскую да глыбіні сэрца. Яна зладзіла Хацкевічу жудасную сцэну, як тыгрыца пасварылася з ім і забараніла бываць у яе доме. Больш за тое, каб зрабіць шкоду і адпомсціць, яна разнесла па горадзе некаторыя таямніцы, давераныя ёй Хацкевічам. Ён прасіў прабачэння і шчыра раскайваўся, але гэта яго абурыла, і генерал пакляўся адпомсціць. Пачаў удаваць з сябе пакорлівага улюбёнага, соладка прасіць прабачэння, пасылаць яшчэ больш мілыя падарункі, але яна не хацела яго і бачыць. Тым не менш, яе мяккае і прыхільнае да Хацкевіча сэрца не магло моцна супраціўляцца, і Халхоўская, якая напачатку ад усяго адмаўлялася і вяртала падарункі, праз нейкі час пачала пакідаць у сябе які-небудзь яго кошык з садавіной, бо была вялікай ласаўніцай. А ён удаваў з сябе прыніжанага, раздушанага, растаптанага закаханага, які нават не адважваецца паказацца на яе парозе.

Так сталася, што калі Халхоўская была на вялікім вечары ў падкамарыны Ельскай з дому Сапегаў [114], ёй паведамілі, што прыйшоў камердынер Хацкевіча з нейкай пасылкай для яе. Гэта была прыгожая, напарфумленая цыдулка на парыжскай паперы, у якой ён яшчэ раз прасіў ласкава прыняць толькі што прывезеную ў Вільню бочку астраханскага вінаграду. Яна пагадзілася і вярнулася ў салон. І тут нехта наўмысна ці выпадкова загаварыў пра вінаград. Халкоўская адчула, што можа зрабіць гасцям прыемнасць. Прывезлі бочку. Госці паселі вакол стала і нецярпліва чакалі. Адчынілі бочку і пачалі даставаць адтуль старыя яўрэйскія пантофлі, конскія яблыкі і іншую, самую агідную брыдоту - усе паўскоквалі і ўцяклі ад стала. Халхоўская самлела. А цынік Хацкевіч ужо ехаў да Вены.

Неяк ён нібыта выправіўся лячыцца на воды ці ў Парыж, а насамрэч, паехаў для картачнай гульні ў Мюнхен, бо пачуў, што гарадская рада ўтрымлівае там картачны клуб, у якім бурмістр, добрая душа, быў прэзідэнтам і трымаў лепшы гатэль у горадзе. Хацкевіч вырашыў пашукаць там шчасця. Вось ён пад'язджае на вялізным жоўтым дыліжансе да гатэля і ветліва, з самым сціплым тварам, пытаецца пра гаспадара і просіць пасяліць яго ў лепшым нумары. Гаспадар не з'яўляецца. Хацкевіч зноў ласкава просіць, каб прыйшоў гаспадар, і той, нарэшце, прыходзіць.

Тым часам распакавалі рэчы, і некалькі чалавек, сагнуўшыся пад іх цяжарам, прынеслі два аднолькавыя куфры. Хацкевіч, звярнуўшыся да гаспадара, яшчэ раз папрасіў ў яго прабачэння за нязручнасці і дадаў, што хоча бачыць яго асабіста, бо ён першы раз за мяжой, па-нямецку не гаварыць і мае з сабой шмат грошай. Пасля чаго спытаўся, ці бяспечна ў гатэлі, бо ён цалкам аддае сябе пад апеку паважанага гаспадара і з даверам просіць яго зычлівасці.

Немец усё паабяцаў, паручыўся за бяспеку і застаўся паабедаць з Хацкевічам. «Можа вы мяркуеце, што ў куфрах дробязь? - сказаў генерал. - Зараз тут нікога няма, хай пан пабачыць». Адчыніў вечкі, і бургамістр убачыў - пад замшавай скурай куфры былі поўныя дукатаў! Генерал пагартаў дукаты пальцамі і зноў зачыніў куфры. Немцу аж млосна стала.

Адразу завязалася добрае сяброўства. Немец вазіў нашага цалкам адданага літаратуры і навукам графа па ўсіх цікавых гістарычных месцах горада і бібліятэках. Але нарэшце Хацкевіч пачаў пазяхаць, сумаваць і нудзіцца, і немец яго пашкадаваў. Спытаў: «Калі б вы любілі, напрыклад, карты, а не антыкі і кнігі, я б вас пацешыў. У нас тут ёсць клуб. Праўда, у ім можна моцна прайграць, але можна і добра выйграць».

Хацкевіч пачаў няўпэўнена адмаўляцца, маўляў, ён мала цяміць у гульні і таму як чумы баіцца картаў, у яго такая няшчасная натура, што як толькі ён пачынае ці выйграваць, ці прайграваць, то страчвае кантроль над сабой і чыніць вялікія глупствы. Немец абяцаў у разе чаго трымаць яго за полы і павёў у клуб.

Перад круп'е на стале ляжала вялікая куча золата. Грала мноства людзей. Хацкевіч прайграваў, выйграваў, зноў прайграваў і нібыта ўсё больш распаляўся - пацеў, чырванеў і нарэшце ў парыве запалу выгукнуў: «Іду ва-банк!». Круп'е і ўсе навакольныя перапалохаліся. Нарэшце, пасля кароткіх перамоваў, круп'е сказаў Хацкевічу: «Добра, калі пан выйграе, а калі прайграе?» - і з шацункам пакланіўся яму. На гэта Хацкевіч адказаў з найвялікшай ветлівасцю: «Маеш пан рацыю, але я маю спадзяванне, што пан прэзідэнт клуба, які бачыў мае грошы, гарантуе маю плацежаздольнасць". Бургамістр паручыўся. Пачалі гуляць. Клуб месціўся ў пакоях вялікага дома на пагорку. Вокны выходзілі на вуліцу. Было лета. Здушаны Хацкевіч, з калодай карт у руцэ, расшпіліў камізэльку, распусціў хустку на шыі, адчыніў акно і сеў на яго як на каня - адна нага на вуліцу. У агульнай блытаніне ніхто не заўважыў гэту непрыстойнасць. Пайшла шчаслівая карта, і Хацкевіч узяў банк. Члены клуба разам з усімі прысутнымі рвалі сабе валасы на галаве, бо было тут паўмільёна злотых. Хацкевіч спакойна, бразгаючы ланцужкамі гадзіннікаў, бо ў той час насілі два гадзіннікі, папрысутнічаў яшчэ з чвэрць часу, а потым развітаўся і вярнуўся дадому.

Хутка прыехаў бурмістр і павіншаваў яго з вялікім шчасцем. Мяшэчкі з грашамі яшчэ ляжалі на стале, і каля брамы ўжо стаяў запакаваны і запрэжаны дыліжанс.

- Вы што, з'язджаеце?

- Так.

- Але, мой Бог, чаму так хутка?

- Не, якраз на часе.

Адлічыў з мяшэчка тысячу дукатаў і ахвяраваў іх гаспадару. Немец з радасці ледзь не самлеў і пачаў цалаваць рукі свайму дабрадзею.

- Не трэба так, Васпан, гэта занадта, - сказаў Хацкевіч. - Бо ты браў большы ўдзел у маім шчасці, чым думаеш. І ты зарабіў гэтыя грошы.

Немец, не разумеючы стану рэчаў, пачціва пакланіўся.

- Пан бурмістр, - сказаў далей Хацкевіч. - Развітваюся з табой, але прымі ад мяне адну сяброўскую параду. Ніколі не бяры адказнасць за людзей, якіх кепска ведаеш. Сёння ты за мяне паручыўся, але зірні, што я маю ў куфрах.

Там было нешта сапраўднае: золата можа тысячы на дзве - тры дукатаў, ніжэй дробязь, а яшчэ ніжэй - пясок.

- Каб прайграў, дык уцёк бы, таму я і сядзеў у акне, а мой чалавек стаяў на трэцяй вуліцы з фурманкай, і хутка я быў бы ўжо далёка. Ведай, што я стары і дасведчаны шулер, які наўмысна прыехаў сюды, каб паспрабаваць шчасця і ўзяць банк. Што б ты рабіў, калі б я прайграў? Немец, як стары асёл, стаяў з разяўленым ротам. Хацкевіч пагрузіў у жоўты дыліжанс свае грошы, паціснуў яму руку і шчасліва паехаў.

Падчас кантрактаў у Кіеве, у вялікім начным зборы цывільных і ваенных гульцоў вышэйшага свету, Хацкевіч узяў банк, седзячы паміж двума расейскімі генераламі. Той, хто сядзеў праваруч ад яго, увесь час прайграваў, маркоціўся і мітусіўся, бо бачыў, што Хацкевіч падманвае. Прайграўшы, генерал рэзка падняўся і раптоўна ўдарыў Хацкевіча ў твар. Хацкевіч спакойна падняўся і замест таго, каб адплаціць крыўдзіцелю, ударыў у твар нявіннага генерала, які сядзеў леваруч, пасля чаго зрабіў жэст рукой, як гэта бывае ў студэнцкіх гульнях: «Sequens» (лац. «Наступны», у сэнсе, перадай далей. - Л. Л.). Усе зарагаталі, і тое, што магло перарасці ў бойку, скончылася шампанскім.

Нейкі малады і небагаты педант, ліцвін, адданы філасофскім абстракцыям, наслухаўшыся пра Хацкевіча, адчуў да яго вялікую пагарду і агіду. Ён не ведаў генерала асабіста, але, дзе толькі мог, выказваў сваё стаўленне і засцерагаў маладых і багатых сяброў. Хацкевічу гэта не спадабалася, бо малады чалавек руйнаваў яго шулерскія планы.

Генерал у душы лютаваў і шукаў як адпомсціць. Але гэты ліцвін неўзабаве пераехаў у Варшаву. «Пляткары» даносілі, што малады чалавек удзень і ўначы марыць толькі аб тым, каб паехаць за мяжу. Хацкевіч, як кажуць, накруціў гэтую чутку сабе на вус і праз некалькі месяцаў, спадзеючыся на картачны поспех, прыляцеў у Варшаву. І тут яго невядомы антаганіст зноў абарваў струну, ужо нацягнутую шулерам у бок нейкага малакасоса.

І тады Хацкевіч прыклаў усе сілы, каб пазнаёміцца і пасябраваць з гэтым чалавекам. З яго незвычайнымі талентамі атрымалася гэта латва і сардэчна. Малады чалавек быў ушанаваны, дагледжаны і зачараваны досціпамі, пасля чаго з непрыяцеля хутка ператварыўся ў душу, аддадзеную Хацкевічу. У размовах ён прызнаўся ў сваім непераадольным жаданні паехаць у вандроўку за мяжу, на што не меў грошай. «У чым справа, мой дарагі? - сказаў Хацкевіч. - Супакойся. Праз восем дзён я еду за мяжу і ў добрай карэце аб'еду ўсю Еўропу. Калі тваім непараўнальным ведам і здольнасцям патрэбна толькі гэта, лічы, што паездка ў тваёй кішэні. Сядай і едзь са мной маім коштам. Але, калі мне трэба будзе некуды з'явіцца разам з табой, я хачу, каб ты выглядаў па-панску. Таму дазволь для цябе заказаць прыдатны і элегантны гардэроб, а рэшту дакупім за мяжой».

Як сказаў, так і зрабіў. Малады чалавек ледзь не ўпаў яму ў ногі. Выправіліся ў падарожжа. Прыехалі ў Дрэздан. Хацкевіч яшчэ раней сказаў свайму спадарожніку, што па нейкіх прычынах не хоча тут паказвацца і просіць яго заняць раней заказаны добры нумар ў гатэлі, а сам будзе жыць ў танным малым пакойчыку. Ехалі без адпачынку два дні і дзве ночы. Маладзён хацеў адразу зваліцца ў ложак. Але Хацкевіч убачыў аб'яву пра маскарад у наступны вечар і паслаў маладога ваяжора арандаваць у дырэкцыі тэатра маскарадны касцюм паяца. Сам з'ездзіў разам з ім у фраку, разам яны і вярнуліся. Нарэшце, папілі гарбаты, павячэралі і леглі спаць. Але, як толькі малады чалавек моцна заснуў, Хацкевіч забраў усё яго адзенне і бялізну - усе што сам справіў яму ў Варшаве, і пакінуў толькі маскарадны касцюм, пасля чаго заплаціў за свой малы пакойчык і з усімі рэчамі выехаў з горада. Малады бядак спаў нявінным сном да поўдня. Калі прачнуўся, не знайшоў нічога, апроч тэатральнага касцюма. Звоніць. Гарсон паведамляе, што яго сябар ужо дзесяць гадзін як з'ехаў. У роспачы кідаецца ў кабінет свайго нумара і знаходзіць на стале чвэрць аркуша паперы з такімі словамі: «Выкручвайся цяпер, як можаш! Але ведай, блазан, што Хацкевіч ані ў Вільні, ані ў Варшаве і анідзе не дазволіць беспакарана шкодзіць і абражаць сябе».

Лёгка ўявіць роспач гэтага беднага чалавека! Без вопраткі, без бялізны, без грошай у чужым горадзе ў маскарадным старасвецкім фраку з вышыўкай! Гэта была страшная помста, у якой больш ганебнай злосці, чым помслівага досціпу! Толькі дзякуючы складкам сваякоў, праз некалькі месяцаў пакут ён змог вярнуцца ў Варшаву.

Хацкевіч, бываючы ў Вільні, заўсёды спыняўся ў доме Мюлераў [115], займаў тут самыя вялікія пакоі і звычайна плаціў па дукату за дзень. У 1815 г., як расказваў мне сам Мюлер, Хацкевіч прыехаў у Вільню і спыніўся ў той самай кватэры. Калі спытаў ў служкі пра кошт, той адказаў, што плаціць трэба па два дукаты за дзень. Гэта здалося яму зашмат, і назаўтра ён сам пайшоў да Мюлера. Той адказаў, што домам кіруе жонка. Хацкевіч пайшоў да жонкі. Жонка кошт не панізіла, бо быццам падаражэла паліва. У душы наш герой злаваўся ад безвыніковасці перамоў, але не было чаго рабіць. Ён здымаў кватэру каля двух месяцаў, рэгулярна плаціў па два дукаты і часта наведваў Мюлераў. Неяк прыехаў да іх і прызнаўся, што павінен паехаць на тры дні ў Нямежу пад Вільняй, дзе збіралася кампанія карцёжнікаў. Пасля чаго адтуль ён на тыдзень ці болей паедзе ў Смаргонь і Ашмяны. Таму папрасіў, каб кватэру ўвесь гэты час да яго вяртання абслугоўвалі і ацяплялі. Мюлер ахвотна пагадзіўся, але Хацкевіч яшчэ ўзяў з яго слова гонару і толькі тады ўехаў. Паляць печы, чакаюць два, тры, чатыры, восем тыдняў, нікому не здаюць гэтую кватэру. Але больш Хацкевіч не з'яўляўся ў Вільні і толькі праз год, праз кагосьці запытаў у Мюлераў, ці добра правучыў іх?

Меў годнага, шляхетнага і сціплага сына, які потым страціў нагу на вайне. Кожнага разу, калі Хацкевіч з кім-небудзь яго знаёміў, то заўсёды рэкамендаваў яго як апошняга баязліўца, які нічога не ўзяў ад свайго бацькі: «Вы толькі паглядзіце, панства, прайшло два гады, як я падараваў гэтаму блазну гадзіннік Брэгет з рэпецірам, а ён ўсё яшчэ пры ім! Я б на яго месцы ўжо сто разоў гэтую цацку прагуляў, перапрадаў ці сапсаваў. Убачыце, нічога з яго не будзе!»

Але трэба ўжо заканчваць гэтыя анекдоты, якія сталі прычынай няшчаснага лёсу Хацкевіча. У апошнія гады, калі жыў у сваім маёнтку на Валыні, яго насілі на руках Патоцкія, Машынскія, Свяйкоўскія, але яго маёнтак межаваў з маёнткам багатай і старой панны Барэнцкай, асобай, якая мела ўплывовых сваякоў, была ганарлівай і сварлівай. Паміж імі спрэс вяліся спрэчкі пра лес і межы, і Хацкевіч раззлаваўся! Каб адпомсціць, падаў уладам паперу, з якой выходзіла, што Барэнцкая штогод сакрэтна вывозіла за мяжу аднаго, а можа і болей сваіх падданых і, цалкам магчыма, сярод іх меліся рэкруты.

Узняўся шум, камісіі, следства. Здаўна ўсе ведалі што Барэнцкая штогод выязджае за мяжу. Сабралася камісія. Хацкевіч выступіў з новымі абвінавачваннямі. Казаў, што панна Барэнцкая штогод сакрэтна выязджае ў Аўстрыю, каб там пакінуць сваё дзіця. А паколькі бацькамі гэтых немаўлят былі мужчыны таго стану, з якога бяруць у рэкруты, ён не можа паручыцца, што гэтая панна такім жа чынам раней не вывозіла і рэкрутаў.

Гэта быў крыважэрны, пякельны жарт. Але былая зорка Хацкевіча ўжо паблякла. Тое, што раней ішло яму на карысць, цяпер палічылі смяротнай абразай багатай і ўплывовай сям'і Барэнцкай і самой камісіі. Яго абвінавацілі ў палітычных справах, небяспечных для ўраду. Па патрабаванні ўсіх крэўных Барэнскай Хацкевіча выслалі ў Вятку, дзе ў нудзе, няўтульнасці і бяздзейнасці ён і завяршыў сваё жыццё.

Але вернемся зараз да сваіх.

Раздзел 8. Станіслаў Расалоўскі, доктар медыцыны і паэт. Апісанне дактарацыі ў Віленскім універсітэце. Смерць маці Караля Мараўскага. Знаёмства аўтара з Эльжбетай Мюлеравай. Гарбата ў яе. Яе дачка і пляменнік

Я расказваў ужо пра людзей, якіх сустракаў у Караля Мараўскага. Шмат каго я не буду згадваць, бо яны менш вартыя ўвагі, але я павінен сказаць некалькі слоў пра доктара Расалоўскага [116], паэта і ва ўсіх адносінах унікальнага і арыгінальнага чалавека.

Др. Станіслава Расалоўскага маладыя ідыёты з-за нейкай уяўнай заганы называлі …. Яго маці была актрысай, і калі я пазнаёміўся з доктарам, яна ўжо пабралася шлюбам з іншым акцёрам. Гэтае знаёмства, дарэчы, потым далося мне ў знакі. Аднойчы я быў у тэатры на "Сідзе" (верагодна гаворка ідзе пра тэатральную пастаноўку паводле п'есы П'ера Карнэля "Сід" Л.Л.), куды прыехалі з Варшавы славутыя ў той час Ледахоўская і Вяроўскі [117]. Яны закружылі нам галаву сваім дзіўным талентам, але ўсю справу псавала сярэдняя актрыса Кучынская. Я, жывы і адкрыты, прывык заўсёды голасна выказваць свае думкі і неяк, калі Расалоўскі сядзеў побач са мной, сказаў: «Ах, каб мог, я б той карове Кучынскай наддаў бы розаг! Бога не баіцца і псуе ўвесь спектакль». Знакаміты дасціпнік і каламбурыст граф Гюнтар [118], які сядзеў з другога ад мяне боку, штурхнуў у бок і папярэдзіў, што яна - маці Расалоўскага. А каб іх снег спаліў! Але мне навука! Калі жывеш сярод людзей, даведайся хто ў іх маці, хто бацька, хто сястра, а хто жонка. Так будзе зручней, хоць можа і не зусім прыстойна. Калі з-за высакароднасці сваёй душы будзеш грэбаваць гэтым, дык на кожным кроку нажывеш сабе ворагаў і атрымаеш славу рэзкага, жорсткага і зласлівага эгаіста. А больш асцярожныя, як анёлы з крыламі, будуць лунаць над людзьмі і лічыцца ўвасабленнем дабрыні.

Расалоўскі, не маючы ўласных сродкаў, вучыўся за дзяржаўны кошт на лекарскім факультэце і стаў медыкам. Але не меў да медыцыны ані ахвоты, ані прыроджанага таленту. Гэта дзіўна, бо ён меў шмат іншых здольнасцяў, але каля ложка хворага траціў галаву і імкнуся кампенсаваць гэтага мужнасцю, таму, на мой погляд, у медыцынскай практыцы не варты быў нават беднага цырульніка. Скарбовыя студэнты павінны былі сем гадоў адпрацаваць на дзяржаўнай службе, і яго накіравалі кудысьці далёка ўглыб Расеі, дзе яшчэ не было ніякай медыцыны. Неяк выкараскаўся адтуль як непатрэбны і прыехаў на адпачынак у Вільню. Спярша ўдаваў з сябе хворага, а потым і мёртвага і ў выніку ўсе ж застаўся ў Вільні, і нават да сённяшняга дня як ліс выкручваецца ад дзяржаўнай службы. Ужо адно гэта сведчыць пра яго спрыт, хітрасць і розум, хоць часам і прыкідваецца ён поўным дурнем. Не кожны меў такі талент, каб застацца ў Вільні, дзе лекараў было больш, чым хворых, і дзе яны ад зайздрасці зубамі грызлі адзін другога.

Расалоўскі ведаў лаціну і польскую мовы як Капчынскі [119], меў літаратурны густ, і яго схільнасць да паэзіі падтрымлівалася добрай адукацыяй. Аднак паэтам яго лічылі памылкова, бо быў толькі добрым вершапісцам. Але не ведаю, ці мог хто пасля Людвіка Асінскага [120] зраўняцца з ім па здольнасці перакладаць чужыя вершы. Расалоўскі не мог не пісаць вершы, але яны не прыносілі хлеба. Аднойчы ўсё ж прынеслі, калі ён падмануў усіх нас двухрублёвай падпіскай на свае творы, якія нібы павінны былі надрукаваць. Але працяглы час рабіць так немагчыма, і яму даводзілася жыць з медыцыны. Таму пусціўся ў горадзе на розныя хітрыкі і непатрэбнасці, і ў выніку сакрэтных інтрыг быў рэкамендаваны ў вёску. З вёскі прывозіў, калі не грошы, дык мяхі са збожжам і кадушкі з капустай. А ён меў каго карміць! Бо сышоўся з прыгожай дзяўчынай -- дачкой вядомага ўсёй Вільні пекара Апіца, і неяк так да яе прыладзіўся, што неўзабаве трэба было яму ісці да шлюбу, а потым і запрашаць на хрысціны! І далей пан Бог памнажаў гэтае яго багацце, бо хрысціны пайшлі чарадой разам з нянькамі і мамкамі.

Дык вось гэты прыціснуты жыццём, няздольны лекар Расалоўскі, лайдак са слабым здароўем, быў абжорам і еў за чатырох ці нават за пяцёх. Як мятла імгненна змятаў паўмісы. Таксама быў закаранелым эгаістам і казаў, што стрымае ўсё, пакуль недзе можна нешта ўхапіць ці атрымаць смачны абед. Ён добра ведаў, што толькі сваім доўгім языком, сваёй смеласцю, нахабствам, доўгімі размовамі з прыгожымі і ганарлівымі словамі, сваім зласлівым досціпам ён можа імпанаваць нашым вясковым паўпанкам. Прамаўляць бясконца, гаварыць так, каб недасведчаныя слухачы бянтэжыліся, не разумелі яго і таму лічылі разумнейшым за сябе, часам смешна жартаваць з самога сябе, каб потым зноў бліснуць арыгінальнай думкай - усё гэта стала галоўным прадметам яго намаганняў і яго памкненняў. Натуральна, не мог ён пазбавіцца ад сваёй залежнасці і з намі, хоць і разумеў, што мы яго добра ведаем. Як вялікі і часта дасціпны гаварун, ён быў не толькі прыемны, але нават і жаданы чалавек у нашай кампаніі. Мы хвалілі яго прамовы, і гэта штурхала яго на яшчэ большыя высілкі. Ён паверыў у сябе і нарэшце ўшчэнт разбэсціўся. Нават у дробязях апусціўся да ўзроўню маленькага хітраца, дробнага пляткара. Не было такога, з чаго б ён, як іскры з труту, не выціснуў бы сабе прыбытак. Праўда, толькі Бог ведае, як ён змог прагадаваць і даць адукацыю сваім вельмі таленавітым, сумленным і непадобным да бацькі дзецям. Але калі стаў такім, як я апісаў яго вышэй, калі набыў пэўную звычку, не мог ужо змяніцца, і тое, што ў маладосці было ці здавалася толькі вясёлым, забаўным, смешным і цярпімым, ператварылася ў махлярскую сістэму, і ў сталым узросце зрабіла яго нікчэмным і подлым. Праз шмат гадоў, калі я зноў яго пабачыў, гэты чалавек стаў аматарам какетлівых жанчын, бессаромным гарадскім пляткаром і хлусам, а таксама нават у большай яшчэ ступені бессаромным абжорам, які ці не гвалтам залазіў у кішэні маладых панічоў, сустрэтых ім у першым жа тракціры, і нахабна загадваў падаваць сабе самыя лепшыя і дарагія трункі, а потым прымушаў плаціць за сябе. Таго, хто бессаромна, без запрашэння ўпляшчываўся ў сяброўскія абеды і сустрэчы, дзе яго бачыць не хацелі, і сваёй прысутнасцю атручваў усялякую надзею на прыемны вечар. Ён стаў сапраўдным бічом, сапраўдным трутнем Вільні і цалкам заслужыў агульную пагарду, якая яго акружала і не апраўдвала яго убогасці.

Умацоўваючы наша сяброўства, мы з Каралем правялі два гады ў гэтых забавах і гульнях. На другі год прыйшоў час заканчэння ўніверсітэта. Я здаў падрабязныя, строгія іспыты, званыя examen rigorosum [121], потым прайшоў праз так званыя inclusum, калі, замкнёны з усіх бакоў і акружаны строгімі ахоўнікамі, без ніякай дапамогі, без кніг, добра і шырока адказаў на лацінскай мове на тры выцягнутыя пытанні. Я быў прызнаны вартым доктарскай ступені. Напісаў дысертацыю, падаў маім прафесарам так званыя «Тэзісы» - мае высновы, якія я павінен быў абараняць ад апанентаў, і сам, як капуцын у чатырох сценах калегіума піяраў, замкнуўся на дзень і на ноч, каб рыхтавацца да абароны. Нікуды не выходзіў і не ведаў, што робіцца на свеце.

Па-сапраўднаму дасканалы тагачасны абрад дактарацыі пакінуў пра сябе памяць на ўсё жыццё. А сёння ён - толькі глупства.

Напярэдадні дня, прызначанага радай універсітэта пад старшынствам рэктара, служкі гэтай інстытуцыі па ўсім горадзе разнеслі і прыбілі на вуглах вуліц прыгожыя, надрукаваныя на вялікіх аркушах афішы, якія паведамлялі вучонаму і невучонаму свету, што гэткі і гэткі сёння ў вызначаны час будзе атрымліваць доктарскую ступень. Віленская публіка сімпатызавала студэнтам універсітэта, зраслася з імі, праз іх яна любіла навуку і звычайна ў вялікай колькасці збіралася на гэтыя вучоныя мерапрыемствы. У такіх выпадках вялікая зала ўніверсітэта была поўнай. З аднаго боку стаяў шэраг крэслаў для рэктара, дэкана, прафесараў і ад'юнктаў. Перад крэсламі рэктара, дэкана і сакратара ўніверсітэта стаялі сталы. З другога боку меліся крэслы для гасцей з вучонымі ступенямі. На шэрым канцы - гэта значыць ззаду, па баках і навокал стаялі лаўкі для публікі. Цырымонію адкрываў рэктар magnificus, як яго тады называлі, у пурпурнай аксамітнай мантыі багата расшытай золатам, падбітай белым атласам і, паводле студэнцкіх легенд, падараванай акадэміі яшчэ каралём Стэфанам Баторыем. Перад рэктарам ішоў пэдаль (абвяшчальнік, цырымоніймайстар - Л. Л.) у парадным мундзіры са срэбным скіпетрам, быццам таксама ахвяраваным каралём Стэфанам. За ім ішлі рэктар, дэкан, потым прафесары ў пунсовых мацэтах (кароткая накідка на плечы з капюшонам - Л. Л.) і тогах, пад якія апраналі цёмна-сінія мундзіры з блакітнымі шытымі золатам каўнярамі. Тогі таксама былі падшыты белым атласам і аблямаваны галунамі. Ад'юнкты мелі толькі пунсовыя мацэты і чорныя тогі. Усе яны на галовах мелі аксамітна-пунсовыя барэты. І ўсё гэта стварала дзіўна-прыгожае відовішча, і калі я пазней бачыў публічнае пасяджэнне ўрада Парыжа ці вышэйшай палаты ўрада Францыі, мяне ўразіла беднасць парыжскіх касцюмаў, а сябры, якія мелі надзею ўразіць мяне гэтай цырымоніяй, былі здзіўлены маёй абыякавасцю. Каб яны маглі ўбачыць былую цырымонію ў Віленскім універсітэце!

У канцы першых шэрагаў крэслаў, ад дзвярэй у сярэдзіне пакоя, стаялі стол і крэсла - месца прэтэндэнта на навуковую ступень. Адкрываў пасяджэнне рэктар, а пры яго адсутнасці - дэкан. На тэзісы кандыдата ён высоўваў контртэзісы. Прэтэндэнт слухаў іх стоячы і адказваў апаненту, які сядзеў. Пасля дэкана з рознабаковымі пытаннямі выступалі іншыя прафесары. І толькі пасля ўсіх іх выступаў сакратар універсітэта, які ўзвышаным голасам выкрыкваў: «Cuilibet dociori datur obieciendi potestas» - зараз кожны, хто мае ступень доктара гэтай навукі, можа задаць дадатковыя, свае пытанні прэтэндэнту. І тады выступалі вучоныя, якія ўжо не належалі да ўніверсітэта, і прэтэндэнт зноў мусіў бараніцца. Калі ўсё заканчвалася, дэкан у барэце чытаў прэтэндэнту прысягу, якую той паўтараў уголас слова ў слова, пасля чаго ўскладаў на яго галаву аксамітна-пунсовы барэт, на плечы накідваў мацэту такога жа колеру, на палец надзяваў пярсцёнак, цалаваў яго ў лоб і публічна абвяшчаў доктарам.

Адразу пасля гэтага ў тым жа самым парадку прадстаўнікі ўніверсітэта пакідалі залу.

Пасля ўсяго гэтага пачыналася віншаванне. Пакінуўшы ўніверсітэцкія муры, людзі цешыліся раней прыгатаваным банкетам з шампанскім і віном. Банкет ужо не быў абаронай дысертацыі, але меў вялікае значэнне.

Я сядзеў у сваёй келлі паглыбіўшыся ў пытанні, якія магчыма маглі быць высунутыя супраць маёй доктарскай дысертацыі і шукаў прыдатныя адказы, калі раптам, задыхаўшыся, незнаёмец уварваўся да мяне. Я спытаў:

- Хто Васпан ёсць і што ад мяне хоча?

- Прашу, на міласць Бога, як мага хутчэй бегчы да Караля Мараўскага, у яго памерла маці. Ён з-за роспачы траціць прытомнасць. Яго адвялі да пані Мюлеравай. Я бурграф яе дома і маю загад неадкладна прывесці вас туды.

Я схапіў капялюш, не памятаю як апынуўся ў дзвярах дома Мюлераў, і ўбачыў знерваванага, непадобнага да сябе Караля са страшным тварам, у сутаргах і спазмах усяго цела. Было бачна, што ён і сам ледзь не памірае. Яго маці памерла ад разрыву сэрца, але не раптоўна. Як яго суцешыць? Што казаць? Я проста абняў яго і маўчаў.

У гэты момант адчыніліся дзверы бакавога пакоя, і ўвайшла, а дакладней, уплыла мініяцюрная, немаладая і вельмі пульхная дама са шклянкай ліманаду на срэбным падносе. Я пачціва пакланіўся. Яна ветліва сказала мне, што яе завуць Мюлерава, што яна гаспадыня гэтага дома і сяброўка Караля, што яна мяне ўжо ведае, бо бачыла ў ягонай маці, і што, убачыўшы яго ў такім стане, у той час, калі яе муж у Пецярбургу, яна даведалася, хто ёсць лепшым сябрам Караля, і паслала па мяне.

Вось пры такіх абставінах адбылося маё знаёмства з Эльжбетай Мюлер, якую я неяк бачыў ў маці Караля, але забыўся пра яе. Лепш для мяне было б, каб яе ніколі не ведаў!

Я засведчыў, што не гледзячы на маю занятасць, буду прысвячаць частку кожнага дня і ўсе ночы свайму сябру, пакуль яму не стане лепш. Яна таксама абяцала прысвяціць яму свой вольны час. На хвілінку пабегла аддаць распараджэнні і неўзабаве прынесла з сабой колькі кніг. На бюро ў пакоях, дзе знаходзіўся Караль, і якія былі, як я потым даведаўся, уласнай кватэрай Мюлера, упарадкавана ляжала мноства кніг у прыгожых пераплётах. Я прагледзеў назвы. Тут і Вальтэр, і знакамітыя ў той час Жуі і Фаблас [122], якіх выпадкова ці наўмысна пакінула гаспадыня дома. У прыгожа выдадзеных «Прыгодах Фабласа» мяне спакусілі гравюры. Таму ў тую ноч, калі я абавязаўся вартаваць сябра, замест навуковых кніжак я ўзяўся за Фабласа, якога ніколі не чытаў, і пра якога ніколі не чуў (магу ганарыцца маім выхаваннем, бо меў тады амаль што дваццаць гадоў). Чытаў з вялікай цікаўнасцю. Караль ведаў гэты раман. Зачаравалі стыль і камізм многіх сітуацый, і хай што хочуць гавораць нашы крывадушнікі і разумнікі, але Фаблас не можа не цікавіць. Магчыма сёння, калі ў кнігах любяць спальваць, забіваць і на кожнай старонцы гвалціць, раман крыху задоўгі і не хуткаплынны, але нам у першай чвэрці XIX стагоддзя ўсе яшчэ зразумелыя гэтыя салонныя манеры, мірная балбатня, інтрыгі і любоўныя прыгоды. Думаю, што чалавек майго часу, які са мной не пагадзіцца - крывадушнік.

Час змяняецца, а з ім змяняецца і дух усіх грамадскіх стасункаў. Дурны той, хто гэтага не разумее і патрабуе, каб у часы цара Давіда ўсе паводзілі сябе, як у 1848 г. Ці здзекуецца з тагачасных звычаяў, якія не падобныя да нашых. На жаль, з такіх людзей складаецца большасць, што не дадае гонару нашаму часу. У маю маладосць яшчэ квітнела мастацтва XVIII стагоддзя падабацца жанчынам. Найперш трэба было заставацца моцным, свежым, мець румянец на твары і, па магчымасці, быць прыгожым. Адказваць належала абдумана, гаварыць умела і дасціпна, быць вясёлым і не надакучваць іншым. Трэба было выяўляць надзвычайную гжэчнасць да кожнай дамы - маладой і старой, брыдкай і прыгожай. Трэба было ведаць, як сядзець, як трымаць капялюш, як браць у рукі лыжку, як чэрпаць той лыжкай суп і іншую ежу, як адпраўляць ежу ў рот, каб пры гэтым не ствараць непатрэбныя гукі, як гэта робіцца сёння, падобныя гукі нашы сяляне называць «сёрбаннем». Трэба было ведаць, як узяць і трымаць нож з відэльцам пры стале, як ужываць сурвэтку і г. д. І хто больш зграбна, трапна і элегантна выконваў гэтыя умовы, той лічыўся лепш выхаваным. Тытунёвага смуроду пазбягалі як чумы.

Сёння, праз дваццаць з нечым гадоў, з'явіліся новыя звычаі - наўпроставы вынік сённяшняй літаратуры і сённяшніх раманаў. І трэба прызнаць, што гэтыя звычаі больш зручныя, чым ранейшыя, якія я апісаў. Напрыклад, дастаткова рабіць адваротнае таму, што рабілі ў старыя часы - знішчыць сваё здароўе свавольнымі выбрыкамі, у дзевятнаццаць гадоў стаць бледным і сухім, як мумія, і такім чынам спаралізаваць кветку маладосці яшчэ ў першацвеце, як заўгодна сваволіць па цёмных кутах, і змучыўшы сябе распустай і бяссонніцай, уваходзіць у салон, штурхаючы жанчын у бакі, і ўсім адціскаць ногі. Смярдзець цыгарным дымам у самым далёкім канцы залы, маўчаць, уздыхаць, сумаваць, пазяхаць, прыхінуўшыся пры гэтым да сцяны, дзвярэй ці акна - раней так рабілі толькі ў шынках, ці разваліцца ў фатэлі і скрыжаваць ногі. Словам, цалкам ісці за імпульсамі прыроды і пачуццём камфорту і праз гэта выглядаць незвычайна выхаваным чалавекам, каб кожны бачыў, што той, хто гэтак можа сябе паводзіць, хто пагарджае дробязямі, з якіх складаецца гжэчнасць, ёсць чалавек вышэйшых сфер, вышэйшых жарсцяў і пачуццяў. Што вулкан яго сэрца, агонь яго душы, вогненная лава яго памкненняў вытруцілі, знішчылі і высушылі яго цела. Ён сёння - герой салона. Такога сёння шукаюць жанчыны. Ён можа быць дурны, як стол - тым лепей! Хто вызначыць, дурны ён ці мудры, калі ён увесь час маўчыць? А ўздыхаць можа кожны - навучыцца гэтаму не цяжка. І толькі тады, калі такімі манерамі заваявана сэрца маладой жанчыны, і яна набліжае такі ідэал да сябе, толькі тады выяўляецца страшэнная паражнеча! Знікае падманлівая знешнасць, і ва ўсёй аголенай праўдзе перад ёй паўстае малады чалавек са знішчаным целам і духам - нябожчык фізічна і маральна, а можа яшчэ і больш страшны за нябожчыка, бо ён пярэварацень ці прывід! Поўнае расчараванне. Але ці варта вінаваціць усё сучаснае? І раней, і сёння было і ёсць шмат добрага. Ёсць час плаціць, ёсць час траціць, але заўсёды кіруе мода.

Вяртаючыся да Караля і Фабласа. Калі я знаходзіў нешта смешнае ў Фабласе, то чытаў гэта месца ўголас і смяяўся, як дзіця. І заплаканы Караль таксама мусіў смяяцца. Першую ноч мы правялі разам, і падобных начэй было шэсць ці сем.

Паступова Караль больш-менш пачаў вяртацца да ранейшага стану. Няма такой бяды і такога смутку, якія не сцёр бы час, а рука шчырага сябра не ператварыла б хоць і ў жалобныя і сумныя, але ж у кветкі. У гэтыя дні я ўсе больш і больш збліжаўся з пані Эльжбетай Мюлер. Хадзіў на яе палову па гарбату, ліманад, аршад (старадаўні сіроп з міндальнага малака, цукру і памяранцавай вады - Л. Л.), па розныя стравы ці на пару слоў, каб параіцца наконт Караля. Мы абое пагаджаліся, што смерць яго горача любімай маці стала вызваленнем для гэтага годнага чалавека, якога столькі гадоў трымалі ў турме, гэта будзе карысным і яго грошам, і рэпутацыі. Таму мы пакінулі ў спакоі тэму смерці гэтай ветранай і дэспатычнай жанчыны і пусціліся ў іншыя размовы. Супольныя намаганні вакол Караля спарадзілі паміж намі агульную зычлівасць. Мы ніколі не маўчалі. Нам заўсёды было пра што размаўляць. І потым, калі Караль зняў жалобу і пакідаў дом Мюлераў, мае адносіны з пані Мюлер засталіся, бо ёй так падабаліся размовы са мной, што, каб я не перастаў бываць у яе, узяла з мяне слова гонару.

Падчас гэтых своеасаблівых візітаў я пазнаёміўся з яе, на той час адзінай, сямігадовай дачушкай. Лёгка ўжо тады было прадбачыць, што гэтая малая змейка вырасце ў вялікую і страшную змяюку, як толькі пасталее. Няшмат заставалася надзеі, што гэта бледнае і слабае дзіця стане дарослым. Маленькая і недарэчная, яна не шмат, але зласліва размаўляла, мела рэзкія рухі, а яе маленькія сухія пальчыкі былі здольныя выразаць з паперы самыя дзіўныя і неапісальна-таленавітыя арабескі, якіх я ніколі ў жыцці больш не бачыў. Яна была сапраўднай мініяцюрнай паннай, і мы пасябравалі.

На нашу гарбату з бакавога пакоя разам з гувернёрам прыходзіў таксама і дзесяцігадовы хлопчык Ясь з маларухомымі, але прыгожымі вачамі і цалкам сапсаванымі зубамі - родны пляменнік пані Мюлер па сястры. Ён знаходзіўся пад яе выключнай апекай, і паводле яе словаў быў дурным, але добрым, як анёл.

Пані Мюлер паказвала мяне хлопчыку як узор і асабліва хацела навучыць яго кланяцца, як я. Падпарадкоўваючыся любімай цётцы, Ясь дабрадушна браў з мяне прыклад, але потым зласловіў пра мяне.

Раздзел 9. Кнігарня Юзафа Завадскага. Ян Рэнер, музыкант. Юзаф Завадскі. Шурлоўскі і Крышталевіч. Шыдлоўскі. Браты Абрамовічы. Казімір Контрым. Лахніцкі. Віленскія досціпы. Настаўнік малявання Ленсы і адвакат Лапата. Др. Нейман і Міхалоўскі. Станіслаў Мюлер

Перш, чым я працягну далей сваю аповесць, мушу адзначыць, што пражыўшы некалькі гадоў у Вільні, горадзе не занадта шматлюдным, я, натуральна, не мог не ведаць усіх у твар. І сярод віленцаў я часта сустракаў на вуліцах чалавека сярэдняга росту, сярэдняга веку, у капелюшы крыху набакір, з шырокімі плячамі, вялікай галавой, уціснутай, быццам убітай у тулава без шыі. Твар яго быў непрыгожы, лімфатычны, адутлаваты, але значны. Гэты чалавек сваімі рухамі, выразам твару, усёй вайсковай, рыцарскай паставай, здаецца, толькі шукаў нагоды, каб з кім-небудзь пабіцца. Усё гэта рабіла яго падобным да ваяра ці, што яшчэ горш, да дуэлянта, звадніка, брэцёра. Я заўсёды ўцякаў на другі бок вуліцы ад гэтага злавеснага аблічча, і ніколі не цікавіўся, хто гэта такі. Колькі разоў бачыў яго ў кнігарні Завадскага - ён моўчкі стаяў, прытуліўшыся да шафы, але я ніколі не цікавіўся ім.

Кнігарня Юзафа Завадскага [123] не падобная да сённяшніх віленскіх ці варшаўскіх кнігарняў, у якіх не ўбачыш жывога чалавека. Гэты пачцівы і вясёлы мазур, начытаны і наіўна-дасціпны, радаваўся, калі ў вызначаныя гадзіны да яго прыходзілі аўтары, літаратары, паэты, студэнты і мастакі. З дзясятай да паловы на дванаццатую раніцы можна было быць пэўным, што сустрэнешся тут з рознымі цікавымі людзьмі. З-за наяўнасці фартэпіяна і раяля сюды часта заходзіў і паважаны Рэнер [124], маленькі, каржакаваты, сляпы на адно вока, з кароткімі пальцамі, з барадой, непрычасаны, а часам і нямыты чалавек. Рэнер рупліва апрацоўваў музычныя вінаграднікі Пана Бога, а ў той час шмат мелася такіх вінаграднікаў у Вільні. Рэнер быў арганістам ад Бога, дзіўным, пранікнёным і натхнёным імправізатарам - толькі тады ён бываў вялікім, і яго чароўныя капрысы [125] ўзвышалі душу. Ён быў Паганіні фартэпіяна ў час, калі яшчэ не існавала сучаснага ўяўлення пра ігру на музычных інструментах. Арліным палётам ён апярэдзіў свой музычны час, і тое, што тады лічылася яго грахом - велізарная маса і багацце непрыбраных, часам грубых і нават дзікіх акордаў, сёння ўзвысіла б яго над усімі музыкантамі! Берліёз - карузлік у параўнанні з Рэнерам, але толькі тады, калі [Рэнер] імправізаваў. На маю думку, ён быў па-сапраўднаму вялікім майстрам толькі тады, калі прыжмурыўшы адзінае вока, без аніякай падрыхтоўкі аддаваўся сваім геніяльным думкам і кідаў іх на клавіятуру фартэпіяна. Тады ён па-сапраўднаму зачароўваў, захопліваў слухача і ўзносіў яго над рэальнасцю - гэтак бывала, калі ён граў на вялікім дамініканскім аргане. Слухаючы яго, мы меншалі целам і ўзрасталі духам! Ён меў залатыя пальцы. Але яго асабістыя творы былі малавартасныя, а свае імправізацыі ён потым ніколі не мог аднавіць у памяці.

Паколькі мне прыйшло да галавы расказаць пра яго, я раскажу пра адзін выпадак, сведкам якога быў. У Вільню па справах прыехаў гусарскі афіцэр Фрэдэрык барон Раль [126], сын багатага пецярбургскага банкіра, які ўжо меў вядомасць як музыкант-аматар і знакаміты вучань слаўнага Поля. Граў, як анёл, як Бог. Ён чуў пра Рэнера і хацеў з ім пазнаёміцца, а пасяліўся ён у доме, у якім і я таксама бываў. Яму сказалі, што ён хоча збіраць з вярбы грушы, што патрабуе немагчымага, бо той Рэнер - дзівак і не хоча ні з кім сустракацца ці прыходзіць да нейкага ў госці. Але мы, маладыя, нарэшце неяк угаварылі Рэнера, каб ён завітаў на пару шклянак ананасавага пуншу.

Раля яшчэ не было, але ён неўзабаве прыйшоў і не заўважыў прысутнасці Рэнера. Ігралі дамы, іграў Раль, і ўсіх нас усцешыла яго ігра. Рэнер сядзеў у кутку, піў пунш і слухаў. Калі нацешыліся музыкай, дык наўмысна прыбралі з фартэпіяна свечкі, і рамантык Раль пусціўся ў нейкія абстрактныя размовы з жанчынамі. Тады Рэнер ціха сеў за фартэпіяна і прабег адну актаву. Я ўважліва глядзеў збоку. Раль страпянуўся, павярнуўся, паглядзеў у цёмны кут, дзе стаяла фартэпіяна, на імгненне затрымаў там свой зрок, але працягнуў размову. Праз некалькі секунд Рэнер з неахвотай прабегся па палове клавіятуры. І зноў пасярод размовы Раль рэзка паглядзеў у бок музычнага інструмента і, страціўшы ніць размовы, нейкі час маўчаў, перш чым зноў адкрыў рот. Нарэшце Рэнер узяў некалькі акордаў. І тады Раль, як шалёны, кінуў усё і ўсіх, падбег да Рэнера, схапіў яго за шыю, ледзь не задушыў у абдымках, пачаў цалаваць і крычаць ва ўсю моц: «Гэта Рэнер, Рэнер, Рэнер!» Заўважу, што ў той час яшчэ модным было хаваць свае моцныя пачуцці і пазбягаць афектацыі.

Потым Рэнер пачаў граць свае капрысы. Раль ад шчырага сэрца кляўся, што ніколі ў жыцці не чуў нічога падобнага. У той час я ўжо слухаў у Варшаве слыннага сваімі імправізацыямі Шапэна, тады яшчэ маладога хлопца, а цяпер лепшага музыканта ў свеце. Рэнер тады ўжо быў львом, а Шапэн - кацянём. Бедны, сумленны Рэнер. Хутка ён ажаніўся з беднай, але прыгожай паннай. Літаральна праз месяц пасля вяселля гэтая дзяўчына стала блудніцай! Такога ўдару не магла вытрымаць душа музыканта. З роспачы ён заліў сваё жыццё віном і пуншам і памёр, не атрымаўшы сусветнай славы, да якой, несумненна, вёў яго геній. Слава - пустое слова. Рэнер быў прарокам сярод сваіх, Рэнера дваццаць гадоў насілі на руках, а зараз пра яго ніхто не памятае! Яго імя забыта, як і яго натхнёныя, нябесныя гукі. І толькі я адзін згадаў пра яго.

Кнігарня Завадскага, пра якую я ўжо пачаў расказваць, была месцам спаткання навукоўцаў, літаратараў, мастакоў і дасціпнікаў. Яна займала вялізныя сутарэнні ўніверсітэцкіх муроў на Святаянскай вуліцы, бо Завадскі з'яўляўся прывілеяваным друкаром універсітэта. Вокны кнігарні знаходзіліся на адным узроўні з зямлёй. У першым вялікім пакоі меліся польскія кнігі і падручнікі. Тут старшынстваваў шматгадовы слуга Завадскіх пан Шпакоўскі, лагодны, але заклапочаны толькі адным чалавечак. Рэч у тым, што ў свой час выйшла брашура «Аб быдле» ("O bydle»), і вясёлыя людзі, у тым ліку і з акадэмічнага асяроддзя, прасілі яе са словамі: «O,bydle , пане Шпакоўскі!», з каламбура выходзіла, што быдлякам быў ён сам. Гэта непакоіла старога і, калі пасля выхаду брашуры хто-небудзь казаў яму гэтак, а так часта рабілі самыя нявінныя людзі, напрыклад вясковыя гаспадары, якія мелі патрэбу ў гэтай кнізе, ён думаў, што з яго здзекуюцца, і гатовы быў кніжкай, ці тым, што меў пад рукой, урэзаць у лоб пакупніку і, вядома ж, адразу выганяў з залы здзіўленага і невінаватага чалавека.

Другі -- большы за першы пакой быў цалкам завалены масай замежных кніг. Тут знаходзілася і троннае месца самога Завадскага. Пасярэдзіне пакоя несіметрычна стаялі два, ці часам толькі адзін раяль. Пад акном за высокім старасвецкім бюро ці канторкай, з пяром і кнігамі стаяў Гастэль [127], раней заможны купец, а цяпер, у выніку банкруцтва, бухгалтар Завадскага. Чалавек добры, шляхетны, але няшчасны. Праз сажань ад Гастэля, за вялікім сталом сядзеў сам Завадскі, коратка стрыжаны брунет, маленькі, тоўсты, мілы і прывабны чалавек з высакароднай душой і выдатным, але трошкі аднастайным пачуццём гумару. Каля вокнаў ці пры дзвярах з вуліцы заўсёды стаяў нехта адзін з самых вядомых усёй Вільні вар'ятаў, ці Шурлоўскі, ці Крышталевіч [128], а часам абодва разам. Гэтыя, нікому не шкодныя людзі, былі зацыклены на паэзіі, увесь час пісалі вершы і вельмі пасавалі свайму вясёламу часу. Той, хто ў кнігарні пасля нейкай падзеі ці плёткі складаў удалую эпіграму, верш, сатыру ці дасціпны экспромт - яго жарцік адразу прыпісвалі Шурлоўскаму ці Крышталевічу, і яны як сваё, пускалі гэта ў свет. Яны беглі дадому, перапісвалі твор ў сто рук і адразу раздавалі па ўсіх вінярнях, більярдах, тракцірах і нават проста мінакам на вуліцах. За чвэрць гадзіны ўся Вільня мела дасціпную, а часам і павучальную забаўку. Хто быў аўтарам, ніхто і ніколі не ведаў, бо гэтыя абодва вар'яты мелі гонар, і калі за імі сачылі, страшылі, а часам нават білі абражаныя імі асобы ці паліцыянты, яны заўсёды казалі, што яны самі склалі гэты вершык ці эпіграму (Д 14).

Убаку ад стала Завадскага мелася дастаткова вольнага месца, але не стаяла ані крэслаў ані зэдлікаў, і тут, стоячы, збіраліся госці. Сярод іншых самымі значнымі і самымі бліскучымі апавядальнікамі былі паэт Шыдлоўскі [129], бібліятэкар Казімір Контрым, вучоны і свецкі чалавек Ляхніцкі. Раскажу трошкі пра кожнага з іх.

Ігнацы Шыдлоўскі быў сябрам клуба шубраўцаў, які выдаваў «Бруковыя ведамасці» [130] і быў вядомы ўсяму краю пад псеўданімам «Гульбі» (Д 15). Чалавек дасціпны, жартаўлівы і светлы, моцны празаік, гладкі вершапісец, ён больш вылучаўся чысцінёй мовы, чым сваёй паэзіяй, але ад пятаў да галавы быў класікам. Безумоўна, выхоўваўся на старажытных аўтарах, а потым на кнігах Жан-Жака Русо. Адкрыў у сабе лірычны талент, якім доўгі час славіўся, нягледзячы на зайздросную і жорсткую крытыку. Абсалютна не меў свецкага выхавання, а меў толькі педантычна-школьнае - бляску ні на грам, ні на грош! Вельмі любіў павучаць, г. з. даваць маральныя ўрокі іншым і казаць ім праўду ў вочы. Але меў добрую душу і не быў інтрыганам. Зацяты паклоннік Бахуса, з-за чаго не змог атрымаць ступень настаўніка гімназіі. Па-праўдзе ён быў кніжным цэнзарам, што ў вачах урада і аўтараў з'яўлялася вялікай справай. Але ўрад быў незадаволены яго падыходамі, бо Шыдлоўскі, як мог, садзейнічаў развіццю айчыннай літаратуры і пасля сябе пакінуў шмат невялікіх твораў. Часопіс пад смешнай назвай «Wizerunki i Roztrzаsania Naukowe» [131] доўгі час выдаваў ледзь не аднаасобна, прыгладжваў там дрэнны стыль і пакінуў нам адзін з лепшых узораў мовы. Заліваў віном свае праблемы і памёр ад пухліны. Быў чалавекам не для сяброўства, не для сталых стасункаў. Але ў сяброўскім коле падчас размовы ён быў заўсёды цудоўным.

Не магу не згадаць адну з ім прыгоду, якая дасць мне магчымасць расказаць пра яшчэ адну асобу.

Сцвярджаюць, што род Абрамовічаў паўстаў з ніадкуль, але ў канцы мінулага стагоддзя меў ужо значную маёмасць, а разам з ім значэнне і павагу. Пасля смерці бацькоў засталіся два маладзенькіх сыны: Мікалай і, калі не памыляюся, Ігнацы - багатыя і як анёлы прыгожыя - яны ад нараджэння належалі да вышэйшых колаў [132].

Старэйшаму Мікалаю, магчыма, было наканавана стаць шпегам. У 1812 г. яго з арміі Напалеона накіравалі шпегаваць за расейскім войскам. Патрапіўшы туды, ён пераапрануўся ў прывабную жанчыну і выканаў загад. Пасля падзення Напалеона Мікалай Абрамовіч зблізіўся з развядзёнкай і авантурысткай, былой жонкай роднага сына Станіслава Аўгуста, генералавай Ціхоцкай, жанчынай значна за яго старэйшай. Бог ведае, чаму ён з ёй ажаніўся. І нягледзячы на пасаду маршалка, нягледзячы на фундуш, які ўвесь час павялічвалі яго прыгожыя маёнткі і з густам аздобленыя палацы, нягледзячы на манерны і прыгожы дом у Вільні, нягледзячы на выдатнага кухара, ён пачаў заўчасна старэць, сівець і стамляцца. Пра яго я ведаў толькі тое, што амаль на кожнай вуліцы за вялікія грошы ён утрымліваў каханку. І маладыя студэнты ўніверсітэта бясплатна мелі з гэтага значную карысць. Раптам, у момант найбольшага пераследу Навасільцава [133], Пелікана [134] і іншых вядомых у Літве асоб, наш Абрамовіч аджыў. Пачаў падлашчвацца, падстройвацца, ліслівіць гэтым людзям, пачаў даносіць раз'юшаным уладам розныя чуткі, змешваючы праўду з няпраўдай, і такім чынам справакаваў шмат няслушных арыштаў, ссылак у жаўнеры ці ў Сібір. Заслужыў усеагульную пагарду, але доўга яшчэ рабіў тое самае і пры Даўгарукім [135], покуль раптоўна яму ў вочы не зазірнула сумленне. Калі зразумеў, што робіць і што зрабіў, яго гарнуў адчай. І нарэшце, калі гэтага ніхто не мог і чакаць, яго знайшлі на гаку з пятлёй на шыі ва ўласным прыгожым кабінеце. Радавалася ўся Вільня.

Другі брат, Ігнацы, сёння расейскі генерал і начальнік варшаўскай паліцыі. Як толькі ён стаў правамоцным, прайграў усю сваю маёмасць да ніткі і падаўся ў войска. Добра ваяваў у апошніх бітвах арміі Напалеона і пасля заканчэння вайны застаўся ў Францыі. Там ажаніўся, узяў у пасаг вінаграднік у Шампані і распачаў гандаль віном. Але страціў жонку і вярнуўся ў Вільню, каб зноў уступіць у польскае ці расейскае войска ў чыне падпалкоўніка, які ўжо меў. Покуль чакаў адказ ад вялікага князя Канстанціна, інкогніта жыў у свайго брата. Аднак увесь горад казаў пра яго ранейшае марнатраўства і цяперашні лёс.

Неяк у тракціры Бітнера, лепшым у тагачаснай Вільні, сярод шматлікіх гуляк, якія тут сабраліся, за талеркай супу сядзеў наш прафесар Шыдлоўскі і па сваёй звычцы голасна разважаў. Гучна, на ўсю залу, каб яго мог пачуць увесь свет, гаварыў пра розныя рэчы і нейкім чынам даходзіў да высновы, што людзі марна растрачваюць свае маёнткі і грошы, назапашаныя цяжкай працай бацькоў. «Напрыклад, - кажа ён, - пан Абрамовіч прыехаў сюды з Парыжа, ён марнатраўца, карцёжнік, валацуга, покуль бадзяўся па свеце ўсё з'еў і страціў, і сёння зноў голы прыехаў на Айчыну». Калі ён сказаў ужо шмат падобных слоў, з кута выйшаў прыгожы, зусім малады, вусаты мужчына, які да гэтага сціпла сядзеў за невялікім столікам, з найвялікшай ветлівасцю падышоў да Шыдлоўскага і пачціва спытаў яго, ці ведае ён таго Абрамовіча, пра якога кажа? Шыдлоўскі ў запале, не звяртаючы на яго ўвагі, адказаў: «Хто ж можа ведаць усіх гэтых блазнаў?» Увесь тракцір слухаў размову, усе сцішыліся. І тады незнаёмец прамовіў: «Ну, дык я рэкамендую сябе вам. Я ёсць той няшчасны Абрамовіч, пра якога вы, не ведаючы мяне, сказалі так многа прыгожага». Шыдлоўскі струхнуў, збялеў і выпусціў з рук лыжку. Але праз хвіліну сказаў: «Я біцца на дуэлі не буду». На што Абрамовіч флегматычна адказаў: «Шаноўны пане, выбірай - пасля ўсяго гэтага, ці будзеш біцца, ці будзеш біты». Кепска! Літаратара працяла да пятаў. Аднак ветлівы Абрамовіч, які ўжо і так трыумфаваў, прыняў публічныя прабачэнні, і на гэтым урок, дадзену паэту, скончыўся. Пра далейшы жыццёвы шлях гэтага Абрамовіча хай раскажа нехта іншы, бо вось ужо васямнаццаць гадоў за ім сочыць уся Варшава.

Вялікі патрыёт, гарачы прыхільнік навукі, захоплены рэформамі масон - такую рэпутацыю меў Казімір Контрым [136] - бібліятэкар, ад'юнкт універсітэта і цалкам неспасцігальны чалавек, вялікі знаўца нашай мовы. Маленькі, невысокі, з нейкім авальным, падобным да яйка, контурам усяго цела. Зверху вузкі, знізу вузкі, а пасярэдзіне дужа шырокі, у занядбанай, паношанай вопратцы, з нязначным тварам, з сівой галавой і коратка падстрыжанымі вожыкам валасамі, зачэсанымі ўгару і назад. Рукі са сплеценымі пальцамі ён заўсёды трымаў на жываце, вакол чацвёртага пальца правай рукі была завязана чорная стужка накшталт пярсцёнка - мне ён заўсёды нагадваў тлустага пацука. Звычайна лётаў з кута ў кут, ад аднаго сябра да другога і ўдаваў з сябе вельмі занятага чалавека. З ім нельга было гучна размаўляць, бо не адказваў, моршчыўся і губляў да цябе цікавасць. Трэба было ціха казаць яму на вуха. Але тое, што ён казаў мне на вуха - я быў у яго ў фаворы, не вартае было нават жмені гароху, і пра гэта можна было крычаць усім з вежы касцёла св. Яна. Але такую ён меў натуру. Калі б хто яму сказаў: «Пане Казіміру, даруйце, але мушу проста зараз, проста тут сапсаваць паветра, бо прыперла», -- ён бы стрываў і нікому б не распавёў пра выпадак, паколькі пра гэта яму сказалі па сакрэце. Гэты тыповы езуітызм, калі гэта езуітызм, надаваў яму нейкі арэол, нейкае значэнне і славу. Па-мойму, ён быў зусім не кепскім, але цалкам марным чалавекам і штукаром. Урад памылкова палічыў яго небяспечным, пераводзіў з месца на месца і такім чынам павялічваў яго каштоўнасць. Гэтым дазволіў яму са славай і павагай памерці пад пераследам.

Аднак трэба дадаць, што яго кваліфікаваныя парады і дапамога не былі марнымі. Ён адкапаў, натхніў і пазней намаганнямі масонаў выправіў за мяжу няўдзячнага да свайго краю і да сваіх суайчыннікаў, але геніяльнага вучонага арыенталіста Восіпа Сянкоўскага [137]. Ён выхаваў яшчэ некалькі знакамітых вучоных мужоў, напрыклад, сумленнага і працавітага складальніка Вольфганга ці хітрага і злоснага нягодніка, але таленавітага акушэра і чалавека красамоўнага пяра, дэкана медыцынскага факультэта Мікалая Мяноўскага.

А зараз, як пух з кветкі, які нясе лёгкі ветрык, ты пакідаеш месца, дзе жывуць анёлы і сядаеш на маё пяро - зычлівы, верны, высакародны сябар нашага дому да самой сваёй смерці, мой верны прыяцель, рэдкі і бясцэнны чалавек - Ігнацы Эмануэль Ляхніцкі! [138] Ляхніцкі, якога ў Завадскага мы заўсёды называлі: «Жэгота [139], Бог з намі!». Ён быў адным з самых годных, лепшых, сумленных, унікальных і самых вучоных людзей, якіх я калі-небудзь бачыў. Пачцівы, шляхетны, далікатны, паслужлівы, пабожны, дасціпны, прыгожага роду - старшы з трох сыноў маршалка Ляхніцкага (Д 16), паважанага чалавека, брата палкоўніка, пра якога я пісаў вышэй.

Да таго часу, калі прыехаў у Вільню, яго бацька ўжо памёр. Але маці жыла да глыбокай старасці і была для мяне прыкладам рэдкай сярод жанчын дзявочай свежасці і прыгажосці твару, шыі, грудзей. Я пакрыўдзіў бы Бога, каб сказаў нешта іншае пра гэтую высакародную і дзіўную прыгажосць.

Наш Ляхніцкі, чалавек вялікай вучонасці і яшчэ лепшай памяці быў сапраўднай хадзячай энцыклапедыяй. На першы погляд выдаваў рассеяным і не сабраным, але калі б спытаць ў яго пра ўсё, што заўгодна: пра літаратуру, гісторыю, права, хімію ці фізіку - ён адказаў бы так дакладна, што калі праверыць па кнізе, дык не ўбачыў бы аніводнай памылкі. Пабожны, ён не навязваў іншым сваіх перакананняў, не меў найменшай зайздрасці і сэрцам быў адданы людзям. Кожны, хто меў з ім справу, адыходзіў ад яго з усмешкай на твары. Калі б вы дзе-небудзь яго сустрэлі - вырашылі б, што чалавек добры але невук, бо выглядаў ён своеасабліва. Не таму, што непрыгожы (пры тым што меў чырвоны нос, але заўсёды быў вельмі акуратны і чысты ў вопратцы і бялізне), а таму, што звычайна галіў толькі палову барады і палову вусоў а астатняе пакідаў на некалькі дзён. Не таму, што яго кароткая, чорная і калючая чупрына нагадвала маладога мядзведзя, а таму, што ўсё яго цела выразна складалася з дзвюх цалкам асобных, нібы незалежных, адна ад другой палавінак. Ад галавы да сцёгнаў гэта было цела, як ва ўсіх іншых - спакойнае, прадстаўнічае, прамое, стройнае і больш нічога. Аднак рукі і ногі як жывое срэбра знаходзіліся ў пастаянным руху. Рукі не супакойваліся ні на хвіліну. Ён то соваў імі з боку ў бок, то пляскаў у далоні, то цягаў за палец, то стукаў рукамі аб сцяну ці печ, бубніў пальцамі па акне, чужых плячах ці спіне. І з нагамі вырабляў тое самае. А ногі меў рэдкай і прыгожай формы. Ніколі не заставаўся на месцы, то перавальваўся з нагі на нагу, то адбіваў такт, то скакаў, то рабіў танцавальныя крокі. Быў выдатным танцорам. Тады яшчэ танчылі, ці калі жадаеце - скакалі, а не хадзілі ў танцы, як сёння. Тое, што сёння робяць салісты балета, тады было звычайнай навукай пакаёвага танца. Меліся нават сольныя пакаёвыя танцы. І кожны іх больш-менш ведаў і павінен быў імі валодаць. Калі падчас танца на балі 1812 г. яго ўбачыў імператар Аляксандр, дык адразу ж прызначыў камер-юнкерам. Але тут працавалі толькі яго ногі. Яго цела падчас танца заўсёды выдавала спакойным і паважным, выраз твару быў, як падчас філасофскага дыспуту, а ўсё тулава быццам належала камусьці іншаму. Клянуся, што ў гэтыя моманты ён думаў пра нешта важнае, можа пра артыкул для часопіса, а ногі яго танчылі самі па сябе. У Пецярбургу ён пазнаёміўся і зблізіўся са знакамітым містыкам Пошманам, які даўно належаў да розенкрэйцараў. Неўзабаве стаў ілюмінатам і мартыністам [140], зацікавіўся жывым магнетызмам, прывёз веды ў Літву і Польшчу і пасвяціў сябе гэтаму феномену. У гэтай справе ён атрымаў вялікую сілу і майстэрства, шмат зрабіў і шмат напісаў. Здаецца, застанецца ў гісторыі гэтай з'явы. Віленскія лекары на чале з упартым як казёл Андрэем Снядэцкім, ленаваліся даследаваць такія рэчы і, каб маглі, прызналі б яго вар'ятам. Але баяліся яго вучонасці, розуму, досціпу і ўплыву ў свеце. Таму вырашылі змагацца з ім кпінамі, і гэта стала адной з нагодаў, якая дала пачатак «Бруковым ведамасцям». А ён займаўся сваёй справай.

Потым дзеля сваёй сям'і, супраць сваёй волі і жадання быў вымушаны ажаніцца са сваячкай Транбіцкай. Гэта стала неабходнай ўмовай, без якой яго дзядзька-палкоўнік, упарты і ганарысты стары, пазбавіў бы яго спадчыны і перадаў бы ўсю маёмасць сваякам па лініі сваёй жонкі. Таму пад ціскам маці і братоў Ляхніцкі ахвяраваў сабой. Яго бацька-маршалак страціў амаль што ўсё багацце з-за свайго шчодрага грамадскага і панскага жыцця на розных высокіх пасадах. Гэта адрозніваецца ад сучаснага жыцця, калі кожны, хто мае пасаду, дык наадварот нажывае багацце. Таму яму трэба было думаць пра будучыню сваёй фаміліі. І ён ажаніўся. Але было бачна, да якой ступені гэта яму не па сэрцы. Тым не менш, меў ён яшчэ і сваю лебядзіную песню. Думаў пра лекавыя, салёныя біржанскія, стоклішскія, друскенінскія і іншыя воды і падаў мемарыял вялікаму князю Канстанціну, у якім даводзіў, што ўся гэтая тэрыторыя можа мець багатыя залежы солі. Таму сюды мэтазгодна накіраваць вучоных геолагаў. Каб падтрымаць гэты праект, Ляхніцкі з адным толькі слугой паехаў у Варшаву, там прастудзіўся, дастаў гарачку і, пазбаўлены прыязнай рукі, якая закрыла б яго святыя вочы, скончыў сваё дабрадзейнае і карыснае жыццё. Вестка пра яго смерць выклікала жалобу ва ўсім краі. Да пабачэння, высакародны чалавек, напэўна, неўзабаве мы сустрэнемся там! ..

Пра многіх іншых людзей, якія ўвесь час наведвалі кнігарню Завадскага, не маю што сказаць, бо я іх не надта добра ведаў альбо не хацеў з імі знаёміцца. Ведаю толькі, што ў той час кнігарні, бібліятэкі, універсітэцкія залы, тэатры, вінярні, цукерні, тракціры, більярды заўсёды былі запоўненыя самымі рознымі людзьмі, якія кожны ў сваім коле, прыстойна бавіліся. Не існавала ані вышэйшых, ані ніжэйшых і ніхто не зможа сказаць, што ўсё гэта не было жывым! А пра шпіёнаў ніхто і не ведаў.

Гледзячы на сучасную, змрочную і амаль увесь час заплаканую Вільню, ніхто нават не здагадаецца пра тую весялосць, якая панавала ў наш час, і тую ўсмешку, якая ажыўляла тады ўсе твары. Заўсёды і адусюль сыпаліся дасціпныя жарты. Як тут не напісаць пра двух-трох асоб, пра якіх я зараз успомніў?

Нейкаму маляру Ленсы, які ўмеў чорнай крэйдай маляваць галовы, чамусьці стала няўтульна ў Вільні. Ён даведаўся пра вакантнае месца настаўніка малявання ў Коўні і рознымі намаганнямі здолеў атрымаць гэтую працу. Аднак Ленсы не змог разумна стрымаць сваю радасць. Ён адразу вырас на два сажні, задраў нос, справіў багата вышыты золатам мундзір і пачаў усё больш бязмерна надзімацца і надзімацца. Пасля некалькіх месяцаў побыту ў Коўні выпрасіў сабе адпачынак, прыехаў у Вільню і пры поўным парадзе пайшоў прадстаўляцца рэктару. Ад рэктара вяртаўся пешшу ў тым самым мундзіры пры шпазе і ў капелюшы, вяртаўся самай доўгай дарогай, размаўляў з усімі сустрэтымі знаёмымі, затрымліваўся, дзе толькі мог, каб яго бачылі і захапляліся.

Першы віленскі карэтнік Костра, годны і заможны чалавек са сваім прыгожым домам у Вільні і ў сто разоў прыгажэйшымі дочкамі, выпадкова праходзіў тады каля Ленсы, якога даўно ведаў. Ленсы, аточаны сябрамі, спыніў яго і паблажлівым тонам спытаў: «Як маешся, мосан [141] Костра? Як ідзе гандаль?»

Костра вельмі ветліва пакланіўся і, не задумваючыся, адказаў: «Ах, прафесар, з таго часу, як вы перасталі ў мяне фарбаваць колы, я стаў такім няшчасным, што ажно сэрца баліць».

Быў у Вільні адвакат Лапата, чалавек досыць горды, высокі, значны і дужы. Ён ажаніўся з багатай удавой Кульвінскай і таму не вельмі клапаціўся пра кліентаў і пра сваю практыку. Але, як і кожны адвакат, умеў добра прамаўляць і ўсім, каго сустракаў, выкладаў свае ідэі. Здарылася так, што аднойчы на вуліцы ён убачыў чыноўніка кансісторскай канцылярыі, вельмі ветлівага, сціплага і прыемнага чалавека. Каб памучыць і збіць яго з панталыку, груба спытаў: «Ну, што там у вашых с…х кансісторскіх робіцца?» Чыноўнік, кланяючыся, як мага ніжэй, ветліва адказаў яму: «Мосць дабрадзей, нічога не робіцца без лапаты!»

Нейкі Міхалоўскі, жыхар Віленскага павета, вельмі подлы і зласлівы чалавек, які хаваўся пад маскай ветлівасці і пакорлівасці, ажаніўся з падчарыцай чалавека рэдкага сумлення, доктара Нэймана, немца, які ўсёй душой любіў нас, і які нядаўна памёр у шпіталі Дабрачыннасці не з-за ўзросту, а праз гора, бо даведаўся, што ўніверсітэт пераводзяць з Вільні ў Кіеў. Дык вось, Міхалоўскі у свой час так здолеў задурыць галаву Нэйману, што гэты годны і бяздзетны чалавек, перапісаў зяцю сваю і падчарыцы маёмасць памерам да двухсот тысяч злотых. Любімы зяць зрабіў прыгожа, па-сучаснаму і па-мясцоваму: выгнаў з хаты з торбай па свеце сваю жонку і старога Нэймана. Гэта ўсіх абурыла. Усе ўважалі Міхалоўскага нягоднікам, але ніхто не насмеліўся ці не жадаў сказаць яму гэтага ў вочы.

Міхалоўскі добра адчуваў, што страціў рэпутацыю, але калі адзін раз пазычыў у сабакі вочы, дык будзеш глядзець на ўсё як сабака. Аднойчы ў вінярні, якіх на той час мелася ў нас без ліку, а сёння амаль што і не засталося, нейкі ўжо добра падбадзёраны трункамі Ягамосць, убачыў Міхалоўскага, які таксама прыйшоў сюды па шклянку віна, і перад усімі звярнуўся да яго: «Пане суддзя, чаму вы так бязлітасна абышліся са сваёй жонкай і цесцем?» На што Міхалоўскі, дыхаючы гневам, але з самым лагодным тварам, бо прыдумаў ужо план помсты, адказаў: «Дазволь, пан дабрадзей, адказаць табе анекдотам?» Усе прысутныя навастрылі вушы: «Некалькі гадоў таму, - распавядаў ён, - нейкі бернардын на сваёй вуліцы прыставіў драбіну да муроў. Гэта зацікавіла мінака і той спытаў: «Чаму ты гэтак робіш?» На што бернардын адказаў: «А табе, дурню, што да таго?»

Паколькі я ўжо згадваў Нэймана, мушу дадаць яшчэ адну смешную гісторыю, якая аднак не ёсць проста досціпам. Я ўжо казаў, што Нэйман быў самым сумленным чалавекам з анёльскім сэрцам. Вельмі высокі, худы, з доўгім і прыветлівым тварам, сівой галавой, ён заўсёды апранаўся па-нямецку, г. зн. у кароценькія порткі, панчохі і пантофлі з крагамі. Меў вялікія ступакі, яго пяткі тырчалі, а лытак амаль што не было, і калі ён ішоў, халявы ботаў літаральна лёталі па яго нагах, лыткі сядзелі як пісталеты ў кабурах, і выглядаў ён, як смешная карыкатура. Быў добрым і трапным лекарам, хоць і прытрымліваўся метадаў мінулага стагоддзя і выпісваў шмат лекаў, часам па некалькі дзясяткаў у адным рэцэпце. Але людзей лячыў, хоць прадстаўнікі новай фанабэрыстай школы і здзекаваліся з яго.

Нэйман заўсёды размаўляў па-польску, ці дакладней, ён лічыў, што размаўляе па-польску. Але ён гэтак калечыў мову, што яго выказванні як жарты пераказвалі ў горадзе. Страшэнна пакрыўджаны Міхалоўскім і даведзены да галечы, ён быў вымушаны падаць на зяця ў суд, хоць і не меў ніякага ўяўлення пра суды. Але пра гэта ўжо паклапаціліся юрысты, і калі дайшло да справы, перад судом выступіў адвакат Нэймана. Адказ Міхалоўскага адклалі на заўтра. Як праведны, сумленны і нявінна пакрыўджаны чалавек, Нэйман злаваўся, плакаў і кідаўся да людзей. Прыяцелям, якія яго супакойвалі, ён казаў, што заўтра выступіць сам! Гэта разнеслася па ўсім горадзе, і хто толькі мог, паспяшаўся паслухаць яго выступ - назаўтра зала суда была поўная. Усе хацелі пачуць, як Нэйман будзе калечыць мову. Паколькі Нэйман упершыню апынуўся ў судзе, то заўважыў, што яго і супрацьлеглага боку адвакаты, закончыўшы выступаць, казалі: «Я скончыў». Пасля выступу супрацьлеглага боку, Нэйман пайшоў да кратаў, выцягнуў доўгую і сухую руку, папрасіў слова. Суд яму гэта дазволіў. Зала сціхла, быццам анёл праляцеў. Нэйман з роспачным тварам выйшаў і сказаў самым патэтычным тонам: «Пачцівы жонд. Міхалоўскі лайдак! Скончыў!» [142] Нягледзячы на ўсю сімпатыю, якую гэты годны і няшчасны чалавек выклікаў, зарагаталі ўсе.

А цяпер вернемся да майго маўклівага незнаёмца.

Аднойчы ў кнігарні Завадскага я спытаўся ў некага, хто гэта такі стаіць, прыхіліўшыся да шафы, і заўсёды маўчыць. Мне адказалі на вуха: «Гэта Мюлер». З дзесяці немцаў як найменей пяць будуць Шмітамі, а астатнія Мюлерамі. Я забыўся пра яго, бо больш не меў нагоды пацікавіцца. Трэба сказаць, падчас майго кароткага знаёмства з пані Эльжбетай Мюлер я не мог не даведацца, што яна мае значна маладзейшую сястру, якая выйшла замуж за роднага брата яе мужа, маёра расейскай кавалерыі. Што муж пані Эльжбеты Мюлер ёсць вельмі цывілізаваны, таленавіты, светлы і шляхетны чалавек, але надзвычай імпульсіўны, зухаваты, і што самае горшае для яе душэўнага спакою - ён невыносна раўнівы і часта несправядліва шукае, як пасварыцца з ёй. «Нецікава», - адразу падумаў я, бо не мог успрымаць гэта як накіраванае мне папярэджанне, мне, які на той час меў толькі дваццаць гадоў, і які не бачыў у ёй жанчыну. Хаця словы гэтай жанчыны, яе саркастычныя і арыгінальныя жарты, магчыма, і маглі быць цікавымі, але яе размовы патрабавалі мужчынскага розуму, і яна заўсёды чамусьці хацела абмяркоўваць менавіта гэтыя тэмы, што рабіла яе ў маіх вачах мужчынам у спадніцы. Узрост знішчыў усе чары і прыкметы жанчыны, якая яшчэ магла б падабацца. Увогуле, на працягу ўсяго жыцця мне здавалася, што ўсе мужчыны, як і я, не могуць закахацца ў жанчыну, якая добраахвотна хоча перастаць быць жанчынай, якая сваю жаночую душу затлуміла мужчынскім розумам. У кожнай такой даме я бачу толькі педанта без штаноў і нічога больш. «Няма пра што казаць», - падумаў я, але хай кожны робіць, што хоча.

Дадаткі

14. а) Гэтыя некалькі гадоў, відочна, былі асаблівымі для Вільні. Час, калі весялосць, гумар, эпіграмы, кпіны, навіны з бруку, вершыкі і жарты сыпаліся як з рукава! Эпідэмія гэтая заразіла не толькі выкладчыкаў, але і студэнтаў, і ўсіх, хто ў Бога верыў! І кожнаму хапала запалу! У хвіліну, у імгненне вока пісаліся вершыкі і разляталіся па ўсім горадзе.

Раскажу некалькі анекдотаў з тых тысяч.

Кс.-канонік Зянковіч асвяжыў сваю камяніцу, прыгожа пафарбаваў яе звонку і для яшчэ большай прыгажосці загадаў намаляваць на блясе надпіс «Дом К. Зянковіча». Маляр зрабіў справу, прыбіў яе над брамай і пайшоў да пралата па грошы.

- Ці ўжо гатова? - спытаў пралат, - Гатова, ЯВ пане.

- Пойдзем, паглядзім.

Прыходзіць і знаходзіць прыклеены на бляху аркуш паперы з наступным вершам:

Што гэта К. значыць?

Кодэкс ці канонік?

Належыць спытаць чытача,

Хай сам сабе патлумачыць. [143]

Гэты багаты і магутны пан, пралат Зянковіч, быў, як я ўжо здаецца пісаў, моцна згорблены і спераду, і ззаду. Брыдкі, маленькі, але шырокі, размаўляў нясцерпным шэптам. Аднак па розных прычынах, але ў асноўным з-за яго набажэнстваў і шчодрасці, карыстаўся вялікай павагай сярод арыстакратак і асабліва сярод жонак чыноўнікаў.

Малы, з-за чыста псіхалагічнага комплексу, які часта сустракаецца ў такога кшталту асоб, ён трымаў вялізных коней, меў надзвычай высокую карэту, займаў агромністую кватэру, хоць і меў свой уласны дом, а для службы трымаў вялізных гайдукоў. Калі ехаў у карэце, яго немагчыма было ўбачыць, але гайдукі кідаліся ў вочы як вежа Святаянскага касцёла. А яшчэ ён быў імпульсіўны і зласлівы. Калі гайдук рабіў яму што кепскае, адразу яго хацеў пабіць, але не даставаў. Бо быў гайдуку па калена, як тут дастаць да ілба? Таму прыкідваўся добрым і шаптаў па-свойму: «Баніфацый, братка, бачу, што фіранка над акном крыва вісіць. Пастаў там крэсла на стол, я залезу і папраўлю. Гайдук ні пра што не здагадваўся і выконваў загад. І як толькі пралацік залазіў на крэсла, пастаўленае на стол, адразу хапаў гайдука за валасы і біў, і біў яго, покуль той не выказваў свайго раскаяння.

б) Не ведаю, ці было гэта насамрэч, бо меў тры гады, калі пачуў ад сваёй нянькі.

Здаецца, губернатарам тады быў Рыкман, а паліцмайстрам Траскін. Пэўна, яны абодва хацелі прыбраць з віленскіх вуліц кароў і свіней, якія, як і дагэтуль у Коўне, бадзяліся тут дзень і ноч. Таму абодва гэтыя чыноўнікі выклікалі вялікае раздражненне ў гараджан, іх абодвух Вільня па-сапраўднаму зненавідзела.

Траскіна, здаецца, звольнілі з пасады за крадзеж. Рыкман хутка памёр, і яго хавалі ў Вільні. Да пахавальнай працэсіі аднекуль выбегла свіння з прывязаным да яе шалікам з надпісам:

Рыкман - рыкнуў,

Траскін - строс.

Хто ж нам будзе свінапас? [144]

с) Гэта таксама адна з плётак часоў майго дзяцінства з рэпертуару маёй няні.

Нейкі Цольнер, выхрыст з яўрэяў, вёў даволі вялікі гандаль у Вільні і шмат разоў займаў розныя гарадскія пасады. Пры гэтым усіх абдзіраў, і асабліва даставалася яўрэям. Пісаў розныя гнюсныя даносы, і ўсе яго ненавідзелі. З нейкай прычыны, можа, з-за шкадавання па страчанай веры, ці з-за страт у гандлі, але гэты чалавек нарэшце пакончыў з сабой. У тую ж ноч на ўсіх рагах вуліц наклеены, а на дзядзінцы, дзе жыў Цольнер, раскіданы лісты з наступным вершам, быццам напісаным ад імя яўрэяў:

Мось пане Цольнер,

Не быў жаўнер,

А купцом быў.

Забіў сябе,

Выбачаем цябе,

Бо дурніцаю слыў.

І сваю старую

Кінуў веру

У міг.

А ў кожнай веры,

Хто чужое бярэ -

Нягоднік. [145]

15. Шал таемных таварыстваў стаў сапраўднай эпідэміяй па ўсёй Еўропе, а таксама і ў нас. Ён захапіў не толькі маладых і ветраных, але сталых і старых. Магчыма, нехта іншы апіша гісторыю расколу літоўскіх масонскіх ложаў, г. з. іх рэформы, на чале якой стаялі Мяноўскі і Контрым [146]. Нехта апіша наступствы гэтага масонства, якое потым так балюча далося Літве ў знакі, што памяць пра яго жыве і сёння, нехта напіша пра пачатак і ўздым гэтага руху і вялікі маральны ўплыў тагачаснага клубу шубраўцаў, аўтараў «Бруковых ведамасцяў», якія былі галоўнымі знакамітасцямі ў краю?

Я тады быў занадта малады, каб ведаць, як нарадзілася таварыства, і знайшоў яго ўжо гатовым. А сёння я жыву занадта далёка ад свету і людзей, каб мог напісаць пра гэта. Аднак ведаю ці дакладней, прыгадваю, што дробныя літаратурныя сваркі і дасціпныя друкаваныя кпіны, розныя шматлікія выпадкі, пераказаныя і выпушчаныя ў свет вар'ятам Шурлоўскім, пра якога пісаў вышэй, падказалі дасціпным людзям ідэю стварыць таварыства шубраўцаў, якое пасярод няспыннага смеху і весялосці Вільні, пачало выдаваць сатырычны часопіс, каб высмейваць заганы Літвы і грашкі нашых мастадонтаў для іх жа ўласнага дабра. Шматлікая карэспандэнцыя з усіх куткоў Літвы спрыяла багатаму ўраджаю гумару.

Падрабязнасці з'яўлення шубраўцаў, якія дзяліліся на «гарадскіх» і «вясковых», былі і такія.

Нейкі Копш, выгнаннік з распушчаных у Варшаве масонаў, добра начытаны, вельмі дасціпны, але злосны і з'едлівы, прывёз з сабой ў Вільню прыгожую жонку. Не меў чым заняцца і заснаваў галантарэйную краму з разлікам, што прыгажосць яго жонкі зацікавіць публіку [147]. Абражаны прыдзіркамі пакупнікоў з-за гэтага, упэўнены ў сваёй вялікай адукаванасці, ён распаўсюдзіў па горадзе некалькі ананімных пасквіляў. І яму адказаў вядомы і дасціпны доктар Касоўскі. Пасля Касоўскага ў падобныя жарцікі кінуўся Ляхніцкі, якога крытыкавалі за яго «жывы магнетызм». Жартаўнікам адказваў жамойцкі канонік, былы езуіт Чэрскі, добры прафесар лаціны ў віленскай гімназіі, які на сваю бяду ведаў і нават вучыў іншых таму, як рымляне называлі «шапкі набок», «конскую вупраж», «кунтуш з вылетамі» і г. д. Адным словам, паволі-паціху ў моду ўвайшла друкаваная палеміка, з якой і нарадзіліся «Бруковыя ведамасці».

Гэтае выданне, якое сваімі досціпамі лепш разумелася толькі ў адной Літве, атрымала ў нас нечуваны поспех. Газету рвалі з рук у цэлым краі. Яе можна было знайсці і ў палацах, і ў шынках. Газета пранікала паўсюдна - і ў горад, і ў вёску, распускала чуткі і без усякай літасці здзекавалася з людзей. Панічны страх знайсці там сябе, падштурхоўваў цікаўнасць. І не дзіва! Старшынёй шубрацаў быў чалавек арыгінальнага розуму і вядомы вучоны Андрэй Снядэцкі. Згодна са статутам таварыства, кожны з яго сяброў павінен быў узяць сабе летувіскае паганскае прозвішча і падпісваць ім свае артыкулы. Наша міфалогія ў той была ўжо даволі багатай. Снядэцкага звалі Сотварасам, слынны досціпамі доктар Шымкевіч стаў Аўшлавісам, Шыдлоўскі называўся Гульбі і гэтак далей. Паўтараю, усе дасціпнікі, усе вучоныя ў Літве належалі да шубраўцаў. Лянота мне згадваць і пералічваць гэтых людзей, але дастаткова назваць Міхала Балінскага, Ігнцы Ляхніцкага, Казіміра Контрыма, Леана Бароўскага, Касоўскага, Мяноўскага, графа Гюнтара, каб зразумець, што гэта было за таварыства.

Аднак, нягледзячы на багацце матэрыялаў, супрацоўнікаў і чытачоў, на лёс выдання паўплывала палітыка. Газету давялося закрыць, і аб гэтым шкадавалі ўсе, хто ўмеў чытаць і меў розум. Нарэшце смех спыніўся, і з'явіліся слёзы. […]

16. Маршалак Ляхніцікі, бацька слаўнага Ігнацы Эмануэля, быў высакародным, сумленным, таленавітым чалавекам з добрым характарам, якога ўсе паважалі і любілі. Лічылася гонарам ведаць і быць прыяцелем такога годнага чалавека.

Нейкі дзівак, парвеню, імя якога я не буду называць, разбагацеўшы дзякуючы касцюшкаўскай рэвалюцыі, задраў нос і без запрашэнняў, і без павагі да сябе пачаў уцірацца ў лепшае таварыства, бессаромна збліжацца са знакамітымі асобамі і дэманстраваць гэтыя знаёмствы, каб дадаць сабе вагі.

Неяк на абедзе ў біскупа Страйноўскага [148], дзе знаходзіўся цвет віленскага грамадства, наш штукар, расказваючы пра нейкі выпадак, які меў месца ў ранейшага расейскага губернатара Фрэзеля, голасна звярнуўся да нашага маршалка, які сядзеў насупраць:

- Ляхніцкі! Ляхніцкі! Ты мусіш гэта памятаць! Быў разам са мной на тым абедзе.

- Як жа, - адказаў Ляхніцкі дабрадушна, - Добра памятаю! А памятаеш яшчэ, як на тым абедзе, не ведаючы што з ёй рабіць, ты пачаў есці спаржу з супрацьлеглага канца!»

Раздзел 10 Знаёмства са Станіславам Мюлерам. Кватэра аўтара ў калегіуме піяраў. «Дурненькі» Заблоцкі. Прыслоўі, звязаныя са шляхецкімі фаміліямі. Дактарацыя аўтара. Характарыстыка пані Эльжбеты Мюлер. Фартунат Юрэвіч. Віленская і крамянецкая моладзь

Супакоіўшы Караля, я вярнуўся да сваіх штодзённых заняткаў. Цягам двух тыдняў я нікога не бачыў і на гэты час прыпыніў свае візіты. Аддаўся навуцы з поўным напружаннем думкі і волі, якія абуджаюцца ў амбіцыйным маладзёне ў вырашальны момант, калі яму трэба паказаць свой узровень перад вялікай колькасцю людзей. Я ведаў дзень маёй дактарацыі. Палова горада была гатовая прысутнічаць і глядзець мне ў вочы. Трэба было ўзброіцца добрым запасам думак і аргументаў. Я не дбаў загадзя пра словы і выразы, бо ўжо з досведу ведаў, што не маю праблем з выказваннем думак і заўсёды хутка гавару па-латыні, як рэпу грызу.

Я быў паглыблены ў нейкую кнігу і нават не пачуў, як адчыніліся дзверы ў першы пакой. Прабудзіў мяне чужы голас - нехта пытаўся пра мяне. Выбег з пакоя і ўбачыў перад сабой майго зуха.

- Што патрэбна пану?

- Я - Станіслаў Мюлер. Учора вярнуўся з Пецярбурга. Пан быў ласкавы наведваць маю жонку падчас маёй адсутнасці.

"Вось, д'ябал, - падумаў я, - гэта той самы Мюлер, пра якога я даўно забыў! Стары раўнівец зараз палезе біцца. Яму рукі свярбяць, і мусіць, ужо навастрыў шаблю".

- Усё, што мне пра вас расказала жонка, - казаў ён далей, - усё, што я раней чуў - высакародная дапамога нашаму агульнаму сябру падчас яго няшчасця, калі вы самі знаходзіцеся ў выключнай сітуацыі, бо, вядома, вельмі заняты вучобай - усё гэта прымушае мяне, чалавека, які ўжо шмат гадоў ні з кім не знаёміўся, мець прыемны абавязак зрабіць візіт і пазнаёміцца з вамі.

Усё гэта было прамоўлена так зграбна, такім добрым і ветлівым голасам, з такой павагай, столькі на гэтым брыдкім твары было прыемнасці, што я зваліўся з аблокаў на зямлю, і, як мог, ветліва адказаў на яго ліслівы камплімент. Я адразу здагадаўся, што той, хто раней мог так маўчаць (у кнігарні Завадскага - Л. Л.), умее і прыгожа гаварыць, калі ёсць у гэтым патрэба.

Размова працягвалася. З цікавасцю свецкага чалавека, без ніякага напружання, ён агледзеў маю кватэру. Гэта былі дзве простыя манаскія келлі, знятыя ў калегіюме кс.кс. піяраў. Мой слуга жыў унізе. Але гэтыя келлі былі незвычайным месцам для жыцця. Тут не было ані паркету, ані акварэляў, ані маляваных алеем карцін у пазалочаных рамах, якія паўсюдна меліся ў кватэры Мюлера. Але было нешта іншае, што рабіла маё жыллё незвычайным. Па ўсіх кутах у найвялікшым беспарадку раскіданы кнігі. Уздоўж сцен мелася некалькі чалавечых шкілетаў. Чатыры, выкрадзеныя са старадаўняга склепа францішканскага касцёла [149], высахлыя муміі, пакрытыя лакам, стаялі каля майго ложка. Адна з іх, як у нішы, стаяла ў аконнай фрамузе, яна так скурчылася і нахілілася, што рукамі абапіралася на столік маёй мядніцы. Каля тузіна чалавечых чарапоў, белых, як слановая костка, з усімі абазначанымі па сістэме Гала часткамі. Мноства чалавечых костак пад старасвецкімі вокнамі. На фартэпіяна некалькі слоікаў з жывымі вужамі і рэптыліямі, адзін з дзіўнай рагатай жабай, знойдзенай у доме Шпіцнагля [150]. Плецены кошык з дзвюма жывымі птушанятамі ў гняздочку з ваты. Чучала пінскага дзятла на печы і абок яго дзве дужыя васковыя табліцы з высушанымі казуркамі. Тут і там некалькіх слоікаў з чыстай вадой, у якой плавалі лічынкі, уласнаручна вылаўленыя ў балотах Закрэту [151]. Лічынкі хаваліся ў малюсенькіх хатках, падобных на пучкі дроў, ці ў гнёздах, падобных да сасновых шышак, так бараніліся яны ад іншых водных лічынак і жукоў, якія маглі іх зжэрці. Дзве жывыя чарапахі, адзін вожык і некалькі яшчарак, якія смела бегалі па няроўнай піярскай падлозе, надавалі маёй кватэры такі арыгінальны і страшны выгляд жытла чарнакніжніка, што мне нават не трэба было замыкаць пакой на ключ. Кожны жабрак, кожны чужы чалавек, кожны нягоднік ці рабаўнік, які адчыніў бы мае дзверы і ўбачыў бы гэты кут жахаў і смерці, гэты шкілет, са старым французскім незараджаным пісталетам без курка ў руцэ, старанна нацэленым на дзверы - згубіў бы прытомнасць ад страху ці зачыніў бы дзверы і ў халодным поце уцёк з келляў.

Не крыўдуйце на мяне, мае сябры, але я перапыню хаду падзеі і раскажу вам, хто яшчэ жыў тады ў піяраў - гэта мне цяпер прыйшло да галавы.

У той час тут жыла, як вы самі неўзабаве пераканаецеся, амаль што гістарычная асоба. Атабарыўся тут сам пан Заблоцкі, якога звалі «Дурненькі».

У сярэдзіне мінулага стагоддзя жылі тры браты Заблоцкія. Усе яны былі багатымі львамі тагачаснай Літвы. Кожны з іх з дапушчэння Божага меў сваю нададзеную грамадствам мянушку ці дражнілку. Адзін з іх назаўсёды атрымаў мянушку «Разумненькі», другі - «Прыгожанькі», а трэці - «Дурненькі». Гэты апошні ўкладаў грошы ў розныя суполкі і грашовыя спекуляцыі і заўсёды на гэтым губляў, як, напрыклад, на мыле, якое за значную суму перакупіў у свайго партнёра - збанкрутаванага даўжніка - і страціў на гэтым вялікія грошы. Менавіта гэтая здзелка і спарадзіла вядомую ад веку прымаўку: «Зарабіў, як Заблоцкі на мыле» [152]. Гэтая прымаўка так укаранілася ў Літве, што, здаецца, доўга яшчэ будзе жыць (жыве і сёння, праз 200 гадоў - Л. Л.). Пасля той здзелкі «Дурненькаму», раней сапраўднаму багацею, свет абрыд, ён страціў веру ў людзей, уклаў апошнія грошы пад працэнт віленскім кс.кс. піярам і з даўняга часу да самой смерці на гэты працэнт жыў у піяраў. У піярскіх мурах ён меў на доле вызначаную келлю, аддаленую і адасобленую ад іншых рознымі гаспадарчымі памяшканнямі кляштара. У гэтай келлі была вялікая ніша, якую Заблоцкі шмат гадоў закрываў пунсовай адамашкавай фіранкай, і ніхто, нават слугі піяраў, якія яго даглядалі, не мелі права зазірнуць у гэты алькоў. Апроч жытла піяры давалі яму стол, апальванне, паслугі, абмывалі і сумленна выконвалі іншыя свае абавязкі. Нават згаданы вышэй доктар Нэйман, па іх жаданні, штотыдзень наведваў Заблоцкага, хоць у гэтым і не было патрэбы. Калегіюм піяраў на той час знаходзіўся насупраць касцёла дамініканаў па вуліцы Дамініканскай, там, дзе сёння месціцца Шляхецкі інстытут.

У мае часы ніхто ў Літве нават і падумаць не мог, што «Дурненькі» яшчэ жывы. Стагадоваму старому ледзь ставала сіл і імпэту выйсці ў двор калегіума падыхаць свежым паветрам і пабачыць сонца. Калі-нікалі выбіраўся і ў горад, але ўжо нікому не быў цікавы.

У 1819 г., я - студэнт універсітэта - наняў келлю і пазнаёміўся з ім. Гэта быў прыгожы, хударлявы і паважаны стары. Меў надзвычай жывыя вочы, якія ўвесь час бегалі, толькі напалову сівыя валасы, заўсёды падголены лоб, вялікія, абвіслыя вусы. Сам сябе называў «Дурненькім» і распавядаў пра сябе ад трэцяй асобы. Пры тым заўсёды і бесперапынна размаўляў выключна вершамі. Ці з кс.-рэктарам, ці з клірыкамі, ці са мной, ці калі загадваў кляштарным служкам нешта згатаваць сабе на кухні - рыфма была абавязковай умовай яго прамовы. Адказы суразмоўцам таксама рыфмаваў і самае дзіўнае, што гэтых рыфмаў яму ніколі не бракавала. Не было ніводнага выпадку, калі б ён затрымаўся з адказам. Нуднага старога ўжо ніхто не надведваў, хіба які піяр з міласці да бліжняга. Увесь час еў у сваёй келлі, апроч Вігіліі Божага нараджэння, калі прыходзіў у рэфектарый (сталовую кляштара. - Л. Л.). Трункаў, апроч піва і мёду не піў, але і гэта рабіў вельмі сціпла. Апранаўся па стараліцвінску, на жупан замест кунтуша клаў доўгую, да лытак, суконную фярэзію (шырокі сурдут. - Л. Л.) цынамонава-пунсовага колеру, а бакавыя і тыльныя кішэні і манжэты фярэзіі аблямоўвалі досыць доўгія, грубыя ваўняныя фрэндзлі (махры. - Л.Л.). Ад каўняра да паса на грудзях звісалі дзве залатыя ніткі з такімі ж кутасамі. Усе гузікі, ці дакладней, гузічкі, былі шмуклерскай работы (шмуклер - той, хто вырабляе махры - Л. Л.), зробленыя з залатых ніцей. Меў высокі кій з залатым навершам. Паміж гузічкаў фярэзіі заўсёды выстаўляў залаты ланцужок ад гадзінніка, на канцах якога мелася мноства залатых сыгнетаў з крывавымі каменьчыкамі, і амаль на кожным з іх былі выгравіраваны гербы. Срэбны гадзіннік, пукаты, як літоўскі вясельны каравай, меў мала без з чаго дыяметр у палову талеркі. Але ішоў без аніводнага рамонту цягам трыццаці гадоў, што дзівіла ўсіх піяраў.

«Дурненькі» памёр ці, дакладней, заснуў, здаецца ў канцы 1820 ці на пачатку 1821 г. Пасля смерці ў яго таямнічым алькове знайшлі 10 ці 12 мяшкоў. У большасці з іх ляжалі кавалкі старанна высушанага мяса, якое заставалася пасля багатых піярскіх абедаў. У рэшце мяшкоў захоўваўся сушаны хлеб - сухары - таго ж самага паходжання. Здзяцінеўшы стары заўсёды быў адданы нашай краёвай ідэі - да апошняга чакаў маскоўскую вайну і голад, які з ёй прыйдзе. Гэтыя запасы рыхтаваў для сябе і сваіх сяброў на выпадак такога бедства.

Як я ўжо казаў, Заблоцкі быў цалкам забыты грамадствам і жыў толькі ў народнай прымаўцы. Нікому і да галавы не магло прыйсці, што ён яшчэ жывы і жыве ў Вільні. І сапраўды, нават мой бацька, які памятаў процьму падобных гісторый і нават калісьці ведаў ужо старога «Дурненькага», здзіўлена перахрысціўся, калі я, прыехаўшы на адпачынак, расказаў яму, што Заблоцкі толькі што памёр, і я быў на яго пахаванні.

Усё гэта добра. Але калі падумаць крыху глыбей, сэрца шляхціца, г. з. нашага шляхетнага земляка, павінна разарвацца на дробныя кавалачкі ад думкі, што душа нашага народа ўвекавечвае ў сваёй памяці толькі такія нікчэмныя імёны, а тыя, хто па-сапраўднаму прадэманстраваў грамадству свае цноты і справы, як узнагароду, атрымлівае поўнае забыццё.

І сапраўды, маем «Заблоцкага з мылам», «Гаўрылу з Полацка» [153], «Піліпа з канапель» [154], «апошняга з дому Сякержынскіх» [155]. Маем прыслоўе: «Шукшта, Пукшта, Луцята, Пуцята - кпяць з ўсяго свету».

Маем кпіны Пузыні, які, калі не сустрэў гаспадара, на дзвярах маёнтка Лася замест: «Быў тут хтось», напісаў: «Дурань, Лось».

А Лось адпісаў: «Што Лось - то звярына, што дурань - то Пузына».

Усё гэта добра. Гэта стала часткай народных гутарак. Аднак шкада, што ўсё гэта грунтуецца не на чым іншым, як на клаўнадзе. Пры жаданні можна згадаць шмат яшчэ падобнага, напрыклад: «Пан Бог большы за пана Рымшу» [156]. Але чаму мы таксама не чуем увекавечаных у народнай памяці імёнаў людзей, чый розум і цнота заслугоўвае гэтага? Нашы продкі ўмелі ўзнагароджваць заслугі наступнымі словамі: «Спадзявайся на яго, як на Завішу». А сёння гэта прыказка ці то забытая, ці то выйшла з моды!

Аднак трэба імкнуцца да захавання пачэсных імёнаў, хай сабе нават і прыватных асоб, хаця б таму, што бясспрэчна, вось ужо паўстагоддзя па многіх вельмі важных прычынах мы не маем і не можам мець вядомых і папулярных грамадзян. Шэраг такіх асоб назаўсёды, ці прынамсі надоўга, закончыўся на слонімскім маршалку Войцеху Пуслоўскім.

Тамаш Ваўжэцкі, Рэйтан, Ясінскі, падканцлер Храптовіч, Тышкевіч, Бжастоўскі - спалучалі сваё грамадзянскае жыццё з палітычным і хацелі таго ці не, але ўпісалі свае імёны ў старонкі нашай найноўшай гісторыі, якая ўжо не можа ад іх адмовіцца. Але апроч гэтых асоб мы мелі шмат такіх людзей, імёны якіх былі цалкам і паўсюдна папулярнымі, шанаванымі ўсімі класамі грамадства, абагаўляемымі, любімымі. Людзі пастаянна іх згадвалі і ў асабістым, і ў грамадскім жыцці, а сёння пра іх ніхто нават і не ўспомніць, хоць, магчыма, сваім цяперашнім лёсам мы абавязаны іх мінулым намаганням, перамогам і паразам.

Адным з такіх, а можа нават і першым у Літве, быў, напрыклад, Юры Белапятровіч [157] з Наваградчыны, які яшчэ жыў на пачатку нашага стагоддзя. Яго насілі на руках і абагаўлялі. Не было ані справы, ані парады, ані кампрамісу, ані пагаднення, ані шлюбу, ані дамоўленасці, якія малі б адбыцца без яго дабрадзейнага пасрэдніцтва. У маім больш познім дзяцінстве, хоць, падобна, ён тады ўжо і не жыў, гэтае імя не сыходзіла з вуснаў. А хто сёння памятае пра Белапятровіча?

Гэтак нашы дзеці плацяць сваім бацькам і дзядам.

Я вельмі шкадую, што не маю і не магу мець у маіх Устронях ніякіх дадзеных, якія дазволілі б дакладна напісаць пра гэтага чалавека рэдкай цноты. У памяці засталося толькі тое, што ён быў адным з самых блізкіх сяброў майго бацькі. З газет 1794 г. добра бачна, як яго паважалі ўсе, хто застаўся жывым падчас апошніх уздыхаў Бацькаўшчыны.

Але наспеў час вярнуцца да перапыненай тэмы, да майго знаёмства з Мюлерам, якога мы пакінулі, калі ён разглядаў убранне маёй кватэры.

Вы лёгка са мной пагодзіцеся, што няма больш адчувальнага і складанага моманту для розуму, а можа і для сэрца, чым той, калі непадрыхтаваны чалавек раптоўна і хутка ад адной думкі ці адной справы павінен перайсці да другой, ва ўсім супрацьлеглай першай. Не лічачы боскай гісторыі св. Паўла, людзі з самым цвёрдым характарам, самыя вялікія недаверкі, часам пасля нечаканай і дзіўнай сустрэчы вераць у бабскія забабоны. Самыя смелыя людзі раптоўна паміралі на могілках, калі апоўначы браліся прынесці адтуль што-небудзь і, здабыўшы тое, што было ім патрэбна, чапляліся за вечка труны. І я ўвесь час пазбягаў гэтага чалавека гайдамацкага выгляду, унікаў яго, заўсёды пераходзіў на другі бок вуліцы, а зараз быў зачараваны яго голасам, яго прамовай, яго вартасцю, і ён мне міжволі адразу спадабаўся, я адчуў у сваім сэрцы, што люблю яго. Больш за тое, з яго слоў я інстынктыўна адчуў яго добрую душу і з-за нейкага незразумелага і натхнёнага прадчування адразу пачаў у думках шкадаваць, што ён мае такую сухую і псеўдафіласофскую жонку.

Але набліжаўся дзень маёй дактарацыі, і я папрасіў прабачэння ў Мюлера, бо зараз, нават маючы самыя добрыя намеры, не магу яго наведаць. Але дадаў, што некалькі хвілін на раніцы ці ўвечары, прысвечаныя агульнай з ім размове, будуць для мяне не цяжкай, а нават і пажаданай справай, бо мая галава павінна адпачыць. Ён ахвотна пагадзіўся і цягам пяці сутак, якія ў мяне заставаліся, наведваў мяне два разы на дзень і актыўна вёў лёгкую і вясёлую гутарку. Ён дапамагаў мне шукаць розныя прадметы ў рэестрах і пад маю дыктоўку пісаў канспекты. Аднойчы, ад жонкі ён прынёс пад пахай пакет смачнай садавіны, якую мы разам з'елі. Адным словам, мы адразу сталі з ім як свае, як быццам былі знаёмы ўжо сто гадоў. Гэта здзівіла нават Караля, які наведаўся напярэдадні абароны дысертацыі і знайшоў у мяне Мюлера. Бо ён даўно яго ведаў, ведаў яго нялюдскасць і дзікасць.

Нарэшце, як і ўсё на свеце, мае праблемы шчасліва, з гонарам і славай закончыліся. Спрыяў гэтаму і педант, дэкан Мяноўскі, які раўніва ставіўся да кожнага новага таленту. Ён намерыўся збіць мяне з панталыку і, чаго раней ніколі не было, чатыры разы задаваў мне езуіцкія пытанні. І чаго дамогся? Сваёй бачнай усім прадузятасцю ён абурыў публіку і, калі пачаў ў чацвёрты раз рабіць закіды супраць мяне, з усіх бакоў пачуў гул нараканняў супраць. Я мушу прызнаць вартымі мае высілкі і энергічныя намаганні, бо перамог яго, не страціў прытомнасці і ўцямна адказаў на ўсё пытанні. Пасля гэтага ўвесь цяжар, які ляжаў на маёй галаве, раптоўна знік, і я імгненна адчуў сябе лёгкім і свабодным як птушка нябесная. Маладосць, паўната жыцця, упэўненасць у сябе, вясёлы гумар, дасціпнасць, жвавасць дваццацігадовага юнака -- усё гэта адразу вярнулася да мяне, каб у той самы момант я стаў прыязным да сябе і іншых. І я стаў такім для ўсіх. Моладзь шчыра радавалася маім лаўрам. Выкладчыкі глядзелі на мяне добрымі і ветлівымі вачыма. Старыя падыходзілі да мяне з пэўнай пашанай. Сябры радасна паціскалі мне руку. Але жанчыны нічога гэтага не разумелі, яны нават здзіўляліся, што можна радавацца здабытым вышыням у навуцы! Для іх студэнт быў у сто разоў больш варты, чым вывучаны ўжо доктар. Пры гэтым, калі я і адчуваў суцяшэнне, якое прыносіць пяшчотнаму сэрцу чужая зайздрасць, дык гэта, несумненна, у той залаты момант. На жаль, другім разам гэта не паўтарылася.

Натуральна, што я адразу наведаў Мюлераў, свецкіх людзей, якія праз сваю грунтоўную адукацыю ўсё разумелі і маглі ацаніць мае поспехі. Паколькі ўвесь гэты час бачыўся з Мюлерам, я адразу пайшоў у пакой да яго жонкі, якая сустрэла мяне па-мацярынску, з працягнутымі абдымкамі. Прыйшоў і яе муж. Гэта быў першы раз, калі я адначасова ўбачыў гэтую пару разам. Памятаю, што пані Мюлер паўляжала на канапе, а яе муж прыхінуўся да печы і маўчаў. Іх дачушка Зося сядзела ў мяне на каленях і ўвесь час гуляла з лялькамі. Гувернёр сядзеў за фартэпіяна, прыхільна глядзеў на мяне і слухаў, бо і сам на наступны год збіраўся прысвяціць сябе медыцыне. Што я асабліва заўважыў падчас гэтага візіту, дык тое, што Мюлер у сваім доме пры жонцы, нягледзячы на ўсю сваю зычлівасць, якую ў адносінах да мяне я бачыў на яго твары, больш маўчаў і быў непадобны да таго, кім звычайна быў у мяне. І мяне зноў пачала турбаваць ягоная загана раўнівасці, але калі ён паклікаў мяне на сваю палову, дык адразу зрабіўся, так бы мовіць, маім Мюлерам. Хацеў распытаць Караля пра гэтую дзіўную з'яву. Але не мог задаць такога пытання з-за добрага стаўлення Мюлераў да мяне. Трэба было самому думаць і назіраць.

Перш чым працягнуць свой расказ, і паколькі я ўжо апісаў постаць самога Мюлера, але толькі злёгку накідаў абрысы характару яго жонкі, трэба падаць больш выразны партрэт гэтай жанчыны. Толькі так чытачы зразумеюць дух іхняга дома. Яе душа стане зразумелай па хадзе падзей, а зараз трэба апісаць яе знешнія асаблівасці.

Эльжбета Мюлер з дому Закрэўскіх была вельмі малога росту і мела адпаведныя яе прыгажосці памеры рук і ног. Пра сябе яна расказвала, што пачала набіраць вагу толькі пасля адзіных у яе жыцці родаў, якія адбыліся пасля сямі гадоў бясплоддзя. Але калі я з ёй пазнаёміўся, было зразумела, што яна ўжо спыніла набіраць вагу, бо па форме мала чым адрознівалася ад старой венгерскай бочкі для віна. Калі я назіраў за яе хадой, мне здавалася, што коціцца мячык, гэты эфект яшчэ больш узмацняўся з-за драбнюткіх крокаў, якія рабілі кароткія і тоўстыя ножкі. Вялікая вага прымушала яе больш сядзець, але з-за кароткіх ножак і сядзець ёй было цяжка. Заўсёды і пры ўсіх яна напалову сядзела, а напалову ляжала ў кутку канапы ці сафы. Такім чынам ступні і падэшвы яе заўсёды элегантных чаравікаў увесь час былі скіраваныя ў бок суразмоўцы, які сядзеў насупраць, але з-за асаблівасцяў яе фігуры ніхто не крыўдаваў і не здзіўляўся. Манатоннасць гэтай карціны перарывалася толькі тым, што яна ўвесь час папраўляла прыпол сукенкі, каб лепш прыкрыць ногі, і гэта час ад часу дазваляла бачыць і яе моцна нацягнутыя панчохі, і тоўстыя лыткі, і падвязкі, і калені, а часам і вышэй. Яна заўсёды была занураная ў развагі, ці прынамсі мне так здавалася, і таму не звяртала на сябе ўвагу, бо лічыла, што цела - нішто, а розум - усё. Такая эксцэнтрычная жанчына не магла пакінуць гледача абыякавым. І не таму, што нешта ў ёй казытала ці падагравала мужчынскую цікаўнасць, бо на мой погляд, яе жаночы час ужо мінуў. Твар маленькі, тоўсты, белы. Вочы блакітныя, прычым адно з іх больш яскравае, і хоць не касавокая, але вочы яе рухаліся неяк па-рознаму. Нос маленькі, востры. Светла-русыя прыгожыя валасы. Агульнае ўражанне пакідала добрае, і нізкі голас паміма яе волі мог гучаць загадкава. Пры гэтым нюхала шмат тытуню. Увесь час ёй трэба было падаваць насоўкі, бо ці ненаўмысна, ці з разлікам (хто жанчыну ведае), яна ўвесь час губляла свае насоўкі, табакеркі ці ключы і ўвесь час як шар варочалася з боку на бок і шукала іх па канапе. Пры гэтым, як я ўжо сказаў, мусіла весці ўпартую барацьбу з ніжняй часткай сукенкі.

А муж яе абыякава сядзеў побач, і як і мы, жартаваў пра яе зрэдчас і без жоўці. Толькі адна яе гувернантка, старая, заслужаная і пабожная панна Францішка, калі прыходзілі добрыя знаёмыя, час ад часу падавала ёй насоўку са словамі: «Дальбог, пані, дальбог, усё людзям паказваеш». Але гэта толькі павялічвала камізм сітуацыі.

Іх кватэра была падзеленая на дзве паловы. Палова жонкі была лепш упрыгожаная. Паўсюдна найвышэйшая англійская чысціня. Паркет як люстэрка. Сцены з густам пафарбаваныя, увешаныя адборнымі карцінамі, партрэтамі, акварэлямі, гуашамі, рэдкімі гравюрамі, аздобленыя статуэткамі старой саксонскай парцэляны. Многія акварэлі і гуашы былі створаны самім Мюлерам, вядомым і таленавітым мастаком. Мэбля не шыкоўная, але больш чым прыстойная і чыстая. Кава і гарбата на срэбры. Кава адборная, а вяршкі такія смачныя, якіх Вільня не бачыла ад стварэння Сусвету! Наогул, у іх зусім не было раскошы, але адчуваўся відочна разумны, прывабны і вытанчаны дабрабыт, у сто разоў больш каштоўны за раскошу, дастатак гэты даваў зразумець, што калі б гаспадары захацелі, яны мелі б чым здзівіць і аматараў раскошы. У палове мужа, таксама прыстойнай і чыстай, адчуваўся прадуманы камфорт. Тут мелася і добрая бібліятэка з архівам дакументаў па былых здзелках і спадчыне пасля маці. Немагчыма было ўладкавацца лепей.

Прымушаны выканаць усе абрады, каб атрымаць неабходныя патэнты, я затрымаўся ў Вільні і ўвесь свой вольны час аддаваў адпачынку. Я аднавіў старыя стасункі і закінуў свае кніжкі. Часта наведваў Мюлера і яго жонку, рабіў гэта з яшчэ большай прыемнасцю, бо мне там былі рады, у іх я ніколі не бачыў кагосьці чужога і таму быў вольны ад гэтага неабходнага ў іншых месцах злашчаснага фрака, які я ўжо пачаў ненавідзець, як і іншыя свецкія умоўнасці, якія паўсюдна, дзе ёсць жанчыны, трымаюць нас на кароткім шворку.

У той час прыйсці да дам апранутым у сурдут, абаперціся на парэнчы крэсла, скрыжаваць ногі, ссунуць капялюш набок, было такім жа вялікім і смяротным грахом, якім сёння ёсць гонар. Усё гэта залежыць ад моды і падпарадкоўваецца модзе. Не магу сказаць гэтага толькі пра цыгары, якія, магчыма, упершыню ў Літве ўвёў менавіта мой бацька, калі набыў у афіцэра, які вяртаўся з Іспаніі, два пудэлкі «Гаваны» і маленькія люлькі, яны ёсць у мяне і сёння.

Я памятаю, хоць і быў яшчэ малым, што калі ў майго бацькі збіралася мужчынская кампанія, ён як нешта асаблівае, у якасці пачастунку выносіў кожнаму па адной цыгары. Дзівіліся, аглядалі з усіх бакоў, а потым палілі іх у тых самых малых люльках. І ніхто нават не думаў браць цыгару проста ў рот. Тады ў агульнай модзе быў турэцкі тытунь, доўгія анцібкавыя люлькі - трубкі з галінак чарэшні. Неўзабаве больш моцны і прыемны для палення гамбургскі тытунь «Вагстаф» пачаў выціскаць турэцкі. Але паколькі яго гатавалі з сокамі, ён пакідаў у пакоях і на адзенні трывалы непрыемны пах. А адзенне, прапахлае тытунём, можна было насіць толькі ў шынку. Паліць тытунь пры жанчыне з'яўлялася доказам найвышэйшага хамства, апошняй прыступкай дрэннага выхавання. Хто тады мог падумаць, што праз дваццаць з нечым гадоў пані, панны і нават дзеці будуць з задавальненнем і гонарам смаліць гэта зелле і пэцкаць дымам свае ружовыя вусны. Хто б мог падумаць, што праз дваццаць з нечым гадоў фурманы, лёкаі, яўрэі і сяляне будуць паліць тытунь з такой жа пашанай і апломбам, як першыя еўрапейскія свецкія львы і дэндзі?

Вяртаючыся да таго, што сказаў вышэй пра мае візіты - я быў рады ўвечары пасля вяртання са шпацыру, без усялякіх цырымоній, у сурдуце, зайсці ў дом Мюлераў і прабавіць час у цікавай размове. А на ранку Мюлер наведваў мяне. Яго прывабілі мае жукі, яшчаркі і жабы. Ён траціў на іх гадзіны, мучыў сістэму Гала, увесь час мацаў свой агромністы лоб і набраўся такой цікавасці, што ўвесь час пілаваў мяне, каб я завёў яго ў заалагічны кабінет. Гэты кабінет тады знаходзіўся пад наглядам і апекай Фартуната Юрэвіча, майго маладога і поўнага спадзяванняў сябра. Адзінкавы паход у кабінет нічога не даваў, і таму трэба было сцісла пазнаёміць Мюлера з Юрэвічам. Зрабіў тое.

Пра Юрэвіча, каб па маёй віне не знік ён з людской памяці, бо хто ведае, можа і мае трызненні з часам каму прыдадуцца. Скажу пра яго некалькі слоў. Яго жыццё, а яшчэ больш канец яго жыцця, можа стаць навукай для нейкага паўпанка, навукай, што дурная і грубая ганарыстасць - супрацьлеглая шляхетнай далікатнасці і можа быць шкоднай не толькі асобе, але і ўсяму краю.

Фартунат Юрэвіч паходзіў з беднай украінскай шляхты, на пачатку як дзік трапіў у Вінніцу і паспяхова закончыў там школу, потым неяк здолеў прайсці ў слаўны Валынскі ліцэй у Крамянцы і, нарэшце, каб завяршыць вучобу, з'явіўся ў Вільні. У адзін год з ім, але пазней, бо мяне затрымала вяртанне маёй маці з Берліна, я пачаў слухаць лекцыі ва ўніверсітэце. Стары рэктар Малеўскі [158] толькі з-за свайго саракагадовага сяброўства з маім бацькам, а дэкан Нямчэўскі, мой былы гувернёр, з-за ласкі да свайго вучня, залічылі мяне ў студэнты, ці як тады казалі, у акадэмікі. Я бегаў на лекцыі, слухаў курсы і зразумеў, тое, што мне зараз падрабязна расказваюць, я ўжо ведаю са школы, і таму супакоіўся. Але мне трэба было паказаць сваю руплівасць.

Стары, высакародны і сумленны Юндзіл [159] чытаў лекцыі па батаніцы ў бруднай і цеснай зале батанічнага саду і, каб аздобіць свае дзіўна выразныя і гладкія прамовы, прыносіў нам кветкі з цяпліц. Называў, расказваў і вызначаў іх месца ў сістэме, пасля чаго кідаў перад сабой, каб яны дасталіся больш старанным, умелым ці больш удачлівым. Каб лягчэй здабыць гэтыя кветкі (я пераацаніў такі спосаб), трэба было ўпляшчыцца ззаду яго крэсла, і калі ён размахнецца, нават калі пры гэтым захопіш і трошкі пудры з яго лысіны, на ляту схапіць кінутыя расліны. Для гэтага я стаяў за ім каля акна.

Тады была такая дзіўная мода, што той, хто не прычэсваецца і не мыецца, чыя вопратка падраная ці хаця б пацёртая, толькі той можа атрымаць славу пільнага вучня. З гэтага пункта гледжання мелася шмат добрых вучняў. Я, на маю бяду, быў вымыты, прычасаны, шаснаццацігадовы, элегантны хлопец, апрануты ў модныя строі, чым муляў вочы маім калегам. Тым болей, усе, ці амаль што ўсе, яны былі ўжо «пад вусам», а я выглядаў дзіцём і блазнам. І як толькі я заняў месца за Юндзілам, на мяне пасыпаліся жарцікі і пачалі рабіцца розныя псоты - пакамечылі мой капялюш, плюнулі на вокладку кніжкі, Юндзілу за крэсла паклалі мокрую гліну, каб я, як ганчар, уквэцгаўся. Маўчаў і цярпеў, бо ведаў, што тут заўсёды трэба плаціць за недасведчанасць, але было непрыемна. Самыя старанныя студэнты, у тым ліку і Юрэвіч, прыйшлі першымі і селі за стол Юндзіла, бо ў пакоі было цесна. Астатнія, як селядцы ў бочцы, ціснуліся па лаўках ці спрабавалі ўбіцца на іх. За сталом сядзелі толькі старэйшыя, тыя, якія «пад вусамі». Я яшчэ раней чуў студэнцкія байкі пра здольнасць Юрэвіча «даць быка». «Даць быка» - сярэднім пальцам, паднятым другой рукой, раптам урэзаць пстрычку па галаве ці яшчэ куды. Я не ведаў, што і з маім удзелам рыхтуецца такі ж спектакль. Чуў толькі мімаходзь, што клічуць мяне «панічом», і што «паніча трэба правучыць». Я мог адпомсціць за гэта, бо меў спраўных да бойкі школьных сяброў - Мірскага, Залескага, Камінскага і іншых. Але яны не жадалі старанна вучыцца і заўсёды стаялі пры канцы лекцыйнай залы, каб выйсці першымі і сваволіць у сянях. Таму яны заўсёды знаходзіліся далёка ад мяне.

Неяк у звычайны час я прыйшоў на заняткі, стаў на звыклае месца і не ведаў яшчэ пра змову супраць мяне. Адзін са студэнтаў, які сядзеў за сталом, і з якім я не быў нават знаёмы, разгарнуў кнігу гравюр Левальяна [160], звярнуўся да мяне і пачаў паказваць гравюры. Павярнуўшыся да яго, левую руку я трымаў на стале Юндзіла. І зусім нечакана адчуў моцны боль - нехта як нагайкай, пальнуў мне па лапе. Гэта быў «бык» Юрэвіча. Я імгненна павярнуўся, калі ён яшчэ не паспеў прыбраць руку, схапіў яго за галаву і ўрэзаў у твар - ён скруціўся на лаўцы і заліўся юшкай (як і аўтар, я выкарыстоўваю слэнгавы сінонім слова «кроў», які ёсць і ў польскай, і ў беларускай мовах. - Л. Л.).

Дваццаць студэнтаў «пад вусам», якія і прымусілі Юрэвіча зрабіць гэта, замест таго, каб бараніць яго, кінуліся да мяне, абдымалі, цалавалі, насілі мяне на руках і крычалі: «Жыве», - покуль не прыйшоў Юндзіл. Юрэвіч збянтэжана выйшаў з-за стала, пакінуў залу і некалькі дзён не прыходзіў на заняткі. Я перастаў быць легкаважным у вачах калег.

Хто мог прадказаць, хто мог здагадацца, што гэта падзея не спародзіць нянавісць і помсту на ўсё жыццё, а стане залогам самага шчырага сяброўства. Такім розным і незразумелым чынам ствараюцца трывалыя пажыццёвыя стасункі і звязы, якія не могуць з'явіцца падчас прыватнага жыцця ўдома.

Трэба ведаць, што віленская акадэмічная моладзь была двух тыпаў і ледзь не падзялялася на дзве партыі. На ліцвінаў і валынянаў, альбо крамянчанаў. Валыняне, большасць з якіх раней вучыліся ў Крамянцы, рупліва звязаныя са славай свайго ліцэя, трымаліся разам. Ліцвіны звалі іх «гасконцамі» і, здаецца, ніякай крыўды ў гэтым не было.

Ліцвіны былі свайго роду як семінарысты - кніжка, сэкстэрн (аркуш паперы складзены на шэсць частак, самаробны сшытак. - Л. Л.) і больш нічога. Валыняне зграбна трымалі пад пахай і кніжку з сэкстэрнам і выглядалі, як свецкія панічы. Галоўнай прычынай гэтага былі два розныя падыходы, два розныя духі, дзве розныя сістэмы - Крамянецкая і Віленская. Абодва гэтыя гарады пашыралі даброты адукацыі на ўвесь забраны край.

У Вільні Ян Снядэцкі, чалавек вялікіх заслуг, але горды, жорсткі, сухі і пыхлівы педант, быў вымушаны паступова пераходзіць ад езуіцкіх прынцыпаў старой віленскай акадэміі да новых ідэй, ён разумеў набыццё адукацыі як своеасаблівы від рэлігійнага навіцыяту. Паводле гэтага прынцыпу, той, хто сапраўды хоча вучыцца, не павінен весці аніякага свецкага жыцця. Лічылася, што дух універсітэта не можа спалучаць навуку і бляск салона. Такое спалучэнне лічылася шкоднай анамаліяй для моладзі - з'явай супярэчлівай, як агонь і вада.

Тадэвуш Чацкі, чалавек геніяльны, і як кажуць сучасныя мудрацы, варты несмяротнай славы, абудзіў на Валыні, Падоллі і ва Украіне прагу да навукі - пачуццё, якога раней там не было. І казацкае племя ўсляпую кінулася на гэтую новаю прынаду. Замілаванне да навукі стала пануючай тэндэнцыяй. Кожны бацька, кожны жыхар ахвотна даваў свае грошы на заснаванне галоўнай школы ў Крамянцы [161]. На неараным і спрадвечна пустым полі ўзнялася, пусцілася ў рост і зазелянела навука. Крамянецкія студэнты, захопленыя гэтым, разам з сваімі бацькамі дабрадушна лічылі, што на зямным шары святло ідзе толькі ад аднога пункта -- ад Крамянца. Што ўніверсітэты ўсяго свету - толькі парафіяльныя школкі ў параўнанні з Крамянцом. А Віленская моладзь слушна лічыла Крамянец толькі вельмі добрай падрыхтоўчай школай, а яе вучняў - выпускнікамі гімназіі. Яны здзіўляліся фанабэрыстасці, хоць і адвалі належнае падрыхтоўцы валынян. Усе крамянчане ад сваіх продкаў мелі свежыя, спрадвеку не затлумленыя навукай галовы. На гэтыя, не змучаныя духоўнай працай мазгі, навука дзейнічала больш моцна і выразна. Тым больш, што ў Літве лічылася справай гонару, што кожны, хаця б адзін год, павінен павучыцца ва ўніверсітэце, бо ён свой, блізкі. А для жыхароў Валыні і Украіны, аддзеленых ад нас вялікай адлегласцю, гэтая цацка была цяжкадасяжнай. І таму той, хто прыехаў сюды здалёк, вучыўся па-сапраўднаму і меў адпаведныя здольнасці для гэтага.

Геніяльны Чацкі, апярэджваў свой час і разумеў, што малады чалавек, на доўгія гады адарваны ад усіх кантактаў са светам, можа стаць яму чужым. Таму, ён жадаў, каб крамянецкія выпускнікі ведалі свет і ўмелі шчыра весяліцца. Рабіў ім вечары і балі, бо хацеў, каб хлопцы разам з навукай атрымлівалі і рэспектабельнасць. Але такі баланс вытрымаць немагчыма, і атрымлівалася так, што моладзь з гарачай казацкай крывёй пазбаўлялася сваёй звычайнай нясмеласці да жанчын, пры гэтым ператварала сваю смеласць у нешта гайдамацкае і лічыла сваю гайдамаччыну за добры тон.

Аказалася, што Вільня, апроч медыцыны, не давала ніякай навукі для жыцця і спарадзіла пустых вучоных, асоб непатрэбных, якія не ведалі, як стаяць, як сядзець, як сказаць два словы, як адказаць жанчыне, куды падзець свае няшчасныя і ў гэты момант непатрэбныя рукі. Але яны маглі імгненна знайсці для вас адказ любой матэматычнай задачы, прыгожымі словамі растлумачыць табліцы рымскага права ці пракаментаваць Гамера, Платона, Арыстоцеля, уступіць у тэалагічныя ці маральна-філасофскія спрэчкі са Спінозам, Вульфам, Лейбніцам або Локам. На медыцынскім факультэце працаваў геніяльны Юзаф Франк, які трымаў у сваіх руках ўсю навуку. Ён навучыў мяне, як лячыць, як хадзіць, як выціраць нос, як стаяць і сядзець. Другога такога выкладчыка, пэўна, ужо не будзе. А з Крамянца выходзілі людзі здольныя, па-гайдамацку свецкія і настолькі фанабэрыстыя, што іх павярхоўная свецкасць перасякала межы добрага густу. Моладзь з Крамянца, вобразна кажучы, здабывала агонь з падковак пантофляў і больш вучылася ў салонах, чым па грунтоўных кнігах. Адным словам, Вільня давала смешных педантаў, а Крамянец - смешных шалахвостаў ці ветрагонаў. І паколькі паводзіны ў маладосці добра фармуюць характар, дык гэтая пячатка застаецца на ўсё жыццё. Калі праз шмат гадоў я сустракаў каржакаватага мужчыну на абцасах, мог ісці ў заклад, што ён з Крамянца. А калі бачыў нязграбнага мысляра-педанта - мог беспамылкова пазнаць у ім ліцвіна з універсітэта. Што лепш? Важнае пытанне, якое не трэба вырашаць з дапамогай той лухты, якую я пішу.

Аднак здаецца, што калі людзі павінны жыць і бываць у свеце, дык з некаторымі абмежаваннямі, але больш мэтазгодна загадзя рыхтаваць іх да такога жыцця. Бо з тысячы студэнтаў толькі адзін стане навукоўцам, а дзевяцьсот дзевяноста дзевяць будуць па-простаму, без кніжак жыць з людзьмі - і яны павінны ўмець жыць. Што лепей? Той, хто кажа, што ведае адказ, кажа няпраўду. Перашкоды для вырашэння гэтага пытання - маладосць і яе скрайнасці, якія не дазваляюць знайсці рашэнне.

Дзіўная рэч, сёння нават многія сур'ёзныя пісьменнікі праз дваццаць з нечым гадоў, калі трэба шчыра аплакваць страту такога дыямента як Крамянец, жартуюць і кусаюць лыткі вучням гэтай знакамітай школы. Пра гэта сведчаць розныя брашуры і артыкулы ў нашых сучасных выданнях. Але гэта няслушна! Паўтараю, усе вучні з Крамянца мелі такія ж урадлівыя галовы, як і зямля Падолля, якая родзіць пшаніцу і не вымагае ўгнаенняў. Там буяюць такія расліны, супраць якіх літоўскія глядзяцца карузлікамі. І бяда, калі гэтыя выданні нічога не пішуць пра асоб, якія вучыліся ў Крамянцы і былі сапраўднымі геніямі. […]

А я не магу забыць нейкага Пятра Мядэкшу [162], які, нягледзячы на тое, што і я добра вучыўся, сваёй працай, здольнасцямі, падрыхтоўкай да заняткаў, сваімі канспектамі ўсіх нас заганяў у кут! Які за шэсць гадоў ані разу не сядзеў у карцары, дзе я з сябрамі, на жаль, не раз сядзеў за бойкі. Мы ўсе былі ўпэўненыя, што як найменей ён стане міністрам, калі не каралём Мадагаскара. А ён, пасля таго як закончыў вучобу, пачаў сваволіць больш за нас. Потым ледзь атрымаў пасаду павятовага настаўніка. На канец, ажаніўся са сваёй кухаркай. Гэта было б паўбяды. Але, што найгорш, пасля столькіх гадоў настаўніцтва ён нядаўна выдаў свае вершы «Вянок з папараці» і сабраў на гэтае выданне да 500 падпісчыкаў, але ўсё выдадзенае ім было нясцерпна кепскім, чым ён канчаткова дабіў сваё рэнамэ.

Але вяртаемся да Юрэвіча.

Раздзел 11. Фартунат Юрэвіч. Сяброўства з ім аўтара. Каханне Юрэвіча да Наталлі Біспінг. Смерць Юрэвіча. Сябры аўтара і вандроўкі вакол горада. Вайс

У той час я жыў у пансіёне пад наглядам прафесара Леана Бароўскага [163], вядомага вучонага, прафесара літаратуры Віленскага ўніверсітэта. Праз чатыры-пяць дзён пасля апісанай вышэй сваркі, адразу пасля абеду Юрэвіч прыйшоў да мяне дадому. Хоць у нас і не ў модзе былі дуэлі з-за ўсякага глупства, аднак у нашым выпадку абраза была відочна занадта моцнай, каб застацца без пакарання. Я папрасіў яго сесці, але ён, стоячы, сказаў мне: «Пан Мараўскі, вы сумленны і добры калега. Некалькі дзён таму злыя людзі падгаварылі мяне да гэтага неабдуманага ўчынку, за які вы, магчыма, занадта жорстка пакаралі мяне. Але справа зроблена, і адмяніць яе нельга. Замест злой волі і помсты, прапаную вам верную і шчырую дружбу на ўсё жыццё. Ці пагаджаецеся вы на гэта?»

Я кінуўся яму на шыю і горача абняў, пацалункам зняў з яго шчакі пляму ад майго неасцярожнага ўдару, і мы абодва, як браты, са слязамі на вачах, узяліся за рукі і пайшлі на тую самую лекцыю Юндзіла. І перада мной, як перад сур'ёзным чалавекам, расступіліся калегі, якія больш ніколі не рабілі аферы супраць мяне.

Юрэвіч трымаў слова ўсё сваё жыццё. Ставіўся да мяне як да брата - о, не, лепш, чым да брата! І я яго моцна любіў. Але з майго боку гэта была не тая прыязнь, якую я меў да Новамейскага, а потым да Караля Мараўскага, Караля Муйшала і Мюлера, дзе мелася роўнасць. Няроўнасць паміж намі з'явілася адразу, ці таму ён сам з ахвотай паддаўся, ці, нягледзячы на яго выключныя практычныя здольнасці, я ўсё ж меў над ім перавагу? Гэта скончылася тым, што паміж намі не было роўнасці, менавіта той поўнай роўнасці, якую і вымагае сяброўства. У нашых стасунках Юрэвіч заўсёды ставіў сябе ніжэй, шукаў у мяне парады, прыслухоўваўся да іх, лічыў маю думку законам, а я не меў патрэбы ў яго парадах і не карыстаўся імі. Па маёй парадзе гэты таленавіты чалавек, поўны яснага і чыстага розуму, пачаў наведваць медыцынскі курс лекцый, па маёй парадзе пазнаёміўся з Баянусам, адным з лепшых натуралістаў Еўропы (Д 17), па маёй і Баянуса [164] парадзе заняўся параўнальнай анатоміяй і стаў годным пераемнікам Баянуса.

Юрэвіч меў прыгожы, белы, значны, вясёлы і адкрыты твар вельмі шляхетнай прыгажосці. Меў коратка падстрыжаныя рудыя валасы. Яго голас быў падобны да гучання віяланчэлі ці, наадварот, віяланчэль і сёння сваімі самымі прыгожымі гукамі размаўляе яго голасам. Калі ён прамаўляў, яго голас адгукаўся ўва мне, як шкло рэагуе на адпаведны тон камертона.

Людзі - дзіўныя істоты. Напэўна кожны ведае, са мной гэта адбывалася неаднойчы, як вобраз жанчыны гвалтам уваходзіць у тваё сэрца. Нейкі інстынкт, нейкая ранейшая думка, некі няпэўны, туманны ўспамін, падказваюць, што гэтыя рысы здаўна табе знаёмыя, што ты ўжо недзе доўга-доўга быў з ёй разам. Хіба ў раі! Можа і там! Падобнае адчуваў кожны, я ведаю. […]

Юрэвіч быў прыгожы мужчына. Дужы, элегантны, старанна паголены. Гледзячы на яго, цяжка было паверыць, што можна гэтак насіць вопратку. Неяк улетку я сустрэў яго па дарозе да Паплавоў і мы працягнулі наш шпацыр разам. Зачараваны выглядам прыгожых ваколіц Вільні, я сядзеў каля яго ў засені прыгожых зарасцяў, захацеў паказаць яму пятлю Віленкі, рэчкі, якая звівалася як змяя. Таму ўзяў яго за плячо і толькі тады заўважыў, што апрануты ён у фрак з нейкай дзіўна гладкай і лёгкай матэрыі. Наіўна спытаў: «Дзе ты ўзяў гэты бараканік?» (бараканік - від тканіны з воўны - Л. Л.). А ён схапіў мяне за шыю і адказаў з сумным тварам: «О, мой Мараўскі, ты ніколі не ведаў, што такое нястача, што такое бяда. Гэты бараканік пашыты з пацёртага, вынашанага сукна, бо не маю за што купіць новы».

Калі ён гаварыў, твар яго свяціўся геніем. Усе важныя пытанні гэты яшчэ вельмі малады чалавек вырашаў з вышэйшых пазіцый. Мала каму больш за яго ўдавалася спасцігнуць змест, сутнасць, аснову і філасофію кожнай навукі. Ветлівы, лагодны, з прыемнымі манерамі, ён аднак, быў схільны да нейкай ліслівасці, калі адным словам, быў, як кажуць, падлізам - меў схільнасць, уласцівую асобам з рудымі валасамі. Але ён ніколі не пераходзіў вядомую мяжу, што і рабіла нас сябрамі.

А зараз раскажу галоўнае пра яго. Я ўжо казаў, што ён часова быў наглядчыкам і кансерватарам заатамічнага кабінета. На няшчасце (хай бы лепш у іх адвалілася кола), у Вільню прыехала сям'я Біспінгаў [165] разам са слаўнай у Варшаве сваёй прыгажосцю паннай Тарэзай Кіцкай [166]. Пакуль яны нудзіліся і знаёміліся з Вільняй, сам д'ябал шапнуў ім паспрабаваць пазнаёміцца з кабінетам Юрэвіча. Сам Біспінг, чалавек свецкі і ветлівы, узяўся за перамовы наконт дазволу і асабіста ў карэце заехаў да Юрэвіча. Той даў дазвол, і яны ўсе разам прыехалі ў прызначаны час. Юрэвіч, жадаючы адказаць на ветлівасць ветлівасцю, сам даваў неабходныя тлумачэнні. Там было некалькі дачок Біспінга, паннаў смелых, прыгожых і абазнаных у свецкім жыцці. Я ўжо згадваў, што голас Юрэвіча, гучаў як віяланчэль. Яму было што сказаць, і ён зачараваў Біспінгаў. Яны запрасілі яго да сябе, і наш вучоны растаў ад кахання. Панна таксама не магла стрымаць сваё сэрца. Біспінгі нічога не падазравалі і таму шанавалі, паважалі і цешыліся з вучонага і дасціпнага Юрэвіча, а калі сабраліся на вёску, гвалтам забралі яго да сябе на адпачынак. Перад ад'ездам ён расказаў мне пра сваё шчасце і сваю надзею. Я шчыра сказаў яму, што пра гэта думаю, радзіў быць асцярожным, зычыў яму шчасця, але засцерагаў, каб легкадумную гжэчнасць бацькі ён не палічыў за згоду на шлюб.

Усё ішло гладка, і на вёсцы амурныя справы толькі паскорыліся. Юрэвіч не ведаў свету, гэта праўда, але ў яго было больш розуму, чым ва ўсіх былых і будучых Біспінгаў. Дык розум яго і пакараў, калі пасля вяртання на дзяржаўную службу ён абдумаў сваё становішча і нават па парадзе самой панны, з поўнай упэўненасцю ў будучым шчасці, напісаў ліст да яе бацькі, у якім прасіў рукі дачкі.

Біспінг, багаты, пыхлівы, недалікатны, але ў яшчэ большай ступені ганарлівы і дурны, замест таго, каб адмовіць па-добраму, свой адказ пачаў з такіх слоў: «Я не магу не здзівіцца, як Васпан, бедны шляхціц, чыноўнік універсітэта, мог мець нейкія спадзяванні і такім чынам пакрыўдзіць мой дом …». Было яшчэ нешта, але Юрэвіч, які сядзеў за столікам каля акна, гэтага не дачытаў, падхапіўся з месца і ў той жа момант звар'яцеў.

Усе мастацтва медыцынскай навукі не давала рады, бо ён стаў люта шалёным. Мінула паўгода. Калі ўжо нічога не магло дапамагчы, прывезлі майго суседа-татарына, вядомага сваім сакрэтам лячэння манаманаў. Татарын яго падкурыў, падзьмуў, прачытаў над ім некалькі раздзелаў Карана і яшчэ раз падзьмухаў. Да Юрэвіча вярнулася цяма, вярнулася памяць пра людзей, навуку, але вярнулася і памяць сэрца. Яму не спатрэбілася шмат часу, каб згадаць усё. Пахадзіўшы некаторы час з нясмелым тварам па Вільні, не маючы з кім падзяліцца смуткам (тады ўжо некалькі месяцаў я жыў у Пецярбургу), ён абрыдзеў сам сабе і ўціснуўся пад лёд Віленкі. Гэтак, чалавек, варты лепшай долі, скончыў сваё жыццё [167].

Калі б ён жыў даўжэй [168], яго геній, яго розум, яго ідэі, яго непараўнальныя здольнасці, яго захапленне працай, несумненна, зрабілі б яго сёння знакамітым і вялікім чалавекам Еўропы. Пыха, фанабэрыстасць, глупства і, больш за тое, нікчэмная подласць фальшывых сяброў забілі гэтага чалавека. Але такая наша доля, такая наша зорка, не толькі наша агульнае, але і персанальнае імя вырывае яна з кнігі памяці. Што паробіш! …

Вернемся да нашага аповеда.

За той кароткі час, які заставаўся да майго ад'езду на вёску, наша мужчынская, вясёлая, пустая, вучоная, дасціпная, кампанія - складалася яна з Мюлера, Караля, Расалоўскага, Юрэвіча, які яшчэ не ведаў сваёй будучыні, і майго лепшага сябра Караля Муйшала - адзінага чалавека, які да самай смерці ані наўпрост, ані ўскосна ніколі не зрабіў мне нічога кепскага. Калі прыйдзе час, я прысвячу яму старонкі, толькі б Пан Бог працягнуў маё жыццё.

Некалькі разоў да нашых шпацыраў далучаўся Вайс, гэты дзіўны і неацэнны Вайс, якога ўсе мы, універсітэцкія, любілі і ведалі, бо ён быў дырэктарам друкарні Завадскага. Вайс, нямецкі немец, вывучыў польскую мову па кнігах, ведаў усяго Капчынскага і меркаваў, што дасканала валодае гэтай мовай. Ён ніколі не размаўляў на іншай мове і штокрок рабіў смешныя памылкі, чым прымушаў нас смяяцца ўголас. Часта, калі мы, як сарны, насіліся па ўзгорках за новым цікавым матылём ці жуком, ён з важнай і вучонай мінай на твары казаў: «Ыдзі, ыдзі, мы табе дагонім», што павінна было значыць: «Ідзі, ідзі, мы цябе дагонім», і са здзіўленнем глядзеў нам у вочы, калі мы рагаталі.

Паважаны Вайс доўгі час гатаваў маральную ежу для нашых галоў, а з-за кахання да Цітусовай [169], прыгожай і вядомай у Вільні гаспадыні тракціра (Д 18), стаў даверанай асобай нашых страўнікаў.

Гэта былі па-сапраўднаму залатыя дні залатога веку нашага гуртка, гуртка, у якім не было ані старэйшых, ані малодшых. Жарт за жартам, гісторыя за гісторыяй, і ўсё гэта весела, забаўна, салёна, але так прыстойна, што нават манашка магла нас слухаць. Юзаф Сянкоўскі, знакаміты літаратар і яшчэ больш знакаміты літаратурны зласлівец, увесь час паўтараў, што «некалькі гадоў носіць з сабой дукат з намерам адразу аддаць яго жабракам, як толькі надарыцца так, што два ці тры палякі сыдуцца разам і пасля гадзіннай гутаркі яны не скоцяцца да распуснай размовы». Сянкоўскі пісаў, што дагэтуль не падараваў свой дукат, але з намі ён «наеўся б мыла» і пазбавіўся б гэтых грошай. Мюлер, як старэйшы з нас, заўсёды трымаў для нас месца і ў сябе дома, і ў горадзе. Ён заўсёды ў сваіх трапных і сціслых словах быў поўны вясёлай, без жоўці, дасціпнасці, якую, незалежна ад прыродных здольнасцяў, можна набыць толькі праз доўгае, разнастайнае навучанне і доўгія роздумы. Нашым заўсёдным сябрам быў Расалоўскі, які, аднак, не дазваляў нам «есці кашу», і чые славутыя вандроўкі па правінцыі і навуковыя даследаванні былі мэтай, да якой мы імкнуліся. Кожнага разу, калі ён разыходзіўся, а ён часта злаваўся наўмысна, лекі для яго заўсёды былі пад рукой. Пагулянка, Маркуці, Рыбішкі, Іерусалім, Цівалі - усе гэтыя калявіленскія вёскі адразу забяспечвалі нас смачным падвячоркам і сняданкам - лепшымі для яго лекамі. Смачная кава Мюлераў таксама часта лячыла нашага гнеўнага сябра. У той час былі зробленыя малюнкі і эскізы, некаторыя з іх дагэтуль захоўваюцца ў мяне. Расалоўскі намаляваны на іх падчас вяртання з вясковай пілігрымкі з харчамі ці, калі крадзе яйкі з-пад дзікай качкі.

Падчас гэтых забаў Мюлер з адвагай старога жаўнера заўсёды быў на першым месцы. Нашы чыстыя, не падуладныя зайздрасці душы, не маглі гэтага не бачыць але не лічылі гэта заганным, а Расалоўскі ніколі не прэтэндаваў на першынства. Але я, прыклеіўшыся да Мюлера, такім чынам атрымаў стымул да самалюбства і з кожнай хвілінай усе больш і больш прывязваўся да яго.

Такі быў стан мужчынскай паловы. Жаночая ж палова складалася з адной пані Мюлер. З ёй мы вялі філасофскія дыскусіі і спрэчкі, якія я, асабліва з жанчынамі, заўсёды ненавідзеў. Але нягледзячы на ўсе намаганні, не мог ад іх ухіліцца. А тут я неўзабаве мусіў быў з'ехаць на вёску і таму не хацеў адмаўляць гэтай маленькай жанчыне ў прыемнасці. І з-за ветлівасці я заўсёды заводзіў з ёй, як тады казалі, у філасофскія дыскусіі, якія яна пачынала.

Дадаткі

17. а) Баянус, адзін з самых вучоных і годных людзей у Еўропе і прыгожы чалавек, быў прафесарам ветэрынарыі Віленскага ўніверсітэта. Ведаеце, ветэрынараў у нас лічыць за канавалаў, а канавалаў - нікім. Нейкі полк праходзіў праз Вільню. У жонкі карпуснога генерала меўся шпіц, якога яна вельмі любіла. Шпіц у дарозе захварэў. Дык вось, прыехаўшы ў Вільню, яна адразу пачала шукаць канавала. Яўрэй-фактар, каб быць карысным для такой вялікай пані, сказаў ёй, што ёсць знакаміты канавал Баянус. Разам з яўрэем яна паслала жаўнера, які знайшоў Баянуса яшчэ ў шлафроку і выклікаў яго да шпіца. Баянус дабрадушна ўсміхнуўся і запэўніў, што неадкладна прыедзе. Ён апрануўся ў свой вышыты золатам прафесарскі мундзір з усімі ордэнамі і ў карэце паехаў да шпіца.

Вы можаце лёгка ўявіць збянтэжанасць і жах генералавай. Ёй здалося, што пяці дукатаў будзе мала за такі візіт. Баянус узяў грошы і, смеючыся, вярнуўся дахаты.

б) Віленскі паштовы чыноўнік, палкоўнік Розен [170], вельмі непрывабны і сляпы на адно вока, але, Бог ведае з чаго, вельмі горды чалавек, горача закахаўся і адразу ажаніўся з асобай, па якой прафесар Баянус, па чутках, раней «смаліў халявы», і канешне ў яе з прафесарам было нешта большае, чым сяброўства. Розен гэтага не ведаў.

Праз сем месяцаў пасля вяселля яго жонка нараджае прыгожае і здаровае дзіця. Розен бачыць, што нарадзіла раней за тэрмін. Перажывае - дзіця можа памерці. Бо небарака неданошаны. Усхваляваны, лётае па ўсім горадзе, пытаецца і радзіцца з усімі. Усе запрошаныя дактары, агледзеўшы немаўля, кажуць, што яно добра сфармаванае і нават пазногцікаў у яго не бракуе. Няма чаго баяцца. Будзе жыць!

Розен не верыць і запрашае прафесара акушэрыі Мікалая Мяноўскага, слыннага жартаўніка. Той, ведаючы справу, сур'ёзна кажа Розену: «Супакойся. У жанчын адразу пасля шлюбу, пры першых родах, гэтак часта здараецца. Але, гарантую - потым гэтага не будзе!»

Розен ні пра што не здагадаўся і пры хрышчэнні дзіця гучна ўсім паўтараў словы Мяноўскага.

18. Гэта ў нас асуджаецца і, магчыма правільна, але здаецца, што нам яшчэ доўга смешна будзе чуць размову немца, які сур'ёзна размаўляе па-польску і тысячамі спосабаў перакручвае, ломіць і калечыць мову. […]

Добры Вайс нагадаў мне, што пасля смерці бацькі я знайшоў у яго паперах цыркуляр, выдадзены ў часы прускага ўрада каралеўскім камісарам жыхарам Загленбя, у якім кожны выраз каштуе дуката. Калі гэты край захапіла Прусія, дык кожны немец, які мог сказаць «Добры дзень» і «Будзь здароў», лічыў, што ведае мову, атрымліваў добрае месца і ўважаўся за каштоўнага чыноўніка. Відочна, такім быў і ўрадавы камісар, чые цыркуляры на польскай мове расклейваліся па горадзе, а мой бацька чытаў іх, калі вяртаўся з Варшавы. Каб захаваць гэта для сябе, ён сарваў адну такую цікавостку і прывёз яе ў Літву. […]

Другая частка

Раздзел 1. Навасільцаў і яго задумы. Рэктар універсітэта Твардоўскі і яго стасункі з генерал-губернатарам Літвы Корсакавым. Віленская гімназія. Справа Міхала Плятэра. Арышт Твардоўскага. Выезд аўтара на вакацыі да бацькі. Пачатак справы філаматаў. Неспакой аўтара. Дарадца Лаўрыновіч і яго брат, ковенскі прэфект Шымон. Выезд аўтара ў Вільню. Разарэнне жыхароў Літвы. Развітанне аўтара з бацькам

Тым часам маланка, якая павінна была грымнуць над Літвой, нечакана аказалася ў руках брата імператара. Жывучы далёка ад таго часу, які Тацыт называў шчаслівым, я далей буду пісаць сцісла і рахмана.

Як сёння шал камунізму, сацыялізму і бунтаў, так і ў той час шал тайных таварыстваў агарнуў усе галовы. Пачалі карбанарыі. Пераслед падняў іх вартасць і жаданне пераймаць. Моладзь пачала гуртавацца ў звязы. Урады ўжылі свае сродкі супраць гэтага, і таму паўсюдна, і тым больш у нас, вочы былі звернуты на моладзь і адукацыю.

Дробны чалавек заганнага жыцця [Навасільцаў], хітрая, вычварная, але высокапастаўленыя асоба, даўні банкрут, бачыў свой паратунак толькі ў захаванні ўвагі манарха да нашага краю, бо толькі так ён мог спадзявацца захаваць свае багацці і ўладу. Ён моцна хваляваўся, каб захаваць за сабой арэнду слонімскага староства [171], але працяг арэнды трэба было яшчэ заслужыць! Таму яшчэ калі быў расейскім камісарам ці пасланнікам у Варшаве, пачаў праз павелічальнае шкло разглядаць Літву, і яна яму спадабалася!

Царскі брат, вялікі князь Канстанцін, высакародны, адкрыты, сумленны, але гарачы чалавек, кіраваў усім каралеўствам Польскім і Літвой. Навасільцаў [172] лёгка і спрытна падкінуў яму некаторыя падазрэнні адносна нораваў і духу літоўскай моладзі. Адвечны вораг князя Адама Чартарыскага (а князь зрабіў яму шмат добрага), які быў куратарам Віленскага ўніверсітэта, Навасільцаў так умела уздзейнічаў на розум Канстанціна і цара Аляксандра, які ужо ў той час падазраваў усіх, што гэта паўплывала на тое, каб цар пачаў сумнявацца ў сваім даўнім і правераным сябры князі Адаме і пачаў глядзець на яго скоса.

У той час слова «канстытуцыя» была ва ўсіх на вуснах, але мала хто разумеў яе значэнне. Сёння ніхто не аддасць за яе нават жменю бобу. Але ў той час, што праўда, гэтае слова выклікала спазмы нават у аўстрыйскага імператара Франца. Паўсюдна казалі, што неяк, калі ён пакутаваў ад хваробы, лекар ужыў словы: «Канстытуцыя вашага цела вымагае пэўных сродкаў», - імператар з жахам усклікнуў: «Um Gottes Wііlen! іmmer, іmmer, und uberall dіese verfluchte Consііtutіon!» (ням. «Пабойцеся Бога, заўсёды, заўсёды і паўсюдна гэта праклятая канстытуцыя!» - Л. Л.). Такім быў дзіўны дух таго часу, які з нічога ствараў нешта. І каб толькі адно дабро ствараў!

Лёс самога Чартарыскага ўжо вісеў на валаску, і яго апошнім - лебядзіным спевам стала жаданне ўзняць і ўмацаваць заняпалы апошнім часам аўтарытэт універсітэта. Для гэтага князь паспрыяў таму, каб пінскі маршалак Твардоўскі [173], чалавек навукі, вядомы сваімі маёнткамі і да таго ж, як і мае быць, доктар філасофіі, быў абраны рэктарам універсітэта. Твардоўскі быў змушаны да актыўнага палітычнага жыцця і пры гэтым не разумеў ці не хацеў разумець свайго становішча, асабліва ў вачах царскай улады, у якой галоўную ролю адыгрывала субардынацыя! Генерал-губернатарам у Вільні на той час быў сумленны чалавек Рымскі-Корсакаў, слаўны сваёй паразай пад Цюрыхам. Гэта быў, мабыць, адзін з самых знатных расейцаў, чалавек непадкупны, але стары і хворы, адданы распусным жанчынам і вядомы сваімі неверагоднымі дзівацтвамі [174]. Ён ніколі не перашкаджаў універсітэту, але добра ведаў, што ўсё ў краі належыць толькі яму. Гэтага Твардоўскі ведаць не хацеў ці з-за саманадзейнасці, ці, што больш верагодна, жадаў мець статус апазіцыянера і разам з ім аўтарытэт і славу. І таму ставіўся да Корсакава, як роўны да роўнага. Стары Корсакаў на пачатку не разумеў гэтага і толькі смяяўся, але потым надзьмуўся. У горадзе, з двума ці больш тысячамі студэнцкай моладзі, абавязкова здараліся калізіі з паліцыяй. Свавольнікі трушчылі вокны, ліхтары, біліся на вуліцах, у тракцірах ці яшчэ ў больш горшых месцах. Даносілі пра гэта Корсакаву і рэктару. Стары Малеўскі, які быў рэктарам да Твардоўскага, як толькі даведваўся пра такія рэчы, адразу бег да Корсакава, размаўляў і прасіў яго, абяцаў сам прызначыць кару і выконваў свае абяцанні, таму справа заўсёды заканчвалася дамовай. Але трэба прызнаць, у нас не любілі яго пакоры. Некалькі разоў Твардоўскі так не зрабіў, але сам, сваім аўтарытэтам і ўладай прызначаў следства і пакаранне. Корсакаву гэта не спадабалася.

На няшчасце, малы хлопец з трэцяга класа гімназіі Міхал Плятэр [175], сын Тадэвуша графа Плятэра, як на бяду народжаны яшчэ ад маці з роду Касцюшкі, перад тым, як выйсці з класа, свавольна напісаў крэйдай на школьнай дошцы: «Віват канстытуцыя» [176], нават не ведаючы, які сэнс мае гэтае слова. Пасля гэтага на ўрок прыйшоў настаўнік расейскай мовы, расеец Астроўскі, які ведаў пра кепскае стаўленне да Твардоўскага і папярэдне быў ужо кімсьці ўзлаваны. Астроўскі паляцеў да Корсакава і данёс. Корсакаў звярнуўся да рэктара. Калі б той адразу прыйшоў да губернатара і паразмаўляў з ім, справа скончылася б нічым. Але Твардоўскі адпісаў, што сам ведае, што яму трэба рабіць і будзе дзейнічаць у межах сваёй законнай кампетэнцыі. Корсакаў убачыў у гэтым незаслужанаю, цяжкую абразу і непаслушэнства, як ніколі раней раз'юшыўся і адразу, эстафетай, паслаў вялікаму князю данясенне, што ў Вільні выбухнуў бунт, якому спрыяў рэктар [177].

Да таго часу Вільня ўжо цэлы год знаходзілася ў чорным спісе з-за розных непаразуменняў паміж універсітэцкай моладдзю і маладымі афіцэрамі гвардыі. Сама гвардыя была адпраўлена сюды з Пецярбурга за свае глупствы. Выпадак адзін за другім - гэта павінна было выклікаць падазрэнне ў бунце. Вялікі князь, атрымаўшы эстафету Корсакава, неадкладна паслаў свайго ад'ютанта графа Несельродэ з шырокімі паўнамоцтвамі і загадам арыштаваць рэктара. Пераапрануты Несельродэ пешшу ўвайшоў у Вільню і знайшоў тут усё ў поўным спакоі і цішы, і адразу здагадаўся, што ўся гэта справа - байка. Як сумленны чалавек, ён у тую ж хвіліну выслаў пра гэта рапарт вялікаму князю, але не мог не выканаць яго загад. Твардоўскага забралі на гаўптвахту.

Насамрэч, тут была вялікая памылка з абодвух бакоў. Крыху разумення і лагоднасці прадухіліла б няшчасці, а потым і кроў! Бо менавіта ў гэтыя няшчасныя хвіліны было кінутае зерне ўсяго таго, што адбылося ў 1830-1831 гг. Вы можаце ўявіць сабе абурэнне і лютасць людзей, усю іх нянавісць, якую выклікала гэтая падзея. Рэктар універсітэта! Рэктар, пасада якога некалькі пакаленняў уважалася за нешта асаблівае, вялікае і велічнае. Сівога, сур'ёзнага чалавека, зняважліва ўзялі ў ганебны палон за тое, што дзесяцігадовае ці крыху больш дарослае дзіця напісала крэйдай у школе нейкае глупства і бессэнсоўнасць. Але карты былі ўжо раздадзены.

Між тым, у гэты час расейцы яшчэ не разумелі годнасці навукі і асветы і не маглі нават здагадвацца, што арышт рэктара можа быць важнай падзеяй для нашага краю. У іх рэктара ўніверсітэта выбіралі з прафесараў на год, ну можа самае большае на тры гады, выбіраўся ён толькі для формы, бо гэта пасада была ў штаце, і меў ён не большае значэнне і павагу, чым павятовы страпчы ці асэсар паліцыі. У нас было ўсё інакш! Што край, то звычай! Трэба пільна вывучаць звычаі кожнага краю, кожнага кутка зямлі, калі толькі маеш нейкае дачыненне да яго.

І вось, непасрэдна падчас гэтай бяды і яе наступстваў, падчас найцікавейшых і нечаканых падзей, мне і давялося пакінуць Вільню. Прыслалі коней. І цікавасць, якую выклікалі такія незвычайныя абставіны, трэба было адкласці на больш позні час.

Калі я развітваўся з сябрамі ў доме пані Мюлеравай, то ўпершыню сустрэў тут двух новых асоб. Старую жанчыну, сівую і белую, акуратную, чыстую, з дзіўна добрым і ветлівым тварам і старога, з рысамі паважанай прыгажосці на твары, чыстага, дагледжанага, напудранага, якога я нярэдка бачыў падчас яго шпацыраў па горадзе ў канфедэратцы набакір і часам пры шпорах. Пані Мюлер пазнаёміла мяне са сваім бацькам і маці. Гэта быў Юзаф Закрэўскі і яго жонка, пра якіх, можа, потым раскажу што-небудзь.

Я прыехаў дадому і адразу ж, паводле адвечнага і неадменнага звычаю, пахваліўся бацьку, што цяпер сябрую з Мюлерамі. Быў упэўнены, што ён узрадуецца. Афіцэр коннай артылерыі - заможны, усыпаны крыжамі, з шматлікімі сябрамі і вялікім уплывам у сталіцы, вучоны, таленавіты, адважны - нават самы суровы бацька як можа не парадавацца? Але на ўсе мае пахвальбы ён адрэагаваў так, што ў мяне мурашкі пабеглі па скуры. Выслухаўшы мой панегірык, сказаў: «Ведаю яго, - і праз хвіліну дадаў. --Мой дарагі, запамятай на ўсё жыццё, заўсёды сцеражыся кожнага маўклівага чалавека, які пра сябе ніколі не расказвае, а з іншых хоча выцягнуць усё, што толькі магчыма».

Навальніца, якая покуль кідала толькі першыя маланкі, вось-вось мусіла са страшнай сілай грымнуць над Вільняй! Падчас майго знаходжання ў вёсцы пачалі распаўсюджвацца глухія чуткі. Аднекуль з'явіліся плёткі пра выкрыццё ў Літве нейкіх таемных таварыстваў і наконт прызначэння з-за гэтага строгага следства. Як звычайна чуткі прынеслі яўрэі. Неўзабаве мне патаемна напісалі колькі сяброў. З іх лістоў я даведаўся, што прызначана следчая камісія і суд у справе Плятэра і яго паплечнікаў. Што Чартарыскі звольнены. Што новы куратар Навасільцаў прыехаў у Вільню. Што нейкі Янкоўскі [178] наўмысна дазволіў адабраць у сябе нейкія палітычная паперы і вершы, нейкія вельмі кампраметуючыя акты і выступіў як фармальны даносчык. У сваім даносе ён ахапіў усю акадэмічную моладзь, выкрыў яе тайныя таварыствы і назваў лідараў. Што справа ідзе не пра што меншае, як пра само існаванне манархіі і самога манарха! Валасы на галаве дыбарам сталі! Хаця я думаў, што гэта толькі чуткі, але верыў, што існаваў, можа і не вялікі, але нейкі замах існаваў несумненна. Як апісаць здзіўленне, калі мяне патаемна і неадкладна выклікалі ў Вільню, каб я заставаўся ў горадзе. Што з мухі зрабілі слана. Што ўся справа ў даўно закрытых «Звязе прамяністых» і «Таварыстве філарэтаў», сябрам якіх я быў. Мяне ў свой час аднагалосна абралі ваяводам Прамяністых, а ў Філарэтах я быў кіраўніком сіняга грона! [179]

Я толькі пырснуў са смеху, бо быў тады такі дурны, што не мог паверыць у тое, што з пяску можа зрабіць бізун, і байку пра «Ваўка і ягнё» лічыў яшчэ толькі байкай. Але не трэба было смяяцца. Увесь свет ведае пра гэта, і напісаны ўжо тысячы кніжак, як злачынная смеласць двух чалавек дазволіла распускаць ілжывыя чуткі, і як фальшывую справу ўзнялі да самога трона. Проста з нічога была зроблена вялікая і страшная справа! Даруй ім, Пане, калі можаш ім дараваць!

Што праўда, мой бацька ці па-сапраўднаму, ці прытворна, увесь час скардзіўся на глупства моладзі і наракаў на яе сваволю. Яму было шкада бацькоў, якія павінны пакутаваць за правіны сваіх дзяцей. Але для сябе ён гэткіх праблем не чакаў і таму ў вус не дзьмуў. Ні на хвіліну не мог уявіць сабе, што яго сын, выхаваны пад пагрозай бізуна, мае нейкую таямніцу ад бацькі. Ягоны спакой у той час, калі праблемы выклікалі канвульсіўныя сутаргі ў мяне, яшчэ больш рваў душу! Я добра разумеў, што пра мяне мусіць ўсё адкрыцца. Янкоўскі мог не ведаць усіх сяброў гронаў, але ён дакладна ведаў іх кіраўнікоў. Бо звычайна дэпутацыі адных грон з таварыскімі мэтамі наведвалі пасяджэнні другіх і мелі ўсебаковую інфармацыю.

Не надта я баяўся няволі, хоць толькі што выйшаў у свабоднае і самастойнае жыццё, не думаў пра катаванні і боль, які прычынялі бязлітасныя Навасільцаў і Байкоў. Мяне не турбаваў сорам, які гэтыя людзі імкнуліся накінуць на маладых і знатных асоб, каб абудзіць у іх адчай. Не страшылі мяне гэтыя гідкія селядцы, якімі па некалькі дзён запар кармілі вязняў і адмыслова пакідалі без вады. Не баяўся я падвешвання на гаку, не баяўся воску, які гарыць і капае мне пад пазногці. Я баяўся толькі смутку майго бацькі, калі ён даведаецца ці ўбачыць мяне сярод абвінавачаных. Баяўся за здароўе маёй мачыхі, другой маёй маці, якая ўвесь час хварэла. Яна не мела сваіх дзяцей і прызнавала сваім дзіцём мяне, мяне, увесь час змучанага пастаяннай строгасцю бацькі. Гэта быў катастрафічны, пакутлівы стан, які атручваў спакой і раздражняў яшчэ больш, бо ў душы я адчуваў, што не заслугоўваю гэтага. Але рука Провіду бараніла мяне!

У следчую камісію ўваходзіў адзін з вышэйшых віленскіх чыноўнікаў, радца, ці як кажуць, советник Лаўрыновіч, які з усёй стараннасцю і руплівасцю ўзяўся за пошук доказаў злачынства, і быў адным па-сапраўднаму здольным чалавекам у камісіі. Гэты Лаўрыновіч меў вялікую сям'ю і ўсю надзею на паляпшэнне сваёй долі, хоць і быў ужо немалады, ускладаў на свайго брата, прэфекта ковенскай школы, у якой я раней вучыўся. Гэтае спадзяванне не апраўдалася, бо ён сам памёр раней за прэфекта, але ў той момант быў яму ва ўсім абавязаны і слухаўся, як бацьку. Прэфект у час вакацый жыў у Вільні і спыніўся ў свайго брата. Калі паміж сабой яны абмяркоўвалі самую балючую на той час тэму тайных таварыстваў моладзі, прэфект ранамі Хрыста прасіў брата ўзяць мяне пад сваю апеку, бо любіў мяне, як свайго вучня. Ён выратаваў мяне! Даведаўся я пра гэта толькі праз некалькі месяцаў.

Як жа мне не расказаць пра майго прэфекта? Шымон Лаўрыновіч! Дзіўны быў чалавек. Калі і нараджаюцца на зямлі школьныя прэфекты, якія талентамі адпавядаюць свайму пакліканню, дык гэта пэўна быў ён. Былы езуіт з імпазантнай, па-сапраўднаму дасканалай постаццю, з грэчаскай прыгажосцю і шляхетным выразам твару, сівы, як голуб, з рыцарскім голасам і пабожным жыццём - ён па імені ведаў кожнага вучня і іх сем'і. Праз дзверы, вокны і шчыліны, як нячысцік, лез ва ўсе нашы кватэры, каб арліным вокам сачыць за ўсімі, і здавалася, што ён адначасова знаходзіўся ў некалькіх месцах, чым даводзіў свавольнікаў і распуснікаў да адчаю. Пад сваім акном вучні выкапалі ваўчыную яму - а ён, як быццам ведаў пра гэта, і ўсунуў галаву праз дзверы. Зачынілі вокны і дзверы - ён як прывід вылез з запечка. Трывога і страх, якія такім чынам пашыраў гэты непаўторны ў сваім родзе чалавек, перадаваліся з класа ў клас, яны раслі і ўкараняліся з пакалення ў пакаленне вучняў і служылі ім сталым і выратавальным тормазам супраць ліха. Кожны з іх, вялікі і малы, а тады шмат вучняў хадзіла ўжо пад вусам, былі ўпэўненыя, што прэфект ведае ўсё, здагадваецца пра ўсё, і баяліся яго. Ці ж цяжка працаваць з моладдзю? Яго агульнавядомая суровасць уражвала. Калі гукаў - здыхалі ўсе блохі! Адзін Бог ведае, як ён гэта рабіў, але толькі што на свае ўласныя вочы бачыш яго тут, але вось ён ужо стаіць за табой і ўсё чуе, усё бачыць як раз у той момант, калі ты менш за ўсё гэтага чакаеш. Ён меў нячасты талент кіраваць маладымі людзьмі. Праз дваццаць гадоў па старой памяці я ўсе яшчэ баяўся Лаўрыновіча. І можна ўявіць маё здзіўленне, калі ўбачыў у Коўні, у той самай Коўні, сучаснага прэфекта. Прэфект, сам тытул якога выклікаў у нас вялікую павагу, рабіў лёгкія крокі французскай кадрылі, адным словам, як быццам танцаваў, але кепска тое, што танцаваў вельмі нязграбна! Гэтага новага прэфекта звалі пан Пятроўскі. Не магу гарантаваць, што наш стары Лаўрыновіч не перавярнуўся б магіле, каб такое ўбачыў. Схадзіце на яго магілу і прачытайце некалькі малітваў за душу гэтага шляхетнага чалавека.

Вяртаемся да нашай тэмы. Мне трэба было знайсці прычыну і апраўданне, каб паехаць у Вільню і пасяліцца ў ёй. Гэта было цяжка, бо бацька ўжо вырашыў адвезці мяне ў Варшаву, каб пазнаёміць з княгіняй Дамінікавай Радзівілавай з дому Мараўскіх [180] (жонкай нясвіжскага Радзівіла), і праз яе вырабіць для мяне пашпарт за мяжу. Другі раз гэтаму намеру перашкодзіла спусташэнне яго багацця, якое тады ўжо пачалося.

(Там жыла і сёння жыве іншая княгіня Дамінікава Радзівілава [181], маці графіні Бніньскай і Атаназавай Рачынскай. Пабожная, добрая, міласэрная жанчына анёльскіх цнотаў. Я ведаў і яе. Дочкі ўдаліся не ў маці, хоць яна і зведала шмат цяжкіх пакут, калі мусіла бараніць іх фундуш ад сквапнасці небароўскага Радзівіла -- распусніка і бацькі князёў Антонія, жанатага з прускай прынцэсай ці княжной і Валенты, клецкага ардыната, а таксама Людвіка і Міхала, які зусім непрацяглы час быў галоўнакамандуючым польскага войска ў 1831 г.)

Бацька даў мне неабходныя, ужо не для студэнта, грошы, каб жыць ў Вільні. Ён адчуваў, што можа не мець сродкаў на маё вяртанне, чаго ён вельмі жадаў. Гэтыя праблемы наспявалі не па віне маіх бацькоў. Гэта быў вынік агульнага банкруцтва Літвы і Каралеўства Польскага, якое дасягнула ў той час сваёй кульмінацыі.

У Каралеўстве геній князя Любецкага стрымліваў гэты працэс, а ў нас не было галавы, а можа рабілася гэта і наўмысна, бо конь без аўсу не так брыкаецца. Як бы там не было, але самыя багатыя паны, магнаты, адзін за другім клаліся як жыта пад ветрам і падаваліся на эксдывізію! Банкаўскіх устаноў у той час не ведалі. А хоць бы яны і былі, дык трэба было б плаціць працэнты. Уладальнікам капіталаў здавалася, што той хто паедзе ў Пецярбург, напэўна, ужо ніколі не вернецца, і аддавалі грошы пад працэнт сваім суграмадзянам. Мае бацькі вымагалі ад вёскі, каб яна толькі прыносіла радасць і суцяшэнне для душы. Не жадалі займацца вялікай гаспадаркай і таму ўсе свае грошы перавялі ў капітал, і аддалі пад працэнты ў розныя рукі. Аднак распачаліся войны, кантрыбуцыі, прыгнёт, голад і страты, а потым зноў надарыліся тысячы розных бед. Заенчыла наша зямля! Тое, што раней яна з прыбыткам вырабляла, без ваганняў і за бясцэнак з'ела прамысловасць, якая тады нараджалася ў больш шчаслівых замежных краінах. Кожны даўжнік адчуваў, што гіне. Тры нашых даўжніка ўжо заявілі аб неплацежаздольнасці і эксдывізіі сваёй маёмасці. Тады ў нас раптам ляснулі некалькі сотняў тысяч! Бывалі выпадкі, калі за сто тысяч злотых атрымлівалі па эксдывізіі ліхтар ці зламаны дышаль ад воза. А суддзі, нашы суграмадзяне, разбіраючы справу, разам са сваімі жонкамі, дзецьмі, сабакарнямі, коньмі і прыслугай, за якіх дзесяць гадоў з'ядалі аддадзены за падаткі маёнтак і бралі вялізную ўзнагароду ад абодвух бакоў як свой заробак. Пасля чаго, загубіўшы абодва бакі, з багатай здабычай, не раўнуючы, як тыя татары ці запарожцы, вярталіся ў сваю Сеч. Трое нашых даўжнікоў ужо аддалі сваю маёмасць гэтым запарожцам, і іншыя пагражалі зрабіць тое самае - адны з іх сумленна, але другія, толькі каб вытаргаваць сабе нейкія палёгкі. Гэта пагражала ўсім трымальнікам капіталаў, здадзеных пад працэнты (аўтар называе іх «капіталістамі». - Л. Л.). Майму бацьку гэта пагражала больш чым іншым, бо аддаючы грошы пад працэнты, ён заўсёды кіраваўся больш сэрцам, не шукаў самых надзейных месцаў, а раздаваў свой капітал сябрам. І ў нас застаўся толькі сапраўды невялікі маёнтак, прыдатны больш для прыемнага жыцця, чым для прыбытку, прыгожы як цацка, як маленькі рай, але няздольны даць дастатковыя сродкі людзям, якія прызвычаіліся да вялікіх выдаткаў. Чаго чакаць далей? Якая будзе старасць без грошай? Мой стары ўсё добра разумеў, гэта яго турбавала і грызла. Ён быў перакананы, што абавязак бацькі - даць дзецям адукацыю, заканчваецца, яны становяцца самадастатковымі і могуць здабыць багацце ўласнай галавой. Заўсёды трымаўся гэтай веры і ні ў чым сябе не абвінавачваў, увесь час думаў пра тое, каб выправіць мяне за мяжу і разлічваў на які-небудзь выгодны шлюб.

Чаму паўстала пытанне наконт пераезду ў Вільню?

Сам час падганяў рухацца! Трэба было прыпадобніцца лісу. Я пераканаў яго, што яшчэ не зусім гатовы да выніковага падарожжа па Еўропе. Што мне спатрэбіцца яшчэ год. Што калі сумясціць выдаткі на паездку ў Варшаву са знаходжаннем у ёй (а пашпарт часцей за ўсё не давалі), дык я толькі змарную грошы і час, і таму лепш застацца ў Вільні, каб паспяхова вырашыць нашы справы і цяжкасці. Зноў жа, мой сябар Караль Мараўскі, нічога пра гэта не ведаючы, падбіваў мяне прыехаць у Вільню, каб жыць разам. Нават зняў добрую і зручную для нас абодвух кватэру. Пасля смерці маці не мог жыць у сваім доме і здаў у яго арэнду, а частку лепшай мэблі, як напрыклад, жырандолі, абразы, статуі і бюсты, перавёз ў нашу кватэру. Гэта нібыта пазбаўляла мяне, то бок, і майго бацьку, неабходнасці купляць мэблю. Новы довад. У выніку мой стары пагадзіўся. Выправіў мяне ў Вільню, а сам з маці паехаў у Варшаву.

Аднак перш, чым ехаць, ён паклікаў мяне ў кабінет і, чаго ніколі раней не здаралася, зачыніў за сабой дзверы.

- Ты ўжо дарослы і адукаваны, - сказаў ён сур'ёзна. - І табе можна сказаць шчырую праўду, бо ты зразумееш. Бо што такое навука без розуму? Без розуму ты заўсёды будзеш вучоным дурнем, як наш пан Марцін Залескі! О, я ведаю, табе здаецца, што ты ўжо ўсё разумееш! Ах, доктар, дапамажы сабе сам … Але, па-мойму, ты яшчэ дурны, як дубовы стол. Я з сумам кажу, што ты ніколі і нічога не дасягнеш, нягледзячы на таленты. Згадаеш калісьці мае словы. У свеце трэба быць гнуткім, а ты ані на грош, ані на шэляг гэтага не маеш. Маеш толькі фанабэрыю маладога веку, і як кожны блазан, які нешта ведае, маеш ідэі свабоды і роўнасці, у якіх мы не нарадзіліся, марыш і гаворыш пра іх. Ігнараванне багатых і магутных людзей - таксама глупства, хоць гэта сёння і модна. Я ведаю пра гэта, шмат рэзанёраў сёння кажа падобнае, шмат хто падбадзёрвае вас словамі, але прыглядзіся ўважліва - гавораць адно, а робяць зусім іншае! Ты дурнейшы за авечку, бо робіш тое, што думаеш. Верыш ў кніжныя словы, але хіба знойдзеш у кніжках сяброў і абаронцаў? Я не кажу: « Еt haec facіenda, et haec non omіtenda» (лац. « Гэта трэба, а гэта не трэба рабіць». - Л. Л.), усё ж я даў табе адукацыю, бо хацеў, каб ты не быў дурнем! Калі не атрымалася, то гэта ўжо не мая віна. Але павер, кніга і свет - гэта дзве розныя рэчы, як кулак і вока!.. Усе твае ранейшыя стасункі, сяброўства, адносіны, якімі б яны не былі бездакорнымі, ні на ёту не прывядуць цябе да таго стану, які маю я, і ў якім я, як бачыш, застаюся, і пры гэтым ніхто не зможа знайсці ў маім воку нават парушынку. Часам трэба нешта ўладкаваць, пагаварыць, папрасіць, бо рука руку мые! Калі гэтага не рабіць, вас будуць любіць і хваліць, але заўсёды вы застанецеся ў канцы чаргі. Я стары і адчуваю, што мяне да зямлі прыціскае гэты няшчасны час і нечаканыя праблемы. Бачу, як знікаюць старыя сябры, людзі, якім я даверыў свой лёс і свае сродкі, гэтыя сумленныя душы цягнуць мяне за сабой у бездань, выкапаную рукой часу. Гэта разам з пераследам, які напаткаў наш край, і які, убачыш, ніколі не скончыцца, усё гэта цягне мяне ў магілу. З тастамента даведаешся, што будзе пасля мяне, але пасля мяне ты не будзеш багатым, як ты, магчыма, думаў… Шануй маці пасля маёй смерці! Бо мая хворая жонка ведае пра бедствы, якія пагражаюць нашым грошам, хвалюецца і з далікатнасці маўчыць. І ад гэтага мне яшчэ горш! За цябе не хвалююся. Калі будзеш мець розум, з тым, што застанецца, не давядзецца ані перад кім поўзаць, а калі не дурань, дык і сам нешта заробіш. Парады, якія я табе зараз даю, могуць быць апошнімі. Можаш прыняць іх ад чалавека, які, хоць і ненаўмысна, але нарадзіў цябе - я заўсёды казаў, што ніколі не жадаў мець дзяцей, а калі і мець, дык дачку. На маё няшчасце, вось такая была Боская воля! Падараваў мне сына … Што рабіць? Адзінае маё суцяшэнне ў тым, што ты не ўцягнуты ў сучасныя акалічнасці, і таму я магу быць спакойны. Зараз я тут непатрэбны і магу ехаць у Варшаву, каб трошкі асвяжыцца і забыць смутныя думкі. Гм, гм, гм … калі хочаш, час зараз такі … але праз такіх та і такіх та маіх знаёмых і двух маіх прыяцеляў, ты зможаш пасябраваць з Навасільцавым і заваяваць яго ласку. Гм, гм, гм … гэты выведзе цябе ў свет, і калі будзеш разумным, дык і сумленнасці не страціш! Маеш свой розум. Я не буду цябе ані папракаць, ані хваліць. Аднак, павінен прызнацца, што паколькі не бачу для цябе нічога лепшага, я хацеў бы, каб ты дагадзіў, якой прыгожай і багатай панне і падараваў мне нявестку. Ведаю тваю цалкам блазенскую адданасць Мюлерам. Іх дом мне добра вядомы.

Трохі пахадзіўшы па пакоі, нібы ўзважваючы, ці варта гаварыць далей, ён сказаў:

- Яго маці праглынула шмат багаццяў маіх родных і блізкіх! Яна трымала дом для гульні ў карты. Але ж і свавольная была кабета! Не, не будзе там божага дабраслаўлення! Бацька, некалі сумленны кравец, а потым віленскі бургамістр, сядзеў у яе пад абцасам, пры ёй трымаўся заўсёды каля печкі, калі не за печкай, і не адважваўся адкрыць рот. Сын, які зараз у Вільні, буркун і пустэльнік. Ведаю, што ў іх хаце ты маеш шмат прыемных момантаў, і адмовішся нават ад больш важных і карысных свецкіх сувязяў … бо іх там ніколі не будзе. Знаёмства гэта ўхваляю. А сяброўства і блізкасці не зычу. Паўтараю - не зычу! Кантраляваць кожны твой крок не магу і не жадаю - рабі што хочаш. Але не злуйся на мяне. Бо калі б ты меў не адну, а тры доктарскія ступені і зрабіў мне балюча, я б усяроўна ставіўся да цябе, як да трохгодка. Будзь здароў.

Выставіў мне руку для пацалунку, адчыніў дзверы і сеў у карэту.

І зараз я слова ў слова памятаю гэтыя бацькавы пажаданні.

Раздзел 2. Развагі аўтара пра стасункі з бацькам. Прыезд у Вільню. Сустрэча філарэтаў у капліцы св. Казіміра. Арышт Зана, Міцкевіча і іншых. Квартальны Крукоўскі і агент паліцыі Кралікоўскі. Намаганні аўтара абараніць Юзафа Яжоўскага ад арышту. Пелікан, яго справы і характарыстыка. Візіты аўтара да Твардоўскага, Баянуса і Пелікана. Тамаш Зан

Сеў у сваю карэту, загадаў вазніцы як мага хутчэй даехаць да Вільні і пачаў разважаць над тым, што пачуў чвэрць гадзіны таму. Тое што пачуў, падзяліў на дзве катэгорыі.

Да бацькоўскага выраку, што я зусім дурны, я прызвычаіўся, маё вуха чула гэта ледзь не штодня. Аднак, мне здавалася, што і сам бацька не вельмі верыў у гэта. Але ягоны даўні сябра заўсёды казаў гэта свайму сыну і меў з гэтага добры, дыгнітарскі, вынік. Тое, што я насуперак яго волі і жаданню нарадзіўся хлопчыкам, чуў з дзяцінства. Аплакваў ужо не раз гэтую няшчасную для нас абодвух падзею, але паратунку ад гэтага не было! Што добры і карысны шлюб, як казацкая нагайка, заахвочвае рухацца па шляху матэрыяльнага багацця, таксама чуў пры розных выпадках. Даваць руку для пацалунку пры вітанні і развітанні было звычайным этыкетам, да якога я прызвычаіўся з самых маладых гадоў. Гэта пазбаўляла мяне ад клопату браць татаву руку самому. Бацька душой верыў, што сын яго ўласнасць, яго рэч. Ён таксама заўжды ставіўся да мяне, як да рэчы, а не як да асобы. Душыў, мясіў, круціў і фармаваў сваімі пальцамі гэты воск, як хацеў, і ўвесь час здзіўляўся і злаваўся, чаму воск не такі мяккі, як яму б хацелася. Хто ж песціць сваю цацку? Мой бацька ані разу ў жыцці не пацалаваў мяне, сваё адзінае дзіця, у твар, не купіў ніколі ані цацкі, ані забаўкі, ані разу не зрабіў мне падарунка. Да трыццаці гадоў мне не дазвалялася сядзець побач з ім ані дома, ані ў якой чужой кампаніі. Мог стаяць побач з ім хоць дзесяць гадзін, і нават абаперціся на што-небудзь - не дараваны грэх! Гэта стала такой звычкай, што я да сённяшняга дня ні на што не абапіраюся. Толькі ў трыццаць гадоў я адважыўся аднойчы пасядзець пры ім. Ён жахнуўся ад маёй самавольнай эмансіпацыі, але змаўчаў, і з таго часу я ўжо сядзеў смела. Не маючы іншай магчымасці, ён глядзеў на гэты выпадак як на здзейснены факт, але жадаў, каб я працягваў выконваць іншыя яго старасвецкія фантазіі. Але і потым, калі я сядзеў у крэсле, ён цяжка гэта зносіў.

Мае сэрца і душа хіліліся да пяшчоты, але вось так прайшло дзяцінства і маладосць, і вось так паводзіў сябе са мной мой бацька. Вы хоць раз у жыцці сядзелі на каленях у таты? Вы, якіх тата цалаваў не менш, чым два разы на дзень, вы, якіх тата гладзіў па галаве і песціў далонню па твары, вы, якія, магчыма, не цанілі гэтага - уявіце сабе, што я ніколі ў жыцці не зведаў нічога падобнага! Толькі падумайце пра гэта! Ацаніце мой душэўны боль, бо і сёння яшчэ не маю сілы згадваць гэта вялікае няшчасце! Казалі, што гэта старая манера выхавання сыноў… Магчыма, але ва ўсім павінна быць мера. Une enfance heureuse est comme une belle aurore: elle etend son іnfluence jusqu'au soіr. Le front qu'on a chargе de nuages ne s'eclaіrsіt jamaіs!!! [182] (А 19)

Абдумаўшы ўсё гэта і ачысціўшы зерне ад мякіны, у мяне засталося толькі чыстае зерне, чысты прадукт варты свірна - засталіся чатыры моманты. Па-першае, больш за ўсё цешыла тое, што нягледзячы на ўсю яго жорсткасць, халоднасць, неразуменне і рэзкасць у адносінах да мяне, яму неабыякавы мой лёс. Па-другое, ён сумленны і шляхетны чалавек і не жадае далей распальваць і так ужо гарачую галаву, і хоць, пэўна, сам не думае так, як думае сучасная моладзь, але не ідзе шукаць нейкія лекі на пакутлівую хваробу, хоць і мае значныя сувязі. Па-трэцяе, ён абсалютна перакананы, што я, як і ён, нічога не ведаю пра філарэтаў. І, нарэшце, маё сяброўства з Мюлерам раней ці пазней прынясе нейкі - горкі ці кіслы - плён. Маю прызнацца ў гэтай слабасці майго розуму і сэрца. Нягледзячы на прывязанасць да яго, з усяго пачутага мяне больш за ўсё кранула кароткая гісторыя продкаў Мюлера. Пакідаю ў баку краўца і бургамістра, але гэты дом публічнага, можна сказаць, разбою, гэты маёнтак, куплены слязамі столькіх людзей і столькіх сем'яў, вострай шпількай калоў мае сэрца! І хаця сын не вінаваты ў грахах маці, я вырашыў гвалтоўна разарваць усе адносіны з Мюлерам і яго жонкай. І з гэтым цвёрдым намерам ехаў у Вільню.

Было каля поўдня. Выкінуў свае манаткі і, каб не марнаваць час, пабег да старых сяброў, бо жадаў даведацца пра апошнія падзеі. Не застаў іх дома. Па сакрэце сказалі, што знайду іх у катэдры.

Наша духавенства шматгадзіннай малітвай аддавала тады астатнія паслугі памяці айца касцёла, нядаўна памерлага Пія XІІ [183]. Катэдра і ўсе яе капліцы былі адчынены. Прабег праз усе куткі і толькі ў капліцы святога Казіміра, каля падножжа алтара нашага патрона, знайшоў Зана, Міцкевіча, Петрашкевіча, Чачота і ўсіх іншых, гатовых уціснуць свае рукі ва ўжо падрыхтаваныя для іх кайданы. Узрадаваліся, калі мяне ўбачылі. Ад іх я даведаўся, што з-за дзіўнай іроніі лёсу, у той час як многіх ужо арыштавалі, шмат больш старэйшыя, як Зан, яшчэ на волі. Моладзь дала слова не называць яго імя і, па магчымасці, нікога не дыскрэдытаваць. Расказалі мне, што каля іх дамоў пільнуе паліцыя, і паводле дакладных вестак, яшчэ сёння, іх несумненна арыштуюць, як толькі яны вернуцца дахаты [184]. Таму на цэлы дзень месцам прытулку выбралі капліцу ў касцёле. Усе разумелі - следства вядуць людзі без сумлення, бо было відавочна, што яны добра разумеюць нікчэмнасць справы і тым не менш малююць яе ў жудасных фарбах. Толькі для ўласнай карысці жадаюць усё прадставіць па-свойму, а гэта абавязкова пацягне за сабой шмат жахаў і пакут. Тыя ж з нас, хто застанецца на волі, дзейнічаючы свабодна, змогуць стаць карыснымі для астатніх зняволеных пакутнікаў. Той жа Янкоўскі сам ужо так заблытаўся, што веры ніякай яму няма [185]. Але ва ўсе бакі ўжо разаслалі ганцоў, каб вярнуць пад канвоем тых з нас, хто ўжо некалькі гадоў як служыў на вайсковай ці цывільнай службе, і таму былі раскіданыя па розных месцах Расеі, а таксама і тых, хто знаходзіўся за мяжой. Людзі, збітыя з панталыку і задураныя нечаканым следствам, могуць са страху сказаць тое, чаго не было! Дарэчы, неўзабаве гэтак і сталася, першыя фельд'егеры прывезлі Бабінскага [186] і Юзафа Шаткевіча [187] з Пецярбурга, а сына рэктара Малеўскага і Мар'яна Пясецкага з Берліна. Перад маім прыездам Зан загадаў усім сказаць, што я таксама выехаў за мяжу і цалкам непраўдзіва апісваць маю знешнасць.

Мы столькі размаўлялі і радзіліся! Але трэба было разыходзіцца. Здзіўленыя пераследам, які не меў ніякіх лагічных падстаў, мы ў апошні раз сардэчна абняліся ў гэтай святой капліцы, як калісьці хрысціяне ў рымскіх пячорах, калі ішлі на смерць! Бо, калі дзяцей судзяць, як дарослых, няцяжка было здагадацца, што яны зробяць з дарослымі людзьмі!

На наступную раніцу Ануфры Петрашкевіч [188] паведаміў мне, што ўначы былі арыштаваныя Тамаш Зан, Міцкевіч, Казімір Пясецкі, Чачот. Што Зан сядзіць у астрозе ў кайданах, а яго самога павінны забраць у адзінаццаць гадзін раніцы, і цяпер яны шукаюць Юзафа Яжоўскага [189].

Мой Караль у той час быў у сваіх Дзялінах. Я не хацеў сустракацца з Мюлерам. Новамейскага не было, але каб і быў, дык стаў бы апошнім, хто б мне дапамог. Я быў адзін сярод тысяч знаёмых. На волі заставаўся толькі Юрэвіч, але маглі абвінаваціць і яго. Заняткі ва ўніверсітэце яшчэ не пачаліся, і яго не арыштавалі, ён так добра хаваўся, што нават пані В., прыгожая і вясёлая кабетка, якая першай навучыла яго слодычам жыцця, нічога пра яго не ведала. Трэба сказаць, што агульнае пачуццё, якое ўзнікае ў масах пры ўсялякай вялікай несправядлівасці, схіліла ўсіх віленцаў, як аднаго чалавека, на наш бок. Як заўсёды рэй вялі жанчыны. Натуральна, няма такога мужа, які б не сядзеў пад абцасам у жонкі. І толькі расейскія мужы, і толькі тады, калі маюць мясцовых жонак, і калі справа ідзе пра палітыку, не паддаюцца жончынаму ўплыву і могуць высунуць свой нос з-пад абцаса. У той час мала было расейцаў-мужоў. Але ў самой паліцыі, якая нас высочвала, было шмат былых сяброў таварыства. Таму, калі справа ішла пра іх саміх, яны «гублялі» ўсе дакументы. Іх жонкі аплаквалі ўжо ўвязненых і хваляваліся за тых, каго павінны былі арыштаваць. Таму паліцыя трымала адносна нейтральную лінію паводзін. Толькі квартальны Крукоўскі і выхрыст Крулікоўскі былі нашымі бязлітаснымі і нястомнымі ворагамі.

У крывавым паўстанні 1831 г. Крукоўскі скончыў сваё жыцці на суку, а выхрыст Крулікоўскі, змяніўшы некалькі прозвішчаў, заўсёды меў вялікую знявагу ад сумленных людзей. Гэты чалавек, цалкам пазбаўлены ўсялякіх пачуццяў, усялякіх слядоў сумлення, душы, сэрца і гонару, быў вельмі патрэбным і карысным у любой паліцыі. Бо пры сваёй сутнасці, у гэтай галіне публічнай дзейнасці, начальнікі для вынікаў службы хоць пагарджаюць у сваёй душы такімі асобамі, але мусяць выкарыстоўваць іх таленты і здольнасці на карысць сваёй кар'еры. Гэты Крулікоўскі меў не брыдкі, але агідны пабіты воспінамі твар, быў касы і лысы, больш доўгі, чым высокі, і з'яўляўся сапраўдным паліцэйскім чортам, сапраўдным паліцэйскім геніем! Тое, што нават пры самых вялікіх намаганнях ніхто не мог высачыць і вышпегаваць, Крулікоўскі рабіў жартуючы. Гэта быў вельмі небяспечны вораг. На наша шчасце, са сталіцы эстафетай прыйшоў загад выкрыць фальшываманетчыкаў у Жмудзі, якіх працяглы час не маглі знайсці, і туды выпхнулі Крулікоўскага. Вільня на нейкі час вызвалілася ад князя мярзотнікаў. Я чуў, што ён хутка знайшоў нейкія спісы, кінутыя ў глыбокае возера, і паўгода «даіў» людзей, браў у іх золата і рабіў выгляд, што нічога не ведае. І калі бедакі ўжо не мелі больш грошай, у кайданах пасадзіў іх у вязніцу.

Смерць Крулікоўскага была вечнай загадкай, гульнёй, жартам! Гэты нягоднік столькі разоў паміраў на паперы, але заставаўся жыць. Калі праз добры дзясятак гадоў я праязджаў праз Вільню, прыгадаў д'ябальскі геній гэтага чалавека і спытаў пра яго лёс, мне адказалі, што падчас рэвалюцыі (1831 г. - Л. Л.) ён закончыў сваё жыццё на суку. Ніхто на зямлі больш за яго не заслужыў такога скону. Пасля смерці таты я пераехаў са сталіцы на вёску і быў вельмі здзіўлены, калі даведаўся, што ён зноў жывы і нават арандуе два казённыя маёнткі па-суседстве са мной. Гэта было ўжо занадта. Аднак хутка непавага суседзяў, немагчымасць плаціць арэнду (бо тое, што раней было лёгкім, з-за розных сабачых свавольстваў, сталася цяжкім), а потым цяжкая хвароба - паралюш скурчыў ўсё яго цела і твар і як быццам бы давёў да канца. Яго і сапраўды бачылі мёртвым. Але я не стану клясціся і яшчэ не зусім у гэта веру, бо можа ён зноў дзе-небудзь уваскрэсне! Зрэшты, у нас гэта не такі ўжо і вялікі цуд. У двух тысячах сажняў ад мяне жыве чалавек, які, як усе кажуць, ужо дваццаць гадоў як афіцыйна памёр, а ўсё яшчэ здаровы, як трынаццаць быкоў. У нас усё магчыма. А людзі кажуць, што не маем свабоды, аднак насамрэч, можам рабіць, што хочам, нават і на галаве хадзіць!

Уся наша моладзь прагнула, каб Юзаф Яжоўскі быў вызвалены з-пад арышту. Усе яго любілі. Далікатны, лагодны, мілы ў стасунках, глыбокі навуковец, лепшы літаратар, пярліна нашых педантаў, хоць сам ім і не быў. Знаўца грэчаскай, лаціны, этрускай, санскрыту, іерогліфаў, а можа нават і дапатопных моў, Яжоўскі быў першым сярод першых. Такім ён быў [190]. Але неяк я ўгледзеўся ў яго, на яго шкарлупіну ці ракавіну і, Божа мой! Цела маленькае, слабое, кволае. Павуцінка на ветры! Жыў толькі на вяршках і кашцы. Што зрабіў з ім, бедаком, чэрствы хлеб ці кавалак сухара, ці, як на свята, жаўнерскія буракі, капуста, рэпа. А селядцы?! Здавалася, што яго, нявіннага, у вязніцы адразу чакала смерць! Але як можна было яго бараніць? Корсакаў, адзіны чалавек з сумленнай душой, як намеснік манарха, як расеец, як прыстойны чалавек, мог за нас заступіцца. Угневаны і прымушаны сваім абавязкам данесці пра бунт, ён потым добра зразумеў, што атрымае бяду на сваю галаву, калі пачне нас бараніць. Гэта яго рука першай падпаліла вогнішча, вядомае усёй Еўропе! [191] Нават усемагутная пані Рагоўская, жанчына з добрым сэрцам, не магла нічога ад яго атрымаць пры ўсёй сваёй дасведчанасці і ўменнях, якім навучылася ў разбэшчаным Рыме. Твардоўскі быў ужо нулём. Баянус, вядомы сваёй навукай, высакароднасцю і асабістым знаёмствам з братам цара Аляксандра І (а цяпер імператарам Мікалаем), ляжаў у цяжкіх пакутах. Але ў любым выпадку, яго голас, голас чужога ў нашым краі немца, гучаў бы, як у пустэльні.

Заставаўся Пелікан, які ў дні арышту Твардоўскага покуль часова заняў пасаду рэктара і адразу жа ўсталяваў цесныя стасункі як з Навасільцавым, так і са сваімі прыхільнікамі, якім адразу паабяцаў абарону і дапамогу. Ён ахвотна выступаў перад грамадскасцю як абаронца моладзі.

Вацлаў Пелікан [192], сын бурграфа (кіраўніка - Л. Л.) аднаго з дамоў, спачатку на вуліцы Біскупскай, а потым на Бернардынскай у Вільні, паходзіў з заходніх венграў - так у нас заўсёды называлі чэхаў. Меў старэйшага брата, вядомага мастака, які вучыўся ў Смуглевіча, Пешкі і Рустэма [193]. Навучыўшыся ўсяму, чаму мог навучыцца ў Вільні, паехаў на Валынь шукаць лепшай долі. Але на жаль, здаецца, там захапіўся моцнымі трункамі і неўзабаве памёр. Пакінуў пасля сябе шмат цікавых твораў мастацтва, яго ведалі ў Літве. Малы Вацлавак дапамагаў брату, расціраў фарбы і чысціў палітру і ў ботах ці босы, здабыў у Вільні першую адукацыю ў народнай школе, пасля чаго задумаў вывучаць медыцыну. А паколькі Пецярбургская акадэмія тады шукала студэнтаў нават на скарбовы кошт, дык ён палічыў, што лепш ехаць туды, чым шукаць грошы ў Вільні, тым больш, што ў нас заўсёды быў вялікі натоўп з жадаючых вучыцца, і прабіцца было цяжка.

Праз шмат гадоў пасля смерці чалавека рэдкіх здольнасцяў прафесара Нішкоўскага [194], бацькі бедных і сапраўднага суцяшальніка тых, хто церпіць, вызвалілася хірургічная кафедра, быў аб'яўлены конкурс, і Пелікан, які ўжо перайшоў у праваслаўе, пры дапамозе значных людзей у Пецярбургу і Лабенвейна [195] ў Вільні, надрукаваўшы некалькі брашурак, і маючы досвед у хірургіі, без асаблівых намаганняў пайшоў угару і стаў прафесарам хірургіі ў Вільні.

За ім хутка прыбегла нейкая пані Пратапопава, якая ўжо мела з ім працяглую сувязь. Бо хоць і даўно ўжо была ўдавой, але мела каля сябе шмат маленькіх пратапопчыкаў. Казалі, што яна чакала яго ў сталіцы, і калі лёс Пелікана вырашыўся, прыехала ў Вільню. Гэта была высокая, беласкурая, паўнаватая бландзінка з прыемным тварам, з заўсёды прымружанымі і дзіўна пажадлівымі вачамі. Больш пра яе сказаць няма чаго. За выключэннем, магчыма таго факту, што яна і Пелікан неўзабаве злучыліся ў сакраманце шлюбу. А калі ён трошкі стаміўся, яна выбрала іншых суцяшальнікаў, сярод якіх першае месца займаў стройны і доўгі, як быццам яго праз вушка іголкі праціснулі, серб Платон Кукальнік [196]. Каму цікава, скажу, што гэтая жанчына неўзабаве пачала задаваць тон усёй Вільні. І трэба прызнацца, што ўся Вільня была шчаслівая, бо магла параўнаць яе з тагачаснай жонкай губернатара Горна [197], былой абознай гандляркай, якую знялі з гарматы ў 1812 г., хоць, па-праўдзе, была яна прыгожай.

Пасля віленскага губернскага маршалка Міхала Ромера [198], ані ў Літве, ані ў Польшчы, у сваім жыцці я не бачыў больш свецкага чалавека - а ведаў я шмат людзей, падобных да Пелікана, людзей, якія выклікалі да сябе сімпатыю. Нягледзячы на яго іншыя якасці, было ў ім нешта такое прывабнае, нешта такое, што адразу захапляла - яго можна было па-студэнцку назваць «вырвідушкай». Малады, з прыгожым тварам, з чорнымі ў кудзерках валасамі, чорнымі вачыма, зграбнай і лёгкай постаццю, каралавымі вуснамі. На яго твары заўсёды мелася дзіўна прыемная, але заўсёды толькі на палову губы ўсмешка, што з'яўлялася вынікам наўмыснага жадання схаваць свае сапсаваныя зубы і дзясны. Дасціпны, не педант, ён меў чароўны голас, размаўляў лёгка і прыгожа. Быў даступны кожнаму, міласэрны, лагодны, добра адукаваны. Меў незвычайны спрыт у сваіх маленькіх і зграбных руках, незвычайна халаднакроўны падчас сваіх выдатных хірургічных аперацый.

Пелікан стаў кумірам усёй Вільні. Людзі, духавенства, чыноўнікі, паны, яўрэі, дробная шляхта - усе хто тут жыў, гатовы былі на ўсё дзеля яго. Дамы, зразумела, па ім шалелі. Меў колькі ўсім вядомых раманаў, і раптоўна нейкая хірургічная трывога апанавала ўсіх віленскіх дам. Жанчына знаходзіла, што мае надта цвёрдыя грудзі, якія да таго ж занадта выступаюць наперад, і палохалася - ці няма ў яе скурнага захворвання ці раку, і адразу, каб агледзеў, загадвала паслаць па Пелікана. Іншая, сядаючы ў карэту, па віне нязграбнага лёкая, выцяла сцягно - паслаць па Пелікана. Ці недзе выскачыў малюткі прышчык, ці не дай Бог карбункул! І муж сам бег па Пелікана. Адным словам, ён, а не севільскі цырульнік, павінен быў спяваць тую знакамітую арыю Расіні: «Фігара тут, Фігара там!». Гэтак доўжылася каля трох гадоў. Усе былі задаволены, і ніхто не меў прычын кепска ставіцца да гэтага чалавека.

Праз некалькі гадоў пасля скасавання ўніверсітэта я ўбачыў у Пецярбургу гэтага чалавека, ужо заплямленага недапушчальнымі, смяротнымі грахамі, чалавека, які выказаў чорную няўдзячнасць да Вільні, дзе яго так любілі. Убачыў яго заўчасна пасівелым, з жудаснай праказай на твары, са смуродам з рота, які адчуваўся за сажань ад яго. Аднак Пелікан хадзіў сярод людзей і, як студэнт, шукаў медыцынскай практыкі, нягледзячы на чын і ордэны. Я толькі і паспеў падумаць: "О, мой вялікі Божа!".

Цяпер, я чуў, што дзякуючы новым метадам лячэння, ён зноў пайшоў угару… Дай жа Божа!

Як толькі я прыехаў у Вільню, першым з кіраўнікоў універсітэта наведаў Твардоўскага, які толькі што выйшаў з вязніцы. Ён прыняў мяне ветліва, скардзіўся, што адкупляе грахі свайго папярэдніка, што было няпраўдай. Што жадае як мага хутчэй падаць у адстаўку са сваёй пасады, якую ён прыняў толькі з павагі да волі князя Чартарыскага. Што яму балюча бачыць, як нікчэмна ломіцца лёс краю, але ўрад яму не давярае, і ён нічым не можа дапамагчы. На гэтым і закончылі.

Баянус бледны, хворы, зморшчаны сядзеў у шлафроку над вялікім атласам чарапах да сваёй манаграфіі. Яго душа балела праз тое, што ўніверсітэт занепадае. Ён заявіў, што не можа і не мае патрэбы працягваць сваю працу тут. Смеючыся, расказаў, як Гродэк [199], наш добры Гродэк, кінуў на зямлю свайго любімага Гарацыя і люта крычаў: «O tempora, o mores!» (лац. «О час, о норавы!». - Л. Л.). Аднак, абмяжоўваўся агульнымі словамі і ні з якога боку не каментаваў дзеянні асоб.

Не тое, што Пелікан! Той выбег мне насустрач у пярэдні пакой, горача, як брата, абняў, і, здаецца, не мог нарадавацца. Зразумела, у той момант мы абодва хітравалі. Ён быццам бы мне сваю душу на далоні паказваў. Я адказваў яму той жа манетай, бо анёл-ахоўнік шаптаў мне на вуха: «Сцеражыся і прыкідвайся абыякавым». Ён сам кінуўся ў размовы. Я слухаў. Ён плакаў над доляй моладзі. Дзівіўся, як нявінныя і даўно забытыя падзеі, з-за неміласэрнага лёсу і інтрыгі злых людзей выплылі на паверхню ў такім брудным і жудасным выглядзе! Аднак праўда павінна нарэшце дайсці да трона, запэўніў ён. Скончыў так: у сённяшніх абставінах найлепей зробіць той, хто не чакаючы позвы, сам і добраахвотна заявіць пра сваю віну перад камісіяй, або сумленна і шчыра прызнаецца ў тым, што яму вядома. Бо ён не бачыць больш ніякай іншай магчымасці бараніць моладзь. І парадзіў мне, як маладому чалавеку, распаўсюджваць гэтую думку сярод маіх калег. Я ўспрымаў яго словы як нешта зусім чужое для мяне. Але як быццам пагаджаўся з ім. Потым спытаў пра Зана. Пелікан адказаў, што ў яго ледзь не разарвалася сэрца, калі пачуў пра яго арышт. «Што да Зана, то ён зусім страчаны чалавек, і ніхто, хіба сама Бог, не зможа вызваліць і ўратаваць яго лёс».

Я нагадаў яму пра Яжоўскага, давёў, што ад яго засталася толькі цень чалавека, я яго нават не пазнаю. Дадаў, што ўсе маюць надзею - пасля таго як Пелікан зрабіў для Вільні столькі ўжо дабрадзействаў, можа ён як лекар, заступіцца за Яжоўскага і абароніць ад вернай смерці ў вязніцы? Яго можна было б трымаць у сакрэтнай клініцы, ізаляваць там як у вязніцы, але з лепшымі выгодамі і лячыць там. Пелікан адказаў, што першы раз чуе пра Яжоўскага, але калі пра яго кажу, то ён зробіць усё, каб яго выратаваць. Нарэшце, папрасіў, каб я папярэдзіў кожнага не мець стасункаў з арыштаваным Занам.

Тамаш Зан, біяграфіі і партрэты якога апошнія дваццаць з нечым гадоў хадзілі па ўсёй Еўропе, паходзіў з беднай навагрудскай шляхты і, як гэта было заведзена ва ўніверсітэце, шмат гадоў наглядаў і выхоўваў больш заможных і маладых студэнтаў, чые бацькі баяліся ў гэтым вулкане пакідаць іх без нагляду. Грунтоўна ведаў усе галіны навукі, але ні ў адной з іх не быў геніем. Яго рэдкі і непаўторны геній заключаўся ў светлым ладзе душы, у ім самім. Не прыгожы, але з вельмі прыемным і па-сапраўднаму значным тварам. Чорныя, цёплыя вочы. Высокі рост. Высокі лоб, на якім валасы выступалі пасярэдзіне кутом. Валасы густыя і чорныя, як у мурына, смуглявы, трохі з воспінамі твар з дзіўна прыемнай усмешкай. Зан меў здольнасць без найменшай падрыхтоўкі прыгожа і працягла выступаць на публіцы, і пры гэтым быў яшчэ музыкай і спеваком. Уся яго постаць выпраменьвала анёльскі спакой і разуменне. Не ведаю, ці злаваўся калі-небудзь у сваім жыцці гэты чалавек. Здаецца, што не. Калі раней казалі, што галубы не маюць злосці, дык памыляліся, але гэтак можна сказаць пра Зана, і гэта не будзе памылкай!

Калі шал таварыстваў, якія ставілі перад сабой найвышэйшыя мэты, авалодаў усімі ў Еўропе, калі ў той час з'явілася патрэба скіраваць нашу моладзь да мэт, вышэйшых за карты і любошчы, калі для падтрымкі навукі, маральнасці і сапраўднай адукацыі [200] трэба было выбраць добрага кіраўніка як кропку апоры для розуму, апору аб якую разбіваліся б самыя рознакірункавыя хвалі і паварочваліся б да разумных мэтаў. Для гэтага быў патрэбны чалавек з мяккім сэрцам, але з загартаванай душой, які б з павагай, толькі і магчымай тут, з лагоднасцю, разуменнем і дабрынёй, стрымліваў бы рознакірункавыя страсці, якія тут бушавалі. Не было нікога больш здольнага да гэтага, чым Зан, і з гэтым аднадушна пагадзілася ўся моладзь. Як вялікі магістр Прамяністых, ён называўся арцы-прамяністы ці, скарочана, проста «арцы», гэта мянушка выклікала мноства розных смешных жартаў і стала шырока вядомай сярод моладзі.

Я не буду далей казаць пра яго лёс і таму толькі дадам, што пасля дзясятка-другога гадоў ссылкі ён прайшоў праз вельмі цяжкія ганенні і ўціск, знайшоў золата ў многіх месцах Заходняй Сібіры, і нарэшце яму вярнулі свабоду. Зан стаў захавальнікам карт і планаў у горным кабінеце Пецярбурга. І калі пасля пастаянных няшчасцяў, якія яго душылі, і якія ён заўсёды пераносіў як спартанец, нарэшце ўбачыў сябе вольным, і сонца пачало свяціць яму, тады зламаліся фібры яго раней моцнага, але раздушанага паразамі розуму [201]. Зан, Тамаш Зан!

[у экземпляры перакладчыка адсутнічаюць старонкі 210-211.]

Дадаткі

19. Былая строгасць і рэзкасць бацькоў, якую я сам, хоць і нарадзіўся ў крыху іншую эпоху, па волі Творцы павінен быў у поўнай меры спазнаць, выклікала сляпую і пасіўную паслухмянасць, у якой не было сардэчнасці, але была рэлігійная любоў і вялікая пашана. А даверу не было.

У наступным стагоддзі (маецца на ўвазе XIX ст. - Л. Л.) мы нахіліліся ў другі бок, і ўсё стала яшчэ горш, бо бязвольныя бацькі за ўсё расплачваліся сваімі слязьмі.

Аднак не думайце, што тая ранейшая строгасць, падчас якой праз слова сыноў пужалі батагамі, толькі батагамі і падтрымлівалася. О, не! Сапраўды трапляліся айцы-тыраны. Але зрэдчас. Такія бацькі ёсць і сёння, але ўсё ж гэта рэдкасць. Раней строгасць была больш на словах, чым у дзеяннях. Было больш шуму, чым фізічнай расправы.

Раней бацька ў нас быў, як кітайскі імператар ці кароль Сіяма, на якога не смееш падняць вачэй. Які тым, што падаваў табе руку для пацалунку, рабіў табе такія маральныя дабрадзействы, якія ты не варты быў акупіць удзячнасцю на працягу ўсяго жыцця. Які, калі тупнуў, то адразу здыхалі ўсе блохі, нават калі табе і было ўжо трыццаць гадоў.

Сапраўды бывалі часам дзіўныя бацькоўскія фантазіі, якія анекдотамі разыходзіліся па свеце, чым падтрымлівалі патрыярхальную павагу ў адносінах з дзецьмі. Гэта была дыпламатычная хітрасць бацькоў, каб праз страх спыніць магчымасць вызвалення сваіх сыноў.

Так, напрыклад, бацька магната Антонія Прозара [202], які меў ужо тады зорку св. Станіслава, калі ўбачыў, што яго сын мае адвагу сесці разам з ім на касцельную лаву ў яго прысутнасці, пачаў з таго, што вярнуўшыся дадому, уласнаручна адлічыў яму сто бізуноў! Гэта было вядома ўсяму свету. І нават сам стары Прозар выхваляўся гэтым: «Бо бацькоўская рука - дабраславенства», - казаў ён.

Той жа самы бацька казаў сыну: «Збірайся ў дарогу, мы паедзем у Магілёў. Вазьмі з сабой самую прыгожую, якую маеш, вопратку, і не забудзь быць паслухмяным». Сын выканаў загад. Паехалі.

У магілёўскім павеце жыла вельмі багатая і паважаная ўдава пані Незабытоўская. Заехалі да яе. Бацька кажа сыну: «Сведчу табе, што прызначаю гэтую высакародную белагаловую (у той час так называлі жанчын - Л. Л.) быць тваёй жонкай да канца жыцця. Але гэта будзе залежаць ад жадання гэтай белагаловай, бо яна ўжо сама сабе радзіць. Калі не спадабаешся ёй - пасля вяртання дахаты атрымаеш сто бізуноў. Папраў сваю зорку на грудзях, нешта яна крыва вісіць». Слова бацькі, вядома, было жалезным. Ён заўсёды яго трымаў.

Гаспадыня выходзіць да гасцей. Яна была вядомай на ўвесь край адсутнасцю абаяння і прыгажосці. Але была надзвычай багатай. Антоні Прозар добра ведаў наколькі моцны вырак яго бацькі. Стары пры спатканні пацалаваў ручкі, нахмурыў бровы, пасля чаго сунуў канфедэратку пад паху, сказаў ёй камплімент і дадаў: «Маю гонар прадставіць васпані-дабрадзейцы майго сына». Антоні Прозар паглядзеў на бабу і зразумеў, які лёс чакае яго ў шлюбе з такой кабетай. У свае сорак гадоў, з зоркай на грудзях, самлеў і як сноп зваліўся на падлогу. Трэба быць прыгожай!

Гэта праўдзівая гісторыя. Для цікавасці дадам, што па незалежных ад сына прычынах шлюб не адбыўся, і бізун застаўся вісець на калку.

«Браты-шляхта».

Раздзел 3. Статыстычнае апісанне, якое рыхтавалі філарэты. Ксаверы Котвіч. Навасільцаў і бацькі арыштаваных. Арганізацыя ў Коўне. Малесан. Справа Альшэўскага

… статыстычны апытальнік, быў надрукаваны без цэнзуры ў базыльянскай ці місіянерскай друкарнях, дакладна ўжо не памятаю [203]. Статыстыка - дзяржаўнае злачынства! Вось, мой дарагі, такія былі часы, такія фантазіі паважанай улады! Шкада гэтых людзей, бо Бог іх не забудзе.

Што ж, насамрэч, гэта было за злачынства? А вось так. Навуковая супольнасць, створаная для развіцця навукі, добра ведала тое ўжо дваццаць з лішнім гадоў, ведала тое, што сёння не ведаюць нашыя чыноўнікі, якія нідзе не вучыліся. Гэта значыць, што навука пад назвай статыстыка - галоўная патрэба, першая аснова адміністрацыі цывілізаванай краіны. Таму маладыя вучоныя хацелі мець статыстку хаця б толькі сваёй Літвы, як тады казалі, ці вернутых ад Польшчы губерняў, як сёння кажуць. Як атрымаць такую статыстыку? Толькі маладыя маглі гэта зрабіць. Сабраць неабходныя матэрыялы мог бы кожны дурань. Але трэба было сфармуляваць настолькі простыя пытанні, каб іх маглі зразумець і жук, і жаба. Каб кожны ў сваёй парафіі, калі наведае маці на святы, мог лёгка запісаць адказы. І каб палегчыць працу тых, хто жадаў выдаць гэты твор і пазбавіць іх неабходнасці капацца ў адвольных і часта дурных адказах, трэба было прадугледзець адзіную для ўсіх форму. Склалі такую форму. Цяпер трэба было падзяліцца ёю, раздаць тысячам удзельнікаў. Таму трэба было яе надрукаваць. Але як аддаць яе цэнзару, які спытае: а нашто вам гэта? Каб унікнуць чужога вока, падкупілі наборшчыка друкарні, і тысяча асобнікаў была гатова за адну ноч.

Аднак праект цалкам праваліўся. Падчас адпачынку маладзёны ганяліся за Рузяй і Фрузяй, і мала хто сабраў адказы на гэтыя пытанні падчас вакацый. Таму ідэя выніку не дала. Можна было зрабіць гэта на наступны год. Але тым часам Таварыства забаранілі, паперы і нават праграму спалілі. Дзесьці ледзь захаваўся адзін асобнік, але і яго канфіскавалі. Бяда! Адсюль і цяжкія абвінавачванні невінаватых! Такія абвінавачванні сёння выклікалі б усеагульны смех. І форма апытальніка, якая была старанна і разумна распрацавана, сёння абавязкова ўвайшла б у акты статыстычнага ведамства. Таму меў рацыю наш добры і вельмі разумны Гродэк, які хапаўся за галаву і крычаў: «O tempora, o mores!»

«Хто хоча ўдарыць сабаку, заўсёды знойдзе палку», - але я цяпер ні ў якія прымаўкі не веру, наадварот, веру, што пугу можна зрабіць і з пяску. Напрыклад, бачу на парозе касцёла чалавека, які горача моліцца. Калі я буду моцны, упэўнены ў сябе і злы ў душы, буду мець нюх ганчака, дык хто мне забароніць напасці на бедака, збіць яго ў горкі яблык і голасна крычаць: «Ты бязбожны, злы, нахабны злачынец, ты як быццам молішся Богу, а насамрэч д'яблу!». Давядзіце мне, што гэты небарака маліўся Богу!

Памятаю толькі знешне, на шчасце, толькі знешне, аднаго знаёмага, нейкага адвакаціка Ксаверыя Котвіча, брата вядомага ў Вільні адваката Яна Котвіча. Ён не мог зарабіць добрыя грошы ў Літве і паехаў у сталіцу паўнамоцным прадстаўніком. Там за тры гады цалкам абрабаваў сваіх літоўскіх кліентаў, і натуральна, нікому і нічога не аддаў, пры гэтым прайграў усе справы. Усе глядзелі на яго з агідай, і яго твар быў гэтага варты. Бо фізіяномія чалавека знаходзіцца ў прамой залежнасці ад яго духоўнага складу і фармуецца яго сумленнем. А што гэты нягоднік? Замучаны падазрэннямі, ён праз акно ўбачыў, як яго лёкай размаўляе з невядомай асобай, спужаўся і пачаў казаць кожнаму: «Выбачайце, але гэты мярзотнік, мой лёкай, пэўна ўжо нешта замышляе і хоча мяне забіць!» Чым жа гэта гісторыя можа закончыцца для беднага лёкая? Божа, мой Божа, колькі можна казаць: «Баран, ты муціш ваду!».

А тут гаворка ідзе пра таварыства, якое даўно распусцілі, пра статыстычны фармуляр, якіх выпадкова засталося можа адзін-два асобніка, бо пры закрыцці таварыства ўсе асобнікі можа не згарэлі разам з іншымі. Адным словам, з вялікай жорсткасцю яны змагаліся з дымам і мыльнымі бурбалкамі! Сапраўды і сёння шкада гэтых папер і знішчаных агнём напрацовак, бо яны поўніліся жыццём, шляхетнымі думкамі, і цяпер, у другой чвэрці стагоддзя, вельмі прыдаліся б нам. А спальванне ўсяго гэтага толькі дало новыя падставы для новых падазрэнняў [204].

Не трэба здзіўляцца. Калі вы добра ведаеце гісторыю, вы разумееце, што ўсё і павінна адбывацца менавіта так. Такі лёс калісьці мелі і слаўныя этрускі, якія пасля працяглага і бурлівага грамадскага і інтэлектуальнага жыцця страцілі свой нацыянальны дух і пайшлі пад ярмо ваяўнічых і жорсткіх рымлян, якія не ведалі яшчэ грэцкай навукі, але імкліва развіваліся.

Калі Навасільцаў, Байкоў, Лаўрыновіч, Шлыкаў і інш. зразумелі, што гара нарадзіла мыш, яны пачалі рабіць інакш. Напачатку ў горадзе, а потым па ўсёй Літве пайшлі чуткі пра раскрыццё самага страшнага злачынства, і быццам маюцца ўсё доказы гэтага. Таму падчас допытаў абразамі, крыўдамі, біццём па твару, бруднай лаянкай, выбівалі яны з маладых, чуллівых, непрызвычаеных да такога абыходжання вязняў патрэбныя ім ілжывыя сведчанні. Многія з вязняў зайздросцілі адзін аднаму. Многія раней біліся паміж сабой. І новыя доказы! Новае следства! Новы суд! Вязняў наўмысна на пасяджэнні следчай камісіі вадзілі праз горад пад аховай жаўнераў з зараджанай зброяй і настаўленымі штыкамі, чаго ніколі раней не было. І самі людзі ўжо пачалі сумнявацца і казаць: «Ого, мусіць, і сапраўды тут нешта важнае».

Зан сядзеў у астрозе ў кайданах. Некаторыя з вязняў не маглі стрываць штодзённых і наўмысных крывавых здзекаў, нудзіліся доўгім зняволеннем, самотнасцю, адарванасцю ад усялякага чалавечага суцяшэння і ў роспачы спакушаліся пакончыць з жыццём. Новае злачынства, новы доказ таго, што было нешта жудаснае, калі яны вырашылі памерці, а не чакаць завяршэння справы. І каб усе прымірыліся з магчымасцю злачынства, мярзотнікі ўвесь час распаўсюджвалі думку, што злачынцы планавалі напад на сям'ю манарха,.

Навошта ўсё апісваць? Дастаткова даць кароткае, агульнае ўяўленне пра стан рэчаў каб зразумець, як няпраўда можа разрасціся і набываць выгляд ісціны, калі нялюдскасць, пякельнае вычварэнства і бязбожная няцнота чыноўнікаў прыкладаюць для гэтага свае намаганні.

Тым часам Навасільцаў без распісак «пазычаў» і «пазычаў» грошы у бацькоў, якія прыехалі ў Вільню ратаваць сваіх дзяцей. Сумы былі вялікія, аграмадныя! Апроч гэтага, меў ён яшчэ некалькі вядомых дзялкоў-фактараў, як хрысціян, так і слонімскіх яўрэяў ці выхрыстаў, якія за пэўную квоту дабіваліся ад яго свабоды або лепшага ўтрымання ў вязніцы. Нават прагулка па калідоры кляштара каштавала немалых грошай, хоць і рабілася пад пільным вокам жаўнера. Адзін стары з Магілёўскай губерні, багаты абшарнік з дзвюма тысячамі душ, які бярог сваіх сыноў больш за зрэнку вока і любіў іх больш за жыццё, цалкам аддаў увесь свой капітал! Нягоднікі, няверныя слугі свайго манарха, азалаціліся і адразу выкідвалі гэта золата на карты і розныя вычварэнствы. Таму кожны сваім розумам ведае, што такі стан рэчаў несумненна павінен быў наклікаць новую хмару. І хмара гэта была чорнай!..

Гутаркі, чуткі, выдумкі, размовы і плёткі, як лясны пажар разышліся па краі. Ніводная сям'я не пачувалася ў бяспецы. Гэтага наслухаліся дзеці, якія прыязджалі дадому на вакацыі ці на святы. З гэтымі ведамі вярнуліся ў школы. І кожны з іх хацеў сыграць ролю маленькага Брута. Мэты віленскіх мярзотнікаў цалкам дасягнуты!

Раптам у многіх школах былі выкрыты фатальныя, нечуваныя раней задумы. Задумы дзіцячыя, дарэмныя. Злачынныя, ясна сфармуляваныя намеры, і спартанская адвага гэтых дзесяцігадовых вучняў перад следствам. Шал, энтузіязм, манія, трызненні, жаданне адпомсціць за абуральную несправядлівасць, апанавалі тыя малыя галовы. А з іншага боку было жаданне зачапіцца за любую чутку, за кожны цень правіны!

Але дзеці нічога не маглі зрабіць. Кожны сёння паклянецца, што гэтыя праекты, хоць і мелі злачынныя мэты, але насамрэч з'яўляліся марнай гульнёй, дзіцячай фанфаранадай, бо насамрэч смаркачы не маглі і муху забіць, каб не заплакаць. Чыстыя душы. Гасконскае самахвальства - вось галоўны элемент гэтага жудаснага шторму. Але віленскім мярзотнікам таго і дамагаліся.

Пачалося з Кейданаў. Малесан, малы сын кальвінісцкага пастара і прэфекта школы, якога называлі рэктарам, сабраў сваіх малых сяброў і расказаў ім, што чуў і ведаў пра бедствы, якія напаткалі край, і ўсё паставіў у віну вялікаму князю Канстанціну - галоўнаму ўладару і наглядчыку над намі. Паведаміў ім, што князь з рэвізіяй будзе неўзабаве праязджаць праз край, і прапанаваў зладзіць засаду, каб забіць вялікага князя. Вялікі князь Канстанцін ніколі туды не ехаў і не павінен быў ехаць, хоць яго палкі і стаялі ў Жмудзі. Аднак праз гадзіну пра змову ўжо ведала паліцыя, а яшчэ праз некалькі гадзін і следчая камісія ў Вільні, якая ўжо не мела што рабіць, і такім чынам атрымала новую, прыемную справу.

Пляскалі ў далоні! Перамога! Што ўжо казаць пра сродкі следства, розныя катаванні, на гэты раз як быццам прыкрытыя ценем справядлівасці? Што казаць пра пакаранне, калі не браць пад увагу ўзрост? Такой кары, такой пакутніцкай смерці можа і заслугоўвае толькі дарослы чалавек. Усё гэта больш-менш дакладна апісана ў кнігах. Але тут рука жывога Бога за грахі бацькоў пакарала праведнікаў нашай зямлі. Падобныя выпадкі множыліся і множыліся штодня, і не было ім канца. І ніякая сіла не магла іх спыніць. Усеагульная роспач ахапіла добрых людзей, якія бачылі, што адбываецца!..

Калі па намове Аўстрыі на нейкай дарозе меліся забіць прускага караля Фрыдрыха Вялікага, і па шчаслівай выпадковасці ён даведаўся пра гэта, дык кароль, каб нягоднікі не памянялі свае планы, тайна паехаў па іншай дарозе. І больш размовы пра гэта не было, Фрыдрых Вялікі памёр у сваім ложку. Здаецца, і Навасільцаў зрабіў бы тое самае, калі б толькі быў упэўнены, што вялікаму князю і сапраўды пагражае хоць нейкая небяспека.

Наколькі могуць узбудзіцца маладыя і зялёныя розумы, якія думкі могуць нарадзіцца ў гэтых розумах, пакажу на наступным прыкладзе.

Потым у Коўні, галоўным горадзе падчас замежных падарожжаў сям'і манарха, пачаліся хваляванні ў школе. Прэфектам у той час быў Станіслаў Дабравольскі, чалавек варты добрай памяці ў нашым краі, але пасля Лаўрыновіча з яго такі ж прэфект, як з мяне біскуп. І пад яго наглядам, з яго бацькоўскімі настаўленнямі і парадамі, вучні пачалі рабіць жахлівыя глупствы. Па начах на кожным рагу горада пачалі з'яўляцца плакаты са страшнымі пасквілямі на манаршы дом. Паліцыя ніяк не рэагавала. Віленская камісія атрымала рапарт ад Платона Кукальніка, худога і тонкага, як уюн, расцягнуты на нейкай адмысловай машыне, серба ці карпатаруса з жорсткім сэрцам. Шукалі доўга, і нават пасля даносу гэтага Платона, усяроўна кожную ноч з'яўляліся плакаты. Пасля некалькіх нязначных, але вартых увагі зачэпак, пэўнае падазрэнне пала на вучня, падлетка Альшэўскага. Выкліканы прэфектам і па-бацькоўску настаўлены адкрыць праўду, Альшэўскі прызнаў сваю віну. Пра гэта прэфект неадкладна паведаміў мясцовай камісіі і яе старшыні Платону. Камісія пачала шукаць паплечнікаў Альшэўскага. Былі і розгі і пакуты, але ён усё вытрымаў і паўтараў толькі, што сам усё прыдумаў і сам вырабляў плакаты.

У такім выглядзе падзеі былі пададзеная манарху. Кукальніка і членаў камісіі ўзнагародзілі грашыма, чынамі і ордэнамі, усіх апроч прэфекта Дабравольскага, пра якога камісія нават не ўзгадала, хоць ён і зрабіў усю справу. Альшэўскі быў асуджаны ў жаўнеры і накіраваны ў Бабруйскую фартэцу цягаць тачку, праз нейкі час скончыў жыццё самагубствам. І толькі пасля гэтага, хвала Богу, здаецца, усё суцішылася …

Аднак ў Коўні зноў пачалі з'яўляцца плакаты, напісаныя той самай рукой! Новае расследаванне толькі праз год знайшло вінаватых. Што выявілі? Тое, што Альшэўскі ані ў чым не вінаваты! Ніколі ні да чаго не належаў! Яго прызнанне моцна здзівіла вінаватых, бо ён узяў на сябе чужы грэх. А як быць з ордэнамі, чынамі і іншымі ўзнагародамі, якія Платон з калегамі з манаршай рукі атрымаў за хлусню і падман? Як быць з Альшэўскім, простым жаўнерам у фартэцы, рабочым тачкі, які церпіць страшныя пакуты невядома за што, ці толькі за свой грэх блазна, за фальшывае прызнанне, за паклёп на самога сябе? Што думаеце? Няўжо манарху расказалі пра гэтую памылку ў адносінах да дзіцяці? Не было гэтага. Бо, чым бы тады абярнуліся атрыманыя даброты? І ўсё схавалі, Альшэўскі застаўся ў Бабруйску і быў знойдзены новы выдатны форцель - за новае расследаванне яны атрымалі новыя ўзнагароды!

Раздзел 4. Навасільцаў, яго дзейнасць і характарыстыка. Байкоў. Пракурор Батвінка. Паліцмайстар Шлыкаў. Смерць і пахаванне радцы Лаўрыновіча

Думаю, слушным тут будзе падаць гісторыю жыцця некаторых асоб, якія так бязбожна трымалі ў сваіх руках лёсы мільёнаў людзей і накрылі іх крывавым саванам. Але маю мала часу, і няма пад рукой матэрыялаў, бо жыву на вёсцы. І па праўдзе кажучы, дрыжыць пяро ў руцэ! Таму скажу толькі некалькі слоў пра самых вядомых з іх, і толькі падрабязнасці, якія мне запомніліся.

Мікалай Навасільцаў, невядома ці законны сын бедных бацькоў, праз падтрымку магнатаў дайшоў у Расеі да найвышэйшай улады. Пра яго пісалі і яшчэ будуць пісаць кнігі. Ён быў лепш адукаваны за большасць тагачасных расейцаў, шчасліва і лёгка пераняў манеры французскіх эмігрантаў, якія тады на поўначы служылі ўзорам, меў добрае вымаўленне на некалькіх мовах, быў хоць і павярхоўна, але нядрэнна начытаны, і ўсё гэта разам дало яму шырокія магчымасці. Прыстойны твар, хоць потым, калі ён прайшоў ужо свой зеніт, пан Бог, скасіў яму адно вока, і пад гэтым вокам з'явілася вялікая чорная шышка ці нараст, які рухаўся. Меў вялікую схільнасць да жанчын (і адсутнасць сумлення ў зносінах з імі), яскравы досціп, пратэкцыю моцных гэтага свету і асабліва князя Чартарыскага - усё гэта ставіла яго ў цэнтры ўвагі ў той час, калі падобных расейцаў было вельмі мала, калі немцы і іншыя чужынцы захапілі галоўны ўплыў пры двары. А трэба было і расейца паказаць! У лёгкіх размовах гэты чалавек дасціпна і з беспамылковым тактам знаходзіў сабе сяброў, здзіўляў вялікай колькасцю звестак і рабіў вялікае ўражанне. Насамрэч гэта было толькі такое асаблівае мастацтва, здольнасць паказаць тое, што ведаеш, і схаваць тое, чаго не ведаеш. У справах ён рабіў усё добра, толькі калі гэта былі дрэнныя справы. У іншых выпадках усе свае высновы грунтаваў на вельмі хісткіх падмурках і не цярпеў халодных, аналітычных разваг. Таму і ў Варшаве, і ў Пецярбургу ён не мог вытрымаць дыскусіі па важных грамадскіх пытаннях з фармальна неадукаваным, але геніяльным і поўным логікі князем Ксаверыем Любецкім. У часы імператара Паўла яго пераследавалі. Потым тым, хто яго ратаваў у нядолі і даваў прытулак, ён адплаціў чорнай няўдзячнасцю. Надзвычай развязны, распусны, збэшчаны, бессаромна прадажны (толькі таго, што ён скраў у нашым краі, хапіла б, каб адліць з тузін такіх, як ён, залатых ідалаў). Але як дзіравая бочка, Навасільцаў заўсёды быў голы, і ў пошуках пазык, дамоўленасцяў, праектаў, спекуляцый рабаваў усіх, хто меў хоць які грош. Сумлення, цноты, маралі, сораму - ані на шэляг! Бачыў яго на ўласныя вочы, калі ён ўжо быў старшынёй Дзяржаўнай рады, а значыць найвышэйшай пасля манарха і яго сям'і асобай, як ён пасярод белага дня, пасярэдзіне алеі публічнага Летняга сада ў Пецярбургу, бессаромна абдымаў абадраную, п'яную, агідную, загарэлую на сонцы блудніцу без панчох, і нягледзячы на тое, што шмат мужчын і жанчын праходзіла паўз іх, нягледзячы на прысутнасць нянек з дзецьмі, якія звычайна бавілі тут свой час, працягваў сваю агідную сваволю.

Доўгія гады з усімі гэтымі заганамі спалучалася нястрыманая прага алкаголю. Мадэра, чысты ром, пунш, портар, англійскае і сваё дубальтовае слонімскае піва, моцнае як спірт, выпіваў ён адразу па некалькі бутэлек і, гэта не жарт, гадоў з дваццаці ніколі не быў цвярозы ані ўдзень, ані ўначы.

Аднойчы ў такім стане, а трэцяй пасля апоўначы, яго знайшоў ксёндз Вільбік з катэдры, мажны і прыгожы мужчына з моцным басам, вялікі піяка. П'яны ксёндз вяртаўся дадому з застолля і памылкова ўбіўся да яго, бо ўбачыў святло ў акне, і вырашыў, што гэта шынок. Слугі спалі, і ён пайшоў наўпрост, покуль нарэшце не ўбачыў п'янага Навасільцава. Навасільцаў сядзеў на крэсле за сталом, застаўленым, як у шынку, пустымі бутэлькамі і пры некалькіх свечках нібы чытаў паперы перад вялікай жырандоляй з люстэркам. Раптам ускінуў галаву, расплюшчыў вочы і ўбачыў за сабой у люстэрку геркулесаву постаць ксяндза. Сэрца яго ўстрапянулася, ускочыў, бо вырашыў, што бачыць забойцу. Але калі піяка, хістаючыся, паляпаў яго па плячы і дурнавата засмяяўшыся, сказаў: «Пане Яне, падай мне шклянку пуншу», -- абрадаваны Навасільцаў, ледзь трымаючыся на нагах, пацалаваў яго як дарагога сябра ў абедзве шчакі і выпер ксяндза з хаты. На другі дзень, перш чым зноў напіцца, Вільбік прыгадаў, што ён нарабіў, і з-за гэтага нават захварэў. Аднак Навасільцаў прамаўчаў і не стаў пераследаваць свайго сабрата па бутэльцы, толькі спусціў скуру са сваіх лёкаяў.

Навасільцава, які павінен быў служыць мадэратарам і дарадцам князю Канстанціну, той не любіў і не паважаў, але быў вымушаны трываць. На пачатку Навасільцава цікавіў толькі Слонім, але потым ён разрабаваў Літву, разрабаваў універсітэт і яго фонды, абрабаваў бацькоў і адправіў іх дзяцей у Сібір ці жаўнерамі ў войска, і так сваімі рукамі падрыхтаваў рэвалюцыю 1830-1831 гг. [205] Ён стаяў першым у спісе тых, хто павінен быў сваім жыццём заплаціць за злачынствы, але ці з-за чуйнасці паліцыі, ці з-за свайго інстынкту першым уцёк з Варшавы. Здаецца мне, што адразу пасля смерці князя Качубея, ён стаў графам і быў прызначаны старшынёй Дзяржаўнай рады, у якой увесь час хабарнічаў. За дазвол шматгадовай манаполіі на паравую навігацыю па Волзе ўзяў сто тысяч рублёў асігнацыямі, але не давёў праект да выніку. Так было, покуль яго не паваліла слабасць. Тады ён звярнуўся па кансультацыі да свайго старога прыяцеля і калегі па злачынствах Пелікана, а з другім прыяцелем, даверанай асобай і каханкам пані Пелікан, Платонам Кукальнікам, пачаў ганебны працэс аб крадзяжах. Ён пачаў расказваць навакольным такое, што вушы сохлі, абвінавачваў сябе і гэтых сваіх двух сяброў у жудасных злачынствах, і хадзілі чуткі, што калі канаў, адмовіўся ад паслуг лекара, пасля чаго, нарэшце, развітаўся са светам.

Байкоў быў прыгожым маладзёнам з вялікай чупрынай. Яго прыязна сустракалі ў салонах, ён пачынаў кар'еру бессаромнага распусніка ў маладой, вядомай сваімі сваволямі кампаніі вялікага князя Канстанціна. Пры варшаўскім двары карыстаўся даверам князя. Той, хто служыць такому вялікаму пану, мусіць ісці ўгару. На жаль, сунуць угару Байкова не было за што, бо ён нічога не ўмеў, і патрэбны быў, як пятае кола ў возе. А вялікі князь Канстанцін быў чалавек справядлівы і больш чым скупы на ўзнагароды. Аднак да Байкова прывык і прызначаў яго на розныя пасады, хоць і ведаў, што той сам нічога не зробіць, аднак нуль ператварае адзінку ў дзясятку, так і ён пад чужой поўсцю будзе ўдаваць з сябе льва і прынясе нейкую карысць. У следчую камісію, пра якую я пісаў вышэй, Байкова пасадзіў вялікі князь, бо той здаўна знаўся з Навасільцавам, ведалі яны адзін аднога як коні лысыя. Было б паўбяды, каб Байкоў заставаўся толькі пустым балёнікам. А ж ён хацеў надаць сабе важнасці! Аднак гэтага распусніка людзі не маглі ўважаць чалавекам сур'ёзным. Яго меркаванне пра людзей я чуў разам з расейскім генералам Кахоўскім - таму, хто не дайшоў да рангу сапраўднага стацкага дарадцы, дапамагаць у жыцці не трэба, бо ён асоба іn anіma vіlі (лац. «нізкай душы». - Л. Л.). Што можна да гэтага яшчэ дадаць? Але ў душы ён не быў кепскім чалавекам, і стаў прыкладам, як дурная свецкая марнасць і жывёльная распуста знішчаюць ўсё лепшае ў асобе. У Вільні гэты распуснік па даўняй звычцы карыстаў кожны шанец з жанчынамі і, як вынік, быў прымушаны патрапіць у рукі хірурга Пелікана. Яго боль, як бальзам, загойваў чалавечыя раны віленцаў. Усе цешыліся! Тым не менш, ачуняўшы, ён смяротна закахаўся ў Польшчы ў Зоф'ю Хлапіцкую. З тым, што ў яго яшчэ засталося ад мужчынскага сцяга, папрасіў яе рукі, і гэта прыгожая, як багіня дзяўчына, пагадзілася на такую сапраўдную для сябе крыўду. Аднак, калі ён заязджаў да Хлапіцкай, каляску падкінула на парозе брамы яе дома, і не вытрымалі сасуды сэрца, якое было абцяжарана шматлікімі злачынствамі. Закончыў жыццё ў яе сянях, чым бязмерна ўсіх усцешыў.

Віленскі губернскі пракурор Батвінка, сын магілёўскага млынара, якому хуткаплынная вясновая рэчка знішчыла млын, чалавек нягодны, подлы і не варты, каб яго згадваць. Дастаткова было сустрэць Батвінку, убачыць гэтае рыла, каб зразумець, што гэта за птах! Потым за іншыя грахі ён быў вызвалены ад пасады, але да таго часу добра ўжо паламаў нашу долю, разбагацеў і купіў значны маёнтак у Вількаміркім павеце. Уцёк ад вяроўкі ў 1831 г. і, падобна, жыве да гэтага часу.

Не ведаю як да нас патрапіў віленскі паліцмайстар Шлыкаў, прыгожы і моцны мужчына. Сваёй постаццю і цудоўным веданнем мовы адразу прывабіў жаночыя сэрцы, і Горская, адна з самых багатых дзедзічак, выйшла за яго замуж з пасагам у мільён гатоўкай. Неўзабаве яна памерла і пакінула яму сваё багацце. Працяглы час здаваўся ветлівым і добрым чалавекам, прыкідваўся спагадлівым да вязняў, але насамрэч палаў да іх прыхаванай нянавісцю і быў такі ж шкодны, як і іншыя. Але нікога асабіста адкрыта не пакрыўдзіў і не абразіў. Ён лепш за іншых ведаў віленскую моладзь, аднак неўзабаве быў усунуты ад следства і прагуляў у карты усе грошы першай жонкі. Жыў пасля толькі з хабарніцтва і кантрабанды, якая ў той час квітнела ў Вільні. Другі раз ажаніўся з Энгельгардаўнай, і тады пры моцнай пратэкцыі атрымаў месца суддзі ў нямецкіх калоніях у глыбіні Расеі, дзе, падобна, памёр з нэндзы. Я сам бачыў яго ў Пецярбургу вельмі бедным. Хто ведае, можа зноў уздымецца. Мяне запэўнівалі, што ён памёр, але ў смерць паліцыянтаў я не веру!

Пра Лаўрыновіча я ўжо казаў. Няма нічога страшнейшага, перажагнаўшыся так скажу, чым зрасейшчыны паляк. Ён заўсёды з перабольшваннем пераймае ўсе заганы рускага чалавека і адмаўляецца ад яго вартасцяў. Таму пра Лаўрыновіча дадам толькі, што ён памёр ад гарачкі, калі не атрымаў ніякай узнагароды. На яго пахаванні нікога не было, за труной бег толькі абшыты ў жалобу сабака з таблічкай на шыі, якая і стала яго эпітафіяй. Хацелі сабаку злавіць! Уцёк! Толькі сабака і правёў гэтага чалавека ў яго апошні шлях. Усе казалі, што перад смерцю Лаўрыновіч страшэнна дакараў сябе.

У маёй калекцыі ёсць добрыя партрэты ўсіх гэтых людзей. Варта захаваць іх для памяці.

Маем сярод сябе па-сапраўднаму шкодных для краю, для грамадства, для манаршых асоб. Я сумленна выказаў свае меркаванні, без жоўці і перадузятасці. Праз дваццаць пяць гадоў, якія прайшлі з таго часу, жоўць і не магла захавацца ў маім сэрцы. Але шмат акалічнасцяў да гэтага часу перашкаджаюць майму пяру апісаць іншыя вядомыя мне злачынствы гэтых людзей.

Раздзел 5. Прычыны віленскіх падзей. Імкненне Літвы да зліцця з Польскім каралеўствам. Віленская моладзь. Уплыў на яе Таварыства прамяністых. Расейскія чыноўнікі. Побыт гвардыі ў Вільні. Адносіны віленскай моладзі да гвардзейскіх афіцэраў. Значэнне афіцэрства ў расейскім грамадстве. Бойка Пуляноўскага з Пельскім. Бойка Вузлоўскага з Дзюкло. Знаходжанне в. кн. Мікалая ў Вільні. і в. кн. Міхаіла ў Відзах. Грубіянства расейскай паліцыі. Паліцмайстра Шлыкаў і палкоўнік Антоні Тышкевіч

Цяпер узнікае другое пытанне - ці зрабілі мы з нашага боку нешта недарэчнае, што стала прычынай усяго таго, што адбылося? Справядлівасць патрабуе адказаць: «Так». Як усё гэта было, немагчыма расказаць коратка, і я адчуваю, што не магу быць тут аб'ектыўным. Каб нешта растлумачыць, давайце зазірнём у мінулае.

Але перад тым, як закрануць дробныя дэталі, пачнём з галоўнага, з адкрытага і сумленнага тлумачэння тагачаснай агульнай грамадскай думкі і самога духу Літвы. У той час і тыя, хто ведаў, што хоча, і тыя, хто ведаў толькі, чаго ён не хоча, жадалі і прагнулі злучэння Літвы з Польскім Каралеўствам, каб мець усе тыя дабрадзействы, якія мела ў той час Каралеўства. Сам Аляксандр даваў падставы для такіх спадзяванняў, бо шматкроць у 1817-1818 гг. заяўляў перад шматлікімі асобамі абодвух палоў і казаў свайму фаварыту, сенатару-ваяводзе Тамашу Ваўжэцкаму, што хоча аб'яднаць Літву з Польскім Каралеўствам (ці па іншаму - Царствам Польскім - Л. Л.). Падобна, на пачатку ў яго і сапраўды была такая ідэя, і ён рабіў розныя крокі ў гэтым кірунку. У той час яго абагаўлялі народы ўсёй Еўропы, кожнае яго падарожжа па розных краінах было для іх сапраўдным святам і ўрачыстасцю. Як чалавек, ён спадзяваўся знайсці суцяшэнне для сваёй душы ў Польскім Каралеўстве, якому надаў ліберальныя інстытуты і свабоду друку. Але калі, не зважаючы на гэта, наша балбатня і малпаванне французаў у чаканні апладысментаў, пачала ў прысутнасці імператара ганіць яго ўказы, калі публічная прэса пачала ліць непажаданую ваду, імператар расчараваўся і згідзіўся са сваіх высілкаў. Трэба дадаць, што не дасведчаныя ў таямніцах гэтай формы кіравання польскія міністры не ведалі, як згладзіць такія прыніжэнні, і вынікова замкнуць зласлівыя языкі. Самадзяржаўны манарх, уладар, які прызвычаіўся рухамі аднаго пальца кіраваць паловай свету, пачаў шкадаваць, што уклаў меч у рукі вар'ятаў. Таму, ён не толькі больш не дбаў пра пашырэнне сваёй дзіцячай мары, але наадварот, хацеў звузіць яе.

Літва гэтага не разумела. Мала хто ў Літве мог тое зразумець. Сярод тых, хто разумеў, скажу з гонарам, быў і мой бацька, даўні сябар Ваўжэцкага. Але шырокія масы, не бачачы выканання сваіх спадзяванняў і абяцанняў, пачалі страчваць надзею. Галоўнай думкай стала - па-сяброўску, без бунтаў і ўзрушэнняў, упрошваць манарха аб'яднаць Літву з Польскім Каралеўствам. На жаль жадалі таго, што па вышэйапісаных прычынах, было ўжо немагчыма. Хто вінаваты ў гэтым? Паслы на соймы і рэдактары газет. Няхай іх імёны згадае гісторыя.

Пяройдзем цяпер да нашых універсітэцкіх фрашак, якія мелі вялікі і відавочны ўплыў у той час. Калі заканчваў апошні, шосты клас сваёй школы, я пакінуў у школе нейкіх Сароку, Календу, Цвікліча, яны былі не толькі «пад вусам», але добра ўжо і сівыя. Зважай - у школе! А ва ўніверсітэце студэнты мелі ўжо вялізныя вусы, маршчыністыя твары і сівыя валасы. Нас, дзяцей, смаркачоў, якія яшчэ не галілі барады, на паўтары тысячы студэнтаў было пятнаццаць - дваццаць чалавек, і ўсе дзівіліся, як мы такія маладыя, а ўжо скончылі школу. Відочна, што ў такім тлуме моцных, бадзёрых і дасведчаных людзей, павінна было набрацца шмат званых, але мала абраных. Асабліва калі студэнцтвам нярэдка засланялася ад вачэй паліцыі свавольнае і заганнае жыццё. Калі было дастаткова 15 верасня з'явіцца да рэктара і дэкана, каб атрымаць ад першага законнае пацверджанае яўкі ў прызначаны дзень, а ад другога пасведчання студэнта, і потым не хадзіць на заняткі. Таму, пад прыкрыццём статусу студэнта хавалася столькі дэбашыраў, нягоднікаў, распуснікаў і піякаў, што ўніверсітэцкае начальства вырашыла - яму не стае моцы, каб трымаць усіх пад кантролем.

Больш за тое, у вуснах кожнага гульца, ашуканца і забойцы, калі ён быў не зусім стары, пры кожнай непрыемнай нагодзе, мелася сакральная фраза: «Я студэнт», - хоць ён ніколі ім не быў. Гэтае слова засцерагала яго ад неадкладнага арышту і следства. Яго імя дакладвалі рэктару, і часцей за ўсё, гэта не было праўдай. А тым часам гэты ягамосць шчасліва і беспакарана ўцякаў з горада [206]. Але, хоць большасць свавольстваў рабілі людзі, якія не належалі да ўніверсітэта, трэба прызнаць, што і сярод нас не бракавала вялікіх нягоднікаў і распуснікаў. Такі стан рэчаў, які ўсё больш аддаляў студэнтаў ад мэт навучання, стаў галоўнай прычынай аб'яднання маральных людзей, якія жадалі дабра свайму краю. Таму і паўсталі аб'яднанні пад назвамі філаматаў (прамяністых) і філарэтаў (аматараў дабрачыннасці). Яны былі тым больш карыснымі, чым больш ўніверсітэцкае начальства не магло ўсіх кантраляваць і стрымліваць. Таму прадбачлівы стары рэктар Малеўскі даў дазвол на заснаванне публічнага таварыства філаматаў, зборы якога былі не таемнымі, і адклікаў свой дазвол толькі, калі ўлады, якія інакш разумелі стан рэчаў, пачалі ілжыва грувасціць падазрэнні - па іх меркаванні, падобныя таварыствы ў Германіі давялі да бяды. Малеўскі неахвотна і з жалем адклікаў свой дазвол, бо бачыў, што пасля стварэння таварыства, паводзіны моладзі раптоўна пачалі змяняцца да лепшага.

Генрык Жавускі ў адным са сваіх твораў пісаў, што гэтае шкодніцкае таварыства жыло ў гнілым грамадстве. Напісаў, бо не ведаў нічога пра таварыства і таму ўжыў агідныя фарбы. Ах, пан граф! Выюць і брэшуць на Месяц нават больш высакародныя істоты, але Месяцу ад гэтага ні лепш, ні горш!

Ніколі нельга патрабаваць ад людзей дасканаласці. Нават белыя, як снег, рэчы, маюць, калі не чорны дык хоць шэры бок. Замест духу гладыятараў, які раней мелі сівавусыя студэнты, сярод моладзі пачаў расці дух дысцыпліны і навуковага падыходу, што, напэўна, больш карысна для грамадства, але ў заваяваным краі заўсёды прыцягвае ўвагу ўраду. Урад уявіў сабе, што тая дубіна, якая яшчэ нядаўна адкрыта дэбашырыла, сёння пачала ўпотай пільнаваць прыхадня. Гэтая перадузятасць спрэс падагравалася і распальвалася менавіта чыноўнікамі, якія прыехалі з Расеі, бо тыя не змаглі знайсці сабе там месца і ўсімі сродкамі рабавалі забраныя правінцыі, каб як мага хутчэй забяспечыць сябе трывалае багацце і адначасова атрымаць усе магчымыя ўзнагароды за верную службу манарху. Як п'явак ці камароў, гэтых людзей немагчыма было насыціць, бо яны ўвесь час, як пералётныя птушкі, змяняліся, пры гэтым утваралі свой асобны гурток і не любілі край, які іх усіх так добра карміў. Яны выдатна разумелі стаўленне да сябе і таму лічылі за лепшае першымі наракаць і скардзіцца на край.

Больш жвавыя і чуллівыя маладыя людзі маюць яшчэ зялёную галаву, і замест таго, каб спакойна пераносіць такіх асоб, яны на кожным кроку выказвалі сваё стаўленне да іх. Аднак, несумненна, каб Пецярбург лепш адбіраў сваіх людзей, усё склалася б інакш. Бо кожнага расейца, каб толькі быў ён сумленным чыноўнікам, нават толькі з-за кантрасту, насілі б на руках. Дагэтуль, вось ужо гадоў пяцьдзясят, у грамадскай памяці захоўваецца імя віленскага губернатара Нячаева, які за ўвесь час свайго кіравання ні ад каго не ўзяў ні аднаго гроша і еў ячменную кашу, замест таго, каб, як іншыя, лупіць скуру з чужой маёмасці, даваць балі чужым коштам, тысячы прайграваць у карты і купляць сабе маёмасць за гвалтам выдраныя чужыя грошы.

Яшчэ больш прыкра, што чыноўнікі зусім не ведалі сваю справу і рэдка маглі зрабіць што-небудзь карыснае, але ўсе хадзілі з растапыранымі пальцамі і расстаўленымі рукамі, каб з каго заўгодна злупіць грошы. Уся іх праца была ў подпісе. Таму ўсе справы рыхтавалі нашы юрысты, потым трэба было знайсці перакладчыка на расейскую мову, і толькі тады пакласці перад гэтымі панамі іх гатовую працу. Адвакат браў сваё, перакладчык - сваё, чыноўнік - сваё, і ў выніку, зрабіўшы справу, чалавек станавіўся больш бедным, чым быў. Сорамна сказаць, але дайшло да таго, што, напрыклад, выраз «советник губернской управы», «губернский прокурор» ці «налоговая палата» сталі сінонімамі слова «злодзей». «Інспектар лекарскай палаты» і словы «невук» і «асёл» значылі адно і тое. І гэтак далей, і гэтак далей. Гэтую агіду да ганебных чыноўнікаў - служак цара ўспрымалі як нянавісць да ўраду.

Другой прычынай кепскага стаўлення было тое, што адбываецца амаль паўсюдна ў свеце. Вайскоўцы заўсёды бяруць верх над цывільнай моладдзю з-за сваіх бразготак, мундзіраў, грубасці, а можа з-за інстынктыўнага адчування жанчынамі небяспекі іх прафесіі. У нас нават маецца прыслоўе: «За мундурам - панны шнурам» (Прымаўка мае працяг: «За мундурам - панны шнурам, за сутанай - цэлай бандай». - Л. Л.).

Як толькі, апроч літоўскага корпуса, у якім служылі мясцовыя людзі, з'яўлялася новае войска, усе жанчыны таго слоя, перад якім афіцэры маглі сябе паказаць, кідалі сваіх ранейшых цывільных каханкаў і чапляліся за мундзіры. І таму паміж вайсковай і акадэмічнай моладдзю ці паміж афіцэрамі і адвакатамі, адбываліся пастаянныя звады, свары, дуэлі і бойкі [207]. Аднак гэта ўсё неяк залагоджвалася нашай памяркоўнасцю, і таму з большага, адбывалася без вялікага розгаласу.

Але ў 1822 г. прыйшла гвардыя! Аблічча расейскай моладзі. Усе маладыя, прыгожыя, смелыя, па-пецярбургску, а не па нашаму багатыя, экстравагантныя, з вялікім знешнім лоскам, у шмат разоў больш шыкоўных мундзірах, чым у лінейных войскаў, яны адразу патрапілі ў вышэйшы правінцыйны свет. Першы віленскі леў адчуў сябе мышшу перад такім героем. І яшчэ горш, ён нават здаваўся смешным, бо Вільня - вучоны горад, што рабіла адбітак на характары яго мужчын. Жанчыны, якія мала клапаціліся пра вучонасць, перайшлі на бок гвардыі. Нібы не жадаючы «маскалёў», яны насамрэч публічна чапляліся ім на шыю. І прадстаўніцы прыгожага полу не толькі як след умелі выкарыстоўваць свае прыгожыя парывы, але лічылі іх настолькі натуральнымі, што не хавалі сваёй прыхільнасці. Адсюль і зайздрасць, і злосць, і скрыгат зубоў. З'явілася нянавісць паміж пакрыўджанымі каханкамі і іх рывалямі. А калі афіцэры гвардыі пачалі праяўляць пагарду да нашай моладзі, дык мясцовая моладзь да іх ставілася так, як патрабуюць традыцыі нашай старадаўняй варожасці, і пры кожным выпадку ішла на кулакі. На кулакі! Афіцэры гвардыі гэтага не разумелі, і я зараз раскажу вам, чаму.

І дагэтуль ніхто з нас не разумее, якое магічнае ўражанне робіць слова «гвардыя» ў Пецярбургу ці ў Маскве. Самы багаты гараджанін, купец, цывільны чыноўнік з найвялікшым шанаваннем, удзячнасцю і радасцю аддасць сваю дачку з мільённым пасагам за самага ўбогага чалавека, калі ён мае самы малы чын афіцэра гвардыі. Перад афіцэрам гвардыі расступаецца вуліца, бо ўсе, хто носіць фракі, павінны саступаюць ім дарогу па звычаі ці па інстынкце. Натуральна, гэта тамтэйшая звычка. І вось расейская гвардыя, цалкам прызвычаеная да такога гонару з часоў іх продкаў, нечакана апынулася ў Вільні пасярод людзей, якія не мелі ні найменшага ўяўлення пра яе ўяўныя перавагі, і ведалі, што няма ніякага пісанага закона аб перавагах гвардыі, не разумелі, што адбываецца, і хацелі захаваць свае правы. Адваротны бок жадаў таго самага, да чаго прызвычаіўся ў Расеі, таго, што ў падобных акалічнасцях ён меў у сябе дома, і таму адразу дыскрэдытаваў сябе ў нас.

Вось якім стаў першы інцыдэнт, які моцна раздражніў абодва бакі.

Нейкі Пуляноўскі, дужы і высокі хлопец, малады чалавек спакойнага і ціхага нораву, шпацыраваў па Антокалі разам з некалькімі сябрамі, гуляў шыкоўнымі тагачаснымі віленскімі бульварамі, знішчанымі сёння для будаўніцтва фартэцы, і размаўляў са сваімі спадарожнікамі. Ён не заўважыў, што насустрач ідзе гвардзейскі афіцэр, і яны выпадкова крануліся адзін аднаго локцямі. Не прывыкшы да гэткага абыходжання афіцэр пакрыўдзіўся і штурхнуў Пуляноўскага кулаком у бок са словамі: «Как ты смеешь меня тронуть!». Пуляноўскі рэзка абярнуўся і пальнуў яму ў храпу! ( «jak go palnіe po chrapach», - я імкнуўся як мага дакладней перадаць аўтарскі тэкст - Л. Л.). Ківер і ўсё, што там разам з ім было, паляцела на зямлю, а сам афіцэр ледзь утрымаўся на нагах. Збіты з панталыку, бо нават і падумаць не мог пра такое, ён толькі і змог прамовіць: «Я капітан гвардыі Пельскі». На што Пуляноўскі спакойна адказаў: «А я шавец Арлоўскі». Яны разышліся, і Пуляноўскі адразу знік [208].

Але на бульварах гуляла шмат людзей, і таму праз чвэрць гадзіны ўвесь горад поўніўся пагалоскамі. Праз гадзіну ў выніку дакладу Пельскага, чаго для яго самога было лепш не рабіць, усе асобы з прозвішчам Арлоўскі і ўсе, хто жыў у дамах Арлоўскіх, былі арыштаваны і дапытаны. Нават дом нябожчыка Арлоўскага атачылі вартай. Але шукалі дарэмна. Увесь люд ад малых да дарослых, ведаў, што Пуляноўскі бараніўся ад грубіяна, быў пакрыўджаны бязвінна, і адпомсціў за сябе па нашым старасвецкім звычаі. Нягледзячы на сем прызначаных адно за другім строгіх следстваў, нягледзячы на тое, што Пуляноўскі сам хацеў, каб яго адкрылі, ніхто не выдаў яго прозвішча і не назваў яго асобу. Магчыма, мы маем тут самы рэдкі выпадак у свеце, калі некалькі тысяч людзей ведалі нейкую патэнцыйна карысную для сябе рэч, гэтыя веды маглі б прынесці ім грошы, і тым не менш, здрадніка сярод іх не знайшлося! А для ўладаў такі ўпарты сакрэт з'яўляўся сапраўднай крыўдай, бо заставалася яшчэ памяць пра ранейшы адпор. Аднак сёння князь навыперадкі перад графам, граф навыперадкі перад шляхціцам, шляхціц навыперадкі перад цыганом, цыган навыперадкі перад яўрэем, кінуліся б, каб данесці першым.

Неўзабаве, Францішка Узлоўскага, галоўнага флегматыка ўніверсітэта, на маіх вачах абразліва зачапіў нейкі Дзюкло, таксама капітан гвардыі, Францішак выклікаў капітана на дуэль бо не паспеў ударыць у твар - ужо ўзнятую для ўдару руку перахапіў падскочыўшы ў той момант дырэктар казіно Ян Ходзька. Генерал, якому падпарадкоўваўся Дзюкло, прыслаў свайго ад'ютанта, які перадаў, што будзе страляцца толькі з дыстанцыі ў пяць крокаў. Каб уразіць ад'ютанта, Узлоўскі спакойна і, ні з кім не параіўшыся, на вачах у сведкаў дастаў з кішэні насоўку і сказаў: «Будзем страляцца нават яшчэ бліжэй - абодва будзем трымаць канцы гэтай хусткі». Ад'ютант, напалоханы такой рашучасцю і спакоем, далажыў пра перамовы. Вайсковае начальства паведаміла рэктару, і рэктар загадаў неадкладна арыштаваць Узлоўскага. Але той ужо меў гатовую просьбу аб адлічэнні яго са студэнтаў і перадаў яе бэдалю, які прыйшоў яго арыштоўваць, такім чынам выйшаў з-пад улады рэктара і патрапіў пад уладу паліцыі. Паліцыя павінна была яго арыштаваць, чым нарабіла б яшчэ больш сораму і розгаласу. Дзюкло не з'явіўся на дуэль, бо чакаў прыезду вялікага князя, ад якога мог залежаць вырак па гэтай справе. Справа зацягнулася і потым заціхла. Дуэль не адбылася.

Тым часам Пельскі, не маючы магчымасці знішчыць крыўдзіцеля і сцерці з сябе ганьбу, дайшоў да адчаю і вымушаны быў пакінуць службу як публічна зганьбаваны афіцэр. Наша моладзь стала яшчэ больш амбітнай.

Як бачыце, гэта не магло абудзіць сяброўства, а наадварот раздзьмухвала нянавісць. І ўсё толькі з-за ўзаемнага непаразумення. Equіvoque maudіte (фр. «Праклятая недарэчнасць». - Л. Л.), як казаў Вальтэр. Пагарда расейскіх афіцэраў да фракаў, як яны называлі цывільных, была самай нявіннай з іх звычак. У Расеі кожны дваранін павінен быў служыць у войску, і нават самыя высокія і важныя дзяржаўныя чыноўнікі пачыналі сваю службу з вайсковай і служылі хаця б некалькі гадоў, да першага чыну. А ў нас засталася толькі памяць пра паспалітае рушэнне, якое ўжо неахвотна збіралася у канцы нашага палітычнага жыцця, і нашыя вайскоўцы, хоць і лічыліся важнымі, высакароднымі і паважанымі асобамі, усё ж не абавязаны былі насіць мундзір, які ў Расеі быў галоўнай прыкметай высакароднасці і мужнасці. Таму, калі б мы маглі паразумецца з імі, зразумець што справа не ў мундзіры ці ў яго адсутнасці, адносіны склаліся б інакш. А паразумецца трэба было! Але ж як? Трэба было нашым бацькам, забыўшы старыя крыўды часоў саксонскіх Аўгустаў і Станіслава, з маладосці напраўляць нас у Пецярбург ці Маскву - адным словам, у Расею, знаёміцца там з ідэямі народа, які пануе над намі, як некалі Батый панаваў над імі. Каб не думалі, што Расея недзе за морам, і нам усё гэта непатрэбна, бо «Тадэвуш Касцюшка ёсць залаты яблык» і што «Polska nіe zgіnęła, pókі my żyjemy». Гісторыя вучыць, што народныя песні могуць мяняцца. Здаровы сэнс і зразумелая асабістая зацікаўленасць падказваюць, што «на чыім возе едзеш, таму і песеньку пяеш», і няхай на ўсё будзе Божая воля.

Наколькі прадузятасць да цывільнай вопраткі ўкаранілася і, магчыма, яшчэ захоўваецца ў расейскім войску, паказвае наступны анекдот. Праз шмат гадоў, у 1831 г., я быў у Маскве на абедзе ў генерала, графа Закрэўскага, у той час міністра ўнутраных спраў, калісьці чалавека недаступнага, бо блізкага да цара Аляксандра І ад'ютанта. Я распытваў яго пра падрабязнасці знаходжання і паводзіны імператара ў Парыжы, Парыж у той час насіў яго на руках. Гр. Закрэўскі паведаміў мне, між іншым, што імператар і ўся яго світа былі там у фраках. Таму малады ад'ютант, граф Кутайсаў, самы добры і ветлівы хлопчык, з вялікім здзіўленнем усклікнуў: «Як гэта ў фраках? Гэтак мы можам падвергнуць сябе найвялікшай абразе!». Закрэўскі, чалавек дасведчаны і мудры, толькі іранічна зірнуў на яго і засмяяўся. У той час ён, малады і гарачы, быў з Кутайсавым, як з братам, і сказаў яму: «Слухай, Кутайсаў, скажу табе толькі адно - глядзі, вось я зараз у фраку, але паспрабуй мяне пакрыўдзіць, зразумееш тады, ці абароніць цябе мундзір». Закрэўскі ў той час тлумачыў маладым афіцэрам розніцу паміж мундзірам у Расеі і ў Еўропе. Але досыць пра гэта.

Тое, што я сказаў вышэй, мела яшчэ адзін вынік. Старасвецкія дамы, а такіх было яшчэ шмат, не жадалі сваіх дачок выстаўляць на баламуцтвы і плёткі, дамы, дзе хацелі, каб іх дочкі выйшлі замуж у сваёй ваколіцы, дамы, якія не жадалі ўразіць сваіх знаёмых, крэўных і сяброў непазбежнымі сваркамі з вайскоўцамі, наадрэз адмаўляліся іх прымаць і зачынілі перад імі дзверы. Натуральна, што ў гэтых дамах было шмат маладых і прыгожых жанчын і дзяўчат. Салодкая прынада для афіцэраў! Больш хітрыя пачалі хваліць і ліслівіць афіцэрам, каб з імі пасябравалі сыны ці браты, але ўбачылі, што гэта нічога не дае, і кінулі справу. Зноў пачаліся крыўды. Аднак, у дужках скажу, што прынамсі тыя, хто ў сваіх дамах не хацеў сябраваць з вайскоўцамі, больш за іншых аказаліся прадбачлівымі і разумнымі. Ніводная панна з тых, якія закахаліся ў афіцэра, не выйшла ні за аднаго з іх замуж, наадварот, было шмат скампраметаваных і нікому больш не патрэбных.

З-за гэтага віленскае таварыства было падзелена на дзве цалкам размежаваныя паловы. У адной палове былі толькі мундзіры, а ў другой толькі фракі. Як толькі адбыўся гэты падзел, паміж паловамі знікла зайздрасць. Ці, прынамсі, так здавалася. Аднак вышэйшая вайсковая ўлада не цікавілася матывамі і трымалася свайго, яна бачыла гэты падзел, і ўсю віну за яго няслушна прыпісала фракам, яна паверыла ў гэта, як і ў нянавісць усяго краю да ўраду.

Але самым горшым, што прыносіла гэтаму няшчаснаму краю тысячы няшчасцяў, было тое, што яго галоўная асоба, вялікі князь Мікалай - будучы імператар (у 1829 г. быў каранаваны «царом Польскім». - Л. Л.), вынес не лепшыя ўспаміны адсюль [209]. Да прычын, якія абурылі тады вялікага князя, і за якія было нескладана апраўдацца, далучалася яшчэ і яго асабістая незадаволенасць усёй нашай моладдзю. Моладзь адмовілася выказваць яму належную пашану, тыя павярхоўныя знакі пашаны, на якія ён, бясспрэчна, меў права, як па нараджэнні, гэтак і па становішчы. Гэта недаравальная недалікатнасць і грубасць былі настолькі вялікімі, што калі вялікі князь Мікалай, тады брат імператара, ехаў ці ішоў, яму амаль што не сустракаліся маладыя людзі, якія б знялі капялюш і прыстойна пакланіліся. Нічога не мянялі намаганні, просьбы і ўгаворы больш разумных людзей. Пры сустрэчы заўсёды паводзілі сябе як пні. І ўсё ж, калі паставіцца да сітуацыі сур'ёзна, гэта не было вынікам нядобразычлівасці, злосці ці нянавісці. Бо, наогул, в. князя Мікалая любілі, любілі за яго сур'ёзнасць, суровае жыццё, строгую справядлівасць, за яго тон, які ён браў у адносінах да сваіх афіцэраў, якія баяліся яго, як агню. Любілі яго як раз за тое, за што баяліся афіцэры, якіх уся моладзь не любіла. Усе неўзабаве зразумелі, што толькі ён мог утрымаць гэтую шматлікую вайсковую моладзь у прыстойнай дысцыпліне, і што без яго было б яшчэ горш. Апроч Пельскага, якому не трэба было называць сваё імя, бо афіцэраў Ізмайлаўскага палка было столькі, што ніхто з мінакоў, якія стаялі далёка ад месца бойкі, напэўна, не ведаў з кім адбылася гэта прыгода. Акрамя інцыдэнту з панам Дзюкло, за некалькі месяцаў адсутнасці вялікага князя, адбыўся яшчэ не адзін падобны выпадак. Вядома, што пасля вяртання ён зусім не ўхваліў паводзіны сваіх афіцэраў, удзельнікаў скандалаў. А за тое, што яны як афіцэры не біліся на дуэлі, в. князь зрабіў ім вымову.

Яшчэ ў адной справе ён за сваю справядлівасць атрымаў агульную павагу. Самыя свавольныя з жаўнераў гвардыі, пераапрануўшыся ў жаночую ці нейкую іншую вопратку, бадзяліся па горадзе і па начах рабавалі мінакоў. Калі, нягледзячы на строгую дысцыпліну, гэтыя здарэнні пачалі множыцца, многія мірныя жыхары ўначы пачалі насіць палкі ці шпагі. Не памятаю ўжо на каго, але, здаецца, на Бронскага, жаўнер напаў у Бернардынскім завулку. Бронскі бараніўся палкай. Жаўнер вырваў палку. У цемры ён не бачыў, што ў Бронскага ў руках маецца яшчэ і шпага, люта напаў на яго, сам наткнуўся на клінок і адразу загінуў. Шпагі здаўна ўжо былі забаронены. Тым не менш міжвольны забойца сам паведаміў у паліцыю і ўсё расказаў. Улічваючы тагачасную незадаволенасць і раздражненне, чакалі жахлівых наступстваў. Але в. князь даведаўся пра сутнасць справы і загадаў спыніць следства.

А вялікага князя Міхаіла любілі яшчэ за прыгажосць і свежасць, бо в. князь Мікалай да трона быў худы і набраў вагу толькі, калі ўзышоў на пасад, пасля чаго стаў самым прыгожым чалавекам у сваёй краіне. А яшчэ вялікага князя Міхаіла любілі за гумар, пра яго хадзілі тысячы анекдотаў. Жыў ён тады ў Відзах і Вільню наведваў зрэдчас. У Відзах, у амаль што вёсцы, натуральна, рознагалосся было менш, чым у горадзе. Таму ён не злаваўся на Літву, але Вільню ненавідзеў. У той час яшчэ нежанаты, калі б нават быў апрануты ў сярмягу, ён усё роўна закруціў бы галаву любой жанчыне. Можна ўявіць, чаго дасягнуў у гэтай справе вялікі князь Міхаіл, калі атрымаў адпаведны свецкі стан і ўвайшоў ва ўзрост. У гэтым яму дапамагаў фаварыт Міхал Ваўжэцкі [210], свянцянскі маршалак, вясёлы і слаўны гуляка, усенародна любімы жыхарамі краю. Каб не сумаваць, не нудзіцца, яны разам выдумлялі свавольныя забавы. Часта спрачаліся, хто каго пераможа ў гульнях кахання, хто больш з'есць, хто вып'е, хто каго пераспіць. Загартаваны і добра старэйшы за князя Ваўжэцкі, тоўсты, дужы і шыракаплечы асілак, ва ўсіх гульнях рашуча перамагаў зусім яшчэ маладога в. князя. Але князь быў рады і з таго, што можа пераспаць Ваўжэцкага.

Вось я і кажу, што любілі абодвух братоў, але абодва яны мелі перадузятасць да Вільні і лічылі яе сметніцай літоўскага палітычнага бруду. Пасля ўступлення на трон, цар Мікалай І ніколі не хаваў свайго стаўлення да Вільні. Потым доўга казалі, што ў 1831 г. Мікалай І, знуджаны выбрыкамі віленскай моладзі, якія, як звычайна, улады лічылі змовай, жадаў змяніць назвы нашых гарадоў на расейскі капыл і назваць Вільню «Чортовгород», верагодна нехта яму давёў, што слова «Вільня» падобна да летувіскага слова «д'ябал» (д'ябал па-летувіску не «Wіlnіus» а «Welnіs»).

Дык што было прычынай неапраўданай і несправядлівай жорсткасці віленскай моладзі? Грубіянства паліцыі, якую не любяць і цкуюць ва ўсім свеце, паліцыі, якая цяпер мае вайсковую сілу і можа адпомсціць за былое. За тое, што маладыя людзі павінны рабіць добраахвотна, а не калі ім загадвае квартальны: «Эй ты, слышишь, шляпу долой! Скорей же, говорят тебе, шляпу долой, а не то, я тебе …», -- з-за ўпартасці і супраціву, з-за незразумелага самалюбства, якое перайшло ў дрэннае стаўленне да таго, каго трэба шанаваць. Хацелі адпомсціць тым, хто размаўляў з імі такім тонам, але ж ведалі, што ім адкруцяць вушы за тое, што не здымаюць капялюш ці шапку, калі трэба. І не было нікога, ніводнай жывой асобы, якая б мела смеласць ўсё гэта растлумачыць моладзі.

Да якой ступені віленская паліцыя дазваляла сабе абражаць усіх без выключэння, бачна з прыкладу, які ў свой час вельмі рассмяшыў в. князя Міхаіла, бо гэта адбылося за пяць крокаў ад яго.

Падчас параду пры змене варты прысутнічаў в. князь Міхаіл, які тады якраз прыехаў у Вільню. За ім стаяў яго штаб. Цяжка было ўціснуцца туды фраку. Але ў Вільню прыехаў былы кавалерыйскі палкоўнік Антоні Тышкевіч, некалі кумір свайго палка, рашучы чалавек рэдкай адвагі, уся армія лічыла яго сапраўдным львом.

На працягу ўсёй вайны з Напалеонам ён праяўляў цуды адвагі, быў узнагароджаны усімі магчымымі ўзнагародамі не толькі свайго, але і саюзных манархаў, і калі б насіў усе крыжы, дык выглядаў бы як алтар Найяснейшай Панны Марыі. Адразу пасля вайны выйшаў у адстаўку, і не маючы маёнтка пасяліўся ў велятыцкага старасты, багача Тышкевіча, у Чорнай, што за некалькі міляў ад Вільні [211]. Як кожны па-сапраўднаму адважны чалавек быў лагодны, як ягнё ці як дзеці, але пры ўсёй сваёй лагоднасці нікому не дазваляў сябе пакрыўдзіць.

І неяк Тышкевіч вырашыў яшчэ раз убачыць тыя палкі, з якімі калісьці разам ваяваў. Стары ваяка ўсклаў мундзір, без якога не мог бы заняць годнае месца на парадзе. Так ён і стаяў у мундзіры праз колькі крокаў за вялікім князем Міхаілам. Падчас параду вялікі князь выпадкова павярнуў галаву і здзівіўся вялікай колькасці крыжоў на мундзіры графа Тышкевіча, якога асабіста не ведаў. Таму пачаў распытваць, хто гэты заслужаны і адносна малады афіцэр, які мае столькі ўзнагарод. Жаўнеры праходзілі перад в. князем і пазнавалі графа Тышкевіча, але ў свіце яго ніхто не ведаў, і в. князь некалькі разоў паўтарыў сваё пытанне. Каля в. князя стаяў віленскі паліцмайстар Шлыкаў - паліцэйскі-перла, якраз ён і ўвасабляў сабой усю паліцэйскую ветлівасць. Паліцмайстар пачуў словы в. князя і, каб быць карысным, падышоў да Тышкевіча, якраз калі той размаўляў па-польку. Шлыкаў запытаў па-польску, хто ён такі? Тышкевіч адказаў з найвялікшай ветлівасцю. В. князь зноў чуў іх размову. Тады Шлыкаў, каб яшчэ больш выслужыцца, спытаў у графа: «Ці магу я вас спытаць, адкуль у вас, не старога яшчэ чалавека, столькі ўзнагарод?» Тышкевіч імгненна пачырванеў як вішня, тупнуў нагой і закрычаў: «А табе якая справа?» Вялікі князь пырснуў ад смеху, Шлыкаў схаваўся ў натоўпе, і на гэтым усё скончылася. А ці можна афіцэра, палкоўніка публічна распытваць, адкуль у яго столькі ордэнаў? На вачах у в. князя зрабіў гэта сам віленскі паліцмайстар, сам Шлыкаў! Няцяжка здагадацца, што рабіў увесь гэты іншы зброд, што рабілі з горадам усе гэтыя малаадукаваныя чыноўнікі?

Да яшчэ свежых, яшчэ цёплых падзей 1822 г., трэба дадаць і сапраўдныя правапарушэнні, і вось на такім тле ў 1823 г. пачалося вышэйапісанае следства ў справе філаматаў.

Якія б не былі плюсы і мінусы законаў, існых у краіне, іх выкананне неабходна для парадку, спакою, шчасця, развіцця мастацтваў, навук, прамысловасці і ў канечным выніку - для багацця краю. Нават патаемнае ўхіленне ад гэтага заўсёды з'яўляецца парушэннем закону, а часам нават і злачынствам. З гэтага пункту гледжання, калі нейкае раней дазволенае таварыства справядліва ці несправядліва зачынена, у нашым выпадку гэта таварыства Прамяністых, яно павінна было разысціся. Як быццам было так і зроблена. Калі раней скасавалі вольнае мулярства (масонаў), кожны быў абавязаны падпарадкавацца волі манарха і напісаць распіску, што больш не будзе належаць да тайных таварыстваў. Таму кожны, хто падпісаў такую распіску, але падмануў урад, з'яўляецца злачынцам. З гэтага пункту гледзішча таварыства філарэтаў, якое паўстала з нявіннымі і нават пахвальнымі мэтамі, зрабіла сваіх сяброў злачынцамі, бо нейкі час існавала пасля афіцыйнага скасавання. Штодзённы досвед і навука былых часоў вучыць нас, што падобныя выракі праз нейкі час могуць адмяняцца, як напрыклад строга забаронены ў 1818 г. партрэт Напалеона, валоданне якім каралася арыштам ці нават і больш суровай карай, у 1823 г. не толькі ўжо аздабляў у нас амаль што ўсе салоны, але італьянцы беспакарана насілі яго па вуліцах сваіх гарадоў. Таму, сёння нешта жорстка забароненае, праз год страчвае ўсялякую цікаўнасць з боку ўладаў, і тое, што сёння было злачынствам, заўтра стане цнотай. Але аплакваючы гэтую сумную зменлівасць чалавечых прыярытэтаў, трэба адзначыць, што суд у гэтых справах належыць не падначаленым, а выключна ўладам. Інакш нічога добрага не будзе, а настане несумненная пагібель.

Да гэтай жа катэгорыі злачынстваў трэба аднесці і друк праграмы статыстыкі без дазволу цэнзуры. Калі ўлады лічаць, што нават друк брашуры ці нават і пацераў, не можа адбыцца без дазволу цэнзуры, то кожны, хто не трымаецца гэтага, хай нават з самымі ўхвальнымі намерамі, парушае закон.

Разам з гэтымі двума закідамі ёсць і трэці - цвёрдае і ўпартае адмаўленне існавання тайнага таварыства, пры тым, што яно закрылася толькі праз год пасля скасавання яўнага таварыства. Своечасовае закрыццё таварыства значна зменшыла б віну, і ў выніку ўся гэтая справа перастала б быць злачынствам, і сталася б толькі правапарушэннем.

Раздзел 6. Візіт Мюлера да аўтара і яго прапанова схаваць кампраметуючыя паперы. Паведамленне аўтару, што яго шукае паліцыя. Стасункі аўтара з домам Мюлераў. Апавяданні пані Мюлер. Яе бацькі. Анекдоты старога Закрэўскага. Яго сыны. Апавяданні пані Мюлер пра сястру Марыю і пра каханне Пятруліна

Я сядзеў, упёршы галаву ў рукі, пакладзеныя на стол, прыгнечаны навіной, якую прынёс Петрашкевіч, заглыблены ў роздум, калі нехта ззаду мяне сардэчна абняў і прыціснуў да сябе. Гэта быў Мюлер, які на дыбачках, моўчкі падышоў да мяне. Пра мой прыезд Мюлер даведаўся ад нейкага мінака, сустрэтага ім у горадзе, а пра кватэру ўжо ведаў ад Караля. Таму ён адмовіўся ад ужо звыклага, па гадзінніку, пасляабедзеннага сну і кінуўся сюды абняць свайго маладога сябра. Я ніколі і нічога не мог схаваць, бо мая душа адразу кладзе адпаведную пячатку на мой твар. Вось такое няшчаснае і невылечнае маё калецтва. Ах, зручней было б апынуцца на іншай планеце, што, магчыма, хутка і будзе, магчымым.

Ранейшыя балючыя думкі разам з рашэннем расстацца з Мюлерам імгненна адлюстраваліся на маім твары, і Мюлер, чалавек вялікага розуму і вострага вока, хоць, здаецца, і не меў нагоды ўзяць гэта на свой рахунак, сказаў мне: «Я ведаю, што адбылося ў тую ноч. Ведаю, чаму ты смуткуеш. Ведаю, што ўся выбітная моладзь належала да гэта таварыства, якое цяпер так моцна пераследуюць. Усе гэта дазваляе мне здагадацца і пра цябе. Ты быў адным з іх? Значыць, і ты таксама ў небяспецы, і я не магу даць ніякіх парад. Але, калі маеш паперы, кнігі ці нешта, што трэба схаваць, неадкладна апячатай іх і зараз жа, бо мінае час, давер іх мне. Я вярну іх цэлымі і захаванымі. Мюлер нікому ў жыцці не здрадзіў, і ў маім доме не будзе ператрусу».

Як ад такіх слоў сэрцу не растаць? Са слязамі на вачах я расказаў яму праўду і падзякаваў за паслугу, якой не мог скарыстацца, бо нічога падобнага не меў. І дадаў, што ён памыляецца адносна прычын майго смутку, бо смутак выкліканы развітаннем з мачыхай і, здаецца, апошняй стадыяй яе хваробы. Каб паказацца зухам, я еў пры ім свой горкі абед, але кавалкі не лезлі ў горла. Ах, маладосць! Слова да слова, і размова паступова перайшла ў жарты, балбатню і смех, а скончылася тым, што я выбраўся з-за стала і пайшоў на каву да Мюлераў. Вярнуўся ад іх апоўначы. Вось так ператварыліся ў нішто ўсе мае зарокі адносна іх.

Наступнай раніцай каля восьмай гадзіны я ўсё яшчэ моцна спаў. А калі расплюшчыў вочы, пачуў нейкі шум і ўбачыў свайго сябра Мюлера, які сядзеў на краі ложка. Ён пачаў жартаваць з майго сібарыцтва, раскідваючы смех і жарты прыгаршчамі. Але як толькі падалі гарбату, і мой лёкай вярнуўся да сваёй ранішняй працы, Мюлер раптоўна змяніўся ў твары і з відавочнай трывогай сказаў: «Веру, тое, што ты сказаў мне ўчора, праўда. Але, магчыма, ты мусіў так сказаць. Аднак мне, як сябру, трэба папярэдзіць, што цябе шукаюць! Учора дзяжурны паліцыянт вельмі ветліва распытваў майго бургграфа пра некалькіх чалавек - ці жывуць яны ў гэтым доме, ці ходзяць яны ў гэты дом, сярод іншых, спытаў і пра цябе. На шчасце, мой бургграф працуе толькі некалькі тыдняў і таму нічога пра цябе не сказаў. Інакш, небарака, усё расказаў бы, ён стары жаўнер. Паліцыянт таемна пакінуў яму паперу з імёнамі і загадам паведаміць, калі хто з іх прыйдзе. Сёння на раніцы бургграф паказаў мне гэты спіс, вось ён. Я забараніў яму ўвязвацца ў справу і прыбег да цябе».

У гэтай паперы, напэўна, каб задурыць людзей, значылася: расейскі генерал Крапаў, якога ніколі не існавала на свеце, Ксаверы Агінскі, Сліжаноўскі, багаты яўрэй, юрбарскі купец Адэльсон, Макавецкія, Абранпальскі і я.

Ад такога чалавека больш не мела сэнсу хавацца. Згодна з даволі гнуткімі інструкцыямі, дадзенымі мне братамі, я расказаў яму ўсю праўду і стан рэчаў. Паведаміў, што мяне вось-вось арыштуюць. Пасля гэтага ў мяне палягчэла на душы, і мы зноў пачалі жартаваць. Прынамсі, я меў з кім грызці гэты горкі арэх і абмяркоўваць маю вялікую бяду.

На пачатку будучая небяспека можа засмуціць і збянтэжыць маладую галаву, але потым дадае энергіі і напружвае духоўныя спружыны. Жыццё становіцца больш насычаным і хуткім. Не памятаю, каб раней я быў такім гожым і вясёлым, як у час, калі дамоклаў меч вісеў над маёй галавой. Але гэтак было толькі, калі я знаходзіўся сярод людзей. Калі заставаўся сам насам, нічога не ішло ў галаву, мог толькі ўспамінаць і думаць пра лёс маіх бедных сяброў. Зан, Міцкевіч, Кавалеўскі, Кулакоўскі, Чачот, Уратноўскі, Лукашэўскі, Лазінскі і колькі яшчэ іншых, самых адукаваных, здольных асоб, якія вылучаліся сярод іншых.

Каб адцягнуць ад сябе падазрэнні, я заўсёды хадзіў адкрыта і смела. Паліцыянты, як вужы, сунуліся паўз мяне па вуліцах, але не чапляліся. Пан Бог зрабіў іх сляпымі. З Крукоўскім мы штодзень ледзь не краналіся локцямі. Часам сустракаў вязняў, якіх вялі пад аховай. Я спыняўся, але яны адварочваліся або глядзелі на мяне халоднымі і абыякавымі вачамі, нібы і не ведалі. І адразу пасля гэтага паведамлялі камісіі, што шукаць мяне трэба ў Берліне, Вене, Эдынбургу, Парыжы - адным словам, па ўсім свеце. Апісвалі мяне з чорнымі, як жук, валасамі, смуглай скурай, вялізнымі бакенбардамі, каржакаватага і малога. Паўсюдна рассылаліся такія росшукавыя лісты з цалкам недакладнай інфармацыяй пра мяне, а я штодзень вольна хадзіў сярод шпегаўскага хаосу, незаўважны як вавёрка. Карысным з'яўлялася і тое, што мая кватэра была запісана ў паліцыі хоць і на Мараўскага, але на Караля!

Мае візіты ў вышэйшы свет Вільні сталі прыемнымі і частымі. Многія ў той час ратавалі крэўных, і мой філарэтызм ані для каго не быў вялікім сакрэтам. Агульная сіла тады злучала ўсе думкі, і ніхто не расказаў пра мяне ненадзейнаму чалавеку. Нават яўрэйскія рамеснікі, калі іх распытвалі, адмаўляліся мяне згадваць сярод вядомых ім людзей, нібыта я д'яблам хрышчаны, і заўсёды адказвалі «не». А потым са смехам прыбягалі да мяне з дакладам. Раскажыце гэта каму-небудзь сёння! А ці шмат мінула часу? Які тэрмін патрэбны, каб пачала дамінаваць подласць, каб нават карэнні згнілі? Акурат сёння чвэрць стагоддзя! А што будзе яшчэ праз дваццаць гадоў?

Адкуль бы я не вяртаўся, заўсёды трапляў у дом Мюлера. Мелася тут для мяне жыццядайная крыніца, і яна цалкам супакойвала маё сэрца. Мае размовы з пані Мюлер заўсёды вяліся пра рэлігію, гонар, цноты і незалежна ад высноў хадзілі па замкнёным коле, мне было непрыемна, бо мой антаганіст у спадніцы не вельмі добра разумеў рэчы, якія мы абмяркоўвалі.

Куды больш цікавымі былі апавяданні пра старыя, прыгожыя часы, пра жыццё Вільні 1805 г., калі гэты горад мог супернічаць з якой заўгодна сталіцай [212], неверагодныя прыгоды Яраслава Патоцкага [213], флірт і самыя дзіўныя прыгоды красуні Шуазель [214], сястры Яраслава, досціп і перамогі старога шасцідзесяцігадовага галанта Севярына Жавускага [215], балі і прыёмы Кутузава, любоўныя прыгоды некаторых з нашых дам, якія тады былі прыгажунямі, а цяпер толькі пацеры чытаюць, дам, якія праз патрыятызм прагнуць дадаць сэнсу свайму жыццю, але яшчэ хаваюць у сваім будуары аксельбант расейскага афіцэра часоў імператара Паўла. Усё гэта, прыпраўленае перчыкам і досціпамі, было вельмі цікавым. Гэта на мяне моцна ўплывала, бо ад бацькі я меў вялікую схільнасць да анекдотаў. Пані Мюлер, тады яшчэ панна, знаходзілася ў блізкіх і штодзённых стасунках з Шуазелевай. Яе, слаўную грацыяй і майстэрствам у танцах, запрашалі на ўсё балі, а Вільня была тады бясконцым пікніком і балем. Так было ў тыя дні.

Па вечарах, як толькі гадзіннік біў палову на сёмую, да Мюлераў прыходзіў стары Закрэўскі. Я ўжо казаў, што гэта быў прыгожы, моцны, сухі і стрыманы стары. Я так і не даведаўся, адкуль ён узяўся ў Літве. Даўні слуга і прыяцель Радзівілаў, ён мог мець на той час каля сямідзесяці васьмі гадоў, але выглядаў не старэйшым за пяцьдзесят. Быў шэфам восьмага батальёна радзівілаўскага палка і, калі меркаваць па акцэнту, паходзіў ці з Беластока, ці Нурскай зямлі (на Мазоўшы - Л. Л.). Па ўсім было бачна, што ў сваім жыцці ён меў шмат розных авантур, але не пра ўсе расказваў. Калі ж расказваў, рабіў гэта стрымана, з вялікай колькасцю падрабязнасцей, сам пры гэтым ніколі не смяяўся, але шмат смяяўся з чужых расказаў. Меў асаблівую, павольную гаворку, спыняўся і адпачываў пасля кожнага сказу, меў ідэальную памяць і непараўнальны спакой. Добра ведаў Нясвіж і Слуцк, і ўсё, што там было. Усё гэта рабіла яго, нават і ў Вільні, дзе спакон вякоў на бруку раслі арыгіналы, адным з самых арыгінальных і мілых старых. Неяк ён сам сказаў мне, што быў яшчэ і акцёрам. У той час ужо перажыў усіх сваіх сучаснікаў, і таму ніхто не ведаў пра яго маладосць. Быў фаварытам князя Караля Радзівіла «Пане Каханку», і таму потым яго любіў і князь Дамінік. З-за незвычайна прыгожай постаці і твару ў яго закахалася сястра ці пляменніца «Пане Каханку», не памятаю ўжо дакладна, хто, - ён так ёй падабаўся, што яна вырашыла выкрасці яго з Нясвіжа і выйсці за яго замуж. Калі ўжо паставіў нагу ў запрэжаную і падрыхтаваную карэту, яго схапілі пахолкі і вартаўнікі князя Караля, нягледзячы на адчай і крыкі княжны, якая ўжо сядзела ў карэце. Кінулі ў падзямелле Нясвіжскага замка. Аднак перад тым, як упіхнулі ў цэлю, правялі праз асветленыя сутарэнні, у якіх на зямлі ляжаў каберац (дыванок пад ногі - Л. Л.). Для большай пацехі і помпы, па вуглах стаялі чатыры вялізныя запаленыя свечкі і чатыры вялізных гайдукі з доўгімі бізунамі. На гэтым каберцы гайдукі меліся адлічыць яму роўна сто бізуноў. Але ад кары Закрэўскага патаемна вызваліў даўні сябар і прыхільнік - камендант Нясвіжа.

Па пратэкцыі розных паноў, якія бавілі свой час у Нясвіжы і асабліва Севярына Жавускага, ён быў вызвалены з турмы і вярнуў сабе ласку і месца пры княскім двары. З таго часу і засталося ў яго добрае сяброўства з графам Жавускім, якое доўжылася да самай магілы.

Не ведаю пра ваенныя прыгоды гэтага дзіўнага старога. Але ягоны зяць са смехам аднойчы расказаў мне, што калі ў 1812 г. французскія войскі ўвайшлі ў Вільню, патрыёт Закрэўскі, каб як найхутчэй убачыць князя Дамініка, які уваходзіў у горад на чале авангарда, з сябрамі выйшаў на Пагулянку і далей ажно на Закрэт. Тым часам Мюрат здалёк убачыў казакаў, якія купамі ўцякалі з Вільні і загадаў страляць па іх з гармат вялікага калібру. І з нашым старым ледзь не адбылося тое самае, што з Фрыдрыхам Вялікім пад Мольвіцам [216].

Закрэўскі ведаў тысячы смешных анекдотаў, у асноўным, пра іншаземцаў - ранейшых служак радзівілаўскага дому. Анекдот пра доктара Наксары належыць яму. Я перакажу толькі змест, бо каб не сапсаваць увесь камізм, не змагу апісваць падзеі, як гэта рабіў Закрэўскі. Для гэтага трэба было б памятаць усе выразы, якія ён ужываў. Гэтую гісторыю цалкам сказіў Джон Дыкальп (Плацыд Янкоўскі - Л. Л.), бо чуў яе, як мінімум праз пятнаццатыя рукі, і што яшчэ горш, пераказаў яе вершам [217].

Чэх Наксары (чэхаў у нас заўсёды называлі венграмі) быў фанабэрыстым шарлатанам. Пра сябе ён расказваў, што служыў калісьці ваенным хірургам у Камянцы. Аднойчы туркі нечакана напалі на Камянец, уварваліся на валы і ў пень выцялі частку залогі, але шчасліва прыбыла дапамога і з вялікімі стратамі сапхнула туркаў з муроў. Наксары кінуўся ў агонь ратаваць параненых, каму перавязаў нагу, каму руку і пасярод мітусні заўважыў на насыпе толькі што адсечаную галаву, якая яшчэ дрыжэла, а каля яе тулава без галавы. Хутка схапіў галаву, прыклаў да тулава, зашыў рану, разгладзіў швы, і загадаў аднесці параненага ў шпіталь. Калі потым Наксары прыйшоў у шпіталь, дык са здзіўленнем убачыў, што пацыент, якому ён прышыў галаву, увесь час круціць і чухае яе. Рыкнуў грозна:

- Жаўнер, не круці галавой!

На што паранены адказаў:

- А як жа мне не круціць галавой, пане Наксары, калі да майго тулава прышылі не маю галаву!

Пасля чаго доктар падсумаваў:

- Я памыліўся. Аперацыя не ўдалася!

Закрэўскі многа расказваў і пра нейкага венгра Папіні, каменданта Слуцка.

Вось яшчэ адзін анекдот ад Закрэўскага, які, напэўна, усё яшчэ вандруе па свеце. Два бернардыны ішлі па мерацкай дарозе на паслушэнства. Змучаныя афрыканскімі пяскамі гэтай ваколіцы, яны ў спякотны поўдзень нарэшце шчасліва дабраліся да лесу і селі адпачыць у цяні. Сядзелі ўжо з паўгадзіны, калі пачулі рыпенне кола, і неўзабаве паміж дрэў паказалася белая кабыла, запрэжаная ў просты воз. Кабыла павольна ішла па пяску. Яўрэй, гаспадар гэтай павозкі, відочна засумаваў ад аднастайнасці падарожжа, прылёг у возе на жывот і заснуў моцным сном. Кабыла зрабіла яшчэ некалькі крокаў, але змучаная і не падахвочаная гаспадаром, палічыла, што ёй будзе лепш спыніцца ў засені высокіх дрэў. Аднаму з бернардынаў - кажуць, што старому і бываламу прайдзісвету, адразу прыйшла ў галаву ідэя. Ён выклаў свой план маладому спадарожніку, атрымаў згоду, і яны абодва рушылі ў выправу.

Моўчкі падышлі да воза і распраглі кабылу. Малады бернардын запрог на яе месца старога, а сам паехаў конна.

Калі яўрэй інстынктам вандроўніка здагадаўся, што яго кабыла стаіць, ён імгненна прачнуўся і пачаў яе нукаць. Бернардын не рушыў з месца. Тады ўжо нецярплівы яўрэй цалкам прачнуўся, працёр вочы і ўскочыў на ногі, бо не паверыў сваім вачам. Цуд! Замест сваёй белай кабылы ён бачыць запрэжанага каштанавага бернардына! «Што гэта? Што гэта значыць?», - крычыць ён. Бернардын з найвялікшай флегмай, пакорай і скрухай, прызнаецца яўрэю, што Бог жахліва пакараў яго за цяжкія грахі і на некалькі гадоў ператварыў у гэтую самую кабылу. Але менавіта тут, у гэтых жахлівых мерацкіх пясках скончыўся тэрмін яго пакуты, і ён вярнуўся ў постаць чалавека і бернардына.

Дабрадушны яўрэй з-за такога вялікага гора калаціўся, плакаў, адчайваўся, але зрабіць што-небудзь было ўжо немагчыма! Ён не мог ехаць на бернардыне! Таму, ахвяраваў сваю паразу Богу і пайшоў пешшу ў бліжэйшую вёску. А бернардын, з самым святым і заклапочаным тварам, рушыў сваёй дарогай, каб злучыцца з сябрам у дамоўленым месцы. Да таго часу кабыла была ўжо ўдала прададзеная ў Ласосне, і абодва манахі пабожна прадоўжылі свой шлях.

Праз нейкі час той самы яўрэй убачыў сваю кабылу, выстаўленую на продаж на гарадзенскім кірмашы. Яму нават прапаноўвалі яе купіць. Але яўрэй не дурны! Ён не пагадзіўся. Бо зразумеў, што бернардын за свае грахі зноў ператварыўся ў кабылу. Улучыўшы хвіліну, падышоў да яе і, пачціва ўзяўшыся за грыву, сказаў на вуха: «Ягамосць, а ягамосць, як жа хутка вы зноў зграшылі!»

У маім жыцці я ніколі не сустракаў больш флегматычнага чалавека, чым Закрэўскі, і не бачыў большага запалу і парыву, чым у васьмідзесяцігадовага барона Раля, вядомага пецярбургскага банкіра, з якім я неўзабаве пазнаёміўся і добра яго вывучыў. Мусіць, у гэтых двух людзей была розная кроў. Правіла Закрэўскага, якога ён дакладна прытрымліваўся, і якое часта паўтараў, калі бачыў мяне заклапочаным, было: «Пане, Станіславе, мой цёзка [218], трэба заўсёды лічыць вялікія рэчы малымі, а малыя, ніякімі». Нягоды, беды, галеча, абуральная несправядлівасць, асабістыя крыўды ніколі не выводзілі яго з добрага настрою і раўнавагі. Незацікаўлены, як у тысячы дукатаў, гэтак і ў адным грошы, ніколі і ні пра што не прасіў ён Радзівілаў, нікому не зайздросціў і ні з каго не браў прыкладу.

Калі ў 1812 г. князь Дамінік ужо пакідаў Літву, а ягоныя сакратары ўсё ніяк не пачыналі пісаць дароўныя дакументы, заставы і даўгавыя распіскі, толькі Закрэўскі стаяў са слязьмі на вачах, бяздзейны і нямы каля печкі. Князь, чалавек чулы, добры і далікатны, паважаў Закрэўскага, бо той хоць і не меў багацця, але не лез у кішэню князя. Радзівіл, падышоў да яго і спытаў: «Чаму ты нічога не просіш у мяне, мой Закрэўскі?» У адказ стары заліўся слязьмі. Падумаў ён тады, што князь, пан з паноў, сам ідзе ў галечу і бяду, але не мае часу падумаць пра сябе. Расчуленага князя Дамініка адразу адцерлі другія бедакі, але ён загадаў неадкладна напісаць Закрэўскаму грамату на пажыццёвае прыстойнае жытло ў кардыналіі [219] і, здаецца, дзве капы добрага дрэва на паліва штогод. Усё астатняе абяцаў надаць потым, калі вернецца [220].

Пасля смерці князя пракурор радзівілаўскай камісіі Залескі пачаў адмаўляцца выконваць рашэнне князя, але не наважваўся забраць жытло ў прыгожай кардыналіі пры тым, што перастаў даваць дровы, бо па яго словах, паперы князя былі фальшывыя ці знарок пашарпаныя. Гэта была найцяжэйшая абраза гонару і пякельная несправядлівасць у справе задавальнення першасных жыццёвых патрэб. Распачалася судовая справа.

У душы Закрэўскі быў найчуйлівейшым чалавекам, ніколі не губляў ані гумару, ані весялосці, ані спакою. Аднак, каб ураўнаважыць захапленне, якое выклікае гэты персанаж, трэба дадаць, што ён быў у той самай ступені абыякавым да лёсу іншых, як і да свайго собскага, і таму ўсім здаваўся нячулым. Але калі і жыў на свеце сапраўдны стоік, дык ад стварэння свету ім быў толькі Закрэўскі.

Яго халодная кроў і своеасаблівая манера размаўляць часам збівала з панталыку самых простых людзей. Аднойчы я быў у яго доме, калі стары сябе адчуваў блага. Убегла пакаёўка і сказала, што прыехаў паліцэйскі вахмістр. Мы абодва вышлі да яго ў перадпакой. Вахмістр схіліўся і сказаў: «Сегодня приказано быть иллюминации». Закрэўскі, прынамсі, меў восем вокнаў на вуліцу і таму не вельмі гэтаму ўсцешыўся, бо ў кожным акне трэба было запаліць па дзве свечкі. Ён з найвялікшым спакоем сунуў руку пад шынель паліцэйскага і спытаў: «А свечки принёс?» Паліцыянт разгубіўся, пачырванеў, і не ведаючы як адказаць на гэтае пытанне, прамармытаў нарэшце: «Никак нет!», пасля чаго выбег за дзверы і ўніз па сходах.

Закрэўскі быў вельмі далікатны ў адносінах з дачкой і зяцем. Часта знаходзіўся ў кепскім матэрыяльным стане, асабліва з-за несправядлівага судовага працэсу, і як не цяжка перанесці гэта ў горадзе, ніколі не меў даўгоў і карміў сам сябе. А калі яму было вельмі цяжка, прыходзіў да дачкі, звычайна ўвечары, часцей увосень ці ўзімку, і калі хто-небудзь з нашых навакольных, як звычайна, рабіў яму заўвагу, што пан шэф выбраўся ў госці ў такую слоту, ён дабрадушна адказваў: «Слота, гэта не для нас, вайскоўцаў! І не тое бачыў! Але вось бяда, пэўна, маю старыя і трошкі дзіравыя боты і набраў вады на свае старыя ногі». Калі дзеці зразумелі - было добра. А як не зразумелі ці не пажадалі зразумець, дык ніколі не прасіў у дачкі Эльжбеты, з якой, здаецца, меў больш дрэнныя стасункі, чым з зяцем, але праз некалькі дзён потым, казаў зяцю: «Пазыч, Стасю, якія тры рублі, бо бачыш, ботаў не маю». Часам з-за выдаткаў на хатнюю гаспадарку не атрымлівалася адразу пазычыць грошы, гэтак бывала, калі зяць кудысьці выязджаў, і тады ён звяртаўся да дачкі: «Эльзюню, нагадай мужу, аб чым мы з ім размаўлялі». І на гэтым канец.

Меў двух сыноў і дзвюх дачок. Свайго старэйшага сына, падобнага да яго, як дзве кроплі вады, любіў да апантанасці. Але таму, што сам прышчапіў яму нейкі фальшывы гонар, як сцвярджала пані Эльжбета Мюлер, ці таму, што ён быў з натуры такі гарачы, сын зрабіўся скандалістам і нікому не даваў спакою. Лез у вочы як аса, з-за найменшай прычыны ўсіх выклікаў на дуэль і пры ўсёй сваёй прыгажосці стаў невыносным для ўсяго свету. Покуль служыў у польскім войску, меў дзясяткі двубояў, але ані разу нават не бываў паранены, забіўшы пры гэтым шмат супраціўнікаў. І бацька яму заўсёды пісаў: «Добра, сынок, умей пастаяць за свой гонар». Яму ўсё сыходзіла з рук, покуль меў ласку вялікага князя, які бачыў у ім шаленца, гатовага прыняць усе жаўнерскія рызыкі. Але ўрэшце патрапіў на такога як сам і загінуў у двубоі. Я яго не ведаў і ніколі не бачыў. Як вожык ён ставіўся да знаёмых і незнаёмых, але калі бываў у доме, выказваў моцную любоў да свайго бацькі, увесь час ляжаў каля яго ног, абдымаў яго, цалаваў і паводзіў сябе з ім як ягня. Толькі бацька мог яго супакоіць і стрымаць, па яго камандзе сын пайшоў бы і ў полымя. Гэта была па-сапраўднаму дзіўная натура! Але мне цікава, што фізічна ён быў копіяй свайго бацькі, аднак меў гарачы характар пры тым, што бацька з'яўляўся ўзорам халаднакроўя і флегмы.

Другі сын - лагодны, добры, мілы і ціхі - сапраўдная паненка, меў дзяржаўную службу ў паштовым аддзеле і пасяліўся ў Луцку, там пакахаў нейкую расейку-удаву і ажаніўся з ёй. З-за яе, далікатны і ўражлівы, урэшце-рэшт пайшоў у магілу. Яго я ведаў і любіў.

Пра дзвюх дачок Закрэўскага я ўжо пісаў і яшчэ буду пісаць.

Пра яго старую жонку няма чаго дадаць да сказанага вышэй, апроч таго, што яна была на той час праўдзівым анёлам у чалавечым целе. Як прыемна было наведваць і бачыць гэты рэдкі парадак, гэтую сціплую элегантнасць і чысціню ў кожным кутку. Я ніколі не мог даведацца хто і адкуль яна і па маім тагачасным звычаям не хацеў гэтага ведаць. З таго, што чуў у сямейных размовах, мог толькі здагадацца, што ў свой час ці яна была закаханая ў Севярына Жавускага, ці Севярын у яе, ці абодва смяртэльна, але платанічна кахалі адно аднаго.

Па вечарах іх абодвух, ці толькі шэфа я сустракаў у Мюлераў, дзе яны гралі ў бастон, які ўжо пачынаў выходзіць з моды. Пані Мюлер была непераможнай у гэтых картачных баталіях. Як толькі былі раздадзены карты, яна адразу здагадвалася, у каго якія на руках. Мізеры брала ўлёт. Мела сапраўдны талент! Мяне заўсёды дзівіла і сёння яшчэ дзівіць гэтая яе рэдкая камбінацыйная спрытнасць і хуткае разуменне картачнага калейдаскопа. Калі надакучвалі карты, а я асабіста ніколі не захапляўся такім адпачынкам, мы са старым шэфам пачыналі граць у шахматы, да якіх ён быў вельмі ахвочы. Стары мог раз за разам атрымаць дваццаць чатыры маты, і пры гэтым ўвесь час здзіўляўся, што прайграваў. Пасля кожнай паразы для суцяшэння самога сябе казаў: «Ну, нічога - першыя кацяняты за плот!». Роўна а дзявятай стары вяртаўся дахаты ночыць, дзе яго радасна вітала сонная ўжо жонка, стомленая хатняй працай. Яго словы для старой былі законам: «Ягамосць так кажа!», - і канец! Я думаю, нават каб яна сама злапала яго на нейкай грубай памылцы, а ён бы адмовіўся, старая ўсё адно паверыла б шэфу, а не сваім вачам. Яна прытрымлівалася тэорыі мужа і была перакананая, што зямля мусіць быць плоскай, як табакерка. Старога ніхто і ніколі не мог пераканаць у існаванні антыподаў. Ён добра і асабіста ведаў астраномаў Пачобута, Нарвайша, Сняэцкага, Вырвіча, Шагіна, Славінскага [221], але гэта не дапамагала. А Капернік і Ньютан у параўнанні з віленскімі былі для яго занадта легкаважнымі. Яму можна было доўга даводзіць, тлумачыць. Ён цярпліва слухаў, а потым прапаноўваў нам дагары нагамі пахадзіць па шарападобнай жырандолі, якая вісела пасярод пакоя. І калі б мы зрабілі гэта, даваў слова сапраўднага шляхціца, што ён з жонкай неадкладна адмовіцца ад сваёй тэорыі. Стаяў на сваім і сур'ёзна спрачаўся. Але гэтыя наіўныя дыспуты толькі спрыялі нашым стасункам.

Калі гэта пасавала, пані Мюлер добразычліва пачынала прыгадваць шматлікія цікавыя анекдоты, якія я ўжо згадваў вышэй, успамінала пра сваю самую ўлюбёную Марысеньку - г. з. родную, малодшую дачку Марыю. Яна, ледзь выйшаўшы з дзяцінства, была вымушана пайсці замуж за старэйшага брата Мюлера, за Ксаверыя, старшага афіцэра кавалерыі, старога жаўнера, які быў так смяртэльна закаханы ў сваю швагерку, што ледзь не ажаніўся з ёй сілай. Старыя Закрэўскія любілі і бераглі малодшую дачку як зрэнку вока, але налягалі на гэтым шлюбе, каб потым шкадаваць і цяжка ўздыхаць. Я ўжо чуў пра яе ад Новамейскага, як пра неардынарную і платанічна адданую яму жанчыну. Караль Мараўскі з захапленнем расказаў пра яе, пра яе цноты, дабрыню, розум, таленты, але Караль быў у экстазе ад усяго дома Мюлераў, апроч Ксаверыя. Я ведаў, што Караль, хоць і не кахаў яе, але калі ехаў куды-небудзь з даручэннямі ад ураду, наўмысна збочваў з дарогі на дзясятак-другі міль у бок галоўнай кватэры палка Ксаверыя, каб убачыць і сказаць ёй колькі слоў. Ведаў, што Бог адарыў яе цудоўным, анёльскім голасам, і да гэтага голасу далучалася пачуццё, якое рвала душу. І слова да слова, я яшчэ даведаўся, што нашмат старэйшы за яе муж, капрызны, сварлівы, палкі, і што самае страшнае, раўнівы, баіцца выказаць гэтае пачуццё і можа ненаўмысна мучыць гэтую няшчасную жанчыну.

Да іх нярэдка з візітамі прыходзілі калегі-вайскоўцы мужа. Візіты, падчас якіх, як усе казалі, яна выяўляла сваю дабрыню, абаянне, талент, поўную адсутнасць какецтва, ні з чым не параўнальны досціп - нават калі мела самыя вялікія клопаты, яе заўсёды не пакідала добрае пачуццё гумару. Гэтак паводзіла сябе не толькі з мужчынамі, але і з многімі жанчынамі. Усе зляталіся да яе як мухі да мёду.

Чаму ж не сустрэць гасцей у сваім доме? Бо кепска будзе! Бо абавязкова пачнуць гучаць вымовы і кіслыя заўвагі мужа! Ён і не парадзіць, не дапаможа, а ўсё сапсуе. Таму бедная кабета пакінула ўсё на Божую волю, і ні на што не звяртаючы ўвагі, рабіла так, як наплыве. Яна сама даглядала сваіх трох дзяцей, бо чацвёртага, пра якога я ўжо казаў, і які па спрыце не ўдаўся ў маці, выхоўвала віленская цётка.

Мая галава была напоўненая думкамі пра яе талент, весялосць, рэдкі досціп, мілае сэрцы, маральнае цярпенне. Маю душу раздзірала думка, што нягледзячы на яе анёльскую дабрыню, нягледзячы на пастаянныя спакусы, на яе вернасць шлюбу, на яе цноты, за ўсе свае скарбы не мела яна ўзнагароды.

Другім конікам, на якім пані Эльжбета Мюлер, калі не было яе мужа, з вялікай ахвотай, con amore (італ. «з любоўю». - Л. Л.), ездзіла ў мяккім англійскім сядле, быў нейкі Пятрулін, палкоўнік і шэф палка гусараў, у якім служыў яе швагер. Яго маленькія партрэты віселі на сценах, навідавоку стаялі на камодах і ў будуары. Пра палкоўніка можна было смела размаўляць з любой жанчынай, бо гэты чалавек меў слабае, ці дакладней сказаць, далікатнае здароўе, быў сапраўдным шляхціцам, і яго любіў ўвесь полк. Вось ужо год, як на дуэлі яго забіў афіцэр яго ж палка, свавольны гуляка Мярліні, які быў незадаволены пастаяннымі арыштамі за кепскія паводзіны. З усяго і з мноства дробных прэзентаў, звязаных з Пятруліным, няцяжка было здагадацца, што палкоўнік смяротна закахаўся ў пані Эльжбету Мюлер, калі яна прыязджала да сястры. Каб яна прыемна бавіла час, ён не пашкадаваў ані ахвяр, ані выдаткаў. Баль за балем, пікнік за пікніком, вечарына за вечарынай, яны бесперапынна ішлі адны за адной. Але, нягледзячы на гэта, апроч удзячнай і ўстойлівай дружбы бедны палкоўнік нічога больш не атрымаў на гэтым полі бою. І нарэшце ўсе яго марныя пакуты сваім крывавым саванам накрыла смерць.

Шчыра кажучы, я быў крыху здзіўлены густам гэтага шляхетнага Пятруліна! На партрэтах ён выглядаў худым як бізун, а прадмет яго кахання быў цяжкім, як бочачка! Можа сам кантраст гэтай жарсці і спарадзіў яе?

Амаль праз дзевяць гадоў у Маскве я выпадкова даведаўся ад таго самага Мярліні, які адслужыў простым жаўнерам (яго асудзілі за забойства Пятруліна) і як паляк шукаў маёй пратэкцыі ў графа Закрэўскага, зусім іншыя рэчы. Аказалася, што пані Эльжбета Мюлер моцна памылялася, бо палкоўніку яна служыла толькі шырмай! Пятрулін і сапраўды шчыра і па-сапраўднаму быў закаханы. Але ў каго? У яе сястру, жонку Ксаверыя! Не маючы ўзаемнасці і ўсведамляючы, што ніколі не зможа яе атрымаць, каб часцей бачыць каханую і падаваць ёй доказы сваёй сталай, хоць і няшчаснай прыхільнасці, Пятрулін выкарыстаў усе магчымыя сродкі. Даведаўшыся, што з Вільні прыехала сястра Марыі, ён, як чалавек далікатны і сумленны, скарыстаўся яе прысутнасцю, каб мець падставу дагадзіць сваім пачуццям і мець магчымасць з-за гэтай заслоны бачыць тую, на якую мог глядзець бясконца, адначасова, ён бараніў аб'ект свайго кахання ад магчымых несправядлівых падазрэнняў старога мужа. Запал Пятруліна, казаў мне Мярліні, быў настолькі моцны, што ён ахвотна пайшоў на смерць у тым самым двубоі, толькі каб як мага хутчэй скончыць сваё жыццё, якое стала для яго агідным!

- Не кажыце мне пра гэта болей, васпан, - сказаў я Мярліні, - я ўсё добра разумею!

Такім чынам я даведаўся, што нібыта вар'яцкае захапленне пані Эльжбетай Мюлер было марным плёнам яе фантазій і ў яе ўзросце недаравальнай ілюзіяй. Толькі тады, праз шмат гадоў пасля смерці Пятруліна, да мяне вярнулася ўпэўненасць у маім добрым гусце. Дзіўна, што людзі могуць быць такімі мройлівымі і нездагадлівымі пры цалкам добрым розуме. Тое ж самае я сказаў і Новамейскаму. Пані Эльжбета Мюлер стала яскравым прыкладам гэтага. Не ведаць і не разумець сябе - вось наша доля. Людзі добраахвотна сябе падманваюць, калечаць свае ўласныя перакананні, ставяць свае ілюзіі і мары вышэй за ясную як дзень рэчаіснасць, што з'яўляецца доказам, як скрыўленага сэрца, так і скрыўленага розуму, і толькі адчуванне сваёй уяўнай выключнасці, і абсалютная манаманія могуць апраўдаць такія паводзіны. Усё жыццё гэта манаманія хранічна і няспынна панавала над пані Мюлер. І што яшчэ страшней, выбрыкі сваёй фантазіі яна потым распаўсюдзіла і на сваю дарослую дачку! Калі прыгожы мужчына выпадкова паглядзеў на дачку на вуліцы - напэўна ён ўжо закахаўся ў яе, а трэба дадаць, што дачка вырасла вельмі непрыгожай. Калі ў салоне нейкі хлопец казаў яе дачцэ некалькі слоў, ён ужо быў у яе вачах смяротна параненым каханнем. Толькі яго прапанова іншай асобе і яго неспадзяванае вяселле, адкрывалі ёй вочы, але толькі на гэты адзіны выпадак. Па яе меркаванні такі малады чалавек жаніўся са злосці, з роспачы, з-за таго, што яго не кахае яе дачка!

Аднак сапраўдным баявым конікам пані Мюлер былі яе сталыя размовы пра абавязкі, павіннасці і такце добрай і разумнай жонкі. Аб разуменні, паслушэнстве і падпарадкаванні ва ўсім волі мужа. Пра тое, што гэта адзіны спосаб, калі нябесны эфір кахання ўжо згас, захаваць спакой у сям'і, узаемную павагу і трывалую прывязанасць. У сваю заслугу ставіла яна тое, што маючы такога ўпартага, бурлівага і зухаватага мужа, іх сумеснае жыццё пры гэтым ніколі не азмрочыла аніякая хмара. Але я ніколі не бачыў нічога дрэннага ў паводзінах яе мужа, калі, канешне, не лічыць яго заўсёды незадаволены твар. Так, я бачыў яго заўжды добрае стаўленне і надзвычайную далікатнасць да жонкі, што ўспрымалася ёй, як належнае. Аднак заўсёды здавалася, што гэты бурлівы і раўнівы муж не надта імкнецца да таварыства са сваёй жонкай і ахвотна ўхіляецца ад яго, для чаго выкарыстоўвае выдатную нагоду складання французска-польскага слоўніка. Аднак рэўнасць, як Пратэй, прымае розныя формы і з'яўляцца ў розных абліччах, і жонка павінна лепш за іншых ведаць свайго мужа.

Адной з праяў рэўнасці была яго гарачая прывязанасць да сваёй адзінай дачкі, ён абдымаў яе, як мог песціў, шкадаваў, што не можа прыціснуць яе да свайго сэрца так моцна, як хацеў бы, бо «пэўна паламаў бы яе костачкі». Але не атрымліваў ад гэтага дзіцяці ніякага адказу, бо дачка ўвесь час была занятая толькі гульнёй сваіх пальцаў, і ён збягаў на сваю палову. Невядома, што было на яго сэрцы, ці хацеў Мюлер, каб гэтыя ручкі абхапілі і моцна сціснулі, не баючыся паламаць яго мамантавыя косці?! А, можа, яму ставала сваіх інтарэсаў, і ён нічога большага і не жадаў ад дзіцяці? Але мне часта хацелася задушыць гэтую малую брыдоту, гэты эгаізм, ужо ўвасоблены ў такім маленькім целе. Можа з-за таго, што я ніколі не меў бацькоўскай ласкі і таму так высока цаніў яе? Я ясна бачыў, што нават гумар Мюлера з намі і гумар Мюлера з жонкай - гэта два розныя гумары. І я лічыў, што справай гонару пані Мюлер было ўспадкаваць спакой свайго бацькі, у жанчыне ён мусіў быў выяўляцца праз лагоднасць і дабрыню сэрца.

Я ўсе больш прывязваўся да Мюлера, а ў яго жонцы бачыў толькі дадатак да нашага сяброўства. З-за таго, што заўсёды лічыў яе мужчынам у спадніцы, я верыў, што сяброўства захаваецца назаўжды.

Раздзел 7. Заляцанкі віленскіх паннаў да аўтара. Каханне баранесы Веранікі Остэн-Сакен. Інстыгатарава Храпавіцкая з Радзівілаў і яе сястра Юдыцкая. Князь Платон Зубаў і яго жаніцьба з Тэкляй Валентыновіч. Гісторыя іх шлюбу. Прыезд аўдавелай княжны Зубавай ў Вільню. Доктар Саўван. Прэзідэнт Ян Ходзька. Каханне Зубавай і Саўвана, палкоўнік Шабека. Партрэты над Волгай. Доктар Бэркман. Адносіны Навасільцава і Зубавай. Гісторыя лістоў Зубавай і яе сястры Пісанкі да Саўвана. Жыццё Зубавай. Расказ доктара Арэнта пра яе хваробу. Адносіны Зубавай да маці арыштаваных. Далейшая гісторыя Зубавай. Яе шлюб з гр. Шувалавым. Песенька пра Навасільцава і Зубаву

Набліжалася восень, і ў горад пачалі вяртацца яго жыхары. Тады не было сям'і, якую б не абвінаваціла следчая камісія. Горад гуў, як вулей. Велізарны дом Мюлераў поўніўся, як соты. У гэтым доме, апроч маіх сяброў, у розны час таксама жылі баранеса фон дэр Остэн Сакен, маладая графіня Путкамер і літоўская інстыгатарава з дому Радзівілаў, мачаха маёй мачахі Храпавіцкая.

У баранесы Сакен была малодшая дачка цудоўнай, анёльскай прыгажосці - Вераніка (Вэрця) [222]. У 1820 г. яе забралі з пансіёна, пасля чаго баранеса жыла з ёй за Вострай Брамай у доме Мінінавай. Другую палову дома займалі мае бацькі, якія прыехалі на зіму ў Вільню. У маіх бацькоў было столькі знаёмых, што яны не мелі патрэбы сустракацца з суседзямі па доме, тым больш, што мая мачыха ўвесь час хварэла.

Паводле арганічнага статута, які прызначыў мне мой бацька, я быў абавязаны, нягледзячы на дождж ці мароз, два разы на дзень даваць яму асабістую справаздачу.

Паміж Вострай Брамай і домам Мініных маецца даволі вялікі пляцык. Праз гэты пляцык я, задуменны, з апушчанай галавой, не маючы ахвоты і звычкі глядзець у вокны, праходзіў два разы на дзень на працягу ўсяго часу знаходжання тут маіх бацькоў. Аднак калі-нікалі мне ў галаву прыходзіла вясёлая думка - вось бы мой бацька сёння сам выйшаў у горад! Тады б абстаноўка цалкам змянілася, і прыгожая, пульхная і светлая панна Журакоўская, пакаёўка маёй маці, прыняла б мяне значна гжэчней, чым мой бацька.

Раз ці два маці мне расказвала, што да іх прыязджалі яе суседзі Сакены. Але гэта мяне не зацікавіла, пакуль аднойчы мой добры сябар Ляхніцкі не сустрэў мяне на вуліцы і адразу не накінуўся за тое, што я збаламуціў яго кузіну! Я глядзеў яму ў вочы і імкнуўся зразумець чаго ён хоча - ці не звар'яцеў ён? Толькі, калі, пачаўшы смяяцца, Ляхніцкі сказаў мне, што панна Вераніка самым рамантычным чынам на свеце, гледзячы праз акно, калі я ішоў па пляцыку, закахалася ў мяне, і яе бацькі, якія любяць дачку больш за ўсё на свеце, не могуць даць сабе рады. Таму яны, як сваяку і як сябру абодвух дамоў, даверылі гэта яму і папрасілі сасватаць мяне з Веранікай. Я быў тады дзевятнаццацігадовым блазнам і папрасіў яго некаторы час нічога не расказваць пра гэта маім бацькам, а потым, пачырванеўшы, прызнаўся яму, што ніколі ў жыцці не бачыў панну Сакен і нават не ведаю, ці наогул яна існуе на свеце. Я абавязаў сябра хаця б здалёк паказаць яе мне, таму што, калі я пачну глядзець ў іх вокны і ўбачу яе, я зраблюся дурнем і пачырванею, як вішня. Ён зрабіў гэта. Але, як той дурань, Ляхніцікі ўсё гэта «патаемна» разнёс па горадзе, так што праз некалькі дзён справа дайшла і да майго бацькі.

Убачыўшы панну, узрадавалася душа мая! Сапраўды, было тут ува што закахацца! І я таксама імгненна закахаўся ў яе. Але маё каханне было ад удзячнасці, а, можа, і каб проста дагадзіць сапраўднай багіні. Я палюбіў яе, але, на жаль без жарсці і пакут ад пачуццяў! Тады ж паспеў завесці з ёй самае жывое і палкае сяброўства. Я хутка даведаўся, што яна прызначана для кагосьці іншага! Яе пачалі выводзіць у свет, і ўсе размовы там былі толькі пра яе. Мой бацька таксама быў вельмі ўсцешаны яе прыгажосцю, да таго ж яна мела добры пасаг і чакала яшчэ большага пасагу пасля сваёй гарбатай і старой сястры. Што таксама ў вачах маіх старых зусім не псавала сітуацыю. Дайшло да таго, што мой бацька нават пачаў віць нам гняздо. Але калі даведаўся, што яна пратэстантка, дык нашаторыўся, як певень, і не хацеў больш нічога пра яе чуць. Не таму, што быў фанатык, а таму, што, на яго думку, у жыцці столькі прычын, якія ўвесь час працуюць на раскол шлюбу, што не трэба яшчэ цягнуць сюды рэлігію, якая па сваім уплыве, калі яе шчыра несці ў сэрцы, адзіная здольная злучыць новымі вузламі нават тое, што раз'яднана.

Вядома, Вэрця, як мы яе звалі, нічога пра гэта не ведала і з поўным даверам маладой дзяўчыны яшчэ доўга ў марах будавала ружовыя замкі на лёдзе. Ва ўсіх жанчын паўсюдна ёсць свае шпіёны, закаханыя маюць іх па два, тры ці чатыры ў кожным горадзе. Таму ўвосень, як толькі Сакены даведаліся, што я ўсё яшчэ бываю ў Мюлераў, яны знялі ў іх доме кватэру і адразу пачалі да іх наведвацца. На бяду, мая бабуля Храпавіцкая таксама палюбіла мяне, палюбіла і раздражнілася па-свойму - як кабыла ўвесну. Жанчына яна была вельмі ўпартая! Мушу сказаць пра яе некалькі слоў.

Жырмунскі Радзівіл меў чатырох сыноў, пра якіх я пісаў вышэй, і дзвюх дачок. Бачыў у дочках Везувій жарсцяў і трымаў іх пад замком. Таму абедзве і выйшлі замуж праз акно. Адна ўцякла з Нарбутам, другая з Юдыцкім. Неўзабаве абедзве, як гэта звычайна і бывае пасля ўцёкаў, пакінулі сваіх мужоў і развяліся з імі. Іх пасагі імкліва зніклі. Нарбутава праз інтрыгі Гоўвальтавай сама ўбілася ў жонкі да старога распусніка і багацея Юзафа Храпавіцкага, бацьку маёй мачахі. Храпавіцкі, калі ажаніўся з ёй, быў хворы, і здавалася, што яму ўжо мала засталося жыць. З-за таго, што яго жонка была гожай, утульнай, рамантычнай і ў ложку ведала мастацтва ў стылі «a la du Barry» [223], у старога закружылася галава. Ён ажаніўся і запавядаў ёй трыста тысяч злотых, дзве тысячы душ пажыццёва ў Беларусі і ўсё срэбра. У дадатак яна мела яшчэ і крыўду ад яго дзяцей, хоць і яны атрымалі не мала. Яшчэ да смерці хворага мужа яна ўвязалася ў розныя любоўныя інтрыгі, якім потым не было канца. І той, хто вырываўся з яе рук, яшчэ доўга як прывід блукаў па свеце, покуль не знаходзіў дарогу назад!

Мая мачаха, дзеля прыліку, каб ушанаваць памяць пра свайго бацьку, бывала ў яе толькі раз на год. Мой жа бацька, стары аматар жанчын, любіў паводзіць сябе свабодна і наведваўся да яе часцей за сваю жонку. І хоць яна была вялікай пані і мела шырокія сувязі, ён ніколі не раіў мне бываць у яе і нават не прадстаўляў мяне ёй, яна магла мець тады 42 гады. Але калі нейкі мужчына кружыў ёй галаву, тады - бывай здароў - гатовая была ўпасці яму ў ногі і растаяць як масла. Аднак, я не чуў, каб для каго-небудзь з іх расчыняла свой гаманец. Мела розум дурніцы, але сваю кішэню заўсёды бараніла, як яўрэйка, і была сквапная як стары ліхвяр. Пра яе скупасць распавядалі тысячы баек, а пра яе раманы -- мільён анекдотаў.

Для тых, хто да яе заляцаўся, Храпавіцкая трымала свой панскі дом адкрытым. У яе заўсёды бывала шмат мужчын і жанчын. Апроч таго, часта ладзіла вечарыны, на якія яе лёгка намаўлялі палюбоўнікі, бо і сама яна любіла павесяліцца і, як і ўсе кумачкі, сасватаць каго-небудзь, арганізаваць шлюб і пасля вяселля распытваць пра ўсё ў нявесты, і вучыць яе адмысловым рэчам. Не мела яна злога сэрца, але з-за сваёй дурноты, якая, здаецца была адзнакай усіх жанчыны з роду Радзівілаў, і якую, па паданні, у Пана Бога выпрасіў князь Радзівіл Сіротка, яна шмат каму часта рабіла ліха, нават не жадаючы гэтага. Была жанчынай, і гэта было галоўным у ёй - тым, у чым сканцэнтраваны ўсе элементы існавання. Дык вось, калі яна пазнаёмілася са мной і пачала лічыць унукам, я адразу спалохаўся і паказаў сябе агрэсіўным і наравістым канём. Але яна зацікавілася яшчэ больш, і лётаючы за мной па горадзе як падсмаленая котка, нарэшце забегла ў дом Мюлераў. За ёй тое самае зрабілі яе сяброўкі - Касцялкоўская з дому Мейраў і генералава Пангоўская [224]. У абедзвюх меліся прыгожыя дочкі на выданне і шмат сябровак.

Раптам пані Мюлер замест ранейшага пустога салона атрымала вясёлую і шматлюдную кампанію. І адказваючы на візіты, ушанаваная, распешчаная, напханая цукеркамі, з трыумфам вярталася дадому з мяшкамі слодычаў. Спачатку яна не здагадвалася наконт сапраўднай прычыны гэтага і мела ілюзію сваёй значнасці, тлумачыла ўсю гэтую фалангу гасцей сваім незвычайным розумам і талентам у філасофскіх размовах. І доўга гэтым хвалілася перада мной. Не ведала яна, якія «філосафы» да яе прыходзілі. Але ж увогуле, была яна разумнай і спрытнай і заўважыла, што як толькі я прыязджаў у госці, следам за мной адразу зляталіся птушкі, бо з вокнаў навакольных дамоў можна было бачыць, хто ідзе да Мюлераў. І наадварот, калі я прастудзіўся і некалькі дзён не выходзіў з дому, да яе ніхто не заходзіў. А калі ёй адусюль адкрыта пачалі спяваць пра сватаўство мяне, яна сама пра ўсё здагадалася, але тактыкі не памяняла. Бо для яе ўсё складвалася як найлепей і, калі не магла атрымаць большага, дык хаця б перастала сумаваць на адзіноце.

Сястра Храпавіцкай, у першым шлюбе графіня Юдыцкая, у другім бердычаўская Радзівіл - жонка свайго стрыя, пасля таго як аўдавела, з вялікай помпай пераехала ў Вільню. І тут мой бацька моцна ў яе закахаўся. Яна не магла не адказаць узаемнасцю, бо мела па-сапраўднаму чуллівую душу. Потым, калі паехала ў пецярбургскі суд, выйшла замуж ледзь не за свайго сына па ўзросту, за маладога князя Аляксандра Любамірскага [225], які толькі для прыліку насіў галаву на карку. І каб памяняць яго галаву на разумную, яму вельмі прыдаўся б хірург Наксары.

Я добра ведаў сястру Храпавіцкай у Пецярбургу і часта яе тут бачыў. Пасля некалькіх гадоў бясплоддзя яна разышлася з Любамірскім, але па парадзе адвакатаў, покуль жыў яе муж, не пагаджалася на развод. Сёння ўжо немаладая Любамірская, калісьці была прыгожай жанчынай. Белая, высокая, чуллівая, толькі касіла трошкі адным вокам, але ў маладосці гэта зусім яе не псавала. Мела добрае, як у дзіцяці, сэрца. І калі блудзіла, дык рабіла гэта, бо з-за свайго добрага сэрца не магла адмовіць мужчынскім просьбам [226].

Калі Вільня сумавала, весялілася, плакала, танчыла, інтрыгавала, трызніла і глядзела на кайданы нашых вязняў, вочы і размовы ўсіх звярнуліся да новай каметы з вялікім, як памяло, хвастом [227] і на толькі што аўдавелую княгіню Зубаву, былую прыгожую жонку вядомага Зубава, якая ззяла маладосцю і велізарнасцю свайго багацця. Гэта пані моцна паўплывала на лёс Літвы - як тым, пра што я раскажу, гэтак і тым, пра што я прамаўчу. Яна заслугоўвае, каб я коратка расказаў пра яе тое, што праз шмат гадоў засталося ў маёй памяці.

У Вільні жыла бедная ўдава Валентыновіч з маленькага фальварка Плікішкі, задаўленая даўгамі і вялікай колькасцю дзяцей. Усе яе дзеці і асабліва дочкі, мелі надзвычайную прыгажосць. І ўсе яе дзеці, якія выраслі ў беднай, немудрагелістай і сціплай сям'і, мелі рэпутацыю людзей з прыгожым целам, але слабой галавой. Старэйшая з прыгожых сясцёр выйшла замуж за Фелікса Касакоўскага з Вількамірскага павета, аднафамільца графаў. Другая спадабалася беднаму, малому, рабому і вельмі несумленнаму віленскаму земскаму суддзі Пісанцы і мела вялікае шчасце стаць жонкай такога чалавека. Трэцяя панна проста рвала вочы ўсёй нашай моладзі. У яе закахаўся вельмі прыгожы, шыракаплечы і дужы брунет Выжыцкі і папрасіў яе руку. Ахвотна пагадзіліся. Будучы зяць часта бываў у доме нявесты і быў, хоць і чалавекам небагатым, але калі-нікалі даваў грошы ў пазыку ці як прэзент.

Менавіта тады ў Вільню з вёскі прыехаў агульнавядомы знаны бабнік князь Зубаў [228]. Блукаючы па вуліцах горада, ён заўважыў гэтую дзяўчыну і па сваёй звычцы накіраваў да яе фактараў. Гатовы быў плаціць за яе ўсё большыя і большыя грошы, але дарэмна! Тады асабіста прадставіўся пані Валентыновіч, пасля чаго стары вар'ят закахаўся ў панну. Ужыў усе хітрыкі - і ўсе яны сышлі на нішто! Тады ён так раззлаваўся, што папрасіў яе рукі [229]. Яму не паверылі і таму адмовілі. Спаслаліся на тое, што панна ўжо мае статус нарачонай Выжыцкага. Зубаў убачыў Выжыцкага і запанікаваў. Немагчыма было параўнаць гэтых двух мужчын, бо нарачоны быў малады, моцны і прыгожы. Але ж Зубаў меў імя, тытулы, славу і самае галоўнае - незлічонае багацце. Зубаў мог грашамі толькі з аднаго са сваіх гаманцоў ўзбагаціць усю сям'ю і купіць тысячу Плікішак, чаго Выжыцкі, нават калі б працаваў дзень і ноч, нават калі б цалкам у зямлю закапаўся, ніколі б не мог зрабіць.

Князь Платон Зубаў, пра якога іншыя раскажуць лепш, чым я магу гэта зрабіць, быў немаладым, але нябрыдкім мужчынам з чорнымі і трохі сівымі валасамі і смуглявым тварам, трошкі папсаваным воспай. Меў чорныя, прыгожыя вочы. Здавалася, яны свідруюць глыбіню тваёй душы. І яго магнетычнае ўздзеянне было такім моцным, што калі ён глядзеў на вас, вы міжвольна адчувалі раздражненне, што ён гэта робіць! У яго вачах была сканцэнтравана ўся яго асоба. Да таго часу ён ужо трошкі прыгорбіўся і меў неахайную паходку. Ніколі б не здагадаўся, што менавіта гэты страшны чалавек быў фаварытам царыцы, трос усю Расею і потым падняў злачынную руку на карону, якая ззяла магутнасцю і моцай (маецца на ўвазе роля Зубава ў забойстве імператара Паўла - Л. Л.). У звычайным жыцці паводзіў сябе як уважлівы і прыемны чалавек, гжэчны і ветлівы - ад яго не сыходзіла пыха. Мог пасадзіць вас разам з сабой і з ахвотай размаўляць на цудоўнай польскай мове. Яго можна было прыняць за нейкага жмудскага шляхціца. Але калі ў дзвярах з'яўляўся расейскі генерал ці чыноўнік самага высокага рангу, ён сілком утрымліваў вас на канапе і раптам пачынаў раздувацца, ашчаціньвацца, каб кожная з гэтых асоб не адважвалася адысці ад дзвярэй, і стоячы, дрыготка адказвала на яго пытанні. Меў за правіла: з ніжэйшымі за сябе і асабліва з мясцовымі, быць як брат з братам, а роўным сабе ці вышэйшым даваць прачуханца!

Апранаўся Зубаў нядбайна, нават больш чым нядбайна, бо брудна. І калі закахаўся, не змяніў сваіх звычак, нават побач са сваім элегантным сапернікам. Цёмна-сіні фрак з зашмальцованым каўняром і бруднымі, жоўтымі гузікамі, штаны да чаравікаў - такая ў той час была мода, бялізны не вызнаваў, а меў досыць бруднае трыко, звычайныя венгерскія чаравікі, без упрыгожвання ці толькі па адным кутасе на кожным з чаравікаў. Круглы, пакамечаны, руды непрыгожы капялюш з заламанымі над каўняром брылямі, заўсёды ўквэцганымі потам і тлушчам, а можа і памадай. Цёмна-сіняе, бруднае і паношанае паліто almavіva, г. з. шырокае і без рукавоў (названае ў гонар графа Альмавівы, героя камедыі «Сявільскі цырульнік», было ў модзе ў першай чвэрці XІX ст. - Л. Л.), з закінутымі на плечы поламі, з цёмна-амарантавым аксамітным каўняром і падкладкай такога ж колеру. Заношаны аксамітны каўнер і выглядаў -- «як з сабачага горла».

У размовах ён быў прыемны, вучоны, дасціпны, меў серабрысты голас, расказваў шмат вельмі важных і цікавых рэчаў. Зусім не быў невукам, як лічылі і лічаць многія.

І хворы на каханне Зубаў, не зважаючы на Выжыцкага, сватаўся і сватаўся да панны Валентынавічоўны. А Выжыцкі, прытворна ці не, роў як вол з перарэзаным горлам. І ад прыроды дэспатычны, жорсткі і нахабны Зубаў памякчэў да непазнавальнасці! Сам ставіў прадмет свайго кахання вышэй за ўсё і памылкова думаў, што Выжыцкі ў адчаі паспрабуе яго забіць. Таму пачаў старанна пазбягаць саперніка і, калі бачыў яго дзе-небудзь на вуліцы, разварочваўся і ўцякаў. Але ўсё ж свой план рэалізоўваў. Маці панны і яе сям'я душой і целам стаялі за Зубава і гатовы былі ўсе разам выйсці за яго замуж. Панна, аднак, не была такой хуткай. Усе тады лічылі яе добрым, але вельмі абмежаваным дзіцём, якое не так проста спакусіць на веліч і багацце. Але і гэта прамінула.

Неяк шаленец Выжыцкі з вялікім жалем прызнаўся камусьці, што ўжо шмат грошай змарнаваў на панну. Хітры Зубаў ведаў людзей і адразу пасля гэтых слоў прапанаваў разам з ім падлічыць кошт кахання, моц пачуццяў і страты на панну ў суму не меншую за тысячу дукатаў. Выжыцкі пагадзіўся, і Зубаў адразу ажаніўся з паннай. Пасля шлюбу, як быццам схапіўшы Бога за ногі, кінуўся з ёй у свой Рухенталь [230].

Падчас заляцанняў да панны, Зубаў не мог не заўважыць вялікіх заган у яе выхаванні і адукацыі. Сям'я Валентыновічаў не была свецкай. І Зубаў пачаў усяляк ціснуць на жонку, бо яна мела магчымасць заняць першае месца пры расейскім двары. Ён наняў гувернёраў і гувернантак і сам стаў яе галоўным настаўнікам. Але нічога не дапамагала. Кацянё напачатку, яна хутка цвёрда стала на ногі і адразу паказала свае кіпцюры. Зубаў спадзяваўся здзівіць яе ў ложку сваёй агульнавядомай мужчынскай сілай, але яго чакала расчараванне! Жонка прыняла яго легендарную мужчынскую сілу як нешта звычайнае! І былы магутны дзяржаўны дзеяч з вялікім прыніжэннем і разгубленасцю ўсвядоміў, што для гэтай жанчыны яе звычайны шляхецкі герб ззяе ярчэй за яго княскую карону. Так усё і ішло, але з кожным днём усё павялічваліся і раслі яе нясцерпныя і вульгарныя фантазіі, яе пустаслоўе і капрызы! Гэты незвычайны чалавек хутка зразумеў, што зрабіў дурную памылку і так жа раптоўна, як закахаўся, пачаў губляць сваё вялікае і моцнае пачуццё. Але яна зацяжарыла. Надзея на законнага нашчадка, бо пазашлюбных ён меў як гароху, крыху ажывіла князя. Ён стаў турбавацца пра здароўе начыння, якое змяшчала ў сабе такі дарагі для яго плод. І што? І тут перашкаджала незалежнасць, упартасць, рэзкія рухі, скокі, конная язда і ўсялякія выбрыкі свавольнай маладой кабеты, якая распачала з ім вайну. Ён назіраў за гэтым і толькі ўздыхаў, бо быў глыбока паранены ў сэрца. Нарэшце, абапіраючыся на некаторыя звесткі, прыпісаў ўсе гэтыя паводзіны вялікаму тэмпераменту сваёй жонкі, якога і не спадзяваўся ў такім маленькім целе, ці лепш сказаць, у целе далікатнай будовы. Таму пачаў штучна падтрымліваць сваю ўласную мужчынскую сілу, і гэта катастрафічна адбілася на яго здароўі. Стаў слабым, сумным і задуменным. Цяжарнасць ужо заканчвалася, калі Зубаў убачыў гарачую прыхільнасць сваёй жонкі да вялікай малпы ў палацы, ды такую, што яна пачала ўвесь свой час бавіцца з ёй. Тады Зубаў вельмі лагодна, як аб ласцы, пачаў прасіць жонку ў такім стане не трымаць каля сябе агідную жывёлу, бо гэта можа мець шкодны ўплыў на плод ва ўлонні маці. Аднак заўсёды незадаволеная і капрызлівая княгіня, не доўга думаючы, з жоўцю пракрычала яму:

- Лепш на гэту малпу буду глядзець, чым на цябе!

- З такімі думкамі, калі ласка, прэч у Плікішкі! - пракрычаў Зубаў.

Выйшаў, і ўпершыню гучна ляснуў за сабой дзвярыма. Невядома, што з гэтага ўсяго атрымалася б. Можна выказаць здагадку, што ён і сапраўды адаслаў бы яе да маці. Але праз гадзіну злёг і хутка памёр.

Да самага скону Зубаў за любыя грошы імкнуўся выпісаць з Вільні вядомага лекара. Усе вядомыя лекары былі адначасова і выкладчыкамі факультэта і не маглі пакінуць горад. Тым часам у Вільню прыехаў нейкі Саўван [231], яшчэ недактарызаваны віленскі лекар, які тым не менш закончыў курс навучання. Гэты лекар дапамагаў у паездцы Скірмунту [232], які потым ажаніўся з Сулістроўскай і заснаваў каля Пінска розныя фабрыкі. Скірмунт разам з Саўванам быў у Парыжы ў доктара Дзюпюйтрэна і пасля заканчэння курса лячэння вярнуўся. Саўван, быццам сын нейкага беднага француза, тварам быў падобна да яўрэя. Не буду спрачацца, але калі б хто адшукаў яго бацьку, дык знайшоў бы на ім ярмолку. Быў ён шалберам, у якога можна было вучыцца шалберству, і фанфаронам, якога свет яшчэ не бачыў! Пыл у вочы людзям кідаў жменямі. Самахвал, другі Наксары. Дасціпны і вельмі гаваркі чалавек. Вялікі элегант. Моладзь ведала яго любоўныя прыгоды з дачкой ўніверсітэцкага касіра, прыгожай паннай Шаставіцкай, якая раней дамаўлялася са студэнтамі на самыя нявінныя спатканні ў калідорах св. Яна і потым выйшла замуж за знакамітага пракурора радзівілаўскай камісіі, подлага мярзотніка Салмановіча [233].

Калі Саўван быў закаханы ў Шаставіцкую, ён даведаўся, што яна не зносіць чорных барод. А Саўван акурат меў такую чорную бараду, што нават, калі галіўся, твар яго заставаўся сінім. Што рабіць? Аднекуль за вялікія грошы ён дастаў татарскую масціку, якой гэтыя паганцы ў лазнях ці яшчэ дзе робяць эпіляцыю, і намазаў бараду. Але не ведаў, як ёй карыстацца, і таму з яго твару, калі выціраўся ручніком, як з рака, зліняла ўся скура. На працягу некалькі месяцаў, покуль не загаіўся струп, нікому не мог паказацца. А чорная барада ўсё адно засталася!

Вось гэтага Саўвана і паслалі да Зубавай. Там на вёсцы ён лекаваў і весяліў княгіню і неўзабаве стаў яе каханкам. Тым часам нарадзілася дачка. Калі разнеслася вестка пра смерць аднаго з першых багачоў Расеі, пачала з'язджацца вялікая сям'я князя Зубава. Лёс маленькай княжны і ўсёй галоты Валентыновічаў вісеў на валаску. Адразу пасля смерці мужа па парадах зычлівых асоб сваім пракурорам княгіня Зубава абрала прэзідэнта Ходзьку, вядомага сваёй галавой і ўвішнасцю. Падзел маёмасці павінен быў стаць складаным.

Княгіня пераехала ў Вільню. Дзіцё хутка памерла.

Ян Ходзька быў у параўнанні з Казімірам Контрымам, перавернуты на выварат, як пальчатка,. Контрым ціхі - гэты галасісты, той аматар сакрэтаў і таямніц - у гэтага ўсё на далоні. Малы, тоўсты і брухаты чалавек з прыгожым тварам, добры і здольны пісьменнік, пісаў ён шмат, але яшчэ больш гаварыў зычным голасам, ад якога дрыжэлі сцены. Займаў высокія пасады, але з-за скандалаў страціў значны маёнтак, ці дакладней, разарыў яго, таму шчыра жадаў вярнуць ранейшае і актыўна ішоў да гэтай мэты. У той час ва ўніверсітэце вучыліся два яго таленавітыя сыны. Юзаф - вялікі матэматык і потым знакаміты інжынер, а сёння, падобна - генерал, і Аляксандр - знакаміты арыенталіст і натхнёны паэт, які быў расейскім консулам у персідскага шаха Мухамеда Агі ў Тэгеране. Што сказаць - як Ходзька, дык талент. Ніколі не ведаў дурнога чалавека з такім прозвішчам. Стары прэзідэнт сам узняў сваё імя і сам сабе праклаў дарогу, а яго сыны працягнулі сямейную справу.

Нягледзячы на вялікую колькасць камедый, артыкулаў, раманаў, брашур і допісаў, якія друкаваліся ў штодзённых газетах і часопісах, прыходзіць мне ў галаву вядомы на той час твор Ходзькі, які, магчыма, памятаюць і сёння: «Пан Ян са Свіслачы» [234]. Такі твор для простага люду напісаць не так проста, як хтосьці можа меркаваць.

Хоць і кажуць, што карова якая шмат рыкае, мала малака дае, Ходзька трапіў пад падазрэнне. Пасля паўстання 1831 г. мінскі губернатар Строганаў выслаў яго, тады ўжо старога чалавека, з Менска ў Вятку. Строганаў - анёл чуйнасці, дабрыні і ўважлівасці, трымаў вязня ў сваіх маёнтках і сваёй воляй потым вярнуў на радзіму.

Не ведаю, ці жывы Ходзька сёння, бо даўно пра яго не чуў і ўжо з чвэрць стагоддзя не бачыў. Асоба ва ўсіх адносінах незвычайная, сваім існаваннем ён рабіў гонар нашаму народу і быў адным з апошніх узораў па-сапраўднаму сумленнага чалавека, не збаламучанага замежным духам. Гэта быў шляхціц!

Княгіня Зубава ўсклала на Ходзьку ўвесь цяжар сваіх спраў, якія яна не ў стане была зразумець з-за свайго ўзросту, малой адукацыі і свайго полу, а сама ўладкавалася ў Вільні, каб карыстацца сваім вялікім багаццем. Яна ведала, што калі б яе справы пайшлі кепска, і кожнае незаконнае дзіця Зубава, хай і народжанае самымі лепшымі жанчынамі пры жыцці князя, атрымала б па мільёну, дык яна, яго законная жонка, атрымала б у тысячу разоў болей, і гэта было б у мільён разоў болей за тое, што яна мела ад нараджэння, бо нарадзілася, як мы ведаем, у Плікішках.

І супакоілася.

Княгіня ведала, што ўсе знакамітыя віленскія дамы, можа і не такія заможныя, як яна, атрымалі самае лепшае выхаванне, жылі за мяжой, былі прадстаўлены прускаму ці саксонскаму двару, і асабіста ведалі цара Аляксандра. І адчувала, што якой бы маладой, прыгожай і багатай яна не была, сярод нашых дам будзе заставацца толькі мішэнню для крытыкі, плётак, сварак і жартаў. Таму палічыла за лепшае прыкінуцца ганарліўкай і не бываць у свеце, з вышыні глядзець на ўсіх віленскіх дам, наведаць толькі Корсакава, каб аддаць сябе пад яго апеку, пасля чаго зачыніцца ў сваім доме. Я ўпэўнены, яна зрабіла гэтак толькі таму, што не ўмела паводзіць сябе ў свеце. Саўван кіраваў ёй і днём, і ўначы, бо быў адзіным, хто адначасова з'яўляўся і ў свеце, і бываў ў яе доме. А проста для кампаніі і нейкіх сямейных стасункаў, яна прывезла з вёскі сваю сястру, суддзёвую пані Пісанкову. Аднак гэтая невядомая ў свецкіх колах замужняя жанчына і гаспадыня дому не дадавала ёй бляску.

Быць багатым, мець жмені грошай і не карыстацца імі?! Гэта грэх, гэта пагроза! Але як іх ужываць? О, мая княгіня, вось гэта сапраўднае мастацтва! Яшчэ пры жывым мужы яна прызвычаілася да багатых экіпажаў, прыгожых коней, залатых ліўрэяў, забылася на плікішскую гразюку, але ўсё гэта ўжо не радавала княгіню. Даруй Божа, а як жа скарыстацца багаццем?

Пачала па-свойму, па-просту, па-сялянскі. Зачынілася з сям'ёй і загадала цэбрамі рабіць марозіва, бочкамі купляць самую дарагую садавіну, лыжкамі есці канфіцюры! Але праз некалькі дзён гэта знудзіла. Вось і грошы ёсць, але скарыстаць іх няма як! Ах, пан Саўван, як іх скарыстаць?

Аднак адначасова з гэтым кулак бессардэчнага швейцара адганяў бедных і ўбогіх ад брамы дома Агінскага на Біскупскай вуліцы, дзе жыла княгіня - калекі і галота не мелі ад яе дапамогі, і гэтак яна зачыніла для сябе шлях да дабрадзейнага жыцця.

На тым шляху, які яна абрала, і які несумненна ёй падказаў сатана, добрае ад нараджэння дзявочае сэрца акамянела. Яна стала ганарыстай, фанабэрыстай, грубай і сквапнай. Падзяліла нават членаў сваёй сям'і. Як вядома, сярод дурняў мужчыны заўсёды дурнейшыя за жанчын, таму сапраўдны ёлупень -- яе брат Казя - пан дэпутат ад віленскай шляхты Казімір Валентыновіч, хоць заўсёды і хваліў яе, і заўсёды перад людзьмі ганарыўся сястрой-княгіняй, меў права прыходзіць да яе толькі праз чорны ход і толькі зранку, покуль нікога не было з наведвальнікаў. Праз пратэкцыю магутных сяброў яна ўладкавала малодшага брата, яшчэ ладнага хлопчыка, у полк гусараў. Яе княжая ягамосць адасобілася ад жанчын, але ўвесь час яе атачала кампанія мужчын, якія з-за яе маладосці і прыгажосці даравалі ёй усё ўзапар, і на гэтай кампаніі яна вымушана была спыніцца.

Генерал-губернатар Корсакаў з нейкімі пытаннямі пасылаў да яе свайго ад'ютанта, палкоўніка Шыбеку, добрага, высакароднага чалавека, але сапсаванага ўвагай жанчын. Палкоўнік адразу закахаўся ў княгіню. Іх адносіны развіваліся імкліва, як па чыгуначнай каляі, ад'ютант ўздыхаў не доўга і неўзабаве стаў яе шчаслівым палюбоўнікам. Саўван ужо не толькі не раўнаваў, але нават і радаваўся гэтаму, бо цяжар, які ён нёс адзін, падзяліўся на дваіх. Справа ў тым, што і сястра княгіні пані Пісанка, адлучаная ад свету і мужа, таксама была прыгожай маладой жанчынай. Яна вырашыла, што лекар Саўван - добры варыянт, і знайшла ў ім паратунак і дапамогу. З-за таго, што такога паратунку ўвесь час прасілі абедзве сястры, а гэты паратунак не быў малітвай на ружанцы, мой бедны Саўван стаў худым як бервяно і ўжо ледзь цягаў ногі. Добра, што ў гэты невыносны для лекара час, яшчэ і іншыя дабрадзеі дапамагалі яму несці свой цяжар. Кожны з сям'і Зубава пасля прыезду ў Вільню марыў закахаць у сябе гэтую багатую і прыгожую жанчыну, каб разам з ёй атрымаць вялікі пасаг Зубава. У гэтай справе вызначыўся пляменнік Зубава, генерал Жарабцоў. У надзеі адпудзіць іншых і пазбавіць іх усялякай надзеі, ён не саромеўся па вечарах прыходзіць да ўдавы і знарок пакідаць на падаконні прыхілены да шкла белы капялюш, каб і ўначы, і на ранку ўсе бачылі, што гэты госць зноў каштуе райскі яблык.

З Жарабцовым мне на розум прыходзіць зусім іншы ўспамін, які не ведаю, ці згадаю калі потым, і таму, хоць і не вельмі дарэчы, запішу яго тут, бо і так увесь час змешваю гарох з капустай. У 1830 г. падчас эпідэміі, па загадзе яго імператарскай вялікасці, разам з міністрам унутраных спраў, я выехаў на поўдзень Расеі. Едучы з Саратава ў Сімбірск і Казань, мы заехалі ў горад Волжск, што над Волгай. Багаты астраханскі купец Сапожнікаў пачаставаў нас цудоўным сняданкам. Былі тут ўсе вынаходніцтвы татарска-расейска-еўрапейскай кухні. Дрофы, ікра з толькі што злоўленых асятроў, сцерлядзь, фазаны, кулебяка, усё гэта цалкам заставіла гасцінныя сталы. Халеры тут ужо не было, і таму вярталіся мы з нашага непрыемнага падарожжа вясёлымі і здаровымі. Заўсёды смачна елі, але ў той раз я страціў апетыт, бо спакусілі мяне прыгожыя Рэмбранты, у мностве развешаныя па сценах. Але яшчэ больш было польскіх партрэтаў. Польскія партрэты і багатая калекцыя Рэмбранта ў пусташы, побач з качэўем калмыкаў. Хто б пры гэтым змог цешыць свой страўнік?

Ветлівы Сапожнікаў увесь час падбягаў да мяне і рабіў вымову, што не ем. Пасля чарговай вымовы я адказаў яму: «Буду есці і нават з'ем усё, што ёсць на стале, калі распавядзеш мне, адкуль маеш гэтыя карціны?» І ён расказаў, што гэтыя карціны былі нарабаваныя ў 1794 г. у панскіх дамах Польшчы, Нясвіжа і ў іншых месцах. Расейскія генералы ахвяравалі іх Зубаву, а той, у сваю чаргу, падараваў жывапіс сваёй сястры Жарабцовай і яе мужу. Калі Жарабцовым спатрэбіліся грошы, Сапожнікаў купіў усю іх галерэю і павесіў у сваім доме. Такім чынам, можа самая багатая ў свеце калекцыя партрэтаў нашых продкаў і карціны пэндзля Рэмбранта, знаходзяцца ў дзікіх стэпах над берагамі Волгі! [235]

Вяртаемся зараз да нашай княгіні. Няцяжка здагадацца, што яе «нявінныя» забавы і жарты не маглі застацца бясплоднымі. Але так ці інакш, пасля некалькіх дзён «хваробы», калі ягамосць княгіня ляжала прыкутая да ложка, яна пазбаўлялася ад цяжарнасці і зноў станавілася вольнай. І гэтак здаралася па некалькі разоў на год. Да знатнай пані быў выкліканы нейкі доктар Ян Бэркман [236], сын вельмі паважанага віленскага гадзіннікавага майстра, даўні зводнік і падхалім, які дапамагаў даехаць да Карлсбада жанчынам, якім рабіў аборт. Адным словам «Бэркманця», як яго ўсе называлі, быў подлы, нікчэмны інтрыган без здольнасцяў, раней неабходны жанчынам, а сёння адстаўлены ад гэтай справы, ён уладкаваўся хатнім доктарам інстрыгатаравай Храпавіцкай, пра якую я ўжо казаў. Характар гэтага чалавека намаляваны на яго подлым твары. Худы, змардаваны, са зморшчаным тварам, ён заўсёды глядзеў на людзей так, як мы глядзім на сонца - прыжмуранымі і трапяткімі вачыма з адпаведным выразам на твары. Як быццам вымагаў, каб яго ляснулі па той храпе. У свой час праз ашуканства вывез з Пецярбурга жонку, якая паходзіла з добрай, але заняпалай сям'і Хітрова. Жанчына зусім не брыдкая, але каля яго была падобна да сабачкі. Пасяліўся ў Вільні і пусціў чутку, што ведае шмат практычных сакрэтаў. Адразу па Вільні пайшла пагалоска, што доктар з Пецярбургу ведае сакрэты для старых распуснікаў і можа адрадзіць іх заняпалую мужчынскую сілу. У той час яшчэ можна было лавіць рыбку ў каламутнай вадзе. Шабека і некалькі іншых адразу падаліся да Беркмана, і праз іх ён стаўся кансультантам-гінеколагам у Зубавай - умеў упляшчыцца і ўлезці ўсюды.

Неўзабаве прыйшоў адказ імператара Аляксандра на ліст княгіні пра смерць мужа. Імператар выказаў шкадаванне з гэтай нагоды, пагадзіўся з яе просьбай і прызначыў ёй апекуном сенатара Навасільцава, куратара ўніверсітэта, старшыню следчай камісіі, які тады жыў у Вільні.

Стары распуснік і дамскі ўгоднік Навасільцаў рады быў мець у гэтым панскім і ўтульным доме ўсе уцехі, якімі ўзнагароджваюць толькі французскія актрысы. Напачатку ён жартаваў і фліртаваў, а праз некалькі дзён па-сапраўднаму закахаўся ў Зубаву ці, прынамсі, добра прыкідваўся закаханым, бо паўсюдна з'яўляўся разам з ёй і не саромеўся розных яе глупстваў. Між тым Саўван, нягледзячы на спрыяльны (як кажуць у палітэканоміі), падзел працы, не мог зрабіць для яе болей. Сутыкнуўшыся са сквапнасцю княгіні, і маючы ад яе толькі мужчынскае знясіленне, ён параўнаваў вынікі з высілкамі і пачаў задумвацца наконт адступлення. А калі пачалася справа пра дарагі і каштоўны пярсцёнак, які ў прыступе ўдзячнасці княгіня сама надзела яму на палец, а потым пачала прасіць вярнуць, бо, быццам, яна толькі пажартавала, Саўван, крануты за жывое, ледзь не ў вочы кінуў Зубавай гэты сыгнет і падзякаваў за месца службы. Пры звальненні ён з цяжкасцю спагнаў з яе толькі тое, што яму належала па дамове. Насуплены і раз'юшаны, меў ад такіх магнолій толькі чатырыста дукатаў. Ведаў, што кар'еры ў Вільні ён ужо не зробіць і таму, не звяртаючы ўвагі на слёзы сваёй пяшчотнай пані Пісанкі, для якой прыдумаў гісторыю пра невыносны сверб ад уяўнай хваробы, вырашыў паехаць дурыць варшавян, якія неўзабаве самі дапусцілі яго ў сваю кішэню. Але перад тым, як з'ехаць, голасна расказваў усім, што яго пакрыўдзілі, што ён страціў здароўе з княгіняй, што калі яго заб'юць, гэта будзе помста, і што ў Варшаве ён надрукуе лісты, якія яму пісалі абедзве сёстры. У гэтых лістах і запісках, поўных наіўнай адкрытасці, частку з якіх ён і нам паказваў, меліся вельмі лаканічныя просьбы абедзвюх сясцёр: «О, мой самы дарагі, прыходзь, чакаю, я не магу без цябе!». Зразумела, ўсё гэта было напісана з памылкамі, як пры моцным запале.

Саўван з'ехаў.

Навасільцаў і Зубава даведаліся пра пагрозы нашага Саўвана ад сталых віленскіх пляткароў. Стары ліс, пан сенатар, удаючы рэўнасць, даведаўся пра гэта першы. Зубава, абняўшы яго за шыю, са слязьмі ва ўсім прызналася. Яшчэ больш разбіла яго чулае сэрца нявернасць няўдзячнай сястры. Аднак бывалы чалавек, пан сенатар, не вінаваціў мінулае і дэманстраваў толькі вялікую занепакоенасць наконт будучыні.

Склалася так, што княгіня Зубава хутка прыехала па-справах у Варшаву і ў вобразе гнанай і прыгнечанай удавы з'явілася перад вялікім князем і яго марганатычнай жонкай, высакароднай княгіняй Ловіч. Яна ўдавала з сябе гнаную удаву, у якой выклікала дрыжыкі толькі думка пра публікацыю гэтых пяшчотных лістоў новай Элаізы. Навасільцаў таксама збіраўся ў Варшаву, злітаваўся над ёй і яе нядоляй і даў слова гонару, што ў бліжэйшы час усё будзе вырашана. І стрымаў слова. Вось як ён развязаў гэтую справу.

Саўван ужо жыў у Варшаве і дурыў мазураў цёплай, халоднай, магнетычнай і гарчычнай вадой. Прыехаў Навасільцаў і адразу арыштаваў і абшукаў Саўвана. Яго адвезлі ў вязніцу, а дакументы і ўсё, што меў, апячаталі ўрадавай пячаткай. Саўван моцна напалохаўся, але назаўтра яго прывезлі да Навасільцава, той абняў лекара і папрасіў прабачэння, прызнаў сваю віну, бо быццам бы паверыў важнаму, але як аказалася, фальшываму даносу. Адпусціў дадому і дазволіў сарваць пячаткі. Шчаслівы Саўван вярнуўся дахаты і праглядзеў свае паперы. На месцы было ўсё, апроч лістоў Зубавай і Пісанкі!

У тую ж раніцу фельд'егер павёз усе лісты да княгіні і Пісанкі, якую Навасільцаў жартам называў: «Madame pіsse en cul» (фр. «Мадам, якая мочыцца на азадак». - Л. Л.), павёз двума пакетамі, каб сёстры з рэўнасці не пабіліся. Вільня была пэўная, што фельд'егер прывёз важныя пасланні, што справа ішла пра лёс нашага краю. Ніхто нават і падумаць не мог, што фельд'егер прывёз пашарпаныя ўваходныя квіткі да сэрцаў нашых прыгажунь, да якіх і іншыя мелі свае кантрамаркі.

Першыя крокі даліхога - няпэўныя, нерашучыя, нясмелыя, як крокі ў багнюцы. Але як толькі ўквэцгаеш боты, больш пра чысціню не дбаеш. Так здарылася і з княгіняй Зубавай. Няўжо я зганьбую сваё пяро далейшымі апісаннямі ўчынкаў гэтай распуснай і юрлівай, як малпа, жанчыны з каменнай душой? Не! З-за любові да чалавецтва пакрыем усё гэта саванам таямніцы! Уявіце сабе спалучаныя з дурнотай бессаромныя ўчынкі, якія і не хаваюць ад чужых вачэй, але адкрыта бравіруць перад усім горадам. Уявіце сабе распусную, жорсткую жанчыну ў кампаніі самых разбэшчаных мужчын, прыгожую, маладую і багатую Месаліну, акружаную мноствам атлетаў, якія ляжаць каля яе ног.

Я ніколі не ведаў яе асабіста. Палічыў бы за крыўду, каб мяне ёй прадставілі. Я ведаў Пісанку, але тады яна ўжо развялася з мужам і выйшла замуж за гарадзенскага губернатара Бабацянскага. Я таксама ведаў Амелію -- жонку майго сябра Астрамецкага, найменш прыгожую, але самую дабрадзейную з усіх гэтых сёстраў.

Таму рушым далей і не будзем паглыбляцца ў скандальныя падрабязнасці, але з хуткасцю лакаматыва пройдзем апошнюю частку гэтай абуральнай біяграфіі, каб раз і назаўжды пазбавіцца корпання ў гэтай бруднай бялізне. Заважу аднак, што менавіта з таго часу, раптоўна, як эпідэмія халеры, па ўсёй Літве пачала пашырацца дэмаралізацыя сярод таго полу, які адчыняе нам дарогу ў жыццё, а таму павінен захоўваць цноту. Прыклад ганарлівай і дзёрзкай бессаромнасці, якая зазірае кожнаму ў твар, больш заразны за чуму.

Але я не магу ўтрымацца ад таго, каб раней часу не абагнаць гэты лакаматыў. Праз некалькі гадоў пасля віленскіх падзей мой сябар, добры, сумленны, высакародны і міласэрны імператарскі лекар Арэндт [237], сустрэў мяне на вуліцы Пецярбурга, спыніў і пачаў расчулена скардзіцца, што лечыць хворую графіню Шувалаву, якая не мае ніякай надзеі на выздараўленне. Што яна хварэе рэдкай, але жудаснай хваробай mіserere ( «mіserere» - непраходнасць кішэчніка, ранейшая назва хваробы паходзіць ад пачатковых слоў перадсмяротнай малітвы «Mіserere Meі» - «Прымі мяне Пан». - Л. Л.), ад якой няхай Бог уратуе нашых ворагаў. Што апроч смяротнага болю і пякельных пакут, гэтая маладая і прыгожая жанчына нявечыць каралавыя вусны сваім уласным калам, бо такі шлях выбірае прырода для дэфекацыі падчас гэтай страшнай хваробы. Я выслухаў гэты расказ сумленнага чалавека, паціснуў яму руку і сказаў: «Бог справядлівы». Мусіў бы прамовіць гэта з нейтральным выразам твару, бо Арэндт нічога не ведаў і мала ўвагі звяртаў на людзей. Аднак ён нешта адчуў, давёў мяне да маёй карэты і, затрымаўшы за полы, папрасіў растлумачыць мае словы. Княжна Зубава да таго моманту стала ўжо графіняй Шувалавай! Справядлівае пакаранне ніколі не абмінае. Паверце майму досведу.

Міязмы палітычнай заразы з хуткасцю метэора распаўсюджваліся па школах праз нікчэмныя душы, якія прадаліся Навасільцаву. Амаль што не было павятовай школы, дзе б не знайшлі некалькі дзесяцігадовых злачынцаў. Ставіліся да іх, як да дарослых людзей. Як статак перапёлак у роспачы зляталіся ў Вільню маці. Гэты быў крывавы час. На кожным кроку я сустракаў багатую, прыгожую, добра, але занядбана апранутую, альбо бедную, у лахманах і без абутку жанчыну ў слязах - кожная з іх ішла ратаваць сваё дзіця. Ідал, чарнакніжнік, волат - той, хто адным словам, адным кіўком галавы мог ператварыць горкія слёзы ў радасныя ці ўдзячныя, называўся «Навасільцаў». Але цяжка было яго ўбачыць, бо з раніцы да вечара ён раскашаваў у княгіні Зубавай. Маці цешыліся, што іх зямлячка, былая бедная шляхцянка, а зараз маладая і прыгожая жанчына з Божай ласкі знаходзіцца ў цэнтры моцы, і спадзяваліся на яе шляхетнае сэрца. Яны імкнуліся да яе, цалавалі рукі і ногі, падалі перад ёй ніцма. Але першыя ж спробы пераканалі няшчасных маці, што яны размаўляюць з фінскай гранітнай скалой! Калі два гады таму яе Плікішкі падалі на эксдывізію, яна сама не саромелася падаць у ногі яўрэю, фактару-пасярэдніку чыноўніка Цывільнай палаты а, цяпер зласліва і пагардліва нагой выцірала шчырыя слёзы маці, якія цяклі па яе паркеце. Слёзы цнатлівых маці! Слёзы роспачы! Звонам золата заглушала стогны мацярынскага сэрца гэтая прыгожая пачвара! Здзекавалася са злыбяды мацярок! Спачатку не хацелі верыць у гэта. Як паверыць у такое зацятае адмаўленне дабрыні, у такую бяздушную, брутальную, татарскую, паганскую лютасць? Бо ж, і адмовіць можна ласкава. Але праўда хутка адкрылася. Каб уратаваць дзіця, маці кідаліся ў бярлогу да раз'юшанай тыгрыцы ці мядзведзіцы. Кідаліся ў будку да шалёнай сукі, раз за разам кідаліся да ног Зубавай…

Пасярод оргій, якія доўжыліся з раніцы да вечара і з вечара да канца ночы, расчырванелая ад шампанскага, з распушчанымі ад любошчаў валасамі, бессаромна апырсканая віном, на хвіліну яна ўставала з-за заўсёды поўнага стала і з пагардай прымала бедных маці. Выходзіла да іх з прыжмуранымі вачыма, папраўляючы сям-там пакамечаную сукенку, перавальвалася з нагі на нагу, бо хтосьці з распуснікаў запэўніў яе, што прыжмураныя вочы і паходка дзіўна пасуюць да яе твару, а гэтыя хістанні, надаюць ёй выгляд нейкай нябеснай, паветранай істоты, нейкай русалкі. Яна ніколі і нікому з жанчын не прапанавала прысесці, не кінула ніводнага слова суцяшэння, але заўсёды з пагардай аглядала знямелых ад гора маці з ног да галавы, адмаўляла ім у дапамозе і развітвалася рухам галавы. А ў гэты час з суседняга пакоя чуўся шум размоваў, гоман, спевы, нязменны смех - усё гэта, як указальнік на слупе, накіроўвала яе на шлях у пекла! Ох, вы ўсе, колькі вас тут было - «lascіate ognі speranza!» (італ. «пакінь надзею», цалкам: «Lascіate ogne speranza, voі ch'entrate», «Пакінь надзею, хто сюды ўваходзіць» - тэкст над брамай у пекла ў «Боскай камедыі» Дантэ Аліг'еры. - Л. Л.).

З капальняў філарэтызму немагчыма было ўжо выкопваць палітычныя справы і, вычарпаўшы з іх ўсё золата, яны большую карысць мелі са школ. Навасільцаў жыў добра. Еў, піў і ўпіваўся за кошт сваёй каханкі і жыў чужым коштам. А тым часам золата бацькоў па нябачных трубах цякло да яго. І чым больш ён сядзеў у Вільні дзеля сваёй bellі (лац. «вайны». - Л. Л.), чым больш мы мелі злыбедаў, тым большы спажытак меў ён.

Кожны дзень Навасільцаў радасна прачынаўся, і як толькі яму ветліва падавалі пантофлі, адразу пачынаў знаходзіць новыя змовы і бунты. І таму неабходна яму заставацца ў Вільні! На пачатку ён меў толькі адну трывогу - вялікія выдаткі ўраду на ўтрыманне і працягнення да суду такой вялікай колькасці нявінных абвінавачаных. Але яго паслужлівы таварыш хутка вызваліў Навасільцава ад гэтых клопатаў, ён прыдумаў, што невінаватых трэба ў нечым вінаваціць, і тады ўсё выдаткі будуць аплачваць самі ахвяры і, больш за тое, яны прынясуць яшчэ і карысць слугам манарха. І таму: «Гуляй душа без кунтуша, шукай пана без жупана!» (прымаўка ў тэксце Мараўскага пададзена на беларускай мове - Л. Л.).

І гулялі, дык гулялі!

А наша пані разам з імі ўсё глыбей правальвалася ў багну распусты і бессаромнасці. Ах, які ж гэта боль майго сэрца! Бо як толькі пачынаеш апісваць чужое жыццё з жаданнем сказаць праўду - адразу ж атрымліваеш рэнамэ грэшніка, які піша пасквіль. Але што зробіш? Даўно напісана pereat mundus, fіat justіtіa (лац. «Хай загіне свет, але пераможа праўда». - Л. Л.).

У той год, калі Зубава пераехала ў дом Мюлераў, я і шмат яшчэ хто на свае вочы бачыў, бо жыў насупраць яе вокнаў, як п'яныя Навасільцаў і Байкоў хацелі нібыта жартам выкінуць яе праз акно, і, узяўшы пад рукі, выставілі на вуліцу. Вецер падымаў сукенку, а ў той час не насілі шмат спадніц. Яна вішчэла ад жаху, і жыхары дому, як мінімум з дваццаці вокнаў, глядзелі на яе прынады, адкрытыя для публікі.

Увесь час бавячыся, ці дакладней, гуляючы, яна пераехала ў Варшаву, але і там пакінула пра сябе не лепшыя ўражанні. Потым падалася на воды. Нарэшце, крыху стаміўшыся, наважылася паказаць сябе ў сталіцы. Як я ўжо згадваў, удава такога мужа мелася стаць першай прыдворнай дамай. Ці з-за прадузятасці да яе з-за паводзін, ці з-за таго, што яна была полькай, ці з-за яе асабістай нязграбнасці і адсутнасці выхавання, якое ўласціва толькі сапраўдным арыстакраткам, а выскачкі могуць толькі малпаваць, скончылася гэта не вельмі ласкавым прыёмам Зубавай. Між тым, калі б яна карысталася сваім становішчам у адпаведнасці з парадамі Навасільцава, дык сярод шматлікіх старых прыдворных кабет, яна -- маладая і прыгожая жанчына, заўсёды выклікала б вялікую цікаўнасць. Але д'ябал не спаў і падзьмуў ёй у … . Неўзабаве з'явіўся малады камер-юнкер двара, граф Шувалаў. І яна падманула поўнага спадзяванняў старога ліса Навасільцава, чым і давяла, што самая дурная жанчына заўсёды больш хітрая і спрытная, чым самы разумны мужчына. Вялікай пацехай ўсяго двара сталася яе замуства з Шувалавым, пасля чаго, адразу, як котка, яна разлюбіла Навасільцава.

Чаму? Дзеля чаго? Але гэта яшчэ раз даказвае нашу старую ісціну, што «у жанчыны валасы доўгія, а розум кароткі». Маючы ў Вільні дзясяткі палюбоўнікаў, у Пецярбургу яна магла мець іх у два разы болей, і ніхто б не звярнуў ўвагі. Можа, гэта быў пакаянны ўчынак ваўчыцы? Дай Божа! Але не, толькі з-за капрызу яна памяняла першае імя і першае месца ў Расеі, якое атрымала ад Зубава, на апошняе, якое мела ад новаспечанага маладога мужа. Што яшчэ горш, напачатку сціплы і пакорлівы муж, адразу ж пасля вяселля, як фурман у адной французскай камедыі сказаў: «Ah. Comme c'est ca!». (фр. «Ах. Дык вось як!». - Л. Л.), і зараз жа узяўся за палку [238]. Мяне там не было, але я з вялікай агідай чуў пра гэта. Звычайна казалі, што муж прымушаў яе да паслушэнства, пакорлівасці і дабрыні матэрыяльнымі сродкамі, і гэты падыход быў дастаткова паспяховым. Дай Бог яму здароўя і дапамагай на гэтым шляху!

Злосць і распуснасць гэтых істот ажывілі заўсёды схільны да эпіграм віленскі дух, які спарадзіў мноства вершыкаў, пасквіляў, балад, песенек, адна за другую больш дасціпных. Мець іх дома было палітычным, смяротным грахом. Гэта лічылася абразай трона і каралася адпаведна. Можа, нехта яшчэ і знойдзе ў сябе гэтую лухту. У мяне яе няма, бо не хацеў мець непрыемнасці. Памятаю толькі пачатак адной вельмі вясёлай песні, якая потым стала народнай і спявалася паўсюдна:

Віват Байкоў і Навасільцаў,

Героі тайных клубаў.

І каханка тых піякаў,

Віват княжна Зубава [239].

Меліся і варыянты для тых старых асоб, якія настойвалі, што Пецярбург трэба называць Пецярбуркам, а Навасільцава Навасельцавым. Для іх песенька гучала так:

Віват Байкоў і Навасельцаў

Героі тайных клубаў

І каханка гэтых вісельцаў,

Віват княжна Зубава [240].

О мой Божа, о мой салодкі Езус! Як так чыніцца, што яны не могуць знайсці, злапаць, бічом выбіць уяўную змову і, як злачынцаў, адправіць у сібірскія шахты няшчасных жартаўнікоў, аўтараў гэтай лухты! Гэтыя вялікія людзі не адкрылі ніякага сакрэту. Гэта была толькі песенька!

Дадаткі

20. Сярод мноства смешных анекдотаў, якія расказала мне гэтая жанчына, калі тлумачыла прычыну разводу са сваім першым мужам Нарбутам [241], быў і наступны. Пасля шлюбу яны жылі ў Вільні ў доме Мюлера. Там жа жыла і генералава Лабаржэўская, пра якую расказваю на пачатку сваіх успамінаў. Увесь час ёй дапамагаў сваяк (родны дзядзька - Л. Л.), нейкі ксёндз Гразмані [242], які паводзіны нашай літоўскай Аспазіі [243] пакрываў сваёй пацёртай сутанай і ўжо праз шмат гадоў, калі Лабаржэўская стала жонкай адмірала і міністра асветы Шышкова, з-за яе пратэкцыі зрабіўся пралатам віленскай капітулы!

Неўзабаве пасля прыезду ў Вільню Ганна Нарбутова са здзіўленнем заўважыла, што з яе мужам часта і знянацку здараюцца розныя прыгоды, што па вечарах ён нярэдка паводзіць сябе дзіўна, без найменшай прычыны і самым жорсткім чынам сварыцца з ёй, робіць тое, што называецца une querelle d'alrmsnd (фр. «нямецкая сварка». - Л. Л.). Кожны такі выбрык звычайна заканчваўся поўнай адмовай ад шлюбнага ложка на 24 ці нават больш гадзін. У такіх выпадках раззлаваны Нарбут забягаў у свой кабінет, штурхаў і перасоўваў крэслы, а потым, крыху супакоіўшыся, садзіўся на ўсю ноч пісаць, і гэта вельмі раніла маладую жонку. Бачыўшы ў гэтым толькі дзіўны характар мужа і яўную несправядлівасць да сябе, яна таксама паказвала яму свой нораў і ціха ў адчаі плакала ў падушку, але ўдавала, што ягоныя выбрыкі яе не хвалююць. Аднаго разу пасля такой навальніцы, калі насуплены Нарбут пакінуў яе ляжаць у ложку, яна адчула, што гэтым разам сваімі паводзінамі дала падставу для сваркі, і ёй прыйшло ў галаву, ці не лепей было б пайсці да яго з пяшчотай і ласкай? Чаму б пакорліва не папрасіць у мужа прабачэння? Яна доўга вагалася, але каханне перамагло. І калі пасля паўночы маладая жанчына пачула з кабінета рыпення яго пяра, ёй стала шкада свайго мужа, які з-за яе будзе ўсю ноч пісаць. Таму яна ціхенька ўстала з ложка, абула хатнія пантофлі, накінула шаль і ў такім маляўнічым строі на дыбачках падкралася да дзвярэй кабінета. Муж ў шлафроку пры дзвюх свечках усё пісаў і пісаў - жорстка скроб пяром па паперы. Жонка падбегла да яго і раптоўна, ззаду схапіла за шыю, а потым са слязамі пацалавала і ўсклікнула: «Прабач мяне, давай памірымся, мой дарагі муж».

Але якой ж было яе здзіўленне, калі, расплюшчыўшы вочы, напоўненыя салодкімі слязьмі, яны ўбачыла, што цалуе … каго?

Брыдкага, чырванатварага і пракажонага ксяндза Гразмані. Святар апрануты ў шлафрок яе мужа быў так ашаломлены гэтым здарэннем, што страціў самавалоданне. Гэта ён павінен быў усю ноч бязлітасна маляваць кветкі на паперы. Што ж гэта было? Лабаржэўская збаламуціла Нарбута. Кожны раз, збіраючыся на спатканне, ён сварыўся з жонкай, каб мець нагоду пакінуць яе і пайсці ў кабінет, дзе яго чакаў азалочаны і паслужлівы Гразмані, які апранаўся ў яго шлафрок і граў яго ролю, пакуль сам Нарбут з прыемнасцю бавіў ноч з Лабаржэўскай.

Раздзел 8. Аўтар падчас працэсу філарэтаў. Размова з Пеліканам. Вінцэнт Згерскі і яго паэтычная манія. А. Адынец. Сатырычная паэзія Адынца пра Згерскага. Гісторыя Згерскага ў Пецярбургу. Эгіды. Сенатар гр. Ільінскі

Я тады, як кажуць, адчуваў сябе, як пончык у алеі, і суцяшаў сябе мілымі, прыгожымі і маладымі жанчынамі. Жыў, калі адным словам, напоўніцу. Аднак, калі ласка, не думайце, што я цалкам аддаваўся жанчынам. Мой час быў сістэматызаваны. Усю раніцу да поўдня - вучоба, кнігі, музыка, італьянская мова, якой мяне вучыў вельмі разумны пан Фларыяні. Потым абед. Пасля абеду адна-дзве гадзіны лёгкага чытання газет, аповесцей, раманаў. Я заўсёды меў вялікую прагу да чытання, хоць тады яшчэ не было ані Бальзака, ані Дзюма. Затое мы ўсе чыталі Вальтара Скота. Так праходзіла большая частка дня. У другой палове пачыналіся візіты да нашых прыгажунь, якія доўжыліся да поўначы. Маладыя раўніўцы часта расказвалі розныя небыліцы дамам майго сэрца. Неаднойчы панна Сакен, з якой мяне заўсёды звязвала добрае сяброўства, ці якая-небудзь пані з мяккім сэрцам, страчвалі прытомнасць з-за гісторый, расказаных ім гэтымі гарэзлівымі ягамосцямі-псотнікамі. Часцей за ўсё, яны з абыякавым тварам паведамлялі, што на свае вочы бачылі, як варта вяла мяне ў вязніцу. І адразу ў маю кватэру прыбягалі пятнаццаць братоў, сыноў ці ўнукаў гэтай добрай пані, а потым столькі ж лёкаяў. У той час я звычайна апранаўся на вечар. Гэтыя гісторыі заўсёды аказваліся няпраўдай. Псотнік унутрана смяяўся, аднак падкурчваў хвост і хутка сыходзіў, а я з вясёлай усмешкай ішоў да паненак, каб асабіста пераканаць іх у хлусні і пацалаваць ручкі заступніцам, якіх хваляваў мой лёс.

Неяк, ідучы дахаты, у завулку Шварца я сустрэў Пелікана. Ён па-братэрску са мной павітаўся і пачаў распытваць пра здароўе, пра тое, што я раблю, як адпачываю. Потым узяў мяне за руку і, каб працягнуць даверлівую гутарку, павёў у глыб звычайна бязлюднага завулка. Гэта бязлюднасць ледзь не саслужыла нам мядзведжую паслугу. Перакананыя, што на бруку нікога няма, кухаркі радасна вылівалі з вокнаў верхніх паверхаў розныя брудныя вадкасці. Можа, за дзесяць крокаў ад нас, з афіцыйны дома Франка [244], высунуўся вялікі рондаль, а потым тоўстая і па локаць голая рука перавярнула яго, і памыі Ніягарскім вадаспадам паліліся на вуліцу. Атрымаўшы такое папярэджанне і пасмяяўшыся, мы вырашылі не заставацца ў гэтым негасцінным месцы. Пелікан павёў мяне на пляц і там доўга з вялікім запалам распытваў мяне пра дух, змест і філасофію філарэтызму, пра яго розныя ступені, якія, як ён сцвярджаў, ужо выяўлены следствам. Размаўляў са мной, як з чалавекам, пра якога дакладна ведаў, што ён не чужы гэтай справе. Скончыў тым, што пажадаў мне дабра і папрасіў, каб усё, што ведаю, я выклаў у адмысловай запісцы і перадаў яму, тады ён прадставіць мяне Навасільцаву. Пры гэтым Пелікан даў мне слова, што калі я так зраблю, усе турмы будуць неадкладна адчынены - я зраблю вялікую карысць і атрымаю славу.

Нягледзячы на тое, што я любіў тады Пелікана і не меў наконт яго ніякіх падазрэнняў, мяне абурыла, што ён імкнуўся ўзяць мяне простай і зразумелай зычлівасцю, і я змог, хоць і з цяжкасцю, адмовіцца ад яго просьбы. Прапанову Пелікана тлумачыў добрым і чуллівым сэрцам, з-за якога ён верыў у дабрыню Навасільцава. Але калі я вярнуўся дахаты, знайшоў там майго вернага прыяцеля Баянуса, які ўжо тры разы марна забягаў да мяне, каб засцерагчы ані ў чым не давяраць Пелікану і цурацца яго, як чумы. У мінулую ноч Баянус дакладна даведаўся пра самыя горшыя планы Пелікана. Каб пазбегнуць падазрэнняў, Баянус прасіў не бачыцца з Пеліканам, але цалкам давяраць яму і быць асцярожным, бо ён ведаў, што Пелікан нацэлены на мяне. Я ведаў Баянуса. Ён быў сумленным і цнатлівым чалавекам і меў галаву, якіх мала.

Малады чалавек, калі ён сумленны і добры, мала калі падазрае каго-небудзь. Чалавечую нячэснасць, як фантасмагорыю ці байку, ён лічыць справай старых дзівакоў. Ён жыве з сэрцам на далоні і верыць кожнаму. Гора таму, хто ў маладосці не быў такім дурным. Але калі ён аднойчы расчаруецца, у яго сэрца будзе ўбіты вялізны трохгранны стылет, і з анёла ён ператворыцца ў подлую і злосную нікчэмнасць. Хай будзе пракляты той, хто не зрывае заслону з вачэй маладога чалавека, які верыць ва ўсё добрае. І пракляты тыя, хто псуе і труціць маладыя сэрцы і сумленныя душы!

Я быў адным з першых, хто даведаўся, што Пелікан ужо скінуў з сябе белыя шаты добрага чалавека і надзеў расшыты золатам фрак Люцыпара. Усе бацькі, усе маці, усе сваякі, усе жыхары горада, усё яшчэ лічылі яго сваім апекуном і анёлам-ахоўнікам. І толькі я адзін у сваёй скрываўленай душы крычаў: «Здрайца, здрайца, здрайца!». (А 21)

Як сёння пасля паклону дама пытаецца, ці ўсё ў вас добра, так у той час, нават не дазволіўшы дайсці да канапы, гаспадыня казала: «Ці ведаеце, што сёння ўзялі гэтага і гэтага, а жандары прывезлі яшчэ аднаго». Такі тады быў штодзённы настрой. І нават сама мова памянялася з-за пастаяннага страху. А нашы штодзённыя размовы нашы ганіцелі па-вечарах натавалі ў сакрэтных паперах. Аднак не толькі за палітыку сядзелі ў вязніцы. Зусім у іншых умовах сядзеў і быў аб'ектам смеху і жартаў сакратар кансісторыі Вінцэнт Згерскі, якога нашы святары абвінавацілі ў прысваенні скарбовых грошай. Згерскі - арыгінал, напалову маньяк ці поўны маньяк, чалавек, адзіны ў сваім родзе [245]. Падарую каня са збруяй таму, хто мне, хай і праз сто гадоў, пакажа другога такога чалавека! У справах ён быў нармальным, а ў канцылярскай службе нават здольным чыноўнікам. Уся кансісторыя складалася на той час толькі з набейбрухаў, якія вадзілі наведвальнікаў за чырвоны нос і мелі значныя прыбыткі. Што тычылася службы, яму ставала розуму. Але ад свайго пісьменніцтва, паэзіі і велічы свайго роду, у яго закруцілася і зламалася галава. Падпісваўся - Вінцэнты з Цеханаўца граф Кішка Згерскі, што яшчэ можна было яму параіць? Моладзь адвыкла ад некалі вядомага і шанаванага ў краю, а зараз вымерлага роду Кішак, і таму брала яго паходжанне пад увагу. Маючы ў памяці свежыя веды з анатоміі, я калісьці назваў яго «прамой кішкай». Гэта падабалася жартаўнікам і нават сталым людзям, з таго часу небарака атрымаў мянушку «Кішка адкідаў» і насіў яе да скону. Пісаў драмы, камедыі, трагедыі, эпапеі - і ўсё гэта вершам. Усё гэты прыгожа выдрукоўваў на найлепшай паперы і ўсё, што адной рукой вырываў у наведвальнікаў кансісторыі, другой укладваў у выданне сваіх твораў - «Залатая вольнасць», «Хадкевіч» і іншыя кніжкі. Але літаральна ад першага да апошняга слова, у гэтых кніжках ніхто і ніколі не знайшоў ані сэнсу, ані сюжэту, ані думкі. Шурлоўскі і Крышталевіч, пра якіх я пісаў вышэй, былі Карнелямі і Расінамі ў параўнанні са Згерскім.

Аднак, сёння ўвогуле вельмі строга судзяць кнігі, бо іх стала шмат з-за ўздыму друкарскага майстэрства. Такі-сякі бярэ кнігу ў рукі і адкідвае яе, бо, кажа, кніга дурная. Дрэнных кніг, мусіць, больш чым добрых, бо талентаў, а тым больш геніяў, мала. Але ж колькі б не прачытаў кніг, я яшчэ не сустракаў цалкам нявартай, такой, каб у ёй не мелася хоць адной карыснай ці павучальнай думкі. І толькі з кнігамі Згерскага ўсё было не так. Прачытаўшы першае слова, заўсёды хацелася ўрэзаць яму ў лоб яго ж кніжкай. Бо быў гэта дзіўны набор слоў, мяхі глупства, уломкі вобразаў, лязг невядома адкуль ўзятай зброі і нічога болей! Хай даруе яму Пан Бог! Але ён, як надзьмуты паўлін хадзіў паміж людзей, смяяўся з цяперашняга пакалення, пастаянна звяртаўся да нашчадкаў, здзекаваўся і шкадаваў нашы бедныя галовы, бо не ведалі мы такога ўзнёслага генія, які апярэдзіў свой век. А можа і меў рацыю? Можа і сапраўды людзі стануць яшчэ больш дурнымі, чым сёння? Можа Кішку калі-небудзь палічаць празорліўцам? І тады, як шанаваць гэта беднае чалавецтва? Шпаркі чалавечы розум скача цяпер у адным накірунку, ён любіць тое, што забаўляе, любіць складанае і змрочнае, шукае абсалют, які ходзіць у нямецкім штанах і, магчыма, аднойчы знойдзе ў гэтым вялікую ідэю! Ці не было ўжо раней такога прыкладу ў розных частках свету?

Дзіўнымі былі і інструкцыі для тэатра, змешчаныя ў дадатках да яго п'ес. Гэты няўклюда чакаў, што яго трагедыі будуць прадстаўлены на сцэне. Адна з яго інструкцый, здаецца да «Залатой вольнасці», гучыць так: «Арол, прабіты сямю стрэламі, нябачны для публікі». І такіх глупстваў, ці можа, геніяльных ідэй, у яго тысячы.

Хаця і не паспеў стаць прарокам, бо служыў у кансісторыі, наш добры Кішка знайшоў даволі хітры спосаб дасягнуць прамежкавай мэты. Свае творы ў раскошных пераплётах ён дасылаў у Рым Святому Айцу. З-за сваёй пасады стасаваўся з духавенствам, як сакрыстыян з пробашчам, і яму было нескладана ў бессэнсоўную, але прыгожа выдадзеную кніжку, укласці разумна напісаны ліст пра яго таленты. Выбітны і слынны лінгвіст кардынал Мецафанці [246] рваў на сабе валасы, бо ведаў польскую мову, але нічога не мог разабраць у кнізе, дасланай з Вільні Святому Айцу. Таму «Залатая вольнасць» і іншыя глупствы Згерскага клаліся на вечнае захоўванне ў бібліятэцы Ватыкана. І папа, думаючы што ў гэтых кнігах сканцэнтраваны нейкія чужаземныя думкі, прыслаў яму ордэн Залатой шпагі, а акадэмія «Аркадзія» [247] зрабіла сваім членам пад прыдуманым імем Палідор, як і трэба было згодна са статутам (А 22). Сапраўдны гэта быў Палідор! [248] Але прамаўчу!

Бог ведае як, але здаецца, нейкім чынам як пародыю на слова Банапарт, ён сам сабе прыдумаў мянушку Ліберапарт [249]. Можна толькі здагадацца, што гэтак ён выказаў сваё стаўленне да карбанарыяў. І тое, што Згерскі страціў ў нашай варварскай лясістай Літве, ён падманам здабыў на берагах Тыбра.

Нават атрымаўшы Залатую шпагу, Згерскі далучыўся да інстытуцыі, якой здаўна пагарджалі ў Еўропе. Купіў сабе богагробскі крыж (крыж гроба Пана), стужка якога падобна да стужкі знакамітага расейскага ордэна св. Уладзіміра, і як упрыгожванне, насіў гэты крыжык. Тое самае рабілі і іншыя блазны. Гэты ордэн надаваў кляштар у Мехаве ад імя брацтва Панскага Гроба. Патэнт каштаваў пяць дукатаў. Гэта была дасціпная прынада для дурняў ад мяхоўскіх ксяндзоў, бо замест скапулярыя яны прыдумалі вельмі прыгожы эмаляваны крыж. Зразумела, што за гэтым крыжыкам кінуліся шмат франтаў і дурняў.

З гэтай нагоды прыгадваю анекдот, які мне шмат разоў расказвалі. У 1811 г. адзін з панічоў-афіцэраў польскага войска вельмі жадаў атрымаць ордэн. Ён угаварыў некалькі старых сваячак, каб яны выпрасілі ў князя Юзафа Панятоўскага, калі той будзе ў добрым гуморы, дазвол насіць яму богагробскі крыж. Калі князь Юзаф не вытрымаў ужо настойлівых просьбаў бабулек, сур'ёзна ім адказаў: «Ну добра, нарэшце ўгаварылі. Хай сабе носіць, але толькі на кашулі». Лепш і не пажартуеш!

Вось і наш Кішка, ці лепш наш паважаны Кішка, неяк конна выехаў на шпацыр, маючы гэты ордэн. Д'ябал - адвечны вораг кансісторскіх служак, на Дамініканскай вуліцы звёў яго з паліцмайстрам Шлыкавым, які ўважліва прыглядаў за ўсімі. Шлыкаў спыніў Згерскага, ветліва папрасіў зняць крыжык з пятліцы і аддаць яму. Пасля чаго пажадаў добрых шпацыраў. Але прагулка пасля такой сустрэчы не задалася, і пажаданне Шлыкава, прынамсі гэтым разам, не спраўдзілася.

Згерскі меў такі дурны выгляд твару, што нават адкідваючы яго смешную літаратуру, немагчыма было, прынамсі мне, глянуць яму ў вочы, каб не пырснуць смехам. Гэта быў худы, высокі бландзін са зліплымі, нібыта вільготнымі валасамі, з воспінамі на твары, дзіўна сагнуты ў паясніцы, як быццам яго рыхтавалі да аперацыі. Адным словам, быў падобны да тупога вугла, які ходзіць на ўласных нагах. Прытым заўсёды высока ўздымаў голаў, што аднак не рабіла яго хоць трошкі больш прывабным.

І раптам на яго галаву звалілася графская карона. Зняў вілу за горадам і пачаў запрашаць кансісторскіх дам на вечарыны, г. з. жонак і сясцёр кансісторскіх і свецкіх чыноўнікаў. Згерскі дакучаў гэтым бедным жанчынам сваімі творамі і паіў іх гарбатай з ружовым лікёрам. У выніку гаротніцы некалькі дзён потым не маглі пазбавіцца туману ў галаве. Трэба было ж прыдумаць такое! Нарэшце, ён пачаў браць урокі верхавой язды ў майстроў вальтажыроўкі Кярыні. Трупу Кярыні ведала ўся Еўропа. Яны вельмі прыязна дазвалялі падчас рэпетыцый прысутнічаць у іх на манежы. На рэпетыцыі і навучанні ў Вільні прыходзіла шмат людзей. Аднаго разу стары вальтыгер і кавалерыст Яноўскі, які тут нікога не ведаў, прыехаў у Вільню і з цікаўнасцю зайшоў паглядзець на рэпетыцыю ў манежы. Прыходзіць, глядзіць, захапляецца майстэрствам італьянцаў. І на развітанне кажа Кярыні, што больш за ўсё яго здзіўляе анёльскае цярпенне спартсмена ў адной з самых складаных поз - ён можа цэлую гадзіну заставацца у ёй! І паказаў на Згерскага, які адбываў сваю гадзіну заняткаў, і ўпэўнены ў сваім майстэрстве, марудна ездзіў пасярод членаў трупы, якія напружана трэніраваліся. Усе гэта спарадзіла вялікую колькасць жартаў і эпіграм. Але найлепш пра яго напісаў малады, вясёлы і таленавіты хлопец Антоні Эдвард Адынец. Адынец [250], на мой погляд, зрабіў бы значна больш, калі б у яго жыццё не ўвайшла вельмі капрызная жонка. Ён адзін з нашых самых лепшых паэтаў-рамантыкаў, адзін з лепшых літаратараў, якія пішуць вершы і прозу. Але цяпер, я чуў, ён мусіць марнаваць свой час у газеце «Віленскі Кур'ер». Што зробіш? Цырцэі даўно ўцяклі ад нас, а бог Пан [251] кліча да гвалту. На мой погляд, у сваіх бліскучых вершах, баладах і казках, як Гарэцкі ў жартах і экспромтах, мала хто ў яго узросце меў такія ж дасягненні як Адынец. Не ведаю чаму, але ў маладосці, калі мелі мы з ім дастаткова даверлівыя адносіны, ён заўсёды нагадваў мне велікоднае яйка. Пэўна, румянцам. Меў тады чорныя валасы, смуглявы твар з вялікай колькасцю радзімых знакаў, чорныя, вогненныя як распаленыя вуглі вочы, хоць адно з іх і касіла. Яго румянец быў кармазынавы, моцны і як бы намаляваны на твары. Рост крыху вышэй за сярэдні.

Адынец, як толькі закончыў курс універсітэта, як толькі выратаваўся ад наступстваў жахлівага пераследу моладзі ў небяспечным палітычным накірунку, апярэджаны пахвальнай славай свайго імя і таленту, які абяцаў яму вялікія перспектывы, атрос віленскі пыл са сваіх ног і пабег шукаць лепшай долі ў Варшаву, меў тады ўжо выдадзены на складкі зборнік сваёй паэзіі. Там яго прадставілі розным знакамітым людзям, і ён нават звярнуў на сябе ўвагу графа Замойскага, старшыні тагачаснага сената Каралеўства. Ды так, што гэты стары, які заўсёды неахвотна паціскаў руку паэтам, быў так уражаны, што дазволіў яму бясплатна жыць у кватэры адной з афіцын свайго палаца разам з нейкім панам Ардынцам. Кватэра паэта складалася з двух невялікіх пакояў і вітальні, вокны выходзілі на Саскі сад. Я быў у яго, бо ў той час прыехаў у Варшаву і на хвілінку завітаў у той катушок [252] да нашага паэта. Па праўдзе кажучы, граф не вельмі шмат зрабіў для падтрымкі таленту, але і тое, што зрабіў, было шчасцем для маладых і бедных хлопцаў. Зрэшты, нават самы багаты чалавек не ў стане раздаць сваё багацце, каб шчодра зрабіць шчаслівымі бедных, гэтага не разумее сумленная і несумленная галота.

Але гэта не мая справа, а мая справа нагадаць, што гэтае гняздзечка з дзвюма пташкамі дало падставу нейкаму ідыёту напісаць і разнесці па ўсёй Варшаве зусім не дасціпныя радкі:

З-за незвычайнай ардыната ласкі,

Адынец і Ардынец глядзяць у сад Саскі [253].

З гэтага Варшава весялілася некалькі дзён, і з гэтым вершам, шчыра смеючыся, мяне сустрэў ў сябе сам Адынец.

Згерскі меў даверліва перададзеныя яму паперы ўніяцкага біскупа Галаўні [254], сярод якіх, у пераплеценай кнізе натрапіў на карысны для сябе дакумент. Ён выдраў дакумент з кнігі і на яго падставе пачаў шукаць маёмасць уніятаў і жыхароў Гарадзенскай губерні, якая нібыта некалькі стагоддзяў таму належала яго продкам. Але гэты маёнтак нават на картах не пакінуў ніякіх слядоў. Распачаў судовы працэс, давёў яго да Сената і сам прыехаў у Пецярбург з невядомым там ордэнам «Залатой шпагі». У Пецярбургу знайшоў заступніка, графа, сенатара Хвастова, які да таго часу ўжо цалкам здзяцінеў, а раней быў такім, як Згерскі, смешным псеўда-паэтам, закручаным на сваёй паэзіі.

Спакойна сядзець у Пецярбургу і не падрапаць пяром Кішка не мог. Зараз жа задумаўся пра літаратуру і пачаў выдаваць дарагую газету «Эгіда» на розных мовах і на вялізных аркушах дарагой паперы. Гэтая газета стала каласальным, памерам у піраміду, глупствам, і друкавала яна манументальную дурасць. Напрыклад у першым нумары ён напісаў: «Рыма-каталіцкі папа» і паведаміў яшчэ шмат падобных навін. Здаецца, пасля трэцяга нумара газета закончыла сваё існаванне [255]. Трэба было заплаціць узяты на газету крэдыт, але грошай не засталося. Пачаў пятляць, як ліс ці заяц перад хартамі. Дырэктар дзяржаўнай фабрыкі ў Пецяргофе генерал Казін бачыў у нашым паэце толькі замучанага і непрыкметнага чалавека і не падазраваў у ім гонару і пыхі графа з Цеханаўца. Таму назваў яго агульнавядомым у сваёй краіне словам «подлец»! Нават самы дзёрзкі расеец спытаў бы толькі: «Почему я подлец?», а наш Кішка, не доўга думаючы, за такую фамільярнасць адразу даў яму ў пысу. Вядома ж, на крыўдзіцеля наскочылі фабрычныя, па загаду свайго начальніка прывязалі да слупа і моцна збілі.

Потым ён яшчэ неяк дайшоў да міністэрства фінансаў і яго міністра Канкрына. На гэтым пакідаю Згерскага ў Пецярбургу, бо я не ведаю, што з ім потым сталася.

Чалавекам, які прычыніўся тады да нашых бед, быў сенатар, граф Ільінскі [256]. Прыехаў да нас з Валыні для набажэнстваў і добраахвотных рэкалекцый. Ён таксама быў шмат на што варты. Былы вялікі распуснік, гуляка, карцёжнік, раней пры царыцы Кацярыне служыў у Гатчыне пры двары вялікага князя Паўла. Пасля ўступлення Паўла на трон, стаў адным з яго фаварытаў і меў добрыя даходы. Так працягвалася да смерці Паўла. Вялікі князь Канстанцін выказваў вялікую пашану ўлюбёнцам свайго бацькі і пасяліў яго з сям'ёй у сваім Мармуровым палацы. На гучны лад жыцця Ільінскі страціў шмат грошай і маёнткаў. Але, кажуць, што д'ябал у старасці робіцца пустэльнікам. Гэтак і Ільінскі. Ён пачаў бясконца маліцца і спавядацца ў касцёлах. Яле як? Заўсёды ў сваім пунсовым мундзіры сенатара з усімі зоркамі і стужкамі, якіх у яго было шмат. Зімой да касцёла надзяваў гарнастаевае футра, абцягнутае аксамітам з усімі зоркамі на ім. Але, хай кожны сам для сябе вырашае, з-за пакоры ці з-за гонару рабіў ён гэта.

У той час звычайна насілі футры з мядзведзяў ці з амерыканскага собаля, пакрытыя ядвабам, які зваўся грэдытурам (цяжкі французскі шоўк - Л. Л.). Гэтыя футры мелі футравы каўнер, які адкладваўся да паловы пляча, рукавы сягалі да нізу футра і не менш чым на чвэрць локця былі аблямаваны футрам. Рукі ў рукавы ніколі не сунулі. Гэта выглядала вельмі эфектна, не так, як сучасныя куртатыя паліто.

Ільінскі быў зацыклены на велічы. Здаецца, калі б ўваскрэс Бароўскі, ён параіў бы не мучыць сябе, а шукаць паратунак ці ў сакрыстыі, ці ў жанчын. Аднак усе ксяндзы яго надзвычай шанавалі як узорна набожнага чалавека. Адразу пасля прыезду пайшла пагалоска, што ён быццам едзе ў Рым прасіць капялюш (біскупскі - Л. Л.). У кожным прэзбітэрыі, як кардынал, меў сваю асобную лаву. Ксяндзы яго асабіста ўводзілі, і яны ж яго ганарова выводзілі з касцёла, а ён ішоў паміж імі як журавель і сур'ёзна паглядваў ва ўсе бакі. Натоўп глядзеў на гэта з адкрытымі ратамі, што цешыла Ільінскага. Гэты фарс працягваўся некалькі месяцаў, і спачатку ўсе моцна весяліліся, але потым знудзіліся. Не зразумела, толькі, як такая лухта самому яму не надакучыла.

Быў ён дужым, значным і прыгожым мужчынам. Хадзіў напудраны. Клаўся ў ложак не здымаючы зорак. У сябе на вёсцы даваў аўдыенцыі эканомам і сялянам, седзячы на адмыслова падрыхтаваным для гэта троне. Наколькі мне вядома, Ільінскі пакінуў аднаго сына Януша, чалавека з аграмадным носам і такімі ж здольнасцямі, прынамсі, мне так казалі, а я яго слаба ведаў і не меў магчымасці прачытаць допісы. Цяпер ён мае добрую пасаду ў Пецярбургу і ў 1830 г. ажаніўся з прыгожай паннай Актавіяй Мараўскай, якую я добра ведаў.

Дадаткі

21. У часы Віленскага ўніверсітэта ў Вільні існавала досыць квітнеючае імператарскае медыцынскае таварыства, заснаванае Юзафам Франкам, членам якога я меў гонар быць.

Згодна са статутам нас усіх выбіралі тайным галасаваннем. Прафесарам натуральнай гісторыі пасля слаўнага і высакароднага Юндзіла быў прысланы з Пецярбурга немец Эйхвальд. Казалі, што ён быў нудны педант і інтрыган, пры тым вельмі з'едлівы і пыхлівы з калегамі. Хочаш - не хочаш, трэба было яго паважаць. Як ніхто іншы, гэты немец хацеў стаць членам таварыства. Таму папрасіў Пелікана, які тады быў старшынёй і адначасова ўсеўладным рэктарам універсітэта, і Навасільцава - уладара ўсёй Вільні, каб дапамаглі стаць членам таварыства. Пелікан ахвотна пагадзіўся. Ён паабяцаў рэкамендаваць і сапраўдны рэкамендаваў.

Перад пачаткам пасяджэння, на якім павінен быў вырашацца лёс Эйхвальда, на вачах усёй аўдыторыі, у тым ліку і самога кандыдата, Пелікан, як шчыры сябар немца, хадзіў ад крэсла да крэсла, ад члена да члена таварыства і прасіў за яго. Паціскаў рукі. Але пры гэтым казаў усім на вуха: «Я ведаю, што вы ўсе яго не любіце, ён сам сябе перакрэсліў, але зрабіце гэта толькі для мяне, не кампраметуйце яго занадта». Члены таварыства кланяліся ўсяўладнаму Пелікану. Эйхвальд не чуў яго слоў, бачыў толькі жэсты і рос, як на дражджах.

Пасяджэнне распачалося. Галасуюць шарамі. Першы кінуў старшыня таварыства Пелікан. Скончана. Адчынілі скрыню. Пачынаюць падлік. І Пелікан са скажоным тварам прызнае, што ў скрыні няма ніводнага белага шара! Усе прагаласавалі супраць. Сам Пелікан у надзеі, што нехта будзе галасаваць станоўча, прагаласаваў негатыўна і здрадзіў свайму сябру.

Абодва атрымалі належны ўрок.

«Плёткі».

22. Гэта быў час, калі нават самы дурны імкнуўся рознымі спосабамі стаць членам нейкага навуковага таварыства ці нават некалькіх, калі яму гэта ўдавалася. У Віленскім універсітэце яшчэ панавала навуковая атмасфера. Галоўным стымулам дамагацца гонару быць прыналежным да навуковых таварыстваў з'яўляўся прыклад знакамітых прафесараў, якіх, дзякуючы навуковым працам, ведала ўся Еўропа, і яны былі членамі ледзь не ўсіх навуковых таварыстваў гэтай часткі свету. Напрыклад пераклік вучоных тытулаў Юзафа Франка немагчыма было змясціць на дзвюх друкаваных старонках. І кожны хацеў быць падобным да яго, хаця б і ў гомеапатычных памерах. Гэта нагадвае мне досыць камічны анекдот, праўда не пра навуковае членства, а пра тытул на канверце, без якога ніводзін шляхціц на вёсцы ў нас не зробіць ні кроку, нават калі выступае супраць усялякай арыстакратыі. У нас ёсць тысячы суддзяў, якія не асудзілі аніводную блыху, пакідаючы гэтую справу сваёй жонцы. Маем копы падкаморых, якія толькі свой нос сунулі ў чужую камору. Маем столькі харунжых, якія ў лепшым выпадку бачылі харугву толькі на касцельным фэсце, і якія ніколі не насілі ніякай харугвы, не ўмелі і не жадалі гэтага рабіць.

Што ж, калісьці віленскі магістрат нарабіў шмат свавольстваў. Паборы і крыўды, то з-за кватарантаў і падаткаў на дом, то з-за брамнага і рагаткавага збору [257] і збору мыта, дайшлі да вышэйшых уладаў. Каб выявіць злоўжыванні, магістратам была створана камісія. Шмат шляхты мела тут свае дамы. І ад падначаленых кароне жыхароў у гэтую камісію абралі дэпутатам ад шляхецкага стану чалавека, адметнага вялікай вучонасцю і грамадзянскімі заслугамі, слаўнага і сёння Міхала Балінскага [258].

Парушэнне, натуральна, пісалася па-расейску «злоупотребление», так называлася і камісія, якая павінна была займацца гэтымі справамі. І нейкі пачцівы абывацель, пішучы ў справе Балінскаму, і не могучы не згадаць яго тытул, напісаў на канверце: «Яснавяльможнаму Пану Міхалу Балінскаму, члену злога ўжывання»!

А быў яшчэ адзін выпадак.

Біскуп Страйноўскі павінен быў здаць у арэнду ці свой, ці бенефіцыяльны маёнтак і таму пастаянна сустракаўся з людзьмі, з якімі вёў адпаведныя перамовы. Аднойчы слугі сказалі яму, што нейкі ягамосць чакае ў перадпакоі, каб абмеркаваць гэтую справу. Біскуп меў гасцей, але загадаў неадкладна прывесці яго. Увайшоў шляхціц:

- Адкуль пан?

- Са Жмудзі, ясны пане.

- Як вас завуць?

- Хм, хм … не адважваюся сказаць гэта біскупу, - адказаў шляхціц з усмешкай.

- Як гэта ... чаму?

- Трошкі саромеюся, бо гэта жаночая прылада …

Біскуп ажно на два крокі адскочыў ад шляхціца, а той працягваў:

- Мяне завуць Ян Матавідла [259] …

Раздзел 9. Добраахвотная адстаўка і шматлікіх прафесараў Віленскага ўніверсітэта. Навасільцаў, Пелікан і іх кліка. Адам Адамовіч

А тым часам ужо саспела Тарпейская скала [260] для нашых тытанаў. З яе скінулі Твардоўскага, Лелявеля [261], Галухоўскага, Анацэвіча [262], Данілевіча, Контрыма, Капэлі, Баянуса, Вольфганга, Ачароўскага, а яшчэ раней, добраахвотна пакінуў не вартае яго месца Франк. Гродэк, паважаны, любімы, вучоны Гродэк, памёр з гора. Завадскі быў пазбаўлены права чытаць кнігі ў бібліятэцы і выстаўлены з універсітэта. Адразу зніклі ўсе зоркі ўніверсітэта, уся яго аздоба і слава. Рэктарам пасадзілі Пелікана. На месца Лелявеля з Пецярбурга прыслалі чыноўніка нейкай канцылярыі Паўла Кукальніка, брата Платона. Потым былі Беркман, Мюніх, Бялькевіч, Вашкевіч, Лабойка і г. д. Са старых прафесараў да партыі Пелікана далучыліся Мяноўскі і Бекю (А 23), якога, дарэчы, адразу пасля гэтага забіла маланка. Такім чынам, Пелікан схаваўся за моцныя спіны і рабіў, што хацеў. Рада ўніверсітэта цалкам перайшла ў адны рукі. Навасільцаў загадваў - Пелікана рабіў. Усё ішло па іх жаданні. Можа, я трошкі памыляюся ў датах, бо пішу па памяці і ні да каго не звяртаюся па парады, бо не хачу, каб нехта ведаў, што я гэта пішу, але факты пэўныя. Больш за тое, усё гэта з фактамі і датамі апісаў мой стары і высакародны прыяцель Жэгота Анацэвіч, прафесар гісторыі Віленскага ўніверсітэта, які нядаўна памёр у пецярбургскім шпіталі. Яго рукапіс зараз недзе ляжыць за печкай (маецца на ўвазе, што невядома дзе захоўваецца - Л. Л.), Але, пэўна, калі-небудзь нечакана выб'ецца, як грыб з-пад дубовага лісця. Анацэвіч, якога загубілі Пелікан і Навасільцаў. Не скажу, што пры жыцці ён смела выказваўся, але цяпер пра яго ўжо гавораць іншыя асобы і гаварыць будуць. Захаваліся добрыя партрэты гэтага паважанага старога. Яго справы сведчаць самі за сябе. Ён першы з карысцю пачаў разграбаць тэўтонскія архівы ў Кёнігсбергу. Меў дзіўную памяць на храналогію і не сучасны, не модны погляд на гісторыю, які не задавальняе сённяшніх чытачоў. У абыходзе, ці, дакладней, па сваіх манерах, быў немцам, нават брутальным немцам, але шчырым, адкрытым і сумленным чалавекам, нават і жорсткасць яму пасавала.

Новы рэктар пачаў з таго, што за вялікія грошы купіў і адрамантаваў кватэру для куратара Навасільцава. Вядома, якімі карыснымі для зладзеяў ёсць будаўнічыя справы. Але агромністая і дарагая кватэра, у якой, між іншым, усе перспектывы і карціны выканаў знакаміты Главацкі [263], не спадабалася куратару. Таму ў іншым будынку зрабілі новую, яшчэ даражэйшую, яшчэ шыкоўнейшую кватэру, а сам рэктар, з-за «галечы», перабраўся ў тую першую, адстаўленую кватэру. Але і новая кватэра не спадабалася Навасільцаву, і пакаціліся далей. У яе перасяліўся рэктар і вечны спадкаемец куратара, а папярэднюю кватэру аддаў Кукальніку, ці яшчэ камусьці з гэтай клікі: Мяноўскаму, ці Беркману - таму, хто ў той момант знаходзіўся ў фаворы. Так і працягвалася. Грошай, якія патрацілі на гэтыя кватэры, напэўна, хапіла б на сорак мураваных дамоў! Пасля гэтага пачалі перарабляць універсітэцкія муры. Потым ганебна абадралі і нібы пачалі аднаўляць касцёл св. Яна [264], і так бясконца. Потым пачалі прадаваць універсітэцкую уласнасць, якую раней здавалі ў арэнду. Тое самае тычылася выдачы даведак, арэнды дамоў, сертыфікатаў і пасведчанняў. Багатае поле адкрылася ў справе размеркавання пасад настаўнікаў. Як я ўжо пісаў, усе школы скампраметавалі сябе, і лёгка было абвінаваціць прэфектаў і настаўнікаў. Але яны не захацелі прасеяць гэтых асоб праз сіта, і той, хто плаціў за сябе, заставаўся добрым супрацоўнікам. Сумленныя і здольныя не мелі чаго даць, і былі звольненыя, яны засталіся без кавалка хлеба разам са сваімі жонкамі і дзецьмі. На іх месца прыйшлі новыя, тыя, хто за пасаду заплаціў. Нават прафесары ўніверсітэта мусілі аддаваць частку сваіх заробкаў. Тое, што не ўзяў Навасільцаў, узяў Пелікан, астатняе забралі яго жонка, Платон Кукальнік і г. д. Пасля гэтага яны ўзяліся за універсітэцкія грошы, бурсы, фундушы Адукацыйнай камісіі. Навасільцаў увесь час адтуль браў грошы як з уласнай кішэні. Словам, злачынствы і рабункі, паўсюдныя Садом і Гамора, мне нават сорамна пра гэта расказваць. Але на паперы было ўсё добра. А калі хто, крый Божа, нават у сваім доме загаварыў бы пра гэта, адразу пайшоў бы ў вязніцу, у жаўнеры, у Сібір, стаў бы бунтаўніком, карбанарыям, лібералам, змоўшчыкам. Пра гэта нічога не ведаў не толькі імператар Аляксандр, але нават міністр асветы, і, пэўна, у сталіцы дасюль ніхто не ведае.

Гэта было старое пакаленне нягоднікаў. Але на ўсялякі выпадак трэба было падумаць пра падрыхтоўку новай генерацыі, якая была б удзячна за сваё ўзвышэнне. Знайсці такіх было не цяжка. Сярод іх самым таленавітым быў нейкі Адам Адамовіч [265], сёння ён ужо стацкі дарадца, якога мы на лекцыях называлі «Адамеля, мамеля, татэля». Сын яўрэя-разносчыка, які яшчэ нядаўна ў шуфлядзе на паску насіў па вуліцах мыла, памады, гамбургскія пёры, іголкі, напарсткі. Сёння такіх ужо няма, а стары Адамовіч прадаваў яшчэ і гэтыя ахоўныя авечыя пухіры, якія завуцца англійскімі кандомамі, якія мы, студэнты, у яго сакрэтна куплялі за брамай. Яго смярдзючка-сын напачатку выпісваў рэцэпты для сляпога Лібаўшчыца, потым вастрыў пёры прафесару анатоміі Лабенвейну, які перад смерцю парэкамендаваў яго Пелікану. Калі аціраўся ў перадпакоях Пелікана, пазнаёміўся з Баянусам, і яны ўсе разам адправілі гэтага канавала за кошт ураду за мяжу. Туды ён паехаў разам з жонкай, якая ў свой час з юдзейства прыняла лютаранства. Калі вярнуўся, атрымаў месца прафесара ветэрынарнай тэрапіі. Неўзабаве асвойтаўся на кафедры прафесара, зафанабэрыўся і пачаў саромецца сваёй спецыяльнасці. Хацеў лячыць людзей, бо быў доктарам, але лячыў коней. Нягледзячы на ўсё гэта, быў таленавітым чалавекам, меў разумную галаву, добрае пяро, але заганнае сэрца і гонар удзельнага нямецкага князя. Усе свае пасады атрымаў не праз здольнасці, а праз майстэрства выкрунтасаў і дасканалага падхалімства.

Мелася яшчэ некалькі падобных маладых людзей, але яны не вартыя таго, каб пра іх згадваць. Нейкім цудам сярод гэтага людскога смецця захаваўся высакародны, дабрадзейны і варты захаплення чалавек - Караль Муйшал [266]. Але, відавочна, гэта была ці нейкая памылка, ці сапраўдны цуд! Калі дажыву, напішу пра Муйшала асобна, бо ён варты таго, каб рука сябра кінула некалькі кветак на яго магілу.

Дадаткі

23. Памятаю даволі пацешны і каламбурны анекдот пра Бэкю, прафесара медыцыны і лепшага лекара, які на самым пачатку стагоддзя прывёз вакцыну ў Вільню.

У 1812 г., калі ў Вільню прыйшлі французы, было так мала кватэр для афіцэраў, што праз тысячы злоўжыванняў яны сілай уціскаліся у кватэры, якія ваенныя ўлады вызвалілі ад пастою. Да такіх выключэнняў адносіліся і кватэры ўніверсітэцкіх прафесараў. Нейкі французскі палкоўнік уварваўся ў кватэру прафесара Бекю, калі таго не было ў хаце, і без усялякіх цырымоній пасяліўся ў ёй. Разгневаны Бекю прыйшоў дахаты, убачыў палкоўніка і сказаў: «Я загадваю вам неадкладна сысці. Гэта мая кватэра. Я прафесар Бекю, прафесар універсітэта!»

Палкоўнік, разваліўшыся на канапе, не задумваючыся халаднакроўна адказаў: «Ах, ах! Месье, я ў захапленні! Вы прафесар Бекю! Але нават, каб вы былі прафесарам A-кю, C-кю, D-кю, F-кю, нават, каб вы былі аслом усяго алфавіта, я і тады не паварушыўся б!».

І застаўся ў кватэры.

Раздзел 10. Развагі аўтара пра каханне. Прыезд жонкі Ксаверыя Мюлера і хвароба яе дзяцей. Першая сустрэча з ёй аўтара

Як бы не хацеў гэтага рабіць, але я павінен напісаць пра тое, што цягам многіх гадоў прыносіла шмат болю мне і яшчэ адной асобе. Праз чвэрць стагоддзя маё пяро ўсё яшчэ дрыжыць ў руцэ, калі думаю пра яе. Што тады для мяне гэта значыла? Я маю напісаць пра адзінае сапраўднае каханне, якое здарылася ў маім жыцці. Усё астатняе, што са мной адбывалася раней і потым, было толькі ценем у параўнанні з ім, хоць, магчыма, і пакінула пасля сябе ўдзячную памяць. Але тое адзінае, што было ў маім сэрцы чыстым і па-сапраўднаму беззаганным, пайшло, згарэла і ператварылася ў вугаль і попел. […]

Нічога не скажу пра жанчын. Што я магу пра іх сказаць? Яны зведваюць моцнае каханне іншага кшталту. У любым выпадку жанчына натуральна, лёгка і хутка робіць выбар паміж мужам, каханкам і дзіцём. Мужчына выносіць з полымя жонку, жанчына - сваё дзіцё.

Жанчыны - гэта алтары, перад якімі моляцца і будуць моліцца да канца свету. Галоўнай і найчасцей прыхаванай крыніцай ўсяго вялікага, што сталася ў свеце, заўсёды была жанчына. О, як жа яны памыляюцца, калі жадаюць сысці з гэтага месца. Што стане са светам, калі жанчына зноў будзе толькі ўлоннем?

Жанчыны нават у сапраўдным каханні не маюць пастаянства. Нічога пастаяннага. У іх усё залежыць ад моманту, ад натхнення. Але праўда і тое, што бываюць у іх цудоўныя, райскія, боскія імгненні! Калі б яны маглі цягнуцца даўжэй, наш свет уздоўж і ўпоперак стаў бы раем. Але Бог не хоча гэтага. Недзе, здаецца, у 4-й главе, сказана, што боскія анёлы спускаліся да жанчын, але ніводнай з іх не ўзялі да сябе на неба (насамрэч, гл. 6:1-22. Бібліі: «Калі людзі пачалі множыцца на зямлі і радзіліся ў іх дочкі, тады сыны Божыя ўбачылі дачок чалавечых, што яны прыгожыя, і бралі іх сабе за жонак, хто якую выбраў…». - Л. Л.). Аднак жанчына, а тым больш цывілізаваная жанчына, належыць да вышэйшых, да нябесных істот. Гэта немагчыма сказаць пра нейкую самку. Ніхто такога не скажа і пра эмансіпаваную жанчыну. Адносіны да жаночай чысціні і яе ўзнёслае разуменне, залежыць ад таго, па якой слізкай сцежцы вядзе чалавека спачатку стыхійная арганізацыя, а потым прынцыпы, укладзеныя маці і высакародным бацькам, хатні прыклад, досвед, абазнанасць, навакольныя людзі, падзеі жыцця і дух часу. Так проста прызвычаіцца да рэчаіснасці, і таму не будзем здзіўляцца, калі нешта ідзе не так. […]

У першыя дні снежня 1823 г. да мяне прыйшоў Мюлер. Не ведаю чаму, але мы не бачыліся паўтыдня. Як звычайна размаўлялі і весяліліся. Аднак, я заўважыў, што ён шмат мармыча сабе пад носам - кепскі знак, гэта папярэджвала мяне, што на душы ў Мюлера не ўсё добра.

Жыццёвы досвед вучыць, што калі негаваркія людзі, якім ты давяраеш, застаюцца з табой сам-насам і ў перапынках размовы мармычуць, лёгенька напяваюць якія-небудзь песні ці ціхенька, праз сціснутыя вусны, насвістваюць, можна ісці ў заклад «сто - супраць аднаго», што яны маюць мэту - у залежнасці ад характару і адносін паміж вамі - ці ўмела выцягнуць з вас нешта, што ім трэба дазнацца, ці, што здараецца часцей, падмануць вас ці прапанаваць вам нейкія рэальна ці ўмоўна карысныя спекуляцыі, каб схіліць да нейкай справы, у якой загадзя прадбачацца ваш супраціў. І калі падчас такой размовы нічога не адбываецца - не хвалюйцеся, можаце быць упэўнены, што гэта толькі адкладзена на наступны раз.

Пасля адной - двух чвэрцяў гадзіны Мюлер нарэшце падступіўся да справы.

- Пан Станіслаў, - сказаў ён, - маю да вас просьбу і не ведаю, як да яе падысці.

- Прыступайце смела і адкрыта, - адказаў я, але не мог здагадацца пра што пойдзе гаворка.

- Вось, - сказаў ён, - Марыя, сястра маёй жонкі, мая братавая, пра якую вы так шмат чулі, адна з самых нешчаслівых жанчын. У дадатак да іншых бед далучылася яшчэ нейкая страшная хвароба ўсіх траіх яе дзяцей [267]. Мясцовыя лекары не далі рады і адправілі яе ў Вільню. Гэтая бедная жанчына губляе розум. Я ведаю, што вы не жадаеце займацца лекарскай практыкай і ні ў якім разе не дазволіце сябе ўзнагародзіць, што бянтэжыць мяне яшчэ больш. Але ўласна гэта і прымушае нас яшчэ больш давяраць вам. Таму, маю просьбу - ахвяруйце сабой дзеля сяброўства. Я ведаю вашу навуку і прашу узяць пад сваю апеку гэтых няшчасных дзяцей.

З любым іншым я б задумаўся і пэўна адмовіўся б, тым больш, што ў Вільні, як я ўжо казаў, лекараў было больш за хворых. Магчыма, нават адмовіўся б ад сяброўства з Мюлерам, перад якім у мяне не было ніякіх абавязацельстваў. Але я не змог адмовіць няшчаснай кабеце, няшчаснай маці, пра якую чуў столькі добрага, і якая, яшчэ незнаёмая мне, ужо займела маё спачуванне.

І я пагадзіўся. Мюлер перастаў мармытаць.

- Давайце, хутчэй апранайцеся, і пойдзем разам.

Я не пагадзіўся і выправіў яго з хаты, каб праз паўгадзіны ён з гадзіннікам у руцэ пільнаваў мяне праз акно свайго дома.

Гэта мне спатрэбілася, каб супакоіцца, бо я павінен быў сустрэць жанчыну, пра якую не раз думаў. Шмат чуў пра яе іранічны досціп, вострае вока і ўменне ўлавіць ўсё смешнае. Да таго ж пры Мюлеры я не мог так уважліва паставіцца да свайго туалету, як тады, калі рабіў гэта на адзіноце. Трошкі хвалявала і адказнасць, якую я браў на сябе, пры тым, што меў значна больш практычных ведаў, чым любы з маіх маладых калег. З дзяцінства, колькі сябе памятаю, доктар ніколі не пакідаў наш дом. Яны заўсёды гасцявалі ў нас - і на вёсцы, і ў горадзе. Сталыя размовы з імі, назіранне за аглядам хворых у вёсцы, знаёмства з лекамі, якія звычайна ўжываліся, а потым разгляд вынікаў дзеяння гэтых лекаў, зрабілі мяне як бы напалову доктарам яшчэ да таго, як я пачаў вывучаць медыцыну. Мае назіранні і прагнозы нярэдка здзіўлялі самога доктара Франка. Дарэчы, падобным жа чынам - тэорыя на слых, я вельмі добра навучыўся і кулінарнаму мастацтву. У майго бацькі быў выдатны кухар. Штовечар, выструніўшыся каля таты, я слухаў інструкцыі, якія ён даваў кухару, і спрэчкі паміж імі на гэты конт. Што меў рабіць? Слухаць і карыстацца з навукі. Потым, калі я жыў сваім домам і меў уласную кухню, мне гэта вельмі прыдалося. Не пагарджайце ніякімі ведамі!

Вяртаючыся да тэмы, скажу, што я меў смеласць і мужнасць старога доктара, але мяне бянтэжыла думка пра гэтую жанчыну і пра тое, як мае рэцэпты паўплываюць на лёс яе дзяцей. З іншага боку, для збавення душы мне трэба было стаць карысным і нават патрэбным ёй. Будзь, што будзе - схапіў першыя, якія спаткаў, сані і, у імя Божае, паехаў.

Пазнаёміў нас Мюлер. Яна сядзела на канапе, крыху адвярнуўшыся ад суседняга акна - пазіцыя, якую жанчыны часцей за ўсё інстынктыўна выбіраюць пры знаёмстве з мужчынамі. Вы нічога не можаце бачыць на іх твары, а яны пры гэтым усё выразна бачаць на вашым. Жадаеце пачаць першым - з якой-небудзь нагоды сядайце спінной да акна. Тады яна сама будзе добра асветленая, і вы ўбачыце яе незадаволенасць з тае прычыны.

Калі я ўвайшоў, маё сэрца білася, як молат. Пачырванеў як студэнт, бо баяўся падацца дурнем. А мой няшчасны твар заўсёды здраджваў мне, заўсёды адлюстроўваў тое, што рабілася на душы. Яшчэ і цяпер, калі мне да паўвека не стае некалькі гадоў, я не магу пазбавіцца ад гэтага недахопу, гэтай сапраўднай заганы ў зносінах з людзьмі.

Але на шчасце, як толькі я ўвайшоў, жанчына адразу вызваліла мяне ад страху, бо сама пачырванела як кітайская ружа - за гэта я гатовы быў цалаваць ёй рукі і ногі. Як толькі ўбачыў яе румянец, збялеў, але адчуў сябе на цвёрдых нагах. Больш за ўсё баяўся яе самаўпэўненасці, апломбу і звычкі да лёгкіх стасункаў з многімі людзьмі, а таксама немагчымасці нічога прачытаць на яе твары, пра што мне так шмат і так часта расказвалі. Але тут было нешта іншае, прынамсі, гэтым разам. Я бачыў замужнюю жанчыну, маці, усхваляваную як пятнастоўка, і гэта перада мной, блазнам! Брава! Адразу зразумеў, што ёй напоўнілі галаву расказамі пра маю дасціпнасць, як і мне пра яе ўсё расказалі, і таму мы абодва баяліся нашага знаёмства. Цешыўся, што яна сама пакінула поле бою, бо заўсёды лепей, калі яно застаецца за мужчынам.

Мы расказалі адзін аднаму пра дарогу, пра Вільню і ўсю тую лухту, якую звычайна кажуць пры першай сустрэчы, і пасля гэта пайшлі да дзяцей. Тут я ўбачыў, што мне казалі праўду. Устрывожаная думкай пра тое, што я скажу пра іх, якую дам надзею і, каб схаваць непакой сваёй душы, яна раптам павесялела. І ўсё ж мне здавалася, што я бачу, а можа і сапраўды бачыў, як напружыліся яе нервы, і як уся яна дробна дрыжыць. Але знешне яе твар поўніўся радасцю і ветлівай усмешкай.

Усе яе дзеці пакутавалі ад адной страшнай і ўстойлівай скурнай хваробы, горшым было тое, што хвароба ўжо змяніла свой першапачатковы характар і набыла іншыя формы ў залежнасці ад знаходжання на целе. Пільнае вока маці па выразу майго твару адразу злавіла, пра што я думаю. Яе вочы напоўніліся слязьмі, але твар стаў яшчэ весялейшым. Выглядала яна як сонца, промні якога прасвечваюць праз густы дождж. Уважліва агледзеў дзяцей і ўспомніў цяперашні метад лячэння вайсковых медыкаў, які, аднак, не заўсёды можа быць карысным для дзяцей, пасля чаго запэўніў яе, што ў той ступені, у якой чалавек можа ручацца ў гэтым выпадку, я пэўны, што дзеці ачуняюць. Аднак лячэнне зойме шмат часу. Сказаў, што, магчыма, нехта іншы зможа зрабіць справу лепш за мяне. Але, калі яна хоча, каб лячыў я, павінна неадкладна прыбраць усе цяперашнія лекі, флаконы і слоікі выкінуць у акно, даць дзецям адпачнуць дзесяць дзён, і самой мець добры настрой.

Быццам супакоіў яе, бо яна адразу ж зноў стала сумнай. Паглядзела на мяне глыбокім позіркам маці і ўбачыла, што я гавару тое, што думаю, пасля чаго зацята папрасіла не пакідаць яе адну. На гэтым і разышліся. Як патрабавала ветлівасць, я пайшоў у пакоі яе сястры Эльжбеты Мюлер.

Як выглядала гэта жанчына, маці хворых дзяцей? О, скажу табе, што покуль я бачыў яе яшчэ такой, якой яна была насамрэч. Бо неўзабаве ўжо нічога не бачыў, і для мяне ўвесь свет сканцэнтраваўся ў ёй адной.

З першага погляду ўсе мусілі казаць і казалі, што яна ладная кабета. Міміка твару рабіла яе яшчэ прыгажэйшай. Твар дасканала авальны, чысты, белы і далікатны. Вялікія блакітна-чорныя вочы, поўныя розуму і агню. Бровы і валасы цёмныя, амаль што чорныя. Вусны каралавыя, зубы белыя як снег, нязменная дзівосна прыемная усмешка. Голас чароўны і ў размове, і ў спевах. Ручкі і ножкі, асабліва ножкі, як у малога дзіцяці. Манеры, поўныя натуральнай ветлівасці і высакароднасці. Добрае веданне свету. У тоне паводзін прысутнічала доля гонару ці, дакладней, ведаў пра сваю вартасць. Але хіба можна было назваць яе красуняй? Не! Вераніка Сакен ў сто разоў прыгажэй. Але Вэрця была яшчэ толькі прыгожай статуяй Пігмаліёна. А яна -- жанчынай, якую Пігмаліён ужо ажывіў сваім натхненнем.

- Як вы знаходзіце маю сястру? - мімаходзь спытала ў мяне пані Эльжбета Мюлер.

- Прабачце мяне за занятасць і таму нягжэчнасць - я думаю толькі пра яе дзяцей і на ваша пытанне змагу адказаць потым.

Гэтыя важныя словы доктара, як доказ маёй абыякавасці да яе, пані Мюлер неадкладна перадала сваёй сястры Марыі.

Раздзел 11. Справа бацькі аўтара з Боньчай-Тамашэўскім. Прэзідэнт Бакоўскі. Анекдот пра карункаваю сукенку расейскай імператрыцы і жонку сакратара 3-га дэпартамента Сенату. Характарыстыка Боньчы-Тамашэўскага. Генерал-губернатар Корсакаў. Анекдоты пра яго, пра пралата Пуслоўскага і Антонія Мейера з Волды. Анекдот пра афіцэра гвардыі. Кс. Вяжэвіч і Русо. Кс. Вяжэвіч і казакі. Капітан Харошча

Вярнуўся дахаты. Мой Лінгевіч даўно ўжо трымаў абед у цёплай печы. Еў я, як, можа, ніколі не еў раней, пры тым, што абжорай не быў. Але еў, не разбіраючы, што ем. Еў, бо так трэба. Прыкмета маёй не ўнікальнай хваробы. Пасля абеду загадаў зачыніць усе дзверы, распрануўся і вольны ад усёй вопраткі лёг на ложак, каб аддацца думкам, якія абудзіў у мяне сённяшні дзень. Сумленне падказвала мне думаць пра яе дзяцей. Але нехта, можа, і сатана, прымушаў мяне ўвесь час думаць пра іх маці.

З гэтымі думкамі я заснуў і ў сне зноў убачыў усіх іх. Пані Эльжбета Мюлер суровымі вачамі азірала мяне з ног да галавы. Я адказваў ёй такім жа позіркам. І мне здавалася, што нада мной лунаюць два анёлы - Марыя разам з сваёй прыгожай двухгадовай дачкой Марыняй, яны падымаліся на залатых крылах і клічуць, вабяць мяне за сабой. Мудрыя людзі кажуць, што не бывае прароцкіх сноў. Чаму тады гэта маленькае ў той час дзіця праз некалькі дзясяткаў гадоў прычапілася да мяне!?

Ад салодкага сну мяне абудзіў прыход двух гасцей. Прыйшлі наш сусед па вёсцы, дзедзіч Бутрыманцаў, прэзідэнт Бакоўскі і адвакат, якога мой бацька для сваёй справы трымаў у Вільні. Практычна з парогу яны сказалі мне, што ў адказ на ўчарашнюю просьбу нейкага Боньчы-Тамашэўскага Корсакаў неадкладна загадаў апісаць і накласці секвестр на ўвесь маёнтак майго бацькі. Што ад такіх гвалтоўных, бессэнсоўных і неапраўданых дзеянняў няма іншага паратунку, апроч, як прыкласці намаганні, і цягам некалькіх тыдняў трымаць гэтую пастанову пад сукном. Бо стары Корсакаў забудзе пра яе за гэты час і не прыспешыць секвестр. Але трэба неадкладна паскардзіцца князю Канстанціну і выправіць да майго бацькі эстафету ў Варшаву. Абодва гэтыя паны засведчылі, што вытрацілі ўжо ўсе грошы і таму эстафету пакідаюць за мной.

Напалоханы і ўстрывожаны, незнаёмы з юрыспрудэнцыяй, я ведаў строгую чысціню бацькі ў справах і яго агіду да ўсякага судовага працэсу, таму доўга не мог апамятацца і зразумець, што гавораць мне госці. Як сабе ўявіць, што фальшывая прэтэнзія нязначнага, дробнага і беднага чалавека, які ніколі не меў ніякай уласнасці, прэтэнзія да кагосьці цалкам вышэйшага, можа скончыцца секвестрам нашага маёнтка з мэтай аплаціць абсалютна няслушную суму грошай. Тады я яшчэ не верыў, што з пяску можна зрабіць пугу.

Перш чым расказаць вам, кім былі Бакоўскі і Боньча-Тамашэўскі, мушу нагадаць, што Літва з моманту свайго далучэння да Расеі ў юрыдычным сэнсе ўсё яшчэ знаходзілася ў хаатычным стане. Ёй пакінулі старое права ў цывільным працэсе. У крымінальным жа, апроч дагэтуль існага краёвага права, дадалі яшчэ і расейскае. Больш за тое, у абодвух працэсах рэкамендавалася абапірацца на ўказы, якія супярэчылі адзін другому. Гэтыя ўказы выдаваліся цягам стагоддзяў і моцна перакрыжоўваліся паміж сабой (А 24).

У любой краіне нішто так не падахвочвае людзей судзіцца за грошы, як магчымасць перамогі ў судовым працэсе. Бо што яшчэ нам рабіць? У нас шляхта пазбаўленая прывычнага паспалітага руху і толькі ў картах і судах знаходзіць для сябе сэнс сумнага жыцця, нейкае excitans (лац. «узбуджэнне, захапленне» - Л. Л.). Таму яна апантана кідаецца ў суды. І ў кожным працэсе адвакат аднаго боку адстойвае артыкулы статуту і трымаецца за яго, а адвакат другога боку куляецца цераз галаву і бярэ для сябе абсалютна супрацьлеглы ўказ, з якога робіць зусім іншыя высновы.

Суддзі, абраныя на сойміках, не былі абазнаныя ў праве, самі не ведалі, з чаго ім пачаць, і рабілі так, як радзіць ім пан рэгент. Статут казаў - белае, а указы - чорнае пра адно і тое самае. Шукай сярэдзіну! Таму выносіліся дзіўныя прысуды, і апеляцыя за апеляцыяй уздымаліся ўсё вышэй і вышэй. Па просьбе аднаго з бакоў генерал-губернатар, не звяртаючыся ані да статута, ані да ўказаў, каб толькі ўсё было прыгожа, часта цалкам адвольна вырашаў справу. Праз дзесяць ці больш гадоў справа даходзіла да 3-га дэпартамента Сенату ў Пецярбургу, які займаўся выключна справамі Літвы і Валыні. А там, хто мог прысутнічаць і меў што занесці, той і выйграваў. Калі трэба было, за аснову прысуду клаўся Статут (Статут ВКЛ 1588 г. - Л. Л.), а калі не трэба - указ. Мелася каласальная розніца паміж чыноўнікамі 3-га і чыноўнікамі іншых дэпартаментаў Сенату. Першы быў Кроз, другі - Ірыс [268], і пратрымалася гэтак каля паўстагоддзя. Але што яшчэ горш, трэба было трымаць у сталіцы адмысловых упаўнаважаных - сапраўдную супольнасць бязбожных рабаўнікоў, адвакацікаў ці нават асоб без усялякага ведання права. На кожную справу яны загадвалі з Літвы ці Валыні даслаць ім вялізныя грошы, каб купіць чыноўнікаў, але і сабе за клопаты клалі ўтрая больш. Ледзь не кожны з іх праз пяць, максімум дзесяць гадоў сабраў сабе мільён. Начальнік канцылярыі 3-га дэпартамента ездзіў чатырохконнай карэтай, а чаравікі начальнікаў іншых дэпартаментаў не мелі падэшваў. Другія асобы потым раскажуць пра гэта лепш і падрабязней, чым я, а я закончу гэтую гісторыю анекдотам, які здарыўся не больш за дзесяць гадоў таму ў Пецярбургу.

Была там нейкая пані Ксаўе, французская мадыстка. Яе крама лічылася самай першай і арыстакратычнай у сталіцы, і нават сама імператрыца, жонка пануючага сёння Мікалая, асабіста ўшаноўвала гэтую краму сваёй прысутнасцю, каб агледзець новыя пастаўкі з-за мяжы. Аднойчы пані Ксаўе паказала імператрыцы мастацкі шэдэўр, цудоўнага густу і незвычайнай работы - брабанцкую карункавую сукенку, якая ёй вельмі спадабалася.

- Колькі каштуе?

- Дваццаць пяць тысяч рублёў асігнацыямі.

Імператрыца не магла сабе дазволіць аддаць такія грошы за сукенку, бо палічыла падобнае марнатраўствам. Вярнулася ў палац і за абедам расказала імператару пра сваё падарожжа па горадзе, неверагодны кошт сукенкі і пра тое, што хоць і вельмі хацела купіць, але не наважылася выдаткаваць столькі грошай на глупства. Цар Мікалай, вялікі але і стрыманы галант сваёй жонкі, нічога не адказаў, аднак выйшаў з-за стала і таемна даслаў дзяжурнага ад'ютанта купіць сукенку для імператрыцы.

Крама пані Ксаўе месцілася, можа, за пяцьсот крокаў ад палаца. Ад'ютант паляцеў, як птушка. Імператар тым часам весяліўся і як мог зацягваў абед, каб дагадзіць сваёй жонцы ў яго канцы. Нарэшце ад'ютант вярнуўся з апушчаным носам. Цар пытае:

- Дзе сукенка?

- Ваша вялікасць, яе ўжо няма, купілі.

- Купілі!? О, Божа! Але хто ж змог заплаціць за яе столькі грошай, колькі не адважылася заплаціць расейская імператрыца?

- За яе гатоўкай заплаціла жонка сакратара 3-га дэпартамента Сената.

Вяртаемся зараз да Бакоўскага і Боньчы. Да іхтыязаўраў, плезіязаўраў, мастадонтаў і іншых істот, якія на наша шчасце ці няшчасце вымерлі назаўсёды, належаў і стары Юзаф Бакоўскі, троцкі земскі прэзідэнт, дзедзіч Бутрыманцаў (знаходзіліся ў Лідскім павеце - Л. Л.). Выглядаў ён як вялікая малпа, але малпа была, дальбог, прыгажэйшая за яго. Сухі, худы, лысы, з плоскім ілбом, шырокім ротам ад вуха да вуха, ён увесь час свістаў носам, насіў фрак і вузкія порткі, а ногі меў, як у жабы. Яго лыткі гулялі ў халявах як пісталет ў кабуры. Жартаў, досціпаў, гісторый пра яго было столькі, колькі пшаніцы ў свіране шляхціца. Ён толькі што паўторна ажаніўся, меў маладзенькую і вельмі прыгожую жонку. Сапраўдную цацку! Калі яны ішлі разам, здавалася, што анёл Божы з-за пагарды да людзей па-сяброўску падаў руку арангутангу. Гэтая кабетка, сапраўднае ліха, роўна 60 000 злотых каштавала майму бацьку, бо меў ён вечна хворую і няшчасную жонку.

Бакоўскі знаўся на справе. Ён не быў суцяжнікам у поўным значэнні гэтага слова. Але яго талент, яго геній праяўляліся ў наступным. Калі нехта быў па вушы ў даўгах, меў заняпалы маёнтак, канчаткова збанкрутаваў, і да таго ж яго акружылі крэдыторы, калі ані адвакат, ані суддзя, ані хто іншы не мог ужо дапамагчы, пасылалі па Бакоўскага і запрашалі яго на абед. Прыязджаў, слухаў, чмыхаў, свістаў носам і зараз жа, па натхненні, прыдумляў камбінацыю, каб даўжнік яшчэ як найменей пяць гадоў спакойна сядзеў у сваім маёнтку і нікому не плаціў ані гроша. І каб нават было немагчымым наракаць на парушэнні.

Боньча-Тамашэўскі -- былы смычок радзівілаўскай капелы, а потым розных іншых, апранаўся па-стара-польску. Меў малую, пукатую і лысаю галаву з нягодным і подлым тварам. Увагнуты нос, як быццам яго і не было, з вялізнай чырвонай грушай на канцы. Пад грушай сядзелі вусы.

Тамашэўскі здаўна ездзіў па рэзідэнцыях са скрыпкай і ўвесь свой скарб трымаў у плеценым вазку. У вазок упрагаў белых высахлых з-за старасці коней у гарчычных плямах. Усюды, куды прыязджаў, іграў розныя штукі на скрыпцы і асабліва заводзіў усіх так званым «Бычком» у розных варыяцыях. «Бычок» - нацыянальны танец з камічным, як для нас, адценнем [269]. Гэтым ён забаўляў людзей. Звычайна жыў у Наваградскім павеце, і яго здаўна ведалі як слугу абшарнікаў гэтага павету Абуховічаў.

Суцяжнікам ён быў, якіх мала, і нават сваім дабрадзеям дадаваў ліха. Недзе выпадкова Боньча-Тамашэўскі знайшоў паперку, праз якую сто гадоў таму нейкая пані Зяновіч некалькі бітых талераў і падобна яшчэ сто злотых, адпісала свайму эканому Тамашэўскаму. Па гэтай паперы, быццам бы, род Зяновічаў [270] з'яўляўся дзедзічамі Бутрыманцаў, і таму Боньча вырашыў атрымаць з Бутрыманцаў грошы з працэнтамі. З гэтай лухты беспадстаўна вылічыў для сябе суму ў 6 000 ці 7 000 злотых. І вось тады па настойлівай просьбе прыгожых блакітных вачэй пані Бакоўскай мой бацька, ратуючы яе з мужам, без аніякай патрэбы ўзяў Бутрыманцы ў заставу і гатоўкай расплаціўся з крэдыторамі Бакоўскага. Пасля чаго, як арандатар, і ён стаўся аб'ектам прэтэнзій Боньчы.

Пасля Зяновічаў Бутрыманцы, падобна, прайшлі ўжо праз чацвёртыя рукі, на працягу ста гадоў мелі тры эксдывізіі, з якіх адна закранула і Зяновічаў, і пасля кожнай з іх Бутрыманцы адпісваліся розным уладальнікам. Таму Боньча не меў ніякіх правоў на маёмасць, нават, калі б і давёў, што тая старая паперка і насамрэч калісьці была выдадзена паняй свайму служку, і мае дачыненне да нашага Тамашэўскага, як да спадчынніка.

Але яму хоць цвік у галаву забі! Боньчу казалі адно, ён рабіў другое. Судзіўся і заўсёды прайграваў. Аднак і нам усё гэта добра каштавала. І ў выніку ён вырашыў уздзейнічаць на Корсакава. Падчас чацвярговай аўдыенцыі паваліўся перад ім на калені і, горка плачучы, падаў просьбу. Прасіў аб паратунку і міласэрнасці, бо Мараўскі забраў усю яго спадчыну, чым прымусіў хадзіць у лахманах. Корсакаў убачыў сівога, старога бедака, які рыдаў у падраным кунтушы, і злітаваўся, спагадаў, паверыў яму і загадаў неадкладна вярнуць Тамашэўскаму яго маёнтак.

Таму Бакоўскі разам з адвакатамі, якія пільнавалі падобныя справы ў Вільні, пасля такой цудоўнай рэзалюцыі губернатара, затрымалі справу і прыбеглі да мяне, каб я накіраваў эстафету да бацькі, які бавіў час у Варшаве. У Варшаве тата пайшоў да вялікага князя. Той выслухаў яго і прыслаў эстафету Корсакаву з адменай яго рэзалюцыі. Загадаў разабраць справу праз звычайную судовую працэдуру.

Гэта быў першы ўдар па носе самавольнаму Корсакаву, які лічыў сябе абсалютным манархам, і ўвесь час, нягледзячы на суд, выдаваў свае ўказы. Рабіў ён гэта не з-за злога сэрца, а з-за поўнага няведання справы! Падзеі вакол бацькі так падабаліся жыхарам краю, што многія з іх не вытрымалі і, рызыкуючы падвергнуцца пераследу, калі іх лісты прачытаюць на пошце, даслалі майму тату падзякі і віншаванні.

А бацька быў здзіўлены, бо Корсакаў яго добра ведаў і добра ставіўся, ведаў ён нават мяне, і пры гэтым вынес такі вырак. Швагер майго бацькі Антоній Храпавіцкі, знатны і заможны чалавек, быў любімчыкам Корсакава. Таму толькі з-за гэтага ён павінен быў паважаць яго швагра і выслухаць справу з другога боку. Як чэсны вайсковец і добры чалавек, Корсакаў потым прасіў прабачэння і тлумачыў справу тым, што яму нават у галаву не прыходзіла, што Тамашэўскі абвінавачвае менавіта майго бацьку.

Я ўжо казаў пра Корсакава, што ён быў чалавекам добрым, бескампрамісным і любіў справядлівасць, але часта па-жаўнерскі рабіў несправядлівыя ўчынкі. Быў ён і даволі капрызным дзіваком. Раскажу яшчэ два анекдоты пра яго, якія прыйшлі мне на памяць.

Пралат Пуслоўскі і яго брат маршалак [271] моцна заблыталіся ў справе картузаў у Бярозе (А 25). Маршалак меў моцную галаву і быў адным з самых выдатных і карысных жыхароў Літвы. Пралат, калі не лічыць яго адміністрацыю над фундушом багатага закона картузаў, быў чалавекам божым, пры тым не бракавала і тых, хто лічыў, што маршалак жыве розумам пралата. Пуслоўскім з усіх бакоў радзілі падкупіць Корсакава, як і дагэтуль усіх падкуплялі. Пралату далі пяцьдзесят тысяч рублёў асігнацыямі і выправілі да генерал-губернатара. Корсакаў прыняў пралата, выслухаў яго справу і абяцаў справядлівую дапамогу. Развітваючыся, пралат, паклаў пакунак з грашыма на крэсла.

- Што гэта? - грозна сказаў Корсакаў.

Пралат нізенька пакланіўся і адказаў, што гэта яму ахвяра. Корсакаў тут жа змяніўся ў твары і з усмешкай сказаў:

- О, вельмі добра, вельмі добра.

Пралат шчасліва вярнуўся і паведаміў свайму брату і сваім дарадцам пра паспяховыя перамовы. Усе былі шчаслівыя … Але якое ж іх было здзіўленне і роспач, калі на наступны дзень у «Кур'еры Літоўскім» яны прачыталі такія словы: «Старшыня Віленскага таварыства дабрачыннасці, ЯВп генерал-губернатар Рымскі-Корсакаў ад імя ўбогіх і нямоглых абвяшчае публічную падзяку пралату віленскай капітулы, ЯВкс Пуслоўскаму, за 50 000 рублёў у асігнацыях, якія ён ахвяраваў учора на карысць Таварыства». Немагчыма было больш далікатней пасмяяцца з пралата і правучыць яго.

Другі анекдот. Пасля падзення Напалеона і стварэння Польскага Каралеўства было шмат размоў пра дараванне свабоды сялянам Літвы. Імператар Аляксандр наўпрост не выступаў супраць гэтага, аднак спачатку загадаў сабраць меркаванні ўсіх грамадзян краю і даведацца, хто пагаджаецца з гэтым, а хто не. Антоній Мейер з Вольды, ковенскі віца-маршалак, чалавек надзвычай тоўсты, але з высакароднай душой, працягваў справу ліберальнага маршалка Забелы і накіраваў у паветы цыркуляр, аформлены наступным чынам. На ім было: «Згодзен даць волю сялянам», а ўнізе: «Ціт». На другім баку: «Не згодны з гэтым», і ўнізе «Нерон». Усе падпісваліся як Ціты і ніхто не хацеў быць Неронам. Ліст маршалка дайшоў да Пунь, да расейскага палкоўніка ў адстаўцы Кахоўскага [272]. Гэты апошні не пагадзіўся з вызваленнем сялян ад прыгону, і вымушаны быў стаць Неронам. Але паклаў паперу ў кішэню і паехаў да Корсакава.

Раз'юшаны Корсакаў паслаў жандараў з загадам неадкладна даставіць Мейера ў Вільню. Яго прывезлі ў простай фурманцы і прывялі да Корсакава.

Уласна тады ён і ўбачыў расейскага палкоўніка. Корсакаў, як толькі прывялі Мейера, адразу пракрычаў, што яго трэба неадкладна павесіць, хоць імператар скажа: «Стары Корсакаў зусім звар'яцеў», але Мейер будзе ўжо вісець. І дадаў яшчэ тысячу падобных слодычаў. Меў звычай, калі кагосьці лае, трымаць і лёгка тузаць яго гузік, а потым крычаць: «Ці не праўда!?» Так тузаючы тоўстага і няшчаснага Мейера, ён спытаў ў палкоўніка: «Вы ведаеце, хто такі Нерон?» Палкоўнік сур'ёзна і з вялікай пашанай адказаў: «Нет, ваше высокопревосходительство, не знаю! По армии у нас такой фамилии не имелось, разве, что он служил во флоте». Корсакаў зарагатаў і вызваліў Мейера ад усялякай адказнасці.

Гэта дабрадушная наіўнасць, вартая патрыярхальных часоў, наводзіць мяне на чарговы анекдот.

У апошнія часы праўлення імператара Аляксандра нейкі гвардзейскі афіцэр са сваім аддзелам стаяў у Пецярбургу на варце пры шлагбаўме на ўездзе ў горад. Нехта праходзіў праз тыя рагаткі. Афіцэр спытаў у яго імя і прозвішча. Падарожнік, відочна, чалавек з гумарам, адказаў: «Рохус Пумпернікель» [273]. Афіцэр спакойна запісаў гэтае прозвішча. Цар Аляксандр жадаў штодзень ведаць, хто прыязджае і выязджае са сталіцы. Для гэтага на варце запаўнялі вузкія лісты, якія адсылалі потым да генерал-губернатара. Гэты ліст кожны ранак падчас свайго рапарта генерал-губернатар чытаў імператару. Гэтым разам, калі прыехаў Рохус Пумпернікель, генерал-губернатар не паспеў праглядзяць паперы і зачытаў іх імператару. Аляксандр моцна здзівіўся ўзроўню адукацыі афіцэра гвардыі і на тры дні арыштаваў яго.

Дзяржаўным кантралёрам - адной з найвышэйшых асоб у дзяржаве, на той час быў курляндзец Бальтазар сын Бальтазара Кемпенгаўзен. Ён быў шырока вядомы як самы жорсткі з усіх кантралёраў на свеце. Без усялякай літасці выціскаў і выдзіраў грошы ў скарб з нашых горлаў. Але тое, што скарб быў вінен нам, ён адкладваў на потым і бясконца цягнуў без усякай надзеі на вяртанне. Шмат каго ён гэтым пагубіў, і загубленыя ім людзі потым вельмі цешыліся, калі кантралёр памёр, бо яго як Сулу з'елі вошы [274].

Аднойчы ўлетку Кемпенгаўзен вяртаўся ў Царскае Сяло. Каля шлагбаума зноў стаяў ужо вядомы нам афіцэр. Гвардзеец спытаў імя і прозвішча. Кантралёр адказаў: «Бальтазар Бальтазаравіч Кемпенгаўзен». Афіцэр не паверыў, што хрысціянін можа мець такое імя, і вырашыў, што з яго зноў здзекуюцца. Арыштаваў Кемпенгаўзена адразу каля рагатак. Дзяржаўны кантралёр быў вымушаны пісаць генерал-губернатару, каб яго вызвалілі з-пад варты. Гэта нарабіла шуму. Дайшло да Сената. Афіцэру дазволілі звольніцца з гвардыі. Нарадзіўся ён пад шчаслівай зоркай …

Цяпер, калі я пішу гэтыя радкі і як быццам вяртаюся ў былое, мне згадваецца яшчэ адзін выпадак, які я чуў пра кс.-біскупа Вяжэвіча. У мае часы гэты чалавек даўно ўжо памёр, але яшчэ расказвалі пра яго арыстакратычную карэту, па-нашаму салітэрку [275]. Гэта была адна такога кшталту карэтка ў Вільні, падобная да парыжскага фіякра, але яшчэ больш вузкая, і ў ёй маглі сядзець два чалавекі твар да твару. Побач сядзець было немагчыма, а толькі адзін насупраць другога, і таму яе называлі vis-a-vis. Невядома адкуль ксёндз Вяжэвіч меў такі рарытэт, але заўсёды карыстаўся ёй для паездак, і салітэрку яшчэ доўга памяталі ў горадзе. Жыццё гэтага чалавека, вядомага авантурыста, мне, на жаль, дэталёва невядома, за выключэннем двух выпадкаў, якія я і раскажу ніжэй.

Кс. Вяжэвіч, пазнейшы інфулят ці суфраган, падобна, у другой палове XVIII ст. быў накіраваны за мяжу як гувернёр нейкага паніча. Распусны шулер, ён ці сам знудзіўся са сваёй працы, ці знудзіў свайго гаспадара, але быў выкінуты на брук. І падкасаўшы сутану, пачаў жыць сваім розумам і працай. Але за мяжой яму было цяжка, бо не меў чым заняцца. Згаладалы авантурнік даведаўся, што ў той час Жан Жак Русо знаходзіцца ў Швейцарыі, раней ён чуў пра яго сэрца і характар. У галаву Вяжэвіча прыйшла ідэя злапаць гэтага пачцівага чалавека ў Жэневе на сваю жмудскую вуду. Ён ведаў пра людскасць Русо і яго добрае сэрца і, каб усё не сапсаваць, адразу ў вочы яму не палез. А толькі, калі даведаўся, куды той ходзіць на шпацыры, выбраў вельмі рамантычнае месца на беразе ручая. Як толькі здалёк убачыў Русо, пачаў плакаць, усхліпваць і стагнаць. Гэта адразу кранула філосафа, і ён затрымаўся, але яго столькі ўжо разоў падманвалі, што пайшоў далей. Аднак вярнуўся. Усё тая сцэна! Вяжэвіч нават не глядзіць на яго, сядзіць на абрыве спінай да Русо і, здаецца, нікога не бачыць.

Першы раз усё гэта скончылася нічым. Але назаўтра, добразычлівы філосаф зноў убачыў Вяжэвіча ў той самай позе. Нейкі час Русо змагаўся сам з сабой, але не вытрымаў! Вярнуўся і спытаў, што яго турбуе. Вяжэвіч прыдумаў цэлую піраміду хлусні, якая магла пасаваць у гэтай справе! Скончылася ўсё тым, што Русо заплакаў як дзіця над яго нядоляй і ўзяў у сакратары. Гэта Вяжэвічу і было патрэбна.

Ён ведаў, што Русо заўсёды цвёрда адмаўляецца браць дарагія падарункі. Вяжэвіч патаемна прымаў падарункі і пакідаў іх сабе, пасля чаго, як сакратар Русо, ад яго імя выказваў падзяку. А часам, пераймаючы капрызы свайго патрона, і нічога не адказваў, а проста клаў у сваю кішэню табакерку, напоўненую дыяментамі. Такім чынам за некалькі месяцаў ён моцна разбагацеў. Калі падман быў выяўлены, Русо з пагардай выгнаў няўдзячнага здрадніка і паганца. Але нягодніка гэта ўжо не моцна турбавала. Ксёндз-пралат Богуш, знакаміты чалавек, які добра ведаў Русо ў Парыжы, запэўніваў, што памяць пра чорнае злачынства Вяжэвіча не дазволіла філосафу пагадзіцца з прапановай падскарбія Тызенгаўза, які даваў Русо прытулак у Белавежскай пушчы [276].

Такім чынам адзін подлы нягоднік пазбавіў нас вялікага гонару. Не ведаю, як Вяжэвіч пасля вяртання ў край атрымаў сваю высокую пасаду, не пытайце мяне пра гэта. Але ўсё можа растлумачыць яго твар і вочы, пазычаныя ў сабакі [277].

Ведаю толькі, што ў часы Касцюшкі яго плябанію ці бенефіцыю на вёсцы ўшчэнт абрабавалі казакі. Апошняе, што ў яго засталося - багаты пярсцёнак, Вяжэвіч схаваў яго ў роце. Адзін з казакаў, не ведаючы пра хітрыкі ксяндза, накінуўся на яго, распрануў і абшукаў усе кішэні, але нічога не знайшоў. Разгневаны казак, выкрыкнуў вядомае расейскае слова, і помсцячы за паразу, ударыў Вяжэвіча ў твар. З-за губы ксяндза на зямлю выпаў дарагі пярсцёнак. Тады казакі вырашылі, што рот ксяндза ёсць складам дарагіх рэчаў, і абступіўшы яго, як у свой час індзейцы Калумба, пачалі пальцамі рабіць ператрус у яго роце. Пасля чаго па-чарзе лупілі па твары і цікавалі, ці вылеціць што зноў з яго рота? Але вылецелі толькі ўсе зубы небаракі. Можна зрабіць выснову, што багацце, нажытае ганебнай здрадай і ліхадзействам, заўсёды выслізгвае з чалавечых рук, хай нават і такім арыгінальным спосабам. Гэты апошні скарб Вяжэвіча, гэты пярсцёнак, ён скраў у Русо! Сам Бог паслаў казакаў адпомсціць!

Напэўна вы злуецеся, бо я пачаў балбатаць як старая кума. Прабачце, прабачце, буду вяртацца да свайго і зараз жа скончу гісторыю пра старога бессаромніка Боньчу-Тамашэўскага. Я ўжо казаў, што быў ён лютым суцяжнікам і душа яго пачынала ўзвышацца толькі, калі гаворка вялася пра суд. Неяк у Вільні, у час, калі ён судзіўся з маім бацькам, са слязамі прыйшоў да нас прасіць кавалак хлеба! Заўсёды міласэрны і не помслівы бацька, хоць гэты мярзотнік ужо даўся нам у знакі, дастаў з кішэні дукат і аддаў яму. Як вы думаеце, што ён зрабіў?

Атрымаўшы такі скарб, Боньча выйшаў ад нас, сеў у сваю брычку і паехаў у Трокі, як міласціну выпрасіў гербавую паперу і напісаў супраць майго бацькі некалькі пратэстаў у суд, пасля чаго праз вазніцу ў той жа дзень перадаў нам новыя позвы. Мала хто радаваўся, калі ён прыязджаў у вёску. Бо стары доўга не вылазіў з брычкі, а потым моцна нудзіў людзей сваім Бычком.

Гэта быў вялікі паскуднік! Але князем, каралём, падзішахам качэўнікаў у Літве быў капітан Станіслаў Харошча, здаецца, ён памёр ад старасці ў 1840 г. Мне казалі, што нехта надрукаваў пра яго брашуру ці артыкул у газеце. Можа, калі і прачытаю. Кажуць, нават маюцца яго барэльефы. Можа, калі ўбачу. Зрэшты, магу расказаць пра яго, бо ведаў асабіста, і быў ён старым школьным сябрам майго бацькі. Ён і стары Малеўскі, рэктар універсітэта - у свой час толькі яны і засталіся жывымі з усіх тых, хто некалі вучыўся ў школах з маім бацькам.

Харошча быў вялізны мужчына, але не ростам, а ў плячах - хапіла б на трох. Твар яго маглі скласці толькі пяць твараў бернардынскіх гвардыянаў, і пры гэтым меў ён цёмны сіне-фіялетавы колер. Вочы і валасы чорныя. Валасы непрыгожыя, нібы кудлатыя. Голас ціхі і слабы, амаль як у паненкі, з такога мажнога твару можна было чакаць нізкага і моцнага басу. Бацька заўсёды жартаўліва пытаўся, дзе Харошча страціў тое, што дае мужчынам бас? Заўсёды апранаўся па-свойму незалежна ад моды. Заўсёды ў цёмна-сіні фрак з бліскучымі гузікамі. Порткі альбо шэрыя суконныя, альбо нанкінавыя (грубая баваўняная тканіна з Нанкіна, Кітай. - Л. Л.), альбо нейкага слаба-алавяна-чырвонага колеру. Галоўнай прыкметай Харошчы, па якой яго ўсе пазнавалі, і якая адразу кідалася ў вочы, была аранжавая круглая шапка без брыля з калісьці залатым кантам. Яго сябры былі абавязаны па-чарзе спраўляць яму гэтую шапку. Меў пару нядрэнных коней, фурмана, брычку і скрынку са шліфаванымі камянямі, аметыстамі, тапазамі, яспісамі, якія, падобна, яму калісьці падараваў Дамінік Радзівіл, і быццам продаж якіх служыў нагодай для ганебнага бадзяння па свеце. Ці нехта спрабаваў купіць? Дык ён нізавошта не прадаў бы.

Быў ён самым добрым, далікатным, ціхім чалавекам, якога ўсе любілі. На працягу года Харошча спыняўся у сваіх звычайных месцах на тыдзень ці на яшчэ больш працяглы час. У кожным доме яго кармілі любімымі стравамі. І раз на год за трыццаць вёрст ён знарок прыязджаў да майго бацькі на адзін тыдзень. Не ведаю, як дзе, але ў нас было так: мой бацька цягам тыдня павінен быў два разы накарміць яго гусінай юшкай, адзін раз забеленым баршчом на мазгавой костачцы, адзін раз пражанай капустай з каўбасой, і адзін раз падаваўся незабелены боршч са свіной грудзінкай і паляндвіцай. Усе іншыя стравы маглі быць, якія заўгодна, ён не ўмешваўся ў гэта і заўсёды засяроджваўся на галоўнай страве. Калі б мой бацька не забяспечыў яму такую праграму, ён быў гатовы запрагаць коней і ехаць далей. Двум яго досыць тоўстым мерынам трэба было даваць па два гарнцы аўсу ў дзень і дзесяць гарнцаў, калі яны выпраўляліся ў дарогу. Вазніца атрымліваў два злотыя на піва, але, відочна, заўсёды гатовы быў узяць і болей.

Далікатны і ветлівы Харошча пакідаў хатнія таямніцы гаспадароў пры сябе і, наколькі я ведаю, ніколі і нікому не пераказваў плётак. А калі б толькі добра мянціў языком, мог перасварыць усю Літву. І гэты чалавек, які ніколі нічога не выдаткоўваў на сябе і нічога не меў, жыў весела, утульна і нікому не быў у цяжар. У кожнай сяброўскай хаце яго віталі, як вясновую ластаўку. Не любіў заводзіць новых сяброў, бо часы паволі мяняліся, і новае пакаленне бачыла ў ім нешта зусім іншае. Ён ганарыўся старымі сябрамі і вельмі цаніў іх. Усе лічылі яго дурным, але сумленным чалавекам. Праўда, ён мяне не надта цікавіў, бо я быў малады. Аднак прызнаюся, лепш было мець яго рэпутацыю, чым лічыцца зласліўцам, і калі б ён яшчэ жыў, я б хацеў сябраваць менавіта з ім, а не з тымі ягамосцямі, якія умеюць добра бавіць час. Дадам, што прычынай яго тупасці было калецтва, пра якое я раскажу ніжэй. Пры ўсім тым, той, хто паводзіў сябе так умела, што некалькі дзесяцігоддзяў жыў чужым коштам, не мог быць вялікім дурнем.

Мой бацька трохі расказваў мне яго гісторыю. Харошча кепска вучыўся ў езуіцкіх школах, і ўвесь час даставаў у каршэнь. Трэба ведаць, што езуіты тады білі шыпшынай, глогам ці агрэстам. А біць яны ўмелі так, што калючкі заломваліся ў целе. Потым, праўда, сам ксёндз-прэфект быў вымушаны рабіць гонар вучням і ўласнымі рукамі выдаляць шыпы з ран на скуры небаракі. Але гэта раскоша была слабой кампенсацыяй за пакуты бедных хлопцаў. Ну, а Харошча кожны тыдзень атрымліваў два разы глогам і адзін раз агрэстам і таму уцёк. Вучня шукалі. Каля Нёмана знайшлі яго заўсёдную аранжавую шапку і сюртучок. Вырашылі тады, што хлопец патапіўся з безвыходнасці, і ўсе ў гэта паверылі. Езуіты тады вельмі пацярпелі ад грамадскасці. На шчасце, ён на валынскіх плытах уцёк у Гданьск. Там хлопец дайшоў да англійскага ўрадавага агента, сеў на карабель і паплыў у Амерыку. У Нью-Ёрку зваліўся з мачты і на кавалкі разбіў свой чэрап. Страшна было потым бачыць яго галаву, уся яна, як шахаўніца, была пакрытая касцянымі рубцамі. Боскім цудам неяк выжыў, але часткова страціў памяць і розум. Падобна, у часы амерыканкай вайны трапіў у палон, але быў адбіты англічанамі, якія вывезлі яго на Мальту і адтуль у Італію. З Італіі Харошча вярнуўся на радзіму, і мой бацька, які столькі гадоў лічыў яго тапельцам, надзвычай здзівіўся. У чыне капітана мужна змагаўся ў войску Касцюшкі. Потым яго сталымі месцамі стала Наваградчына - святыя мясціны Літвы. Толькі там і ёсць Еўропа, усе астатняе - глуш, Туніс, Трыпалі. Не надта ж ён быў дурны, калі выбраў сабе такое гняздо. У 1812 г. пазнаёміўся з Напалеонам, якога ўразілі Харошчавы прыгоды і атлетычны целасклад. Імператар пагаварыў з ім і зрабіў камендантам Наваградка. Яго можна было шмат распытваць пра Амерыку, якая тады для нас была terra ignota. Усім ён адказваў аднолькава: «Моспане, доўга пра гэта расказваць». І нічога больш ад яго пачуць было немагчыма.

Дадаткі

24. Калі казаць пра справы, было б грахом не згадаць адну з іх, хаця б таму, што была яна незвычайнай і мела вельмі своеасаблівы змест. Гэта справа закончылася толькі сем-восем гадоў таму, а пачалася яна ў часы маёй першай маладосці ў Вільні. Яе змест і смак такія.

Размова пра Пятра Васілеўскага, сёння спадкаемцу шматлікіх значных фальваркаў і майго суседа па Троцкім павеце, да якога ён быў нядаўна далучаны пры новым межаванні губерні. Васілеўскі імкнуўся з усіх сіл, прыкладаў усе намаганні і нават выдаткаваў у Пецярбургу чатыры тысячы рублёў срэбрам, на тое, каб афіцыйна, указам сената, быць прызнаным злодзеем і публічна ім абвешчаны. І ён дамогся свайго! Я падарую каня з вупражжу, калі самы дасведчаны юрыст у Еўропе скажа, як можна растлумачыць гэты дзіўны феномен.

А справа самая простая.

Васілеўскі быў абраны павятовым касірам, ці як кажуць сёння - Троцкім казначэем. З тых, хто не ведае расейскую мову, ён браў, як мінімум, у паўтара разы большы падатак, і гэтую траціну клаў сабе ў кішэнь. Так працягвалася некалькі гадоў, цягам якіх ён зрабіўся вельмі багатым чалавекам і пачаў скупляць маёнткі, чым і выклікаў зайздрасць. За яго ўзяліся і ўсё высветлілі. Быў аддадзены пад суд і пасаджаны ў вязніцу. Аднак потым яго ўзялі на парукі, і ён спакойна пражыў з дзясятак ці болей гадоў. У гэты час ён рабіў усё каб толькі заспакоіць найбольш пакрыўджаных. Справа рухалася з чарапашай хуткасцю. У Віленскай крымінальнай палаце меркаванні суддзяў адносна яго злачынства разышліся. Адны называлі гэта «прадажнасцю», другія «зладзействам». Пакаранні ў гэтых выпадках моцна адрозніваліся.

Справа з класіфікацыяй злачынства дайшла да Сената і там завісла. Нарэшце наш манарх, ажаніўшы свайго сына - спадчынніка трона, выдаў з гэтай нагоды маніфест. Такія маніфесты звычайна ўтрымлівалі палёгкі і ласкі да падданых. Гэты ўключаў у сябе вызваленне усіх зладзеяў з турмаў і загадваў спыніць супраць іх працэсы. Увесь край быў усхваляваны гэтай ласкай, бо адразу выпусцілі шмат зладзеяў. Ну, а Васілеўскаму, паколькі ў маніфесце нічога не было пра «прадажнасць» чыноўнікаў, трэба было вызначыць яго справу як «зладзейства», на што ён і патраціў так шмат грошай.

25. Слонімскі маршалак Войцех Пуслоўскі сваім розумам і маёнткам шмат каго пераўзыходзіў, здабыў іх сваёй працай, але меў шмат ворагаў. А паколькі яго самога ані ў чым нельга было абвінаваціць, зайздрасць пачала пераследаваць яго сям'ю і асабліва пралата, якога справядліва ці не, вінавацілі ў рабаванні фундушоў і скарбаў манахаў-картузаў. Сярод іншага пралата абвінавачвалі ў тым, што ён прыўлашчыў вялізны літы срэбны крыж і загадаў вырабіць з яго сталовае срэбра.

Аднойчы на сойміках, калі Войцеха Пуслоўскага павінны былі абраць маршалкам, пралат ад яго імя зладзіў абед для шляхты. Усе паселі за стол. На стале стаяла вялізная срэбная ваза. Яе стыль і праца выклікалі захапленне. Слова да слова, і нехта запытаў, як ваза на лаціне. Розныя казалі па рознаму. І тады з шэрага канца стала, крыху прыўстаўшы, нейкі бурклівы шляхціц, яўна непрыязны да Пуслоўскіх, голасна выкрыкнуў: «Ваза па-лаціне? - Crux Cartusianorum!» ( «Крыж картузаў» - Л. Л.).

Калі Пуслоўскі яшчэ не стаў магнатам, здарылася, што ён неяк абедаў з маладымі, як і ён у той час, людзьмі ў Адама Літавора Храптовіча, з якім да самай смерці мой бацька быў у добрых стасунках. Храптовіч, таксама як і яго бацька, падканцлер ВКЛ, усё жыццё быў англаманам. Жыў у Вільні і трымаў у стайні некалькі тузінаў пародзістых коней. Пасля абеду прапаноўваў гасцям прагулку верхам на сваіх конях. Некаторыя пагаджаліся. Пуслоўскі пагадзіўся, але з умовай, што з-за слабога здароўя ён загадае прывесці з дома яго кабылку, на якой ён толькі і можа ездзіць.

Калі ўсе разам выехалі, моладзь пачала здзекавацца з кабылы Пуслоўскага, якая побач з коньмі Храптовіча выглядала не надта добра. Доўга цярпеў і маўчаў. Але жарты не сціхалі, і тады ён цалкам спакойна адказаў: «І сапраўды, мая кабыла не вельмі прыгожая і крыху худая, але яна мая ўласная!». Гэтымі словамі, як ключом, адразу замкнуў раты перасмешнікам.

Гэты наіўны, але поўны дасціпнай помслівасці і такту адказ, нагадвае мне шмат падобных адказаў вядомага паэта Карпінскага [278]. Калі пра большасць яго выказванняў ведаюць усе, я раскажу вам пра тое, якое, здаецца, не ведае ніхто, і якое сведчыць пра анёльскую душу гэтага чалавека. Мой бацька добра яго ведаў, і аднойчы на вялікім вечары ці балі ў Прозараў яны сядзелі разам і размаўлялі. Пасярод пакоя танчылі. Як звычайна, вакол танцораў стаялі натоўпы моладзі. Карпінскі ўжо насіў чаравікі і панчохі ў французскім стылі. Перад маім бацькам і Карпінскім, які меў тады белыя панчохі, чорныя кароткія порткі і цёмна-сіні фрак з манчэсцерскага сукна, спыніўся нейкі малады, рухомы і чубаты малады чалавек, апрануты па-польску. Раптам, не азіраючыся, ён харкнуў, а потым, павярнуўшыся, плюнуў прама ў вочы Карпінскаму. І адразу павярнуўся да танцораў. Не кажучы ані слова, Карпінскі дастаў насоўку і пачаў выціраць твар. Мой гарачы бацька, схваціўся за карабелю [279] і закрычаў: «Ці прабачыш ты, пан дабрадзей, гэтаму блазну яго грубіянства?»

Карпінскі ўсміхаючыся, з найвялікшай лагоднасцю, адказаў: «Выбачай, але лепш у вочы, чым па-за вачыма!».

б) Падканцлер ВКЛ Яўхім Храптовіч [280] у часы караля Станіслава Аўгуста працяглы час выконваў абавязкі канцлера, чым дадаў павагі свайму роду. Быў мужам вялікай цноты, розуму, здольнасці і вучонасці. Вядома, як ён ставіўся да сялян у Шчорсах і ў іншых сваіх маёнтках, і як ён уладкаваў сваю гаспадарку. Паколькі быў англаманам, сына свайго Адама прывучыў да англійскіх звычаяў. Разам з сынам яны былі адзіным тады яшчэ ўзорам англаманства ў краі.

У нашым краі заўсёды было шмат чужынскай, галоднай галоты, якая шукала хлеба праз ашуканства. Пасля падзення падскарбія Тызенгаўза па ўсім краі разбеглася пагалоска пра абарону чужаземцаў Храптовічам. Сын Яўхіма, Адам, які быў цесна звязаны з маім бацькам, часта быў рады бачыць яго ў Шчорсах. Бацька таксама паважаў Храптовічаў і любіў бываць у іх.

Аднойчы ў прысутнасці майго бацькі Адаму далажылі, што прыехаў немец, які выдатна гаворыць па-польску, і рэкамендуецца на службу.

- Запрасі яго, - сказаў сын Літавора.

Уваходзіць немец, дужы і плячысты мужчына, кроў з малаком.

- Як завуць васпана?

- Карл Вілібальд Генрых Хаберфрост.

- Пакорны слуга вашай мосьці, - кажа канцлер. - Чаго вы ад мяне чакаеце?

- Службы, экселенц.

- Вы калі-небудзь служылі ў каго-небудзь у нашым краі?

- У Нясвіжы, у Слуцку, у пані Незабытоўскай.

- Добра. Што вы можаце рабіць?

- Прабачце, экселенц, не разумею.

- Якую маеце прафесію?

- Любую, якую вы загадаеце.

- Але што канкрэтна? Вы механік?

- Не.

- Можа ведаеце выраб гарэлкі?

- Не.

- Бухгалтар?

- Не.

- Эканом?

- Не.

- Якога ліха? - кажа стомлены ўжо канцлер - не магу зразумець, якую маеце прафесію!

А паколькі гадаваў вельмі прыгожых і пародзістых коней, якіх завозіў наўпрост з Англіі, то спытаў:

- А, дык вы напэўна бярэйтар?

- Не, экселенц!.. Але я ідэальны як мужчына.

Гэта можа даць вам уяўленне пра тое, якія бессаромныя людзі прыязджалі да нас з-за мяжы, і іх гасцінна прымалі ў нашых дамах.

Раздзел 12. Характарыстыка Марыі Мюлер. Каханне аўтара да яе. Хвароба Станіслава Мюлера. Пакуты кахання аўтара. Адносіны да аўтара бацькі

Падчас тыднёвага перапынку, які я запланаваў для дзяцей Марыі, нашпігаваных ужо жаўнерскімі лекамі, я кожны дзень наведваў хворых і кантраляваў іх фізічны стан. Гэта стала падставай зблізіцца з маці, і праз тыдзень нам здавалася, што мы знаёмыя ўжо цэлы век! Былі ў чымсьці падобныя і вучыліся адно ў аднаго.

Я убачыў, што высокая ацэнка яе ўсімі знаёмымі не была перабольшаннем. Калі ўлічваць агонь маёй фантазіі, якая заўсёды далёка сягае за межы рэальнасці, гэта стала для мяне важным. На пачатку ўсё сканцэнтравалася ў спантанных, арыгінальных і натуральных, як распалены вугаль, досціпах. Але гэты дар, карысны ў салонах, пры больш блізкім знаёмстве мае мала карысці. Прыгледзеўшыся бліжэй да душы гэтай жанчыны, я лёгка ўбачыў тое, што хацеў убачыць - уся гэтая яе незвычайная дасціпнасць была толькі заслонай, якая закрывала сэрца анёла. Што гэтая нікчэмная манета ўжывалася толькі на вонкі, дзеля свету, а сам капітал захоўваўся недзе глыбока, і не кожнаму адчыняў свае скарбы. Трэба было заслужыць, каб зніклі досціпы, і пачало прамаўляць добрае, чулае, каханае, міласэрнае і сапраўднае жаночае сэрца. Літасць і міласэрнасць, якія ідуць проста ад інстынкту душы, у гэтай жанчыны дасягнулі апошняй мяжы. Аднойчы св. Марцін аддаў беднаму чалавеку палову свайго плашча, яна аддала б і цэлы плашч. Не задумваючыся і не выбіраючы, гатова была аддасць небараку апошнюю нітку. […]

З першага дня я заўважыў вялікую розніцу паміж дзвюма сёстрамі. Яны зусім па-рознаму бачылі рэчы, па-рознаму цанілі чалавечыя пачуцці і душы, па-рознаму разумелі ўсё, што нас атачае. Хутка я заўважыў, што ў Марыі пра мяне склаліся досыць памылковыя ўражанні, якія яна цалкам прыняла. Я ясна бачыў, што пані Эльжбета Мюлер, якая не мела паэтычнага таленту і бачыла свет ў стылі Вальтэра, жадаючы пахваліць мяне і ўзняць на нейкі пастамент, у геаметрычнай прагрэсіі перабольшыла рэчаіснасць. Яна ў сваіх даверлівых размовах і ў перапісцы з сястрой выставіла мяне нейкім лавеласам, нейкім смелым, несумленным і пыхлівым у стасунках з прыгожым полам гулякам, нейкім пераможцам, якога сапсавалі ласкі жанчын. Чалавекам, якому, каб атрымаць скарб, дастаткова было толькі пажадаць гэтага, і што яшчэ горш, чалавекам, які як толькі атрымліваў скарб, адразу пагарджаў ім і страчваў да яго цікавасць. Такі ўжо быў характар Эльжбеты Мюлер, прасякнуты літаратурай і раманамі XVIII ст. […]

Бачыць Бог, маё сэрца ніколі не было чэрствым. Калі я бываў у нечым доме, дык ці прывязваўся да гэтай сям'і, ці назаўсёды адтуль сыходзіў. Але я працягваў наведваць Мюлераў і адчуваў, што маю пэўны абавязак цаніць ветлівы прыём. Гасціннасць, з якой мяне сустракалі, заслугоўвала гэтага. Было б смяротным грахом пайсці з дома, дзе мяне гасцінна сустракалі, і ўжо на сходах паклёпнічаць і крытыкаваць яго гаспадароў. Тысячы агульных нагодаў, тысячы турбот і надзей звязвалі мяне, маладога чалавека, з маладой жанчынай. Плынь жыцця несла мяне ў неабходным кірунку, але ў маёй душы заўсёды заставалася памяць пра маю бясцэнную Юлію, якую ўсяго год таму пахавалі на місіянерскіх могілках. І сёння Юлія ёсць для мяне той самай адзінай жанчынай, успаміны пра якую нараджаюць у душы чыстую ідэю вялікай асалоды. Апроч дзіўных чараў, нібы наўмысна створаных для маіх мар, дзіўна высакароднай душы і ўсяго, што цесна злучае двух людзей, яна мела яшчэ рэдкі талент зліцця з каханым, які можа быць толькі вынікам добрага і схільнага да ласкі сэрца. І потым усіх маіх жанчын я ўжо кахаў па-іншаму.

Другім вялікім, але няслушным закідам супраць мяне, закідам, які кліча да Божай помсты, было абвінавачванне ў фанабэрыі і ганарлівасці. Яно сыходзіла толькі з асаблівасцяў анатоміі маёй шыі і патыліцы, якая прымушала мяне незалежна ад сітуацыі высока трымаць галаву. Ніякай маёй віны ў гэтым не было. І дасюль той, хто мяне не ведае і назірае здалёк, мяркуе, што я надта ганарысты чалавек. Гэта ўжо стала агульнавядомай рэччу. Як жа тады вініць разумную, дабрадзейную і далікатную Марыю ў тым, што і яна мусіла лічыць мяне нейкім ідыётам, франтам, звычайным уздыхальнікам, які жыве сваім гонарам і глупствамі.

У ёй мне спадабалася тое, што яна ўмела ўспрымаць людзей такімі, як яны ёсць. Мужчыны, якія часта наведвалі гэты дом, не ўводзілі яе ў зман, бо яна мела асаблівы талент выцягнуць наверх з кожнага ўсю яго недарэчнасць і глупства. Але ніводзін з гэтых небарак нават і не здагадваўся пра гэта.

Такія адносіны паміж намі працягваліся, покуль яна не заспявала, пра што давялося доўга прасіць. Яе голас і душа, праяўленая ў спеве, згладзіла ўсе калючкі. Патрэбна было толькі ўбачыць у ёй анёла, які пяе перад Божым тронам. Я крыху граў на піяніна. Ніколі не быў дасведчаным музыкам, але ўсе казалі, што граў я тады з асаблівым густам і пачуццём, і нават тыя ж самыя словы казаў мне мой бацька, які ніколі мяне не хваліў. Можа так было і сапраўды. Бо я і сёння не разумею, як можна граць музыку без пачуццяў? Вы, цяпер ўжо маці ці бабулі, у шэрыя вечаровыя гадзіны ў вёсцы ўспомніце, колькі разоў таемна дакраналіся да майго твару сваімі, у той час каралавымі вуснамі, каб узнагародзіць музыканта за яго маленькія варыяцыі. З якой удзячнасцю я ўспамінаю кожны такі момант!

Мы з Марыяй не маглі не заўважыць нашых позіркаў, нашага ўзаемнага стаўлення. Я не меў магчымасці і не жадаў хаваць ад людзей, якіх паважаў, усё, што думаў, і аднойчы сказаў ёй, што ведаю - яна штовечар, калі разыходзіліся госці, дакарае сябе за свае досціпы. Яна здзіўлена паглядзела на мяне, а потым з'едліва адказала, што вельмі рада маёй назіральнасці. Але ёй здаецца, што яе досціпы і жарты па сутнасці цалкам нявінныя, і мала хто нават можа іх заўважыць. Закончыла тым, што яе жарты насамрэч немагчыма параўнаць з маімі. І калі ў сваю чаргу і ёй будзе дазволена выказаць параду мне, дык было б добра, каб я перастаў сыпаць пясок у вочы мацярам і іх дочкам, бо гэта можа мець значна горшыя наступствы для ўсіх, і не робіць мне вялікага гонару. Відочна, яна злавалася на мяне, што адразу дало падставу пачаць гаварыць адкрыта. Я распавёў ёй пра свой спосаб бачання рэчаў, а яна, у той ступені, у якой гэта можа рабіць жанчына, адкрыла мне свой. Мне пачало здавацца, што я зрабіў вялікі крок наперад, і паміж намі з'явіўся давер - малодшы брат дружбы. Цяпер мы маглі сустракацца не чырванеючы. Яна пачала часцей здымаць сталёвую кальчугу, якую заўсёды ўскладала ў маёй прысутнасці. І мы хутка паразумеліся. Як толькі знікла заслона, за якой хавалася мая душа, я прадстаў перад ёй такім, якім бачыў мяне Бог. […]

Можа хто іншы пачаў бы расказваць пра яе прыгажосць, але я раскажу вам толькі адну гісторыю. Неяк наша агульная сяброўка збіралася ў Варшаву і згадзілася прывезці адтуль для Марыі два тузіны чаравічкаў. Марыя для меркі дала ёй адну са сваіх пар. Варшаўскія чаравікі славяцца па ўсёй Еўропе. Пасля Іспаніі, дзе жанчыны маюць ножкі матылькоў, і Францыі, дзе ўмеюць сваім мастацтвам ператвараць ногі ў сапраўдныя ножкі, толькі Варшава стварае жанчын з ножкамі. Там квітнее талент вырабу чаравікаў і ўсякага іншага жаночага абутку.

Наша падарожніца ідзе да самага знакамітага варшаўскага шаўца і просіць зрабіць два тузіны чаравікаў па мерцы. Трохі падумаўшы, майстар адказвае:

- Парадзіў бы пані зрабіць другі, а можа і паўтара тузіны, большымі на памер.

- Чаму?

- Бо дзіця расце, і яго ножка таксама расце, чаравічкі потым ужо не будуць прыдатныя.

Шавец, лепшы шавец у Варшаве, вырашыў, што мае справу з дзіцячым абуткам!

Душа анёла, голас херувіма, ножка, якая павінна хадзіць па кветках, і, пэўна, не будзе псаваць іх сваім цяжарам, што вам яшчэ сказаць пра яе?

Я ўжо быў закаханы ў Марыю, але ўсё яшчэ па-свецку, так, як кахаў да яе і буду кахаць пасля яе. Першай маёй думкай стала: «Якое гэта было б шчасце, мець такую жанчыну!». Пані Эльжбета Мюлер, здаецца, усё бачыла і цешылася з гэтага. Як толькі Марыя, якую родныя ў доме звалі Мася, выходзіла са сваіх пакояў, пані Мюлер, якая да гэта, як звычайна, вяла са мной сур'ёзныя размовы, скочвалася з канапы і казала: «Ну, досыць, вы так падобныя адно на другога, што размаўляйце і весяліцеся разам». І сыходзіла ад нас. І мы гралі на тры і чатыры рукі маленькія, але мілыя кампазіцыі, тыя, якія выбіралі для сябе самі.

У кожным сумленным і маладым сэрцы шлях кахання зведвае ўздымы і падзенні. Я ўжо быў закаханы. Але яшчэ не ведаў пра чыгунку, дзе цягнік як ураган нясе чалавека і яго пачуцці, хоць і едзе па абсалютна гарызантальнай плоскасці.

Дзецям з кожным днём станавілася ўсё лепш. Так закончыўся 1823 г.

На Тры каралі я вярнуўся вельмі змучаны і адразу зваліўся ў ложак. Калі мяне пабудзіў страшны стук і грукат у дзверы, я бачыў першы сон. Мой Лінгевіч спаў нявінным сном. Спатрэбілася некалькі хвілін, каб ён нарэшце прачнуўся і адчыніў дзверы. Бразгаючы шпорамі, нехта ўвайшоў ў кватэру і голасна спытаў, ці жыву я тут? Адразу загадаў, каб слуга запаліў свечку і вёў яго да мяне. Гэта заняло некаторы час. Хуткіх хімічных запалак тады яшчэ не было, і трэба было высекчы агонь і запаліць сярнічную губку. Таму я паспеў некалькі разоў перахрысціцца і аддаць сябе боскай апецы, пасля чаго выцягнуў рукі і ногі, бо быў упэўнены, што мяне закуюць у ланцугі. Але прыйшоў пан Севярын Закрэўскі, брат сясцёр Мюлер, які нядаўна прыехаў з Луцка. З перакошаным тварам, у імя Бога, ён заклікаў неадкладна ехаць да Станіслава Мюлера, з якім здарыўся апаплексічны ўдар. Праз некалькі хвілін мы былі ўжо ў перадпакоі Мюлера. Страх за сябра ў гэты момант адключыў розум, і я не памятаю, як мы даехалі.

Насустрач нам, заломваючы рукі, у роспачы і адчаі, які я буду помніць нават пасля смерці, выбегла Марыя і ўскрыкнула: «Ах, ратуйце Станіслава!»

Я адразу адчуў, што ў маё сэрца, як быццам, ударыла бліскавіца. Пасля гэтых слоў, сказаных жанчынай у адчаі, я, яшчэ не пераступіўшы парог, зразумеў, што смяртэльна кахаю, кахаю яе шалёна, кахаю люта! Насамрэч, я страчваў розум. Хай нехта растлумачыць мне гэты чалавечы запал. Ніхто яшчэ дакладна не вызначаў тую хвіліну, калі сэрца пераўтвараецца ў кратар вулкана. Але тое, што я кажу, ёсць праўда, як Бог у небе!

Агульнымі намаганнямі мы выратавалі Мюлера, і ён пражыў яшчэ дваццаць пяць гадоў. Хутка забыўся пра маю паслугу. Яго жонка пані Эльжбета Мюлер, быццам бы з-за залішняй уражлівасці, не з'яўлялася на палове мужа і на ўвесь час замкнулася на сваёй палове. Я, Марыя і Расалоўскі днявалі і начавалі каля ложка хворага.

Пільнае вока жанчыны адразу заўважыла, што робіцца ў маёй душы. Паводзіны Марыі памяняліся. З мілай, пяшчотнай і ўважлівай сяброўкі яна ператварылася ў суровую ведзьму, змяю, якая з відавочнай няўдзячнасцю беспадстаўна кусала і абражала мяне, пры тым, што ўсе ў хаце бачылі, што я быў сапраўдным дабрадзеем яе дзяцей і выратавальнікам яе швагра. З усімі іншымі яна паводзіла сябе па-ранейшаму, але са мной паводзіла так, што заслугоўвала папрокі і вымовы сястры і швагра, якія ведалі маю чуллівасць і пачалі ўжо баяцца, што я назаўсёды пакіну іх дом. Яны не ведалі, што я не магу пакінуць іх дом, але мяне гэта смяротна турбавала. […]

Больш за ўсё тады здзіўляў мяне стан майго цела. Усе цялесныя спакусы, якія раней я адчуваў да гэтай жанчыны, пасля Трох каралёў раптоўна зніклі. Калі падобныя думкі і прыходзілі мне ў галаву, а думаў я пра гэтую жанчыну ўвесь час, удзень і ўначы, я з жахам адпрэчваў іх. Чаго ж я хацеў? Не ведаю. Хацеў трымаць яе ў руках, хацеў абняць яе, падняць, паляцець з ёй ў бясконцасць і кружыць з ёй там усё жыццё. Хацеў сваімі пацалункамі пакінуць сляды майго кахання на кожнай часцінцы яе цела. Але думка злучыцца з ёй як мужчына з жанчынай не паўставала ў маёй галаве.

Яна не магла зразумець і дасягнуць такой вышыні пачуццяў і ўвесь час і ўсімі сродкамі баранілася ад уяўных сексуальных хітрыкаў з майго боку. І вось гэта яе памылка, гэтыя бескарысная для яе паводзіны дабрадзейнай жанчыны, сталі сапраўдным няшчасцем, бо мы не маглі паразумецца. І гэта мяне забівала. Гэта адзінае ў маім жыцці сапраўднае каханне скончылася, кажучы свецкай мовай, нічым, суцэльным платанізмам, поўным уздыхаў, слёз і смутку. Яго адзіным дасягненнем стаў пацалунак на развітанне. […]

Але вернемся да нашай аповесці.

Мае тагачаснае жыццё ішло вельмі своеасабліва, магчыма, як яшчэ мала ў каго. Адбывалася гэта з-за збегу абставін, якія не заўсёды супадалі і часта перакрыжоўваліся з рознымі супярэчлівымі сіламі. Ці быў я шчаслівы? Не. Чаму? Не ведаю. Ведаю толькі, што, як і ўсе тыя, хто нарадзіўся пад нешчаслівай зоркай, калі азіраецца назад ці думае пра мінулае, не знаходзіць аніводнай хвіліны, якая б прынесла радасць у яго душу.

Чаму іншыя з такім захапленнем успамінаюць мінулае? Не ведаю. Відаць, усё у іх было добра. Але магчыма, іх падводзіць памяць. Калі ж я кажу пра той час, маю на ўвазе толькі стан сваёй душы і ведаю толькі, што мая душа была вартая шчасця. Бо яна была сапраўдным касцёлам, калі высакародныя пачуцці заслугоўваюць гэтай назвы. Я ўвесь быў каханнем. Я кахаў увесь свет. […]

Бацька прыходзіў да мяне і казаў:

- Увесь час кнігі і кнігі! Жывеш як стары кніжнік. Чаму б табе, маладому і здароваму, не асядлаць каня і не пакатацца? Ці не дзеля гэтага я трымаю для цябе турэцкага жарабца, ці для таго я плаціў за ўрокі верхавой язды, каб ты ніколі не сядаў на каня?

На другі дзень, каб дагадзіць яму, я загадаў асядлаць каня і паехаў. Калі я праехаў, можа некалькі сотняў крокаў, бацька мяне заўважыў.

- Хто там едзе на кані?

- Пан Станіслаў.

- Як гэта можа быць?

І ён паслаў за мной вершніка з загадам вяртацца, узняў страшны крык, нават трохі пабіў конюха, бо той асмеліўся паслухаць мяне, асядлаць каня і не спытаць на гэта дазволу.

Няхай конь адпачывае. Падкурчыўшы хвост, я вярнуўся да кніжак. Праз нейкі час бацька зноў прыходзіць да мяне:

- Чаму сядзіш над кнігамі? Маеш такую добрую паляўнічую стрэльбу, выпісаную з-за мяжы за вялікія грошы. Вось і пахадзіў бы па лесе. Гэта дасць табе здароўе і добрыя думкі. Апрануты па-паляўнічаму, выходжу са стрэльбай. Але на маю бяду бяру саламяны капялюш з вялікімі брылямі, бо сонца паліць у вочы. Падстрэліў некалькі дзятлаў і вавёрак і з гэтай здабычай, з гонарам вяртаюся дахаты, дзе сустракаю бацьку:

- Нашто ты, як разбойнік, пужаеш людзей? Стрэльба за плячамі, калабрыйскі капялюш, куртка паляўнічага! Не палохай, калі ласка, маіх бедных сялян!

І паляванне скончылася.

- Ці не дазволіш мне, дабрадзей-бацька, сёння пакатацца на кані? Цудоўны дзень і конь даўно не хадзіў, - пытаю яго праз тыдзень.

- Нашто гэта літаратару? Абыдзешся, не трэба.

Дастаткова будзе гэтых трох з мільёна прыкладаў паўсядзённага жыцця. Але на наша шчасце ў той час мы жылі разам толькі два месяца на год. Не было часу адчайвацца. І гэтыя два месяцы я, як пудзель, глядзеў яму ў вочы, каб хоць у нечым дагадзіць. Бо маё сэрца хацела адчуваць бацькоўскую любоў і самому любіць яго.

Сёння, пасля ўсяго перажытага, пасля ўсіх выпрабаванняў, пасля здрады каханак, сваякоў і сяброў, ужо дзесяць гадоў, як пакінуў я малы і вялікі свет. Яшчэ цалкам здаровы і моцны, я зачыніўся як сапраўдны пустэльнік, і не бачу нікога іншага апроч маіх слуг і падданых. Усе навокал здзіўляюцца і не могуць зразумець, як я жыву без іхняга сяброўства? Спісваюць гэта на мізантропію, нянавісць да людзей і яшчэ Бог ведае на што. Вешаюць на мяне ўсіх сабак. Чалавек, які змог пражыць столькі гадоў у поўнай ізаляцыі і за ўвесь гэты час нікому не зрабіць ані шкоды, ані дабра, чалавек, які не здзічэў, не стаў дзіваком, які ўвесь час знаходзіцца ў добрым і лагодным стане, чалавек, для якога кожны дзень занадта кароткі, які любіць кветкі, птушак, мушак і матылёў, і які як дзіця бавіцца з імі ў вольны ад інтэлектуальнай працы час. Такі чалавек павінен, мусіць, як Бог жывы, несці вялікую любоў да людзей і Сусвету ў сваім сэрцы. І я не жадаю губляць гэты скарб і змяняць лад жыцця. Што, калі ён будзе такім жа траўматычным, як і той, які я ўжо спазнаў? Ёсць паэты, якія носяць прозу ў сэрцы. Але ёсць практычныя ў штодзённым жыцці асобы, якім увесь час паэзія казыча душы. Бяда гэтым другім, але яны не жадаюць ці саромеюцца раскідваць перлы свайго сэрца.

Магу сам пра сабе лісліва сказаць, што пры маёй адукацыі і прыроджанай назіральнасці я меў невычарпальную крыніцу дабра да сваіх бліжніх. Я ратаваў іх здароўе без усялякай матэрыяльнай узнагароды. Бясплатна раздаваў ім лекі, набытыя за ўласныя сродкі, і на гэта штогод мой міласэрны бацька вылучаў пэўную суму грошай. Адзін Бог ведае, што яны рабілі са мной усе гады. Удзень і ўначы выклікалі да хворых, калі я жыў на вёсцы - часам ездзіў за дзясяткі міль на саломе ў простым сялянскім возе. Яўрэй, цыган, селянін, шляхціц, святар, гараджанін - усе, хто тут жыў, усе спазналі маю дапамогу і паратунак. Шмат разоў плаціў за гэта сваім уласным здароўем. Шмат разоў днямі і начамі нерухома сядзеў каля ложка, калі ніхто са сваякоў ужо не меў моцы сядзець разам са мной. Не было чалавека, які не быў бы чымсьці мне абавязаны. І што? Узнагароду маю толькі ў сваім сэрцы, і мне гэтага дастаткова. Усе навокал мяне, у нейкім ап'яненні лічылі гэта маім абавязкам, лічылі гэта нармальным і радаваліся, што атрымалі мае паслугі бясплатна і нават не адчувалі ўдзячнасці. «O, sonta simlicitas!» [281]. Гэтыя словы сказаў Ян Гус на кастры, калі ўбачыў, як маленькі хлопчык з паходняй рупліва падпальвае пад ім дровы, каб, па яго разуменні, дапамагчы зрабіць добрую справу.

Так, часам у адказ на дабрадзейства я атрымліваў жахлівую няўдзячнасць, а потым і несправядлівы паклёп. І пасля шматгадовай працы, пасля тысяч выратаваных жыццяў я магу сказаць пра тутэйшых, што ведаў толькі аднаго ўдзячнага чалавека - майго лёкая, для якога я зрабіў, можа, меней, чым для ўсіх іншым. Адвеку ў Літве жыло нейкае страшэнна цвёрдае і дзікае племя, якое насяляла наднёманскі пас ад Мерача да Юрбурка [282].

Раздзел 13. Выклік аўтара ў следчую камісію. Прычыны прыхільнага стаўлення дарадцы Лаўрыновіча. Віленскія маскарады. Жарт маршалка Сулістроўскага. Анекдот пра Адама Чартарыскага. Пра гетмана Ксаверыя Браніцкага. Здарэнні на маскарадах. Фердынанд граф Плятэр. Антоній граф Гейдройц. Сустрэча аўтара з хамам. Віленскія казіно. Казіно ў правінцыі. Сям'я Чарноўскіх. Людвік Чарноўскі. Анекдот пра выпадак з ім у Мінску і сеанс гіпнозу

У Вільні я ўвесь час наведваў маскарады і жыў у няспынным руху, якім хацеў ап'яніць сябе. Сустракаў там знаёмых жанчын, якія свой румянец хавалі пад маскамі. Падчас адной з такіх сустрэч я выпадкова стаяў каля галоўнага ўваходу. Большасць прыгожых і элегантных масак на імгненне спынялася і шчабятала са мной. У тым самым зале, на сваім месцы, на службе стаяў згаданы ўжо вышэй паліцыянт Крукоўскі. Яго здзівіла незвычайная ўвага вялікай колькасці масак толькі да аднаго маладога чалавека. Захацеў даведацца, хто гэта. Нехта назваў яму маё прозвішча. Гэта яму і трэба было.

Назаўтра, а сёмай гадзіне раніцы, Крукоўскі, які цікаваў за мной ажно да маёй кватэры, з самай прыгожай усмешкай прынёс мне ў ложак загад неадкладна з'явіцца ў следчую камісію. Паколькі гэта быў не арышт, высакародны пан Крукоўскі аб'явіў мне загад і адразу сышоў.

Я так-сяк распарадзіўся сваімі справамі, што было не лёгка, бо Караля зноў не было ў Вільні, а Мюлер паехаў у Пецярбург, укленчыў перад вялікім алтаром у касцёле св. Яна, які быў яшчэ ва ўсёй сваёй ранейшай прыгажосці, пасля чаго павярнуў налева і, апусціўшы нос, увайшоў у дом амаль што насупраць кнігарні і бібліятэкі ўніверсітэта, дзе ў той час засядаў следчы камітэт.

Знайшоў тут толькі Лаўрыновіча [283], знакамітую драпежную жывёлу, і гэта мяне вельмі здзівіла. Сустрэў мяне вельмі ветліва і нават ласкава, папрасіў прысесці ў пакоі і акружыў тысячамі гжэчнасцяў. Я не верыў сваім вушам і вачам. Лаўрыновіч гэта заўважыў і адразу ж сказаў, што са мной, асобай з закончанай адукацыяй, трэба паводзіць сябе па-іншаму, чым са звычайнай універсітэцкай масай. Пасля чаго перадаў мне падрыхтаваныя пытанні, на якія трэба было адказаць. Лаўрыновіч нават сам выправіў тое, што я напісаў, і яго запісы не заўсёды адпавядалі падручніку мовы, але мяне гэта не надта цікавіла.

Усе скончылася тым, што ён дазволіў мне свабодна пайсці дадому і, на маё здзіўленне, правёў мяне праз усю канцылярыю да сходаў. І толькі, калі мы засталіся сам-насам, сказаў: «Не пішыце пра гэта ў Коўню, але калі будзеце там, нагадайце майму брату-прэфекту, што я стрымаў свае слова. Ён зразумее, што гэта значыць». І толькі тады я здагадаўся пра тое, пра што неўзабаве даведаўся - уся гэтая незвычайная ласка была вынікам старанняў добрага ковенскага прэфекта. Але нашто гэта ўспамінаць? Здраднік Крукоўскі знайшоў мяне на маскарадзе, таму давайце лепш я раскажу пра маскарады.

Маскарады належаць да тых сапраўдных забаў, якія падабаюцца кожнаму, незалежна ад ўзроўню яго выхавання і розуму, калі толькі яны адпавядаюць сваім мэтам. Галоўная з іх, каб горад не быў занадта вялікім, і большасць яго жыхароў ведала адзін аднаго, калі не асабіста, дык хаця б у твар. Каб звычайныя гарадскія плёткі, якія ў вялікіх гарадах тонуць, як кропля ў моры, хоць у агульных рысах былі вядомыя ўсёй грамадзе. Калі гэтага няма, знікае шарм, і ўсё псуецца. Таму хатнія маскарады нават больш сумныя, чым сямейныя тэатры. Другой неабходнай умовай з'яўляецца досціп жанчын. І хаця гэтага таленту, асабліва ў стасунках з мужчынамі, заўсёды стае, досвед паказвае, што жанчыны не ўсіх народаў могуць пераадолець сваю баязлівасць і сціпласць, прынятую ў іх грамадстве, і ў гэтай справе не дапамагае нават маска. Напрыклад, маскарады ў Пецярбургу трымаюцца толькі выключна на досціпе і такце замежных жанчын. Сціплая і баязлівая расейка хутчэй выдасць сябе ўчынкам, чым словам.

І Вільня цалкам адпавядала неабходным умовам. Мужчыны цанілі гэтую забаву з-за свабоды, якой яны былі пазбаўленыя у салонах, дзе этыкет кантраляваў кожны крок. Віленскія маскарады першых гадоў панавання Аляксандра (А 26) былі вядомы ўсёй Еўропе. Гэтую славу надаў ім знакаміты ў той час аматар і марнатраўца Яраслаў Патоцкі, сын Шчэнснага, які патраціў на гэтыя глупствы 15 000 душ. І падчас прыватных, і падчас публічных маскарадаў ён заўсёды пераапранаўся ў вулічнага гандляра, на шыі насіў багатую шуфлядку з дарагімі пярсцёнкамі, дыяментавымі завушніцамі, запінкамі, каралямі, камеямі, парыжскімі духамі і іншымі дарагімі цацанкамі. Ён ці дарыў іх маскам, ці рабіў латарэю для шчасліўчыкаў. Пасля яго падобных маскарадаў у Вільні больш не было. Такія маскарады каштавалі многа тысяч дукатаў.

Кожны горад меў свае маскарады. А Віленскія былі такія. Асобы вышэйшага свету збіраліся а палове на адзінаццатую альбо а адзінаццатай, арыстакраты і свецкія львіцы - на дванаццатую. Бавіліся максімум некалькі гадзін, зрэдчас, толькі падчас самых вясёлых маскарадаў, да другой гадзіны ночы. Усе дамы ў масках. Дамы больш ніжэйшых саслоўяў, так званы «шэры канец», таксама хацелі бавіцца, а паколькі білеты для ўсіх жанчын каштавалі аднолькава, яны прыходзілі сюды а дзявятай і, у большасці, таксама былі ў масках. Трэба ж было вытанцавацца на ўласныя чатыры злотыя. Такія жанчыны бавіліся да трэцяй гадзіны ночы. Больш простыя маладыя жанчыны, сытыя і п'яныя, з галантамі больш нізкага гатунку, гулялі яшчэ на паўгадзіны долей.

Мужчыны добрага тону ніколі не маскаваліся. Усе мужчынскія маскі, за выключэннем рэдкіх і вельмі дасціпных выключэнняў ці любоўных інтрыг, належалі студэнтам, маладым чыноўнікам ці канцылярыстам, якія рады былі паўтарыць урокі танцаў Дзявонскага - калісьці танцмайстра балету караля Станіслава, а зараз сівога, але ўпартага настаўніка танцаў ва ўніверсітэце. Ім трэба было паўтарыць урокі Дзявонскага на васковай падлозе, якой не было ва ўніверсітэце, дзе настаўнік дазваляў ім шаркаць нагамі толькі па простай падлозе. Каб не паслізнуцца на васковай, трэба было прызвычаіцца. І гэта было не лішнім, бо некалькі маіх суседзяў, нядаўна як цыркулі раз'ехаліся на падлозе маёй кватэры, ды так, што я з лёкаямі мусіў трымаць іх пад рукі, каб не разадраліся да самой барады. Але «сумленнаму нішто не шкодзіць», кажуць нашы старыя статуты. Пампей і Цэзар не ведалі васковай падлогі, але добра пражылі да самай смерці.

На маскарадах усе мусілі быць у фраках і што яшчэ горш - з непакрытай галавой. Звычай ва ўсіх адносінах нязручны і даўно аспрэчаны ў Еўропе. Капелюшы ў руках церліся, гнуліся і камячыліся, хоць і мелі мы ўжо адмыслова вырабленыя, chapeau-claque (фр., «шапакляк», цыліндр для оперы, капялюш-цыліндр, які можна было скласці - Л. Л.). Варта дадаць, што з капелюшамі ў руках мы няўмысна займалі ў зале больш месца.

Каб пад маскай схаваць асобу, першыя літары імя і прозвішча чалавека пісалі на адкрытай далоні, таму мужчыны і жанчыны павінны былі надзяваць толькі белыя пальчаткі. Маскі без белых пальчатак належалі да ніжэйшых слаёў грамадства. Ніхто з самых вышэйшых саслоўяў не танчыў на маскарадзе, гэта было б смяротным грахом. Групы масак, кожныя сваім «дваром», разам уваходзілі ў залу і разам, неразлучна трымаліся за выключэннем, можа, толькі старых кабет, якія дазвалялі сабе для даверлівай размовы з нейкім мужчынам узяць яго пад руку і пайсці з ім сам насам. Але ўсе ведалі, што пад маскай хаваецца немаладая ўжо жанчына. Гэта была важная і пахвальная ўмова маскараднага этыкету. У Пецярбургу і ў Парыжы групы масак - паннаў і маладых пані, адразу пры ўваходзе пазначалі месца і час, дзе яны будуць перыядычна збірацца, а потым кожная паасобку, разыходзіліся і без усялякага нагляду гулялі з мужчынамі па пакоях нібы ў звілістых лабірынтах Мінатаўра. Гэта вельмі зручна для мужчын і распусты. І ўсё гэта адкрывае шлях да поўнай разбэшчанасці, брудных любоўных інтрыг, а часам і жахлівых сямейных катастроф.

Што да касцюмаў, дык Вільня рэдка вызначалася нейкімі цікавымі маскамі, гэта было не модна. Дзіўна схільная да эпіграм, сталіца ніколі не хілілася да карыкатуры, хоць і мела тысячы арыгіналаў. Парыж і Лондан былі б рады мець такія скарбы. А ў нас аддавалі перавагу вершаваным жартам. Гэта было вынікам інтэлектуальнай перавагі ўніверсітэта, студэнты якога любілі фехтаваць словамі, а не вобразамі. Праз некалькі гадоў, калі рот закрыўся, першыя пазіцыі захапіла карыкатура, бо часы сталі іншымі і алегорыя замяніла праўду (А 27).

Людзі ў Вільні хаваліся пад маскай так, каб іх было цяжка пазнаць. Галоўнае было ў размовах і дасціпных жартах. Часам жарт запамінаўся надоўга. Напрыклад, такім быў жарт Сулістроўскага [284], маршалка губерні, а потым губернатара Мінска, паважанага і вельмі разумнага, але адначасова дасціпнага і вясёлага чалавека.

Неяк на маскарад прыцягнулі невялікую прыгожую шведскую печку. Яе пачалі перасоўваць па зале і ссоўвалі штораз далей. Печка мела шыкоўна зробленыя дзверцы з белай бляхі і надпіс над імі: «А нашто гэтая цікавостка?». Калі яе ўжо грунтоўна агледзелі звонку, нехта паспрабаваў адчыніць дзверцы.

Адчыніў. Зазірнуў. Раптам збянтэжыўся і зачыніў. Адышоў. У яго пытаюцца:

- Што ты там бачыў?

- Ат, паглядзі сам.

Ідуць адзін за другім. І кожны, як абвараны, адскоквае, порстка зачыняе дзверцы і не хваліцца тым, што бачыў.

Цікаўнасць расце!

А ў печцы стаяў сам Сулістроўскі, выставіўшы да дзверак, асветленую двума ліхтарамі, пукатую часціну свайго цела, але ж не галаву.

Покуль у печ заглянулі і атрымалі апёкі некалькі чалавек, потым дзясятак, некалькі дзясяткаў - усё было добра. Але калі апёкі атрымалі некалькі сотняў, утварылася група для помсты. Каб правучыць жартаўніка, у буфетнай печцы распалілі качаргу і пайшлі з ёй у залу паварушыць дзіўныя дровы. Але тыя, хто ўдзельнічаў у змове, паспелі папярэдзіць Сулістроўскага, і ён уцёк.

Гэта мне крыху нагадвае анекдот, які аднойчы адбыўся ў Варшаве. Яго са смехам расказала мне адна мая сваячка, старая жанчына, якую гадавала княгіня, гетманава Агінская [285], сваячка караля Станіслава.

Вельмі вясёлы і пусты ў маладосці князь Адам Чартарыскі, генерал Падольскай зямлі [286], любіў, што дзіўна для такога пана, «тоўстыя» жарты. Шмат жартаваў, і сярод яго фарсаў быў і такі. Ён пераапрануўся ў ксяндза, каб выспаведаць сваю жонку, і такім чынам даведаўся пра ўсё яе грахі супраць сябе. А на маскарадах чыніў тысячы псотаў.

Аднаго разу ў масцы ён вёў нейкую распусную інтрыгу і сустрэўся ў зале з гетманам Браніцкім, які таксама быў у масцы і таксама рабіў аферы. Нейкі час хадзілі разам. Раптам Браніцкі адчуў моцную патрэбу выйсці з залы. Не жадаў каб яго пазналі, і папрасіў Чартарыскага выйсці разам з ім. Выбраліся на двор. Ярка свяціў месяц, трашчаў мароз. Знайшлі нейкі ціхі куток, тады яшчэ не было таго, што называецца cabinets d'aisance (фр. прыбіральня - Л. Л.). Браніцкі зняў маску, даў патрымаць яе сябру, спусціў порткі і сеў. Чартарыскі стаяў насупраць, нудзіўся, але заўважыў, што гэты кут ужо даў падобны прытулак іншым людзям, шматлікія матэрыяльныя сведчанні чаго, ужо зацвярдзелыя ад марозу, ляжалі на снезе. Маска Браніцкага мела вялікую і крывую дзюбу, і Чартарыскі даўмеўся дзеля жарту пакласці ў кончык гэтай дзюбы маленькі кавалак чалавечых адкідаў. Так і зрабіў. Ні пра што не здагадваючыся, Браніцкі апрануўся, надзеў маску, і абодва яны вярнуліся ў залу. Покуль ішлі праз дзядзінец і па неацепленых сходах, усё было добра. Але, калі ўвайшлі ў цёплую залу, Браніцкі адчуў пах і страшэнна занепакоіўся ці не забрудзіў ён выпадкова свой касцюм, ці не псуе ён паветра ў зале. Аднак ніхто нічога навокал не заўважыў, бо гэта месцілася ў вялікай і герметычна закрытай дзюбе яго маскі. Агледзеў сябе з усіх бакоў і нічога не знайшоў, але ганебны смурод дапякаў яму ўсё мацней і мацней. У роспачы адмовіўся ад ужо распачатай інтрыгі і кінуўся дахаты. Толькі там ён выкрыў сапраўдную прычыну смуроду. На наступны дзень страляўся з Чартарыскім у той самай зале. Але стрэлы іх былі безвыніковымі.

Віленскія маскарады для мяне ў той час былі самай вялікай забавай, я па-сапраўднаму весяліўся, і таму так шмат пра іх расказваю. Потым я бываў на маскарадах Парыжа, Берліна, Пецярбурга, Варшавы, але заўсёды згадвалася Вільня. Праўда, гадоў з дзесяць таму, пасля працяглай адсутнасці ў Літве, я зноў наведаў віленскі маскарад, і пачуваўся там неймаверна сумна. Але гэта мая віна, а не віна маскараду, бо я нікога там не ведаў. Мяне трошкі зацікавілі толькі некалькі старых кабет, яны імкнуліся паразмаўляць са мной пра старыя часы, але я не меў адпаведнага жадання. Гарачыя стравы, апроч нашай пражанай літоўскай капусты і кашы, былі нічога не вартыя. Адсюль такія правілы: калі маеш мала сяброў, і няма з кім паразмаўляць, ці калі наадварот, у цябе шмат сяброў - ідзі на маскарад хаця б дзеля нейкай любоўнай інтрыгі, бо дома табе будзе смяротна сумна.

Нягледзячы на ўсю вытанчаную ветлівасць, належнай увагі да кожнага і той асцярожнасці, якую дае мужчыну добрае выхаванне, усяроўна можна займець тысячы сварак, звад, двубояў і мноства непрыемнасцяў. Часам нават і самы выхаваны і спакойны малады чалавек можа трапіць ў дрэнную гісторыю ці сварку. Мабыць, лепшым сродкам ад гэтага было б мець у грамадскіх месцах толькі ахаладжальныя напоі і прыбраць сагравальныя трункі. Бо ёсць такія добрыя і мілыя людзі, якія як толькі крыху вып'юць, пачынаюць рабіць глупствы, шукаць бойкі і як дзёгаць чапляцца да людзей. Гэтага менш у людзей, якія стала жывуць у горадзе, і больш у тых, хто толькі на нейкі час прыязджае сюды.

Не магу забыць дзве сваркі, якія здарыліся са мной, хоць і закончыліся без моцнага скандалу і розгаласу. Часцей за ўсё дэбашыраць самыя вялікія баязліўцы. Адна з гісторый адбылася на віленскім маскарадзе. Пачну здалёк. Аднойчы ў самы разгар забавы я размаўляў з групай прыгожых масак. Патронкай гэтай групы была шамбалянава, як яе тытулавалі, Сулістроўкая [287] з дому Пшыбыльскіх. Гэта была жанчына рэдкай вытанчанасці, высокага розуму, манер і, магчыма, таксама і рэдкай пакорлівасці ў адносінах з мужчынамі. Дама, якую імператар Аляксандр высока цаніў і заўсёды яе наведваў, калі бываў у Вільні. Разам з ёй у масках стаяла некалькі маладых птушак, з жоўтымі яшчэ дзюбкамі, прыгожых паннаў, душачак, якіх яна забрала пад сваё крыло на маскарадзе. Да пачатку маскараду Сулістроўская ездзіла з дома ў дом па сваіх паннаў. Спяшаючыся, каб яе не чакалі ў карэце, адна з іх, уласна тая, ад якой у мяне нібыта гарэлі халявы, забылася ўзяць белыя пальчаткі на змену, у запас, і паехала толькі з тымі навюткімі, якія мела на руках. Кожны, хто бываў на маскарадах, ведае, што падчас такога раўту, рухаючыся паміж людзьмі, тручыся аб мужчынскія суконныя фракі і капелюшы, праз чвэрць гадзіны белыя пальчаткі глядзяцца так, быццам у іх чысцілі комін. Зала ў віленскім доме Мюлераў, нават з улікам бакавых пакояў, магла змясціць толькі семсот чалавек. Калі гасцей было больш, станавілася цесна, горача і задушліва. Падчас нашай размовы да нас наблізіўся граф Фердынанд Плятэр [288], выкручваючыся ва ўсе бакі, ён ішоў пад руку з князем Антоніем Гедройцам. Сулістроўская заўважыла графа здалёк, і жадаючы заінтрыгаваць Плятэра нейкай гісторыяй, якую ён імкнуўся прыхоўваць, шапнула маёй красуні, каб тая спыніла графа і сказала яму некалькі слоў. Плятэр, пра якога зараз раскажу, худы і бледны як мумія, збялеў яшчэ больш і страшэнна нахмурыўся. Я стаяў побач.

- Ці пазнаеш мяне, мая масачка?

- А як жа ж, здаўна цябе ведаю, - адказала мая гарэзніца.

Плятэр кісла агледзеў яе з усіх бакоў і папрасіў працягнуць яму руку, каб напісаць на ёй нумар. Бядачка падала. Але яшчэ нядаўна беласнежная пальчатка перастала быць белай.

Плятэр, пакрыўджаны тым, што яна сказала, нягледзячы на сваю знакамітую вытанчаную ветлівасць, гэтым разам выявіўся такім нягжэчным, што пакланіўшыся нам з перабольшанай пашанай, прамовіў:

- Не, мая масачка, ты не можаш ведаць мяне, бо я не знаёмы з дамамі, якія носяць такія брудныя пальчаткі!

Дзяўчына не страціла гумару, зарагатала, паківала яму пальцам і сказала:

- На жаль, вы няветлівы, але памятайце, што ўжо раніцай пашкадуеце аб сваіх словах.

Я, як варам абліты, зняважаны такой нягжэчнасцю адносна маёй знаёмай, да якой нібыта меў інтарэс, з шчымлівым сэрцам пакінуў гэтую групу. Было б смешна, каб я, смаркач, учыніў нешта супраць магната і паважанага чалавека ва ўзросце. Нас усіх тады выхоўвалі ў павазе да ўзросту. Гэтая акалічнасць сапсавала мне добры настрой.

Перш, чым расказаць пра наступствы гэтага выпадку, раскажу трошкі пра Плятэра і Антонія Гедройца.

Я не вельмі блізка быў знаёмы з графам Фердынандам Плятэрам. Гэта быў чалавек са Жмудзі, які як пан, поўнай губой, але па-еўрапейску, жыў у сябе на вёсцы. Быў вельмі багаты. Карты, коні, высокія стандарты камфорту, дабрыня і гасціннасць для шматлікіх маладых людзей, якія прыязджалі гуляць і бавіць з ім час, сабакі і вялікія паляванні, парадныя ліўрэі лёкаяў і ўсе неабходныя выгоды, рабілі яго дом раем для ўсёй Жмудзі, а яго самога абсалютным узорам. Быў ён худы як шкілет. Тонкі як саломінка. Настолькі брыдкі, наколькі чалавек можа быць брыдкім. Як малпа! Плятэр на розных сойміках пратэжыраваў Марыконі, які выбіраўся на нейкую пасаду, і таму граф прадстаўляў яго жмудскай шляхце. Тады і з'явілася вельмі дасціпная эпіграма: «Раней італьянец вадзіў малпу, а сёння малпа водзіць італьянца».

Аднак яго фатальная пачварнасць неяк кампенсавалася дзіўнай элегантнасцю, чысцінёй і акуратнасцю вопраткі, панскай шчодрасцю і досціпамі, і самае галоўнае, рэдкай ветлівасцю з жанчынамі. Мала хто меў столькі любоўных інтрыг як ён. Рэдка калі не дасягаў сваёй мэты, нягледзячы на такі агідны твар і смяротна худое цела. У грамадскіх справах нічым не вызначаўся і не меў уплыву на публічныя інтарэсы.

Князь Антоні Гедройц, прэзідэнт віленскага межавага суда, быў жанаты з Касакоўскай, якую звычайна называлі італьянкай, у нашай гісторыі ён калега Плятэра па маскарадзе. У маладосці быў пасланы вучыцца ў Італію і Францыю жмудскім біскупам Гедройцям. Не ведаю, чаму ён там навучыўся, але нашую мову забыў. Быў чалавекам сумленным, пачэсным, добрым і прыемным, але вельмі абмежаваным. Усім расказваў, што імкнуўся мець дзяцей, але яго намаганні не далі выніку. Я ведаў яго добра. Як і многія іншыя шаноўныя Гедройцы, ён быў сталым і верным сябрам нашага дому. Пра яго хадзіў анекдот, што неяк пры каралі Станіславе апякун-біскуп прывёз яго з-за мяжы і вырашыў прадставіць каралю, і папрасіць для яго ласкі. Перад гэтым на сямейнай радзе прынялі рашэнне, што Гейдройц павінен служыць у войску. Але ён вельмі не хацеў служыць. Адкараскваўся як мог, але калі нічога не дапамагло, вырашыў адкрыта сказаць пра гэта каралю. Падчас прадстаўлення кароль Станіслаў, папярэджаны ўжо біскупам, ветліва сказаў яму па-польску:

- Я чуў, што васпан мае ахвоту да войска? Скажы мне, мой хлопчык, у якіх частках ты хочаш служыць, у пяхоце ці ў артылерыі?

Гейдройц, не ведаючы польскай мовы, якую так і не вывучыў да самай смерці, і жадаючы неадкладна вызваліцца ад сямейнага прымусу, адказаў, як здолеў:

- Найяснейшы пан, ані адзін, ані два.

Гэты было даслоўным перакладам французскага выразу: «Sire, ni run, ni l'autre».

Вяртаемся да мяне, бедака.

Вышэй я ўжо напісаў, як раззлаваў мяне выбрык Фердынанда Плятэра. Пайшоў шукаць суцяшэння ў Вэрці, якая таксама бавілася на гэтым маскарадзе. Як толькі мы пачалі весяліцца, на нас наткнуўся невядомы малады чалавек з вялікімі белымі вусамі, які ўжо падпіты ішоў з буфета. Вельмі прыгожая Вэрця мела каралеўскую талію. Яна зацікавіла маладога чалавека, і ён пачаў з ёй размаўляць. Вэрця адказвала. Я трымаў яе пад руку. Але вусач-жмудзін, якога ў горадзе ніхто не ведаў, не жадаў губляць час на пустыя размовы і пайшоў да мэты прамой дарогай. Без усялякіх цырымоній ён засунуў руку пад палярыну Верці і пацягнуўся да яе грудзей. Ужо раз'юшаны Плятэрам, я адчуў новую крыўду і згубіў галаву. Рэзка прыняў ад Вэрці сваю руку і наводмаш пальнуў нягодніку кулаком у вуха, ды так, што ён развярнуўся на месцы.

Да сёння памятаю выраз яго твару, бачу яго перад сабой. Хлопец так разявіўся, што мая галава лёгка ўлезла б у яго рот. Доўгі вусы тырчалі па баках гэтай вялікай дзіркі. Чаму ён так разявіў рот? Не ведаю і да сёння. На шчасце, ён тут жа закрыў рот, і не кажучы ні слова, спакойна выйшаў з пакоя. Таму гэта імклівая сцэна не выклікала ніякага шуму, і пра яе ведалі толькі тыя, хто стаяў каля мяне. Мае сябры, сведкі гэтай справы, былі ўпэўненыя, што нягоднік чакае мяне, і таму ўсім натоўпам правялі да хаты. Але з таго часу яго больш ніхто не бачыў. Гэты клоўн знік з Вільні, і ўсё на гэтым скончылася.

Хвала Богу, гэта быў шчаслівы канец. Але я нікому не раю спадзявацца на яго. «Кій мае два канцы», - кажуць нашы людзі.

Другая падобная авантура, якой я таксама не жадаў, напаткала мяне не на маскарадзе, а ў белы дзень на Вялікай ці Замкавай вуліцы. Распавяду пра яе.

Мае бацькі амаль што кожную зіму жылі ў Варшаве і дасылалі адтуль мне, маладому чалавеку, розныя туалеты ў падарунак. Аднойчы пад самую вясну, яны даслалі мне невядомую яшчэ ў Вільні тканіну для летняй вопраткі. Матэрыю звалі сацін. Гэта быў бліскучы як атлас нейкі больш шляхетны від кітайкі. Калі прыйшоў час, я загадаў па варшаўскай модзе, якая ў нас цанілася так жа ж высока, як у Варшаве парыжская, пашыць сабе гарнітур з гэтай тканіны.

Апрануўшыся ў прыгожы, толькі што зняты з іголкі сурдут і ў невядомыя яшчэ тут порткі, я выйшаў на шпацыр на славутыя сваёй прыгажосцю і вельмі тады людныя бульвары, якія акружалі Замкавую гару, недалёка ад Віліі і Віленкі. Калі ля першага скрыжавання я пачаў пераходзіць Замкавую вуліцу, ідучы Бернардынскім завулкам ад касцёла св. Яна, то заўважыў, што мне насустрач адтуль ідзе нейкі пан пад вусам гадоў каля трыццаці, апрануты ў цяжкае паліто. Убачыўшы мяне, ён пачаў аглядаць мае няшчасныя бліскучыя порткі, пасля чаго па-напалеонаўскі скрыжаваў рукі на грудзях і флегматычна, з выразнай непрыхільнасцю працягваў аглядаць маю вопратку.

Кроў адразу шуганула мне да галавы, але я стрымаўся і, калі праходзіў паўз яго, зрабіў выгляд, што нічога не заўважыў. Аднак, можа праз хвіліну, адчуў, што нехта ідзе следам, азірнуўся - можаце ўявіць маё здзіўленне, калі я ўбачыў таго самага кавалера, які ўжо локаць у локаць ішоў каля мяне. Што за ліха! Гэты нахаба параўняўся са мной, потым зайшоў наперад і далей, залажыўшы рукі за спіну, сунуўся перада мной так, што я не мог зрабіць ні кроку, каб не наступіць яму на ногі.

Тады было модным насіць тоўстыя, вузлаватыя, цёмныя і моцныя бамбукавыя кіі. У залежнасці ад таўшчыні яны каштавалі ад двух да дзесяці і болей рублёў. Якраз такі кій я трымаў у руках і не стрываў! Увесь час наступаючы яму на пяты, бо не мог ісці інакш, я моцна, але нібыта з неахвотай, каб мінакі не звярнулі ўвагі, выцяў па яго спіне кіем. Не дапамагло! Ён ўсяроўна замінаў мне ісці. Я агледзеўся і ўбачыў з абодвух бакоў вуліцы шмат знаёмых. З завулка ў батанічны сад ішлі кс. Глагоўскі і кс. Насевіч [289]. Правінцыял піяраў кс. Глагоўскі, паважаны, выхаваны ў Рыме вучоны, той самы, які так доўга размаўляў з Напалеонам на Зялёным мосце ў 1812 г., з'яўляўся маім патронам, бо я жыў ў яго калегіуме. Правінцыял францішканаў Насевіч, сама дабрыня і цнота, апірышча вязняў, славуты некалі сваім красамоўствам віленскі катэдральны прапаведнік, славуты нават, нягледзячы на тое, што паўтараў у кожнай казані: «Гэта ўсё, абывацелі». Яны ішлі з правага ад мяне боку.

З другога, левага бока, было яшчэ горш, бо тут ад Замкавай брамы рухалася прыгожая пані Дабранская з залатымі валасамі разам з такімі жа прыгожымі сёстрамі. Адразу за ёй, ходнікамі вярталася з бульвараў пані Раецкая з прыгожымі дочкамі.

Сорамна, але трэба ратавацца. Ад душы раз і другі я пальнуў яму палкай па плячах, і тады ён, нават не азірнуўшыся, адразу хутка збочыў у другі Бернардынскі завулак, і на гэтым усё скончылася. Я і сёння не разумею, навошта ён так рабіў?

Апроч маскарадаў у Вільні меліся яшчэ і публічныя забавы. Былі так званыя рэдуты [290], на якія збіралася публіка без масак, каб патанчыць за невялікія грошы, плацілі тады па чатыры злотыя за білет. Рэдка калі бываў тут нехта з лепшай публікі. Для вышэйшага свету меліся прыстойныя і нават шыкоўныя вечары ў так званым «Казіно» [291]. Туды трэба было ўнесці першапачатковы капітал, і пасля гэтага, і толькі выбраным асобам, выдаваліся разавыя білеты коштам два рублі срэбрам. Бавіліся мы ў «Казіно» вельмі весела. У 1822 г. тут бывалі сённяшні імператар і яго брат Міхал. Галоўным прамоўтарам і дырэктарам гэтай шляхетнай забавы звычайна быў прэзідэнт Ходзька, пра якога я раней пісаў, ён таксама любіў бавіцца і меў у гэтай справе практычны розум. У «Казіно» прыходзілі толькі прыстойныя людзі, і тут ніколі не было ані боек, ані сварак [292].

У нашых малых мястэчках без боек і сварак не было і не магло быць павятовай рэдуты ці іншай падобнай забавы. Згубілася б уся соль, увесь смак весялосці, бо менавіта так уяўляла сабе адпачынак правінцыйная моладзь. Літаральна дзесяць гадоў таму, праязджаючы праз Коўню, я па справах затрымаўся там на адзін дзень. І ў гэты дзень давалі рэдуту. Мне паведамілі, што я павінен прысутнічаць. Рэдута тады адбывалася яшчэ ў прыгожай ковенскай ратушы, сённяшнім палацы імператара. Падымаюся па сходах і што? Адразу на ўваходзе сустракаю свайго школьнага сябра Міхала Пуржыцкага, які адной рукой за гальштук нясе ў паветры нейкага тоўстага, зачырванелага ледзь не да апаплексіі пана, а другой рукой б'е яго ў пысу. У гэты момант гальштук луснуў, і небарака вірам пакаціўся па сходах. Гэта быў нейкі танцмайстар з Тэльшаў ці з Шавель. Ён нечым не спадабаўся грамадзе і асабліва Пуржынскаму. І што гэта за адпачынак?

Нашы павятовыя гарады імкнуліся падтрымліваць сваю годнасць у публічных забавах. У Троках, за чатыры мілі ад Вільні, узімку 1822 г., калі тут стаяла гвардыя, малпуючы Вільню, таксама зладзілі казіно. Гуляць у карты сюды поштай на тыдзень прыязджалі віленскія шулеры і добра зараблялі. Здарылася так, што аднойчы цывільная моладзь з Трокаў пабілася з афіцэрамі гвардыі. Дамы адразу разбегліся. Менавіта падчас бойкі з Вільні поштай прыехаў адзін з шулераў. Паціраючы рукі, зайшоў у залу, зняў паліто і цёплыя боты. Як раз у гэты момант адбывалася кульмінацыі бітвы, калі войска пачало адступаць перад паспалітым рушэннем нашай моладзі. Шулер ужо зняў адзін бот, калі ў пярэдні пакой ледзь не ракам выпхнулі моцна збітага і скрываўленага афіцэра з раскудлачанымі валасамі. Сутыкнуўшыся нос у нос з шулерам, ён прыняў яго за аднаго з мясцовых рыцараў і, помсцячы, шэсць разоў пальнуў у храпу невінаватаму, пасля чаго выбег за дзверы. Шулер адразу зразумеў, што тут робіцца, і той жа поштай вярнуўся ў Вільню.

Не магу абмінуць яшчэ адзін вельмі камічны анекдот з гісторыі нашых рэдут і маскарадаў. Нейкая старая жанчына Чарноўская мела ў Вільні камяніцу непадалёк батанічнага саду. У гэтай камяніцы жылі чатыры дзівакі - яе тры сыны і дачка. Усе вялікія арыгіналы. Браты былі добрыя і сумленныя людзі, але са здольнасцямі ў пяць разоў меншымі за сярэднія. Дачка - экзальтаваная, эксцэнтрычная паэтка, трохі звар'яцелая літаратарка. Самы старэйшы з іх Міхал, сівы вусаты вучань, вось ужо дваццаць пяць гадоў старанна вучыўся маляваць. Не прапускаў ніводнага ўрока. Але пасля столькіх гадоў навучання не мог па-людску не толькі намаляваць, але нават і скапіяваць малюнак. Аднак ўвесь час працаваў над сабой. Малюючы з натуры ці з бюсту, адразу ўсё запэцкваў і драў на кавалкі. Прытым усур'ёз лічыў сябе знаўцам і добрым крытыкам. Але гледзячы на тое, што ён намаляваў, хацелася толькі крычаць: «Ратуй, Божа!». Размаўляў мала і ад людзей трымаўся наводдаль, а можа і яны ад яго.

Сярэдні брат Станіслаў таксама меў вялікія вусы і больш за пятнаццаць гадоў вывучаў медыцыну. Слухаў, слухаў і слухаў лекцыі. Нарэшце паверыў, што наслухаўся дастаткова. Наважыўся на экзамены, і, як я потым чуў, былі ў Вільні людзі, якія верылі ў яго. Меў самавіты выгляд, мала гаварыў і цураўся людзей, магчыма ў гэтым і меў розум. На пытанні звычайна адказваў красамоўнай усмешкай, а не словамі. Пэўна па намове старэйшага брата-эстэта насіў на галаве вялізны чуб.

Разынкай, сапраўднай пярлінай гэтай сям'і, быў самы малодшы брат Людвік, які пастанавіў нічога не рабіць, удаваць з сябе паніча, убівацца ва ўсе кампаніі, круціцца ў вышэйшым свеце, нібыта бараніць сваю сям'ю праз свае стасункі з магнатамі і заўсёды ўціскацца ў кампанію, якая курыла каля каміна. Калі быў малы, яго звалі Лола, і нехта потым перарабіў гэта імя ў мянушку Лаёла, якая засталася з ім на векі вечныя. Сустрэў яго, калі меў каля сарака гадоў. Быў малы, трошкі пульхны, з казлінымі нагамі. Меў пачцівы, адкрыты і даволі прыгожы, дзіўна белы і гладкі твар. Лысіну прыкрываў з тылу светлымі валасамі, якія, нягледзячы на тое, што іх увесь час падкручвалі і фіксавалі, падчас танца заўсёды спадалі, і канцы іх ляжалі на плячах, а белая галава галоўкай брусельскай капусты льснілася і блішчэла як люстэрка ў прамянях святла жырандоляў. Ніхто і нідзе не лічыў Лаёлу сапраўдным мужчынам. Ані ён, ані яго браты не маглі мець сяброў, і ў гэтым сэнсе былі шчаслівейшыя за ўсіх на свеце.

Мы маладыя і ў той час яшчэ недасведчаныя, дзівіліся, што чалавека, які быў поўным маральным нулём, паўсюдна прымалі і запрашалі. Потым зразумелі, што такія людзі - скарб для гаспадыні дому, яны значна больш карысныя за тых, якія прыносяць з сабой у салон талент і розум. Ён прыносіў ногі, хоць і казліныя, але ногі. Пакінутыя маладым таварыствам, старыя ці брыдкія жанчыны да самой вячэры знаходзілі ў ім, па закліку гаспадыні балю, нястомнага танцора і партнёра. Ім затыкалі і запаўнялі ўсе прабелы вечароў і баляў. Насыціўшы брушка, шчаслівы Чарноўскі вяртаўся дахаты і свята верыў у сябе, як у незаменную асобу віленскага свету. Ніхто не чуў ад яго ані плётак ці мярзотных паклёпаў, ані плоскіх думак. Яго моцным бокам было роўнае стаўленне да ўсіх, і чужы, але трапна сказаны і дасціпны жарт. Лаёла заўсёды доўга цярпеў і прыкідваўся, што не разумее тых, хто з яго здзекуецца, але часам адказваў ім з такім поўным наіўнасці выразам твару, што злавацца на яго было немагчыма. Але і сама ідэя спрэчкі ці дуэлі з Лаёлам была б вяршыняй смешнага. Усе старыя квахтухі апекаваліся ім, як сваім уласным мопсам, і парвалі б яго ворага на шматкі. Быў ён як Ахілес, чалавек, якога немагчыма параніць, хіба што ў пяту. Але ж як туды пацэліць? Таму лепш было трываць яго і прыкусіць язык, што большасць і рабіла. Калі б не прага да свету, калі б ён свой боршч любіў больш за чужыя панскія паштэты, ён не быў бы смешным і не адрозніваўся б ад масы гарадскіх лайдакоў, на якіх ніхто не звяртаў увагі.

Аднак Лаёла, сібарыт з сібарытаў, меў больш шчаслівы лёс, чым усе старажытныя сібарыты, бо ўсё ж быў ён ягнём з брухам воўка. Калісьці ў маладосці закахаўся ў хворую, брыдкую але вельмі багатую дзяўчыну з Беларусі, была яна дабрадзейнай, міласэрнай, далікатнай і добрай. Праз трыццаць гадоў, калі, нягледзячы на вялікі пасаг, ніхто не адважыўся ажаніцца з ёю, а яна ўсё яшчэ вельмі хацела перастаць быць паннай і змяніць прозвішча, успомніла пра свайго старога Лаёлу і нібы для лячэння прыехала ў Вільню. Пасля смерці бацькоў яна стала самаўладнай пані і, узнавіўшы знаёмства з ім, заявіла, што калі стане яе мужам, дазволіць яму свабодна карыстацца дарамі лёсу, якія ён атрымае ў пасаг. Таксама абяцала зважаць на яго ўзрост і слабыя ногі і спакойна ставіцца да выканання ім галоўных абавязкаў яго новага становішча. Абяцала добрага кухара, экіпаж з цугам прыгожых коней. Ён ахвотна ажаніўся, стаў самым шчаслівым чалавекам на свеце і квітнее да сённяшняга часу.

Пра Чарноўскага пераказвалі тысячы смешных анекдотаў. Самым вядомым быў наступны, які я і павінен распавесці.

Калісьці заможны і добра адукаваны чалавек са Жмудзі, барон Рэно [293], маючы справу ў Мінску, ехаў праз Вільню і сустрэў на вуліцы свайго старога знаёмага Лаёлу Чарноўскага.

- Што чутно? Ці на доўгі час прыехаў? Адкуль і куды едзеш? - пытанням не было канца, і Рэно прапанаваў Чарноўскаму, які яшчэ ніколі не быў у Мінску, ехаць туды разам з ім. Паехалі. Прыехалі. Спыніліся перад першым мінскім тракцірам Трэйса. Трэйс ладзіў для публікі рэдуты і маскарады. Увесь тракцір быў заняты за выключэннем малога пакойчыка, які Трэйс з-за павагі да барона Рэно, не хацеў здаваць. Пакойчык злучаўся з галоўнай залай рэдуты, якая павінна была адбыцца ў той вечар: «Змучаны падарожжам Яснавяльможны пан усю ноч не засне з-за крыкаў і музыкі».

Аднак Рэно не пажадаў бадзяцца па горадзе ў пошуках іншага жытла і ўзяў гэты нумар. Змучаныя, яны адразу паклаліся ў ложкі. Ложак Чарноўскага стаяў як раз каля дзвярэй у залу рэдуты. Заснулі. Роўна а дзявятай увечары іх пабудзіла музыка. Усхапіліся. Заўсёды цікаўны да забаў, Лаёла, у чым быў, стаў на ложак, каб праз шчыліну ў дзвярах глядзець, што адбываецца ў зале. Вясёлы Рэно, без усялякай злой думкі ўскочыў з ложка і каб толькі трошкі напалохаць, папхнуў сябра на дзверы. І, жах! Раптам на няшчасце нефартуннага Лаёлы, незамкнутыя, а толькі заклееныя паперай падвойныя дзверы адчыніліся і Чарноўскі ў сваім натуральным выглядзе вываліўся ў самую сярэдзіну двух шэрагаў моднага тады танца экасез [294]. Таксама «элегантна» апрануты Рэно адразу ж зачыніў за ім абедзве паловы дзвярэй.

Уявіце сабе здзіўленне, жах і чырвань дам і мужчын, якія танчылі ў зале, калі раптам ім пад ногі зваліўся голы незнаёмы мужчына! Але што было рабіць нашаму няшчаснаму Лаёлу? Не ведаючы тракціра, ён у непрытомнасці лётаў па пакоях, каб знайсці выйсце. Людзі расступаліся, бо асцерагаліся вар'ята, які быццам бы ўцёк са шпіталя. Нарэшце яго схапілі лёкаі, захуталі ў нейкія прасціны і вывелі на двор. Там усё высветлілася, і Рэно, які ад смеху трымаўся за бакі, пацвердзіў гэтую гісторыю. Лаёла вярнуўся на свае пярыны. Аднак, назаўтра гэтую гісторыю ведаў увесь Менск, і яны былі вымушаны неадкладна з'ехаць.

Калі Ляхніцкі пачаў распаўсюджваць у Вільні жывы магнетызм (гіпноз - Л. Л.) і дзівіць людзей яго цудамі, Чарноўскі захацеў таксама стаць магнетызатарам, хоць і не меў ніякага паняцця пра справу. Ён выпадкова злавіў на вуліцы нейкага маладога пана, які скардзіўся на боль у баку, і ўгаварыў яго лячыцца магнетызмам. Хворы згадзіўся. Цяжка дыхаючы, Чарноўскі крэсліў над ім магнетычныя колы. Ці па-сапраўднаму, ці з-за нуды і стомы, хворы заснуў. Лаёла адразу пусціў па Вільні вестку, што ён мае празарліўцу, і запрасіў сведак на новы сеанс. Сабраліся Ляхніцкі, Гарадзецкі, Васенгоф, Рудольф Тызенгаўз, Шымкевіч, Касоўскі і іншыя [295]. Чарноўскі другі раз упрасіў юнака сесці перад ім і з трыумфам усыпіў яго. Пераможна гледзячы на гасцей, ён атрымаў просьбу задаць хлопцу-празарліўцу пытанне. Магнетызёр ахвотна пагадзіўся. Усе моўчкі слухалі.

- Каго вы бачыце перад сабой? - спытаў Лаёла.

- Вялікага асла! - адказаў празарліўца.

І Чарноўскі перастаў займацца магнетызмам.

Вось куды зацягнула мяне ўся гэтая лухта любімых віленскіх забаў. У свой час я любіў маскарады, і мяне нават лічылі вынаходнікам адной з гульняў. Знуджаны змененымі - пісклівымі галасамі з-пад масак, бо быў заўсёды прыхільнікам натуральных галасоў, я парадзіў знаёмым мне маскам трымаць у роце карамель ці іншую вялікую цукерку замест таго, каб неэстэтычна пішчаць. Гэта і прыемна, і цалкам змяняе тон голасу. Мяне паслухаліся, і потым я заўсёды насіў з сабой скрынку з цукеркамі для асоб у масках.

Праз шмат гадоў у Парыжы, у нейкай краме, убачыў пад шклом маленькія шарыкі са слановай косці і перлаў. Мне сказалі, што гэта прылады, каб змяняць голас на маскарадзе. Я і сёння не разумею, якія яны маюць перавагі перад маёй ідэяй. Цукеркі ж смачнейшыя за шарыкі з крамы.

Дадаткі

26. У тую эпоху вялікай пышнасці Вільні, пра якую я не раз ужо згадваў, хоць сам і не быў яе сведкам, бо быў немаўлём, апроч рэгулярных рэдутаў, маскарадаў, касцюміраваных баляў і падобных іншых шыкоўных забаў, існавалі таксама аматарскія тэатры ці лепш сказаць - сцэнічныя пастаноўкі ў якіх гралі аматары.

Пані Шуазель з дому Патоцкіх, дачка Шчэнснага Патоцкага (потым выйшла замуж за генерала Бахмеццева), заўсёды была прымай, бо вылучалася сваёй прыгажосцю, паходжаннем, багаццем і лёгкасцю характару. Яна была дзіўнай какеткай, уся моладзь закахалася ў яе, але сама яна шчыра, сардэчна і да глупства горача, да нудоты кахала Севярына графа Жавускага, на той час ужо немаладога чалавека шасцідзесяці гадоў. Вось адзін, па-сапраўднаму слізкі і сальны анекдот, grivoise (дзёрскі - Л. Л.), як кажуць французы, але не пазбаўлены і досціпу.

Ставілі "Федру". У пастаноўцы бралі ўдзел вяршкі віленскага грамадства. Федру грала пані Шуазель, Іпаліта - дзіўна ў той час прыгожы тварам і постаццю Міхал Ромер, Тэраменам быў Севярын Жавускі, Тэсея граў сам Шуазель [296]. У сярэдзіне спектакля, падчас фурору Тэзея, на сцэну ніадкуль упала картка з радкамі:

Тэсей, сына не трэба няволіць!

Іпаліт, Тэрамен тваю Федру голіць…

27. а) Князь Даўгарукі быў віленскім генерал-губернатарам пасля 1831 г. і таму імкнуўся прышчапіць нам расейскія народныя звычаі, у тым ліку і так званыя «качели», ці па-нашаму «арэлі», у часы Запустаў і Вялікадня. Таму загадаў за кошт горада ўсталяваць на Антокалі гойданкі, каруселі, арэлі, слупы і іншыя забавы сталіц Расеі. Гэта неяк не зайшло жыхарам Вільні, якія ў апошнюю нядзелю вялікага посту аддавалі перавагу наведванню могілак. І таму, каб падбадзёрыць вільнян, князь папярэдне пусціў чутку, а потым разам з нашымі дамамі, якія заўсёды віліся вакол яго, адкрыў свята. Сам гойдаўся, кружыўся, танчыў, хоць і быў таўсцейшы за пяць бернардынаў, калі іх зляпіць у аднаго. Нейкі малады мастак, гледзячы збоку на гэтыя забавы, убачыў сярод дам надзвычай брыдкую, тоўстую і надзвычай прэтэнцыёзную асобу, пані Л. з дому Марыконі. Ён намаляваў карыкатуру, на якой адлюстраваў гэтую пані ў той момант, калі яна сярод мноства цікаўных гледачоў быццам бы лезе на слуп. З-за цяжкіх рухаў тоўстай кабеты, яе сукенка задралася настолькі, на колькі гэта толькі магчыма. Твар павернуты да гледачоў і адразу пазнаецца, а агромністыя акругласці з супрацьлеглага боку, зрабілі гэтую карыкатуру смешнай і цікавай. Шмат людзей яе бачылі, і па горадзе пайшлі плёткі. Паслужлівыя сябры хутка прывезлі чутку да пані Л., якую ўсе не любілі. Са скаргай, у слязах яна прыбегла да Даўгарукага. «Вось такую ўзнагароду я атрымала, князь! Гэтыя блазны і мярзотнікі малююць нас ў самых смешных позах!» Даўгарукі быў тады зусім не ў гуморы. Кухар штогадзінна прысылаў яму гарачыя паштэтыкі, бо князь хварэў на ангіну. Таму, ён, як гіена, накінуўся на карыкатуру і загадаў паліцмайстру прывезці да яго мастака з малюнкам. Праз чвэрць гадзіны хлопец, апусціўшы нос, стаяў перад ім з трубкай паперы ў правай руцэ. Даўгарукі лаяўся, бэсціў і не пакінуў на ім аніводнай пачцівай ніткі. А потым узяў згорнуты ў трубку малюнак і, як толькі зірнуў на яго, адразу забыўся пра свой гнеў і ажно прысеў ад смеху. Потым пацалаваў мастака, запрасіў яго на абед і пасля гэтага клапатліва ставіўся да яго лёсу.

Іншая падобная чортавая карыкатура, аўтар якой не быў знойдзены, была намаляваная на віленскага біскупа Цывінскага. На малюнку літоўскі архіепіскап Іосіф Сямашка служыць каля свайго алтара, а віленскі біскуп Цывінскі, апрануты ва ўсё біскупскае, укленчыўшы і узняўшы рукі цалуе revers de la medaille (фр. «абаротны бок медаля», маецца на ўвазе азадак. - Л. Л.) архіепіскапа. Змест і сэнс гэтага малюнка тлумачыць не трэба.

б) Пасля паўстання 1831 г. імператар Мікалай разам з іншымі рэформамі, адмяніў у краі наша судаводства (адмяніў дзеянне Статута ВКЛ 1588 г. - Л. Л.). Скасаваў гродскія суды і іхнія справы перадаў земскім судам, аб'яднаўшы крымінальныя і цывільныя справы. Такія суды загадаў у паветах называць павятовымі. Гэта рашэнне прынесла ў павятовыя суды плынь спраў, многія з іх вымагалі правядзення следства, і ўрад пільнаваў, каб справы разглядаліся хутка.

Вядома, што ўнікаючы пераследу, так званыя раскольнікі здаўна беглі з Расеі ў ВКЛ, не ведаючы, што ВКЛ хутка стане часткай Расеі. Гэтых людзей паўсюдна называлі бурлакамі. У Ковенскім павеце бурлакі былі вядомы праз разбой і зладзейства. Бурлакі, народ вынаходлівы і ўмелы, заўсёды былі зладзеямі і разбойнікамі. І дзе б толькі яны не жылі, суды заўсёды былі затоплены тысячамі спраў аб крадзяжах, забойствах і іншых злачынствах. Яны з'яўляліся сапраўднай чумой нашага краю. Зарэзаць чалавека для іх было тое самае, як з'есці кавалак хлеба з маслам.

Генерал-губернатарам быў тады князь Даўгарукі, а павятовым суддзём Гулевіч - добрая душа, вясёлы чалавек, які зусім не размаўляў па-расейску. Калі размаўляў на гэтай мове - дык размаўляў па-сялянску (г. з., што ў Ковенскім павеце ён ведаў беларускую мову і размаўляў на ёй - Л. Л.).

Падчас рэвізіі Коўні, Даўгарукі з натоўпам чыноўнікаў прыйшоў у земскі суд.

- Ці шмат у вас незавершаных спраў? - спытаў ён у Гулевіча.

Гулевіч адказаў:

- Цывільных спраў не шмат, яснавяльможны пане. Крымінальных даволі шмат. Калі б не гэтыя паганцы, гэтыя праклятыя расейскія зладзеі, ашуканцы і забойцы, усё было б добра.

- Што-о-о? - закрычаў пачырванеўшы князь, здзіўлены, што нехта адважыўся сказаць яму такое ў твар.

І ўжо хацеў арыштаваць і аддаць пад суд беднага Гулевіча, калі чыноўнікі, якія яго атачалі, растлумачылі, што Гулевіч без ніякіх задніх думак мае на ўвазе бурлакоў.

Раздзел 14. Аўтар давярае Эльжбеце Мюлер сваё каханне да Марыі. Паводзіны пані Эльжбеты. Пра працяг дзённіка. Заява панны Ігнатовіч

Пані Эльжбета Мюлер, нягледзячы на ўсю сваю правінцыяльнасць, мела вялікую ахвоту да маскарадаў. Ніводнага не прапусціла. Звычайна хадзіла туды з сястрой і, як звычайна робяць жанчыны, таілася ад усіх мужчын пад маскай і касцюмам. Ведаючы, як я не люблю адгадваць маскі, яна кожны раз паведамляла ў якім убранні будзе яе сястра. Як я ўжо казаў, маскі трымаліся групамі, і яна заўсёды казала мне, у якой сукенцы будзе Марыя, у якіх стужках, шаліку ці ў нечым іншым, нязначным для чужых вачэй.

Як я павінен быў да гэтага ставіцца? Я прыйшоў да высновы, што старэйшая сястра, як гэта часта бывае, відавочна спрыяе маім пачуццям і робіць так, каб мне лягчэй было кантактаваць з малодшай. Я быў удзячны ад усёй душы, карыстаўся яе дапамогай і ўвесь час валачыўся за Марыяй, але рабіў перапынкі і даваў ёй вольны час, бо гэтага патрабавала прыстойнасць. Пані Эльжбета Мюлер ніколі не выяўляла да мяне самай найменшай непрыязні.

Як я ўжо казаў, Мюлер з'ехаў у Пецярбург. Вечарамі, калі я бываў у іх, Марыя вельмі рана вярталася да дзяцей на сваю палову, і я працягваў размову толькі з пані Эльжбетай. Пасля таго, як нас пакідалі іншыя госці, размовы з ёй маглі доўжыцца за поўнач. Як і заўсёды, яна напалову сядзела і напалову ляжала на сваёй канапе, я ж сядзеў насупраць яе ў фатэлі.

З пэўнага часу Марыя пачала раздражняць мяне сваім кепскім стаўленнем, бо здавалася, яна адмыслова шукае ўсё новыя і заўсёды няслушныя нагоды для гэтага. Я не чакаў такой няўдзячнасці ад добрай і пяшчотнай жанчыны і маці, чые дзеці, дзякуючы маім намаганням штодзень здаравелі, я злаваўся і хваляваўся. Але мусіў прымаць і трымаць у сябе гэтыя згрызоты, турботы і смутак. Улічваючы маю адкрытасць, такое ўтойванне мяне забівала. Здароўе пачало пагаршацца. І да гэтага худы, я высах яшчэ больш, дастаў боль у баку і кашаль, а што яшчэ горш, з горла пачала цячы кроў. Аднойчы гэта заўважыла пані Эльжбета і моцна спалохалася. Было каля поўначы. Яна і раней выклікала мяне на тайную споведзь, але заўсёды сутыкалася з адмовай. Але ў той момант яе патрабаванні былі моцнымі як ніколі.

Я заўсёды лічыў, і гэта падавалася мне лагічным, што ўжо немаладая і нешчаслівая ў шлюбе кабета, мая добрая сяброўка, спрыяла майму каханню, якое яна быццам бы добра бачыла. Тая сітуацыя здалася мне ідэальнай, каб расказаць пра мае пачуцці, другога такога моманту, калі з горла смяротна закаханага чалавека цячэ кроў, больш магло і не надарыцца. Маё сэрца мела адчайную патрэбу ў даверанай асобе, і інстынкт падказваў скарыстацца абставінамі. Пры досыць ужо вялікіх кнатах дагараючых свечак, якія мы абодва забыліся абрэзаць, у прыцемках, я нарэшце расказаў ёй пра маё каханне. Пані Мюлер з ззяючым, вясёлым і шчаслівым тварам чакала майго прызнання. Але калі я расказаў, што мэтай майго самазабойчага кахання была яе сястра, твар жанчыны сутаргава сказіўся. На імгненне ён стаў страшным, па-сапраўднаму страшным, але толькі на імгненне. Яна хутка авалодала сабой і абсалютна халаднакроўна сказала, што ёй шчыра шкада мяне. Што лічыць памылкай сваю цікаўнасць, праз якую даведалася пра мой сакрэт, які павінен быў назаўсёды заставацца толькі ў маіх грудзях. Што я вельмі памыляюся, калі маю хоць нейкія спадзяванні на яе сястру. Што нягледзячы на ўсё сяброўства паміж намі, яна, як старэйшай сястра, моцна зграшыла б, калі б стала даверанай асобай маіх пачуццяў, якія я адкрыў ёй. Што гэта прынізіла б яе ва ўласных вачах, а яна ведае сабе цану. Нягледзячы на тое, што яна даўно лічыла мяне лавеласам і нават цешылася маімі інтрыжкамі, ёй ніколі не прыходзіла думка, што я буду мець нейкія планы ў адносінах да швагеркі сябра і сястры сяброўкі. Па яе словах, Марыя, апроч цноты, мае ў сваім целе гэткія і гэткія дэфекты, пра што яна паведамляе мне як доктару і спадзяецца, што пра гэта ніхто больш не даведаецца. Дадала яшчэ, што з-за абавязку, якія перада мной мае сям'я - я выратаваў яе адзіную дачку ад смерці, яна дае слова гонару, што мае прызнанне назаўсёды застанецца таямніцай паміж намі абодвума і ніяк не зменіць нашых адносін. І дадала з іроніяй: «Тым больш, што мая сястра, каб нават і захацела, не можа гэтага». Але ўсё, што яна мне сказала, якім бы лагічным і разумным гэта не здавалася, не змагло мяне ашукаць. Нягледзячы на ўсю сваю маладосць і недасведчанасць, заслона імгненна звалілася з маіх вачэй, і я з жахам зразумеў, што на маё няшчасце пані Эльжбета Мюлер, старая пані Эльжбета Мюлер, тоўстая пані Эльжбета Мюлер, якая амаль што магла быць маёй маці, кахала мяне і спадзявалася на ўзаемнасць! Я зразумеў, што яна імкнулася вырваць з мяне маю таямніцу, бо мела ўпэўненасць, што я яе кахаю! А мае відочнае непрыняцце яе як жанчыны тлумачыла сарамлівасцю маладога чалавека. Я зразумеў, што гэтым прызнаннем, гэтым глупствам, роўным па памерах егіпецкай пірамідзе, я навекі пагубіў сябе ў яе вачах. І што яшчэ горш, пагубіў і яе бедную сястру. Я зразумеў, што ў гэты самы момант з яе сэрца вылупілася ўжо самая страшная нянавісць і помста, якую нішто на свеце не загоіць. Гэтая злосць нарадзілася ў кабеце без рэлігіі, без жаночай душы, гэта злосць закаханай без узаемнасці немаладой жанчыны, якая даведалася, што родная сястра - яе шчаслівая саперніца! І яна адразу пачала помсціць праз агіднае і ілжывае апісанне стану здароўя Марыі. Калі мы разышліся, а была ўжо першая гадзіна ночы, як я неўзабаве даведаўся, нягледзячы на слова гонару, яна пабегла будзіць сястру, каб распавесці ёй пра маё прызнанне і асыпаць прэтэнзіямі, іроніяй і помслівай пагардай.

З таго часу пані Мюлер цягам дваццаці пяці гадоў ні на хвіліну не магла забыць гэтую нянавісць да сваёй ні ў чым не вінаватай сястры і нават да яе дзяцей і ўвесь час труціла яе новымі нападамі. Шукала абы-якіх зачэпак, і яе помста заўсёды была забойча-жорсткай і несправядлівай. Таксама, колькі магла, таемна помсціла і мне, хоць і здавалася, што паміж намі захавалася ранейшае сяброўства. Яна ніколі не ўпускала спрыяльнага моманту, каб наліць гарачага свінцу мне на скуру. Няхай Бог даруе гэтай нядобрай кабеце. Бо, яна ж кабета-філосаф!

Гэта малая і тоўстая мярзотніца, гэта змяя і па-сапраўднаму пякельная істота, увесь час маральна забівала сваю сястру. Яна зрабіла ўсё, каб адштурхнуць ад мяне і сваёй сястры свайго добрага мужа-падабцасніка. Свайго таленавітага мужа, чалавека поўнага цноты, яна ператварыла ў мёртвую плоць, толькі ў аўтара слоўнікаў, якія ён увесь час пісаў. Яна адплаціла ўсім нам за тое дабро, якое мы рабілі для яе, а потым раптоўна прыдумала і ўклала ў галаву свайго мужа вар'яцкі праект - я павінен быў ажаніцца з яе непрыгожай, злой і распешчанай дачкой! Яны абодва пакляліся адпомсціць мне, бо пачуўшы такую прапанову, я не змог схаваць грымасу смеху. Яшчэ нядаўна яна імкнулася таптацца па маіх старых мазалях і ранах, і Пан Бог за гэта пакараў. Спраўдзіліся словы майго бацькі, якія ён казаў пра гэтае сямейства. Можа, я назаўсёды забуду, а можа потым і апішу ўсё гэта, калі выпадзе вольны час. Бо пачалася ўжо іншая эпоха ў маім жыцці, нуда ў вёсцы заканчваецца, і гэта адрывае мяне ад пісьмовага стала, за якім я хаваўся ад халоднай слаты і дажджу. Здаецца, сам Бог злучае нас з істотамі, якія чамусьці павінны ісці за намі да самага канца! Якія, як не ўцякай ад іх, заўсёды сустрэнуць цябе, нават калі ты ўцячэш ад іх з Мерачы ў Каліфорнію. Усе яны законныя дзеці Люцыпара, яны створаны нашымі спадарожнікамі, яны кружацца вакол нас, мучаць нас, яны маюць гэту місію на зямлі. Такіх спадарожнікаў у мяне, як ў Сатурна, было сем [297], не лічачы кольцаў і плям. Эльжбета Мюлер - адна з іх. Айцец наш нябесны, адпусці нам грахі нашы, як і мы адпускаем вінаватым нашым!

Калі Бог дазволіць мне жыць далей, у наступных частках гэтых дзённікаў я раскажу, як змучаны няволяй і забойчым дэспатызмам майго бацькі, як страціўшы гонар, я быў вымушаны прасіць вызваліць мяне, яго адзінае дзіця, і дазволіць мне жыць уласнай працай на сваім хлебе. Я сказаў, што увесь час адчуваю, які я для яго цяжар, і паабяцаў, што з гэтага часу ніколі больш не папрашу ад яго ані шэляга. Як я жыў паміж рашучасцю і адчаем, паміж зараджаным і ўзведзеным пісталетам, нацэленым у маю няшчасную галаву і святымі рэлігійнымі пачуццямі, і як гэтыя апошнія, мяне ўратавалі. Як я пераадолеў у сябе прыніжэнне і адчай. Як без капейкі і сяброў выгнаннікам прыехаў у Пецярбург і жыў тут са сваёй прафесіі, абліваючы слязьмі кожны кавалак хлеба, набыты сваёй працай! Раскажу, з якімі людзьмі я там пазнаёміўся, як набыў маёмасць, як атрымаў там вядомасць і славу. Якія адносіны меў з дзяржаўнымі дзеячамі высокага рангу. Як часам паміж мной і самым магутным манархам у свеце стаяла толькі адна асоба - які-небудзь міністр, як выказваючы свае думкі, можна было рабіць дабро людзям, як не ўмеў прасіць за сябе і ніколі не рабіў гэтага. Як потым без ніякіх намаганняў з майго боку Бог нечакана дазволіў пасля чатырох-пяцігадовых спроб вярнуць мне частку маёмасці, скрадзенай у дзяцінстве. Як я адразу і назаўсёды закінуў медыцыну і потым дапамагаў, хіба толькі, бедным сялянам у вёсцы. Раскажу вам, што бачыў на радзіме і за мяжой, з кім меў сяброўскія стасункі. Раскажу што сёння, на сорак шостым годзе жыцця, здаровы яшчэ як конь, я думаю пра людзей і свет, бо ўжо дзесяць гадоў як зачыніўся ад свету, калі выключыць з гэта год маіх вандровак і жыцця ў Варшаве. Я дзесяць гадоў не бачыў нікога, апроч маіх слуг, і толькі я адзін ведаю, ці лёгка быць такім «жудасным дзіваком». Таму тая частка маіх дзённікаў будзе больш сур'ёзная і важная. Магчыма ў ёй вы знойдзеце паўнату жыцця, свежасць і сілу, а можа і наадварот, вялікія душэўныя пакуты, стомленасць і расчараванне.

Заканчваючы цяпер аповед пра маё ўніверсітэцкае жыццё ў Вільні, я не магу абмінуць маўчаннем своеасаблівую падзею, якая і сёння стаіць перад маімі вачамі.

Аднойчы я проста з вёскі заехаў да Мюлераў, здаецца, гэта было ў 1825 г. Усе кватэры былі занятыя, і мне далі вялізную залу наверсе ў левым крыле ад вуліцы. Гэтая зала была падзеленая дзвюма перагародкамі з пафарбаваных дошак, так што атрымалася тры пакоі. У такім выглядзе зала застаецца і па сёння (1848 г.). Я ўладкаваўся за адной з перагародак. За другой, у цёмным, без вокнаў, куту, уладкаваўся мой Лінгевіч. Прыехалі мы позна ўвечары, на вуліцы стаяў траскучы мароз. І гаспадар, і слуга, стомленыя дарогай, выпілі чаю і добра замкнуўшыся, заснулі. Пасярод самага глыбокага сну мяне разбудзілі жудасныя гукі ў першых дзвярах ад калідора, як быццам іх раптоўна і з вялікім грукатам высадзілі. Хацелася ўскочыць з ложка. Але я не мог паварушыць ані рукамі, ані нагамі. Змог толькі расплюшчыць вочы і падумаць - мне сніцца кашмар, пра якія на лекцыях расказвалі выкладчыкі і асабліва Франк.

Мой Лінгевіч, тады яшчэ, як і я, малады, стройны і хударлявы хлопец, хроп як вол. У акно паміж ложкам і дзвярыма майго кабінета ярка свяціў месяц, і ў пакоі было светла як белым днём. Праз некалькі секунд пасля жудасных гукаў, у дзверы маёй спачывальні нешта праціснулася. Убачыў жанчыну ў белым, накрытую доўгай і шырокай прасціной, і не мог паварушыцца, толькі павярнуў вочы ў яе бок і чакаў, што будзе далей. Асоба ў белым спынілася ў ясным святле, якое ад Месяца лягло на падлогу. З вялікім здзіўленнем я заўважыў, што промні Месяца праходзяць праз яе навылёт, як праз прывід, як праз муслін, як праз нешта паўпразрыстае. Я не спужаўся, але адчуў, што маё сэрца моцна б'ецца з-за грукату, які я пачуў з боку дзвярэй. Праз некалькі секунд прывід знік без следу. І тады я аднавіў уладу над сваімі членамі. Лінгевіч усё яшчэ хроп, і таму да дзвярэй давялося ісці самому. Дзверы былі шчыльна зачынены. Праз нейкі час я зноў моцна заснуў і спаў да самога белага дня - з-за сквапнасці Мюлераў на вокнах не было фіранак, і мяне разбудзіла святло. На наступны дзень я ўбачыў пані Эльжбету Мюлер. Яна спыталася, як я спаў, і я расказаў ёй праўду - апісаў свой начны відзёж.

Нягледзячы на тыповае фіглярства гэтай жанчыны, яна вельмі сур'ёзна паставілася да маіх начных прыгод і папрасіла ніколі не расказваць гэта яе мужу, бо ён будзе вельмі засмучаны. Гэта жанчына звар'яцела, падумаў я, яе муж быў тады ў Пецярбургу.

Калі ў той жа дзень я расказаў гэтую гісторыю іншым жыхарам дома, яны прызналіся, што таксама бачылі тое самае, але ім было сорамна пра гэта расказваць, і менавіта таму яны выселіліся з левага крыла дома Мюлераў. Яшчэ сказалі, што сярод прыслугі жыве гісторыя, што старая маці Мюлера часта прыходзіць ў гэта самае крыло.

Я бачыў тое, што апісаў! Я ніколі не баяўся прывідаў, гэта вынікае з майго выхавання і адукацыі, бо некалькі гадоў, покуль я вывучаў медыцыну, я і ўдзень, і ўначы жыў сярод нябожчыкаў і ў моргу, і ўдома. З сорамам прызнаюся, што першапачаткова прыняў гэты прывід за маладую прыгажуню, якая прыйшла да мяне з новай інтрыжкай, што толькі кажа пра маю саманадзейнасць. Але фальшывы сорам не перашкаджае мне пісаць праўду.

Разам з гэтай гісторыяй для сіметрыі трэба расказаць яшчэ адну гісторыю, якая адбылася сорак з нечым гадоў таму, і ў той час стала агульнавядомай.

Нядзельныя браты [298], палкоўнік сапраўдных польскіх войскаў Бернард і Ян Пянчкоўскія, купілі ў Пацаў маёнтак Езна і пасяліліся ў маёнткавым палацы, які, як кажуць, «быў варты Пацаў». Жылі на шырокую руку, трымалі дом адкрытым. Гэта вымагала вялікай колькасці прыслугі. Разам з іншымі, па бялізне і шыцці, гэтым двум братам служылі дзве добрыя шляхцянкі, панны Ігнатовіч. Старэйшая сястра служыла старэйшаму Бернарду і загадвала яго рэчамі. Палкоўнік, стары ваяка, адразу ж, як певень, пачаў капаць зямлю вакол сваёй служкі і гвалтам палез на амбразуру. Небарачка баранілася як магла. Але нарэшце ён дапільнаваў свайго! Сёстры пракраліся, і кветка сама павярнулася да драпежніка. Быў тут і блуд, і грэх, і сорам, і скандал, вынік якога адчулі абодва браты. Калі ўсё адкрылася, заставалася толькі зберагчы прыстойнасць. Але паколькі з-за Нёмана чуткі прыходзілі не хутка, яны папрасілі нашага агульнага сябра, старшыню суда Вішнеўскага [299], ён памёр сенатарам і кашталянам і жыў на другім баку нашага Нёмана, які пільна ахоўваўся, бо па ім праходзіла дзяржаўная мяжа, каб той недзе прыстойна пасяліў патаемна прывезеную да яго панну, покуль яна не народзіць, і меў для яе неабходную медыцынскую дапамогу. Вішнеўскі пагадзіўся, і ўсё атрымалася. Праз некаторы час палкоўнік Пянчкоўскі выехаў у свае беларускія маёнткі, а ў Езне застаўся толькі яго брат Ян.

Адным ясным днём каля трэцяй па поўдні Ян Пянчкоўскі пасля лёгкага абеду, бо ён не быў абжорам, сеў у вальтэраўскае крэсла, каб пачытаць свайго любімага Авідыя. Яго пакоі пачыналіся з вялікай прыгожага залы, за якой мелася гасцёўня, дзе і сядзеў гаспадар палаца. Чытаў ужо з чвэрць гадзіны, калі пачуў, што нехта ўвайшоў у пакой з калідора. Прыслуга ўвесь час рабіла сваю працу, і таму ён падняў галаву і чакаў, хто перад ім з'явіцца. У дзвярах стаяла панна Ігнатовіч з-за Нёмана.

- Ты ўжо вярнулася, - радасна сказаў Пянчкоўскі, падымаючыся з крэсла, і падыходзячы да яе. Але прывід знік. Пянчкоўскі палічыў, што яна з-за сораму ўцякла, і пабег за паннай, падняў увесь дом, зайшоў да яе сястры і распытаў усіх. Але ніхто ў палацы не бачыў дзяўчыны, і лёкаі шапталі адзін аднаму на вуха, што пан, пэўна, звар'яцеў.

На наступны дзень прывезлі ліст ад Вішнеўскага з паведамленнем, што панна Ігнатовіч, нягледзячы на ўсе медыцынскія намаганні, учора каля трэцяй гадзіны папаўдні памерла падчас родаў.

Чаму яны прыйшла да невінаватага Яна, а не да Бярнарда?

Але было гэтак, і ўсе ведалі гэту гісторыю.

Закончу наступнымі словамі: Le merveilleux croit pour nous en raison de la distance, qui parait separer la cause de l'effet"; et "que le vrai, n'est pas toujours uraisemblable [300].

Пісаў у лістападзе 1848 г.

Дадаткі да ўсіх успамінаў Мараўскага.

28. Вядома, што нашы законы для ваяводстваў, страчаных у 1686 г. , прызначылі соймікі - для Смаленскага ваяводства ў Вільні, а для Чарнігаўскага ва Уладзіміры (у Уладзіміры-Валынскім - Л. Л.). Чакалася, што ваяводствы вернуцца дахаты. Шляхта, якая страціла там сваю маёмасць і не пажадала застацца на месцы, перасялілася ў гэтыя паветы і заўсёды называлася exulantami (лац. «выгнаннікамі». - Л. Л.). Старадубскі павет у Аліце, які некалі складаў палову Смаленскага ваяводства, меў свае «выгнанніцкія» суды і соймікі. Працяглы час у Аліту па дакументы ездзілі былыя смаленцы.

Соймікі выгнаннікаў часта праходзілі вельмі горача і жвава. Хоць тытулы павятовых урадаў былі вельмі ўмоўнымі, аднак ад павета выбіраліся паслы (дэпутаты) на Сойм і дэпутаты Трыбунала ВКЛ.

Маладыя імкнуліся на пачатку атрымаць якую-небудзь павятовую пасаду проста для гонару. Памятаю, як адзін з маіх сваякоў, абозны П. сівы як голуб, дзіўны стары з тлустым падбародкам, які ляжаў на каўняры кашулі, і густымі венгерскімі, як тады казалі, вусамі, расказваў мне, малому, такую прыгоду, якая здарылася з ім у Аліце. Пан абозны тады займаўся справамі то ў Нурскай зямлі, то ў Ломжы, дзе яго знайшоў прысланы ад Сапегаў кур'ер з загадам кідаць усё і неадкладна ехаць у Аліту. Паколькі дарогі ў той час былі вельмі кепскімі і паўсюдна было шмат гразі і лужын, абозны выправіўся верхам на кані, з сабой узяў толькі конюха і пахолка для пакаёвых паслуг, якога называў павуком.

У Аліце заспеў вялікую мітусню. Справа ішла пра выбары дэпутатаў. Партыі, як і раней, жорстка сутыкаліся паміж сабой. Шляхта на шляхту вастрыла шаблі. Сюды толькі дзеля форсу з'ехаліся і чужыя паны. Бутлеры і Сапегі трымаліся разам, а Пацы, Зяновічы і Ледзіцы складалі другую партыю. Бжастоўскія яшчэ нічога не вырашылі і схіляліся то ў адзін, то ў другі бок. Сапегі жадалі мець дэпутатам пана абознага.

Неяк так выйшла, што яшчэ да прыезду абознага Пацы вырашылі яго забіць. А ён не хацеў рызыкаваць сваёй уласнай скурай, бо ў той час быў моцна закаханы і не хацеў, каб яго нарачоная дасталася іншаму. Прыехаўшы ў Аліту, небарака на некаторы час схаваўся. Ён вельмі стаміўся з дарогі і толькі з-за гэтага паслухаўся парады Сапегаў, і таму яго шляхецкія кляйноты і агульнавядомая мужнасць не былі скампраметаваны. Тым часам вяліся соймікавыя інтрыгі, паўсюдна забівалі шляхту - страляліся пад віваты! Страляліся, але ўсе абураліся стрэламі, бо начальнікі партый пакорліва прасілі шляхту з'явіцца на сход толькі з халоднай зброяй. Але калі пан харунжы Ігнат Вірбіла з турэцкага пісталета за дваццаць крокаў як нажом зрэзаў грэбень чорна-беламу пеўню, а пан Мікалай Дымша куляй выбіў абцас у яўрэйкі, якая ішла па вуліцы - шляхту ўжо немагчыма было стрымаць ад ужывання агняпальнай зброі. І чым больш павышаліся шанцы, што абяруць нашага абознага, тым мацней раўла і лютавала шляхта Пацаў. Але праз некалькі дзён абозны не мог ужо сядзець у сваёй няволі, і як трошкі прыцямнела, выслізнуў на свежае паветра і выйшаў на вуліцу. На жаль, грукат, шум, віваты, гам, воплескі і музыка прымусілі яго спыніцца перад жытлом Пацаў. Гэта быў самы канец вячэры. Таму раптоўна з каганцамі выбеглі пахолкі і зрабілася так светла, што хоць іголкі збірай. П'яная шляхта рынула па сходах. Абозны чуў, як з усіх вуснай ляцелі пагрозы ў яго бок. Кепска! Зараз яго знойдуць і пасякуць на кавалкі! Не дасць сабе рады! Што рабіць? Уцячы ўжо немагчыма!

Абозны кідаецца ў браму гэтага дома і засланяецца варотамі. Шляхта валіла талакой, але, як заўсёды, напоеная мёдам і віном, адчувала патрэбу па-малому аблегчыцца пасля доўгай вячэры. Дзе ж лепш гэта рабіць, як не пры браме? І кожны з іх зрабіў сваю справу пад брамай, кожны колькі змог выліў на абознага, які прытаіўся як заяц. Але ўсяму настае канец. Закончыўся і патоп. Выйшаў абозны з-за брамы жывы, але мокры, як у Нёмане плаваў!

Абозны, заўсёды смеючыся расказваў гэтую гісторыю, але потым рабіўся суровым, бо да самай смерці шкадаваў свайго самага прыгожа кунтуша. На той час у нас з'явіліся дзіўныя замежныя двухаблічныя тканіны, г. з. з розным колерам двух бакоў. І адзін кунтуш, пашыты з адпаведным кравецкім майстэрствам, аблямаваны стужкай ці вузкім галуном па швах, рабіўся двума. Сёння зялёны, а заўтра, калі яго вывернуць, напрыклад, жоўты. І абозны, збіраючыся ў дарогу, узяў з сабой толькі два такія кунтушы, якіх яму хапіла б на чатыры змены. Калі ён вярнуўся да сябе і высушыў сваю вопратку, убачыў, што яе колер сапсаваны высілкамі варожай партыі. Яму давялося пераапранацца ў татарскую куртку свайго пахолка. Але ён доўга трымаў гэтую гісторыю і свой смутак ў таямніцы, каб, крый Божа, ніхто не даведаўся і не ўзяў на свой язык.

Гэты пан абозны, каб ужо раз і назаўсёды з ім пакончыць, вельмі здзівіў мяне малога сваім незвычайным талентам, якім, аднак, як ён мяне запэўніваў, у мінулым валодалі многія старыя шляхціцы. Абозны не зносіў цырульнікаў. А паколькі да самай смерці хадзіў з голенай галавой, дык пяцьдзесят гадоў сам сабе галіў патыліцу. Стары, смеючыся, запэўніваў нас, што ўжо сорак пяць гадоў не памятае, каб калі-небудзь парэзаўся.

«З кожнай хаткі па селяніну. Ад Мерачы да Коўні».

29. Магнат Граноўскі [301], бадай што сакратар ВКЛ, цесць таксама магната, літоўскага абознага Аляксандра Пацея, сам сябе, як і многія іншыя, пад канец мінулага стагоддзя, пачаў называць графам, і лісліўцы, шыючы ўсё на французскі капыл, паслужліва пачалі хрысціць яго гэтым тытулам. Такі тытул цалкам не спадабаўся шамбаляну, пану С., чалавеку вельмі з'едлівага досціпу, які, будучы блізкім сябрам Пацея, не любіў Граноўскага. Неяк на абедзе ў пана С., дзе прысутнічаў Граноўскі, гаспадар, жадаючы ўкалоць яго, увесь час частаваў белым віном «de Graves» і хоць выдатна валодаў французскай мовай, увесь час казаў: «Прашу пана пакаштаваць гэта віно, гэта «vin de Graf…ff». Граноўскі некалькі разоў цярпліва стрываў, але калі пан С. і далей працягваў дражніць яго, пакаштаваўшы віна, наўмысна страшэнна нахмурыўся, і штурхнуўшы келіх у бок гаспадара, сказаў: «На, пі Ваша мосць сам, бо, гэта «vin de huncwot» (у польскай мове - «віно Гультая», у нямецкай - «віно - сабачая вульва» - Л. Л.).

«Плёткі».

30. Некалі, нават і пад расейскім урадам, уся шляхта брала ўдзел у сойміках, і нейкі кунтушовы шляхціц, прыехаўшы на выбары ў Вільню, якія звычайна адбываліся ў вялікай зале ратушы, прагульваўся па плошчы. Задумаўся, харкнуў, чмыхнуў. Палез па насоўку - няма. Што рабіць? Хутка пабег дадому, які стаяў на Рудніцкай вуліцы, узяў яшчэ адну насоўку, праспяваў рэквіем скрадзенай і пайшоў гуляць далей. Надышоў час панюхаць тытунь. Шляхціц зноў па хусту - зноў няма. Зноў скралі!

«Эге, дабрадзеі, - падумаў наш соймікавец. -- Трэба злапаць гэтага нягодніка-злодзея!»

Вяртаецца да сябе, прышывае канец новай хусткі да кішэні і зноў ідзе на плошчу і чакае ў вялікай насцярожанасці. Не паспеў прайсці туды-сюды два разы, як адчувае, што нехта цягне яго хустку. Хутка паварочваецца і хапае злодзея за руку. Гэта быў расейскі жаўнер. Ён зусім не ўсхваляваўся здарэннем, але наадварот раззлаваўся за тое, што насоўка прышытая. Моцна ўдарыў шляхціца ў грудзі і пракрычаў: «Как ты смеешь обманывать государственного человека!»

«Плёткі».

31. Вядомы сваімі працамі па юрыспрудэнцыі, былы прафесар Віленскага ўніверсітэта пан Куроўскі, добры вучоны і чалавек не дурны, меў вельмі камічны склад цела. Неяк на вакацыях ён пазнаёміўся і закахаўся ў панну Лапацінскую, асобу з досыць вядомага ў Літве роду. Разумеў, што панна добраахвотна за яго не пойдзе. Аднак праз нейкі цуд, магчыма з-за браку каля яе мужчын, панна пагадзілася выйсці за яго замуж, і наш прафесар, заўважце, прафесар юрыспрудэнцыі, вырашыў яе выкрасці.

Але быў ён вялікім скнарай. Замест таго, каб расстаўляць коней альбо ўзяць пошту, ён, каб зберагчы грошы, арандаваў яўрэйскую буду і выправіўся ў ёй у такую далікатную экспедыцыю. Дзяўчына ахвотна дазволіла сябе скрасці. Аднак, калі Куроўскі пачаў са сваім скарбам уцякаць, надышоў яўрэйскі шабат, і праз тры мілі ад дому бацькоў панны давялося спыніцца. Бацька са служкамі дагнаў нашага вучонага, дачку адабраў, а яму сто разоў адлічыў у «кошык».

«Плёткі».

32. У Беластоку, у сталіцы аднайменнай акругі, горадзе, які меў усе прэрагатывы і ўсе губернскія ўлады губернскіх расейскіх гарадоў, толькі са значна большымі заробкамі чыноўнікаў, апроч лекарскага аддзела, які меў назву «врачебная управа», меўся яшчэ інстытут мацярынства - школа, прысвечаная навучанню акушэрак. Абодвума гэтымі інстытуцыямі здаўна кіраваў пачцівы стары, які дасягнуў вельмі сталага ўзросту і хварэў ужо на старэчы маразм. Гэты быў нейкі дэ Міхаэліс [302]. Губернатарам Беластоцкай акругі быў мясцовы абывацель граф Валовіч [303]. Адбывалася гэта ў часы цара Аляксандра І. У той час такія пасады даваліся і мясцовым людзям [304]. Між іншым, можна сказаць, што Беласточчына ў той час была аазісам, роўнага якому ў нашым краі не было. Шчасце, весялосць, дастатак - усё гэта мелася тут. Але людзі заўсёды заставаліся людзьмі!

Галоўнае кіраванне ўсёй Літвой, а значыць і гэтай яе часткай, было аддадзена брату імператара, вялікаму князю Канстанціну Паўлавічу. Аднак ва ўсім краі заўсёды было вайсковае становішча ці стан аблогі. Гэта значыць, што кожнага жыхара можна было ў любы момант, у 24 гадзіны выслаць вельмі далёка.

Убачыўшы дэ Міхаэліса, які ўвесь час кашляў і задыхаўся, было вырашана забяспечыць яму пераемніка. І канцылярыя вялікага князя ў Варшаве знайшла такую асобу. Чакалі толькі, каб дэ Міхаэліс як мага хутчэй памёр ...

Нарэшце, дэ Міхаэліса хвароба прыкавала да ложка. Доўга хварэў, як гэта часта здараецца ў такім узросце. Яго патаемны намінант-пераемнік удаваў з сябе руплівага сябра і філантропа. З сапраўднай адданасцю і хрысціянскай спагадай наведваў яго два разы на дзень. І ў той жа час, з аднаго боку пісаў і пісаў лісты ў Варшаву, а з другога спрабаваў пераканаць Валовіча дапамагчы яму. Нарэшце дэ Міхаэліс памёр. «Хвала табе, Пане!» - ускрыквае пераемнік. І адразу эстафета паляцела да вялікага князя.

Вялікі князь загадаў замест нябожчыка прызначыць пераемніка, але як раз у той момант з Беластока прыбыў новы кур'ер з данясеннем, што дэ Міхаэліс пасля некалькіх гадзін летаргіі ачуняў і вярнуўся ў здаровы стан. Князь крыху здзівіўся і адмяніў прызначэнне.

І як толькі ў Варшаве трошкі супакоіліся, прыбывае новая вестка, што наш небарака дэ Міхаэліс трошкі памучыўся і памёр у другі раз. «Ці доўга гэта будзе працягвацца?» - нецярпліва закрычаў князь і ледзь не аддаў Валовіча пад ваенны суд. Калі б не гэтыя нікчэмныя інтрыгі, Валовіч не спяшаўся б дасылаць фальшывыя весткі такому магутнаму пану.

33. Адам Аб., мазырскі земскі суддзя, праз жонку з Валадковічаў, быў дзедзічам маёнтка Сенна. Апрача двух, рана памерлых сыноў, меў яшчэ чатыры дачкі. Дзве з іх, старэйшая Юзэфа і малодшая Ева, нечага былі вартыя. Але дзве сярэднія, Ганна, якая потым выйшла замуж за Р., і Рэгіна, якая нядаўна выйшла замуж за расейскага генерала Эйсманта толькі дзеля яго чыну і праз некалькі дзён пасля шлюбу ўцякла ў паштовай кібітцы, гэтыя дзве сярэднія, кажу вам, былі такія, што стары бацька меў з імі вялікую бяду! Печку ім сам чорт падпальваў! Ну, як было, так і было. Але найбольш шкодзіў іх востры і трапны язык, які нікога не пакідаў у спакоі. Усе былі іхнімі ці адкрытымі, ці тайнымі ворагамі.

Панна Рэгіна, як кажуць у народзе, спатыкнулася некалькі разоў. Але замест таго, каб супакоіцца і зрабіцца больш сціплай, яна стала яшчэ больш эмансіпаванай львіцай і неяк абразіла аднаго маладога і вельмі чуллівага чалавека. Жадаючы ёй адпомсціць, той чакаў зручнага моманту. Калі прыйшоў такі момант, ён загадаў вялікай групе маладзёнаў прыехаць у Сянно на дзень імянін яе маці. «Убачыце, як я шчодра адплачу панне Рэгіне за сябе і за ўсіх іншых!» - сказаў ён. На імяніны залы палаца былі поўныя. Прыязджае і наш гняўлівы герой. Уваходзіць, вітаецца, праціскаецца праз натоўп і чакае сваю здабычу. Сярод вялікай групы мужчын і жанчын сустракае Рэгіну.

- Цалую ручкі, пані дабрадзейка, як ваша здароўе? - кажа ён, пачціва кланяючыся.

- Выдатна, як вы і самі бачыце, - адказвае панна Рэгіна.

- А як немаўлят?

- Пра якога з іх вы пытаецеся? Бо ўжо двух маю.

Пасля такой нечаканай смеласці нахабнай панны, збіты з панталыку кавалер пачырванеў як вішня, і як мага хутчэй выбег за дзверы. На векі вечныя прысягнуў, што ніколі больш не будзе так брудна помсціць жанчынам.

«Плёткі».

34. Нашчадак старога нямецкага роду Станіслаў Чапскі, роду, які пераапрануўся ў нашым краі з капелюша ў шапку, сваяцкімі сувязямі быў цесна злучаны з Радзівіламі. З ранняга юнацтва ён зразумеў, што яго маёмасны стан далёкі ад таго, на які мог прэтэндаваць па праву нараджэння. А быў гэта вельмі спрытны, смелы і нават зухаваты чалавек, які разумеў, што ім разам з братам трэба чакаць хвіліну, калі змогуць выйсці з-пад апекі князя Дамініка Радзівіла, бо добра ведаў ён празмерную марнатраўнасць гэтага магната. І калі князь стаў паўнавартасным гаспадаром, прыбеглі Чапскія, спадабаліся Радзівілу і з-за яго гонару, атрымалі па мільёну.

Абодва браты Чапскія, Станіслаў і Караль [305], былі не толькі разумнымі, але і незвычайна дасціпнымі асобамі. Аднак паміж імі мелася каласальная розніца. Старэйшы, Караль, заўсёды дзіўна жартаваў сам пра сябе. Станіслаў кпіў з іншых. Раскажу вам, якім ён мог быць грубым і рэзкім, калі яго крыўдзілі ў чужым доме.

Атрымаўшы ўладу над сваімі казачна вялікімі ўладаннямі, высакародны, шляхетны, прыемны, папулярны і далікатны, як паненка, князь Дамінік, лічыў сябе абавязаным наведаць усіх сваіх сваякоў. У гэтае вясёлае падарожжа пусціўся ён разам са Станіславам Чапскім. Прыехалі да гетманавай Браніцкай, бязмерна багатай пляменніцы Пацёмкіна па маці з роду Энгельгардаў. Была яна неверагодна сквапнай жанчынай і нават косы сваіх дваровых дзевак прадавала вытворцам парыкоў. Яйкі на сняданак выпрабоўвала на моц, і калі яйка не вытрымлівала, бракавала яго. Але якая яна б не была, такая асоба, як князь, вымагала адпаведнага прыёму, і сустрэла яго па-панску. Запрасіла да сябе ў Белую Царкву шмат не абы-якіх гасцей.

На першым жа абедзе Браніцкая з найвялікшай пашанай пасадзіла князя Дамініка каля сябе. Але не дбала пра яго атачэнне. Малады, ганарлівы і фанабэрысты Чапскі ніколі раней не зведваў такой пагарды да сябе, бо вымушаны быў сядзець на шэрым канцы. Раз'юшыўся яшчэ больш, калі замест лепшых вінаў, якія падаваліся ганаровым гасцям, з-за сквапнасці гаспадыні перад ім паставілі нейкія апіўкі. Князь Дамінік бачыў крыўду свайго сваяка і фаварыта і часта паварочваўся ў яго бок, каб паразмаўляць з ім праз увесь стол, так ён супакойваў Чапскага, звяртаў на яго агульную ўвагу і паказваў Браніцкай яе памылку. Але Чапскі з-за гневу ўжо не кіраваў сам сабой, але не страціў і пачуцця гумару.

Нарэшце гетманава зразумела сваю памылку, і каб выправіць яе, пачала шукаць нагоды пачаць размову з Чапскім. Убачыла, што яго шклянка стаіць некранутай і сказала:

- Мосцьпане Чапскі, чаму не п'еце віна.

Чапскі скрывіўся і адказаў:

- Не п'ю, мосць дабрадзейка, бо віно занадта кіслае! Хацеў бы папрасіць бутэльку, якая стаіць перад вамі.

Пакрыўджаная да глыбіні душы такім нечакана брутальным і шчырым адказам, гаспадыня вырашыла адпомсціць і зрабіла выгляд, што зусім не чула пра Чапскіх. Яна ўзняла галаву, быццам хоча нешта ўспомніць, і пачала мармытаць:

- Чапскі, Чапскі ... Не прыпомню! Што гэта за васпан Чапскі такі?

Чапскі, яшчэ больш раз'юшаны гэтымі словамі, пры ўсіх гасцях, добра падвысіўшы голас адказаў ёй:

- Здзіўлены, што вы не памятаеце такога прозвішча. Бо не так даўно, мой бацька прысудзіў да смерці мужа пані дабрадзейкі.

Вядома, што гетман завочна быў прыгавораны да шыбеніцы [306].

«Плёткі».

35. а) Я ўжо пісаў пра Караля Чапскага, высакароднага, годнага, сумленнага і дасціпнага чалавека. Усіх моцна забаўлялі яго жарты. Гаварыў праз нос, што таксама дадавала яму арыгінальнасці.

Неяк Караль Чапскі па справах апынуўся ў Мінску і палічыў неабходным даць абед усім вяршкам губернскага чынавенства. Прызначыў дзень. Запрасіў шмат асоб. Але з-за сваёй рассеянасці забыўся пра галоўнага - не запрасіў першую асобу - губернатара Ігнаццева [307], чалавека гордага, абразлівага і жорсткага ў адносінах.

Надышоў дзень абеду. Усе прыехалі. Чакаюць губернатара. Толькі тады Чапскі зразумеў, што забыўся запрасіць Ігнаццева і схапіўся за галаву.

- Пачакайце трошкі, на літасць Бога, я еду да яго і прывязу сюды, - сказаў Чапскі гасцям. Прыехаў і патрапіў у момант, калі там сядалі за стол. Ігнацьеў запрасіў яго на абед. Чапскі сеў, але нерваваўся і кожную хвіліну ўскокваў, нібы яго шылам колюць.

Нарэшце падняўся з-за стала, і ўсё пераблытаўшы, сказаў здзіўленаму губернатару, як быццам гэта ён сам, а не Ігнаццеў, даваў абед:

- Мой генерал! Прабачце мяне, калі ласка, я паміраю ад сораму за такі ганебны абед! Я не магу зразумець, што там здарылася з маімі кухарамі. Бо, кожныя страва была невыноснай!

б) Усе ведаюць, што на св. Юзафа ў Мінску адбываюцца кантракты. Часта менавіта ў гэты дзень пачынаецца, вясна і стаяць па-сапраўднаму прыгожыя і цёплыя дні.

Граф Караль Чапскі менавіта ў гэтыя дні быў на кантрактах, займаўся сваімі справамі і насіў ватны сурдут паверх фрака. Але калі ў поўдзень моцна пацяплела, забег дамоў, і як непатрэбны цяжар, скінуў свой сурдут, пасля чаго выйшаў у горад у адным толькі фраку. Меў справу з Каменскім, жанатым з Тэпяроўнай, дачкой банкіра, якога застрэлілі пасля банкруцтва. Каменскі быў адхілены ад пасады паўнамоцнага прадстаўніка ў справах князя Дамініка Радзівіла нібыта за страту даверу, і стаў мінскім віца-губернатарам. Задуменны Чапскі ідзе да Каменскіх, у перадпакоі здымае фрак замест сурдута, якога на ім ужо не было, і ўваходзіць у салон. Быў даўно знаёмы з Каменскімі, і гаспадар, убачыўшы яго без фрака, пачаў падміргваць жонцы, каб яна не выказвала здзіўлення.

Чапскі ўбачыў пераміргванне сужэнцаў, і гэта яго крыху зачапіла. Ён пацалаваў ручкі Каменскай (а была гэта адна з самых прыгожых жанчын Літвы, калі потым паехала ў Рым, усе кардыналы з-за яе звар'яцелі) і падышоў да вялікага люстэрка каб паправіць валасы. Убачыў сябе ў адной толькі камізэльцы з белымі рукавамі кашулі і ажно прысеў.

Мой бацька неяк расказваў мне пра смерць старога Тэпера пасля банкруцтва. З роспачы банкір схаваўся ад грамадскасці і сядзеў у зачыненым пакоі ў ніжняй частцы палаца, які ён меў у Варшаве на Мядовай вуліцы. Неяк увечары нехта пачаў яго клікаць з вуліцы: «Пан Пётр! Пан Пётр!»..Тэпер, пэўна, пачуў знаёмы голас, адчыніў фортачку і высунуў галаву. У той жа момант пачуўся стрэл, якім банкір і быў забіты. Тыя, хто яго ведаў, казалі, што быў ён варты лепшага лёсу.

в) Маючы важны судовы працэс у сенаце, Караль Чапскі быў вымушаны паехаць у Пецярбург. Як звычайна, рабіў там неабходныя захады на карысць сакратароў, обер-сакратароў, пракурораў і ўсіх, каго Бог паслаў. Але для большай упэўненасці хацеў прадставіць сваю справу самому міністру юстыцыі, якім тады, напэўна, быў Трашчынскі [308].

Праз свае сувязі і стасункі, якія меў у сталіцы, здолеў патрапіць да міністра, якому было вельмі цікава пазнаёміцца з такім арыгінальным чалавекам. Міністр прызначыў яму гадзінную аўдыенцыю. Наш Чапскі прыязджае, як і належыць, у мундзіры і вялізных батфортах. Міністр прымае яго, саджае побач з сабой і дазваляе расказаць сваю справу. Усхваляваны Чапскі замест сваёй, схапіў са стала насоўку міністра, ужыў яе належным чынам, а потым не маючы куды пакласці, засунуў у халяву батфорта.

Міністр зазваніў у званочак. Увайшоў камердынер. «Падай насоўку», загадаў міністр. Слуга выканаў загад. Размова працягвалася. Раз'юшаны Чапскі выкарыстаў і новую насоўку і міністр быў вымушаны потым некалькі разоў паўтараць загад камердынеру.

Калі Чапскі вярнуўся да сябе, дык знайшоў у халявах шэсць насовак. Можна сабе ўявіць яго стан!

Назаўтра вярнуў міністру насоўкі і яны абодва вельмі пасмяяліся з гэтага.

г) Караль Чапскі расказваў пра сябе наступнае.

Вяртаючыся з падарожжа за мяжу, ён на нейкі час заехаў у Вену, якая яму вельмі спадабалася, бо гэта быў адзіны горад у Еўропе (за выключэннем Італіі), усё насельніцтва якога без выключэння любіла музыку. Чапскі таксама вельмі любіў музыку і вырашыў затрымацца ў гэтым горадзе.

Знайшоў тут лепшага настаўніка музыкі і пачаў браць у яго урокі спеваў. Але паколькі жыў у гатэлі, дамовіўся, каб урокі праходзілі ў кватэры настаўніка. Немец на пачатку з вялікай ахвотай пагадзіўся на гэта, але калі справа дайшла да праверкі голасу, настаўнік пачаў круціць галавой, выказваць менш ахвоты і ў выніку ацаніў свае заняткі ў луідор за гадзіну. Натуральна, ганарлівы вучань пагадзіўся, хоць яму гэта было і занадта.

У выніку дамовы Чапскі пачаў штодзень браць урокі і плаціў гатоўкай. Прыходзіць на чацвёрты ўрок, і немец кажа яму:

- Ціха, ціха! Пан граф! Калі ласка, прабачце мяне. Я не магу стрымаць слова і адмаўляюся ад кантракту. Вось грошы, якія вы заплацілі за папярэднія гадзіны. Я іх вяртаю ... і не магу вам больш служыць.

- Але чаму? - здзівіся Чапскі.

- Ах, пан граф, не будзем пра гэта, - сказаў са слязамі немец. - Падчас ўчарашняга ўрока ад вашага голасу ў маёй жонкі надарыўся выкідыш.

«Плёткі».

36. Пад канец першай чвэрці гэтага стагоддзя ў Ковенскім павеце жыў Швайніцкі, чалавек нябедны, добры і пачэсны, але надзвычай нясмелы, вельмі абмежаваны і казачна даверлівы. Называлі яго «пан суддзя». Не ведаю, ці займаў ён якую пасаду. Мяне заўсёды здзіўляла адна ягоная загана, да якой усе старыя ўжо прызвычаіліся - калі ён рукой рабіў моцныя рухі, рука адразу атрымлівала вывіх у лапатцы. Ясна, што сам Бог даў яму такія слабыя рукі. Яго камердынер адразу ўпраўляў вывіхнутыя члены, і далей усё было добра.

Неяк мой бацька, ковенскі маршалак Францішак Казакоўскі, віца-маршалак Антон Мейр і палкоўнік Бярнард Пянчкоўскі вырашылі на дарозе з Коўні заехаць у Жэймы да годнага і гасціннага графа Міхала Касакоўкага, некалі польнага пісара ВКЛ. Прыехалі. Дзень стаяў пахмурны. Гулялі ў більярд, размаўлялі, жартавалі. Але вялікай радасці чамусьці не было. Прыехаў яшчэ асэсар паліцыі Курдзікоўскі, бывалы стрэляны верабей. А за ім, як быццам выпадкова, прыехаў і начальнік павятовай паліцыі, спраўнік Хлапіцкі, таксама немалы псотнік. Некалькі месяцаў таму ў Цельшаўскім павеце адбыўся па-сапраўднаму дзіўны выпадак. Нейкі студэнт Віленскага ўніверсітэта, тады іх называлі «акадэмікамі», ехаў паштовай брычкай да сваіх бацькоў і з пісталета застрэліў паштовага вазніцу, бо той, нягледзячы на просьбы і пагрозы пасажыра, аб'еўшыся гароху і капусты, увесь час смярдзеў яму пад нос, а ў адказ на грозныя вымовы, толькі гневаўся і бурчэў. Гэта справа, напалову як жарт, а напалову як злачынства, у той момант была галоўнай тэмай размоў у Жэймах. Праз нейкі час тыя, хто стаяў каля акна, убачылі і пазналі цуг Швайніцкага, які ў прыгожай варшаўскай карэце меў фантазію заехаць у с уседнія Жэймы.

- Мосці панове, - кажа Казакоўскі. - Да нас едзе добры і прыемны чалавек. Давайце зробім з гэтай гісторыі штуку для Швайніцкага.

І ведаючы суседа, прыдумаў праграму таго, што яны будуць рабіць, размеркаваў ролі і пазначыў шляхі дасягнення мэты.

- Добра, выдатна, - закрычалі ўсе. - Але ці можна злапаць яго на такую вуду?

- Убачым.

І вось ужо вазніца стрэліў пугай каля ганка. Усе сустракаюць Швайніцкага як лепшага сябра, ажно шкада на іх глядзець.

- Што здарылася панове? Чаму вы такія сумныя?

- Ат, няма з чаго радавацца, як нам не сумаваць! Добрых часоў дачакаліся. Кожны грэшны чалавек не можа за сябе паручыцца.

- Але ж, раскажыце мне, што здарылася? Я нічога не ведаю.

- Значыць, суддзя, вы шчаслівейшыя за нас. Ці ведаеце вы пра сварку паміж гэтым няшчасным акадэмікам і паштовым вазніцам?

- Ведаю, а што?

- Але з-за гэтага выйшаў царскі ўказ, што той, хто сапсуе паветра - ціха ці голасна, падлягае неадкладнаму арышту, крымінальнаму суду і ссылцы ў Сібір, а яго маёнтак канфіскуецца ў казну! Уласна кажучы, паны спраўнік і асэсар прывезлі нам гэты ўказ. Ах!

- Ах, я няшчасны! Што са мной будзе! Я загінуў, як рыжая мыш, загінуў!

- Так, - адказалі ўсе. - І мы загінулі, бо хто ж гэтага не рабіў?

- Вось і ўсё. У мяне і так слабое здароўе, а цяпер пан Кавальскі яшчэ выпісаў парашкі ад гемарою.

І наш Швайніцкі з-за гэтага ўказу зусім замаркоціўся. Яго пасадзілі за стол. Кавалак хлеба не лез яму ў рот. Пасля вячэры ўсе выйшлі ў сад. Пачаліся іншыя размовы. Падалі венгерскае віно. Думкі павесялелі. Наш суддзя таксама трошкі супакоіўся. Пачалі жартаваць. Але суддзя маўчаў. Тады Казакоўскі схапіў яго і пачаў трэсці. І ў тую ж хвіліну ўсе адскочылі ад Швайніцкага і пачалі адыходзіць ад яго ўсе далей і далей... З цяжкім сэрцам пачалі яны вінаваціць яго з злачынстве:

- Пан суддзя! Бяда, вялікая бяда, але што зробіш, такі закон. Не абцяжарвайце сваё сумленне адмовай!

Паліцэйскія журботна падышлі да яго, і выняўшы з-за пазухі паперу, напісаную па-расейску, з вялікім смуткам сказалі, што павінны яго арыштаваць. Швайніцкі ледзь не страціў прытомнасць.

- Нашто чорт мяне сюды занёс, - усклікнуў ён.

Пасля доўгіх і камічных перамоваў паліцыянты нарэшце пагадзіліся маўчаць пра гэтае крымінальнае злачынства - за чатырох коней, карэту і сто дукатаў золатам. І толькі тады раскрылася ганебная змова супраць госця. Усе ад душы пасмяяліся. А добры суддзя са свае ласкі назаўтра прыслаў асэсару і спраўніку па пары бочак аўсу для іх коней.

«Плёткі».

37. У 1839 г. мы мелі ў Вільні губернскі соймік. Сярод пытанняў былі і выбары на шэсць гадоў старшыні Цывільнай палаты. Разважлівыя, разумныя людзі прагнулі бачыць на гэтай надзвычай важнай пасадзе Гаспара Гарноўскага [309], чалавека шляхетнага, з добрай галавой і досведам працы на розных адказных пасадах, адначасова чалавека строгага і справядлівага, якога нішто не магло прымусіць змяніць сваё меркаванні. Такія суддзі ў нас не вельмі папулярныя. Таму неабачлівая моладзь стварыла сваю партыю і спадзявалася выйграць справу на сваяцтве і сувязях. У гэтым сэнсе слухаліся свайго правадыра жамойты - калі яны абяруць кагосьці адзін раз, дык потым слепа раз за разам кідаюць за яго шары ў скрыню. Захацелася ім выбраць на гэтую пасаду аднаго з жамойцкіх графаў Плятэраў. Гэтых Плятэраў было ажно сем родных братоў. Вельмі сумленныя, высакародныя, вельмі багатыя - але кожны з іх адзін дурнейшы за другога. Мудрым Саламонам сярод іх быў Стэфан [310], малады чалавек, жанаты з Жабянкай. Усе звалі яго кракадзілам, але ён пра гэта не ведаў. Звалі яго так, бо вярнуўшыся з паездкі ў Егіпет у 1826-м ці 1827-м г., расказаў камусьці, што ездзіў там вярхом на кракадзіле. Можа гэта і выдумалі пра яго, а можа яго кепска зразумелі. Калі мне ў Пецярбургу адзін з братоў расказваў розныя эпізоды з гэтага падарожжа, я сказаў:

- Пэўна ваш брат апіша ўсё гэта.

- О, несумненна, мой брат неўзабаве будзе сур'ёзна працаваць над гэтым творам, і ўжо напісаў прадмову, - адказаў Плятэр.

І менавіта гэтага падарожніка ў Егіпет хацелі мець старшынёй Цывільнай палаты. Каб атрымаць лепшыя вынікі галасавання, з'ехаліся ўсе браты.

Разумныя людзі папярэдзілі супрацьлеглы бок, што Стэфан Плятэр не будзе зацверджаны ўладамі, бо не мае юрыдычнай кваліфікацыі, і тады, згодна з законам, мы атрымаем старшыню, прызначанага тронам. Нічога не дапамагло, і абралі Плятэра. Яго не зацвердзілі, і на нашу бяду на гэтую пасаду прыслалі Канапліна. Але справа не пра тое.

У той час у Вільні лепшым тракцірам быў тракцір Цітыюса. Пасля кожнага пасяджэння сойміка мы штодня хадзілі туды абедаць. Мяне здаўна ведалі ў гэтай установе, і аднойчы, калі тракцір быў перапоўнены, гаспадыня ласкава пасадзіла мяне за маленькі столік, які накрылі адмыслова толькі для мяне. Злева на канапе сядзеў вядомы сваёй кемлівасцю барон Краўзэ, які бавіўся толькі сігарай, бо даўно ўжо скончыў свой абед. Каля яго стаяў вялікі стол, за якім сядзела і ела шмат людзей.

Спачатку я не звярнуў на іх увагу. Але няспынны шум і смех неўзабаве прымусілі мяне ўважліва паглядзець у бок балбатуноў. Вакол Краўзэ сабралася шмат асоб, у тым ліку і некалькі братоў Плятэраў. Гэтыя Плятэры вельмі нязграбна здзекаваліся з Краўзэ, задаволеныя тым, што ён не абураўся і добра ўспрымаў кожны жарт. Астатнія слухалі. Яго павольнасць аднак дзівіла ўсіх, хто ведаў Краўзэ, бо мы ведалі, што ён ёсць самы вялікі дасціпнік. Нарэшце Плятэры стаміліся і сціхлі.

Тады Краўзэ падняўся са свайго месца, узяў капялюш, кій і меўся выходзіць, але спыніўся і спытаў Плятэраў:

- Скажыце, вы ўжо скончылі?

- Ха, ха, ха! Скончылі!

- Ну тады, - сказаў Краўзэ, - бяру ўсіх прысутных у сведкі. Прызнайцеся, што Провід бывае часам несправядлівы! Гэтым панам (паказвае ў бок Плятэраў) самы раз было б па кажуху, а па дзесяць рублёў юргільту [311] ў год было б ужо занадта. Але пан Бог даў ім па мільёну! [312]

І выйшаў.

«Плёткі».

38. Няма на свеце нікога больш ганарлівага чым багаты, а яшчэ горай, хутка разбагацелы яўрэй. Мы ў Літве гэтага яшчэ не ведаем. Але калі вы хочаце прыгледзецца да іх, калі ласка, наведайце Варшаву.

Варшаўскі Ротшыльд Юзаф Эпштэйн, банкір і вытворца стэарынавых свечак, аднойчы цяжка захварэў. Усе, хто ў Варшаве насіў лапсардак, ці меў да яго нейкае дачыненне, пачалі абмяркоўваць яго хваробу.

У намесніка Каралеўства князя Паскевіча, сярод дворні быў нейкі маршалак двара Камінскі, малы і каржакаваты брухач, працай якога было запрашаць на вячэру, абед, балі, якія даваліся ў замку, даведвацца пра здароўе знаных асоб і яшчэ нешта падобнае. Усе, як шэляг, ведалі Камінскага. Ён, пачуўшы пра хваробу Эпштэйна, штодзень цягам чатырох ці пяці тыдняў на раніцы і ўвечары прыходзіў да банкіра, каб даведацца пра стан здароўя. Яўрэй, упэўнены, што Камінскі ходзіць па даручэнні князя, з-за такога гонару ачуняў хутчэй, чым можна было спадзявацца, і штодзень даваў Камінскаму па дукату на піва. А калі ўжо цалкам ачуняў і мог выехаць у горад, парадзіўшыся са сваёй дачкой, з першым візітам паехаў да намесніка, каб выказаць сваю ўдзячнасць. А князь ніколі пра яго нават і не чуў.

Таму Эпштэйн быў моцна здзіўлены, бо князь прыняў яго толькі таму, што меў надзею на нейкі фінансавы праект і шчыра сказаў, што не разумее, пра што ён кажа, бо ён ніколі і не думаў пра здароўе Эпштэйна і цалкам да яго абыякавы. Выкліканы Камінскі не адмаўляў свае візіты да банкіра, але растлумачыў, што рабіў гэта ад свайго імя і выказаў меркаванне, што толькі празмерная ганарыстасць Эпштэйна магла выклікаць у яго іншую думку.

«Плёткі».

39. ... але нельга сказаць, што ў Неманюнах нічога не адбывалася. Вось паслухай, што тут адбывалася ўсяго тры гады таму.

Усяго толькі некалькі месяцаў пробашчам служыў тут малады чалавек, нейкі ксёндз Орвід, верагодна, народжаны для бяды і няшчасцяў у сваім жыцці. Толькі што ён выйшаў з вельмі цяжкай справы і з-пад жорсткага пераследу, як адразу патрапіў у новы.

Старая залежнасць, старая інерцыя, якая так доўга злучала гэты край з занёманскім бокам, напэўна і была прычынай таго, што тутэйшыя і тамтэйшыя святары часта патаемна перабіраліся цераз мяжу. І рабілі гэта толькі дзеля таго, каб служыць урачыстыя службы ў касцёлах абодвух бакоў, бо святы з-за каляндарнай розніцы выпадаюць на розныя дні. І, узаемна абменьваючыся рэлігійнымі пачуццямі, ксяндзы просяць Творцу, каб Нёман больш не быў перашкодай.

Тры гады таму, калі ніхто нават і не падазраваў пра хуткае вялікае ўзрушэнне народаў, з-за якога кароль Луі Філіп страціў трон, у часы калі ў дзяцей народжаных у 1840-м г., каб паступіць у кадэцкую школу, яшчэ не патрабавалася даведка пра няўдзеле ў паўстанні 1831 г. Аднак гэта былі часы, калі да нас невядома для чаго з-за мяжы прыязджалі эмісары. У вось у тыя часы сумленны пробашч з польскай Аліты кс. Цехановіч узімку цішком прабраўся ў Неманюны, каб адслужыць тут святую імшу. Як на бяду, у гэты момант адбывалася сварка паміж гаспадыняй ксяндза-пробашча і мясцовым галоўным мытнікам. Па старой традыцыі гаспадыня ксяндза і сам ксёндз досыць няслушна лічацца ў нас адным непадзельным цэлым. Гэты мытнік, расеец, пажадаў адпомсціць і ў той дзень быў у касцёле. Ён западозрыў, што невядомы яму ксёндз пахне замежжам. Нічога адразу не вырашыў, аднак загадаў пільна сачыць за мяжой і, каб нарабіць мясцоваму ксяндзу клопатаў, паставіў варту на вуліцах. Ксёндз паўсюдна меў сяброў, якія папярэдзілі яго пра наспяванне буры. На супольнай радзе было вырашана пераплыць мяжу ўначы. [...]

Але на бяду ноч выдалася даволі светлай. Занёманскі ксёндз апрануў габіт бернардынскага квестара, які таксама гасцяваў тут, і разам з селянінам з плябаніі, праз якога павінен быў вярнуць габіт, пусціўся за Нёман. Але як толькі прайшоў некалькі крокаў па беразе, яго схапілі стражнікі і ў чужым, маскарадным строі прывялі да свайго начальніка. Каб не крыўда гэтага чалавека, справа закончылася б для духоўнага айца невялікімі пострахам.

Аднак неадкладна былі адпраўлены рапарты, што ў выніку нястомнай руплівасці начальніка мытні затрымалі чалавека, які таемна прыбыў з-за мяжы і вяртаўся назад у дзвюх святарскіх вопратках - ксяндзоўскай сутане і бернардынскім габіце. Гэта выклікае падазрэнне, што гэты чалавек - адзін з тых жудасных эмісараў, якіх марна шукаюць ужо пятнаццаць гадоў. І што мясцовы пробашч таемна хаваў гэтага небяспечнага чалавека ў сваёй плябаніі.

Адусюль, як на які баль, зляцеліся чыноўнікі. Абодвух святароў пасадзілі ў вязніцу, і ніхто не верыў, што гэты невядомы чалавек - пробашч з-за мяжы. І толькі праз год рознага кшталту пакутаў пераканаліся ў праўдзівасці гэтага. [...]

«З кожнай хаткі па селяніну. Ад Мерачы да Коўні».

12 кастрычніка 1849 г.

Янкоўскі Часлаў.Вільня ў 1818-1825 гадах [313]

Накладам Выдавецкага інстытута ў Варшаве апублікаваны выдатныя мемуары Станіслава Мараўскага, -- кніга пад назвай «Некалькі гадоў маёй маладосці ў Вільні». Гэтая, нядаўна выдадзеная праца, ілюстравана цікавымі і часткова невядомымі раней малюнкамі, і мае больш, чым 500 вялікіх старонак.

Хачу даць вам уяўленні пра яе і несумненна настойліва заахвоціць чытальнікаў пазнаёміцца з гэтымі надзвычай цікавымі і красамоўнымі мемуарамі.

Аўтар, Станіслаў Мараўскі, нарадзіўся ў 1802 годзе ў Міцкунах каля Вільні, быў адзіным сынам Апалінарыя, шамбаляна караля Станіслава Аўгуста і Мар'яны з Сямашак. Аддадзены ў павятовую Ковенскую школу, закончыў яе за год да таго, як там пачаў працаваць Адам Міцкевіч. Пасля школы шаснаццацігадовы, пільны, здольны, інтэлігентны і амбітны хлопец паступіў у Віленскі ўніверсітэт на медычны факультэт. Такой была воля яго бацькі, цалкам нязгодная з планамі яго сына.

Быў 1818 год. Студэнцтва Мараўскага супала з самым яркім перыядам жыцця Віленскага ўніверсітэта і кульмінацыяй руху філарэтаў сярод моладзі. Ён адразу далучыўся да гэтага руху і заслужыў шчырую прыхільнасць і павагу сваіх калег. Працавіты і старанны, не грэбаваў таварыскімі стасункамі, адкрытымі абдымкамі сустрэлі яго ў тагачасным віленскім бамондзе. У сваяках меў Радзівілаў, Храпавіцкіх і іншыя вядомыя сем'і таго часу, да таго ж быў добра выхаваны, моцны і адпаліраваны светам, адзінае дзіця багатага бацькі, з мянушкай «прыгожы Мараўскі», адпаведна, карыстаўся незвычайным поспехам у прыгожай паловы чалавецтва і дасканала ведаў усю Вільню. Яму пашанцавала пазбегнуць трагедыі філарэтаў, бо, відочна, меў магутных заступнікаў. Таму змог спакойна скончыць вучобу, не перастаючы пры гэтым старанна наведваць свецкія салоны і плесці шматлікія любоўныя сувязі. Але праз заняпад багацця бацькі не змог паехаць за мяжу, не змог атрымаць і пасаду ва ўніверсітэце. Пасля вучобы некалькі гадоў правёў у вёсцы Устроні ў Трокскім павеце і ў 1827 годзе паехаў у Пецярбург, каб знайсці для сябе працу. Адносіны з бацькам пачалі напружвацца, і дзесьці ў 1839 годзе Мараўскі назаўсёды пераехаў на берагі Нявы, каб распачаць там медыцынскую практыку. Тут ён зблізіўся з асобамі, з якімі ў той час сябраваў Міцкевіч. Асабліва блізкія стасункі склаліся ў яго з домам Шыманоўскай, цёплае і шчырае сяброўства яднала яго з гаспадыняй дома, узнікла шчырая сімпатыя з яе абедзвюма дочкамі, і ён ледзь не ажаніўся з яе сястрой Казімірай. Быў вялікім сябрам Арлоўскага. Свецкі і дасціпны чалавек ён лёгка зрабіў сабе імя ў вялікім пецярбургскім свеце. Дзякуючы пратэкцыі міністра ўнутраных спраў, а таксама сваім выключным якасцям, дасягнуў высокага становішча ў афіцыйнай іерархіі. У гэтай якасці аб'ездзіў значную частку Расеі, а па вяртанні ў Пецярбург ў 1833 годзе стаў лекарам дзяржаўнага сакратарыята Польскага каралеўства. Высока цаніўся і быў любімы міністрам Грабоўскім і намеснікам міністра Туркулам.

Па адмысловым дазволе імператара паехаў у Парыж і пазнаёміўся там са шматлікімі выдатнымі асобамі, аднавіў знаёмства з Міцкевічам - як сам распавядаў, высватаў за яго дачку Шыманоўскай Цэліну, якую ведаў яшчэ маладой паненкай у Пецярбургу.

У снежні 1835 года сышоў з пасады лекара, пакінуў прафесію і стаў чыноўнікам заканадаўчай камісіі, якая павінна была перакладаць Збор зводу законаў з расейскай на польскую мову. Пасля смерці бацькі пакінуў Пецярбург, сышоў у адстаўку і вярнуўся ва Устронь. «Я збіраюся зачыніцца ў Літве», - пісаў ён аднаму са сваіх знаёмых. Аднак ва Устроні гэты «пустэльнік» акружыў сябе ўсім магчымым камфортам, творамі мастацтва і літаратуры. Заклаў сад, вырошчваў кветкі, гаспадарыў. Ён не хацеў нікога бачыць і аддаваў перавагу працы пісьменніка. І ва Устроні добра распісаўся. Напісаў успаміны пра свае часы ў Вільні, успаміны пра Пецярбург, сатырычныя п'есы, філасофскія, гістарычныя і сацыяльныя разважанні, вершы. Меў талент пісьменніка. Уся спадчына доктара Станіслава Мараўскага сведчыць пра яго па-сапраўднаму незвычайны розум. […]

Толькі аднойчы Мараўскі пакінуў свой дом ва Устроні, калі паехаў у Варшаву, дзе завязаў адносіны з Элеанорай Зяменскай, з якой пасля падтрымліваў ажыўленую перапіску. Таксама займаўся гіпнатызмам, што рабіла яго яшчэ больш арыгінальным і загадкавым для суседзяў.

Самотна пражыў апошнія чатырнаццаць гадоў жыцця. Памёр увосень 1853 года і забраў з сабой у магілу сакрэты сваёй мізантропіі. Пахаваны ў Неманюнах Троцкага павета у капліцы, якую пабудаваў сам для сябе. Яго маёнтак дастаўся ў спадкі стрыечнаму брату Апалінарыю Мараўскаму, нашчадкі якога і дасюль ім валодаюць.

[Далей Янкоўскі з захапленнем цытуе фрагменты з успамінаў Мараўскага.]

***

З успамінаў Мараўскага можна было б чэрпаць і чэрпаць, бо яго старонкі - гэта неверагодная, найцікавейшая калекцыя асоб, і кожная асоба - тыпаж, якім ніяк не магчыма насыціцца. А апісанні часоў філарэтаў не зможа прапусціць ніводзін гісторык!

Апошняя старонка ўспамінаў была напісана Мараўскім у лістападзе 1848 года. У якасці дадаткаў выдаўцы надрукавалі ў кнізе некалькі дзясяткаў фрагментаў пераважна анекдатычнага зместу, узятых з розных рукапісаў Мараўскага [314]. Кніга мае старанныя і вычарпальныя тлумачэнні, якія значна спрыяюць чытальніку, незнаёмаму з гісторыяй і традыцыямі нашага краю.

---

 

Top