Папярэдняя старонка: Мемуары

Аўтар: Язэп Гэрмановіч,
Дадана: 14-02-2012,
Крыніца: knihi.comа, Язэп Гэрмановіч. Кітай-Сібір-Масква. Мюнхэн, Logos, 1962.

Успаміны

З дазволу Духоўных Уладаў

ПРАДМОВА

І

Кітай (Хіна) займае суцэльную тэрыторыю ў сярэдня-ўсходняй Азіі, - на Далёкім Усходзе, як яго цяпер называюць. Кітай доўга ў нашай эры лічыўся самым далёкім, найтрудней даступным і малаведамым краем. З поўдня ён абгароджаны высокімі, недаступнымі Гімалайскімі горамі, з захаду вялікімі стэпамі-пустынямі, а з поўначы ад Сібіру доўгімі ланцугамі высокіх гораў. Зрэштай і сам Сібір быў мала разьведаным краем. Кітайцы здаўна называлі свой край «Сярэдзінай Сьвету».

Гэты край і народ трэба абавязкава пазнаць бліжэй: ён налічвае да 4000 гадоў сваёй гісторыі, мае 700 мільёнаў жыхароў. Як бачым Вялікі Кітай выгодна расьсеўся на бясьпечным месцы і мае свае выдатныя асаблівасьці, - усё ў ім вялікае: пустыня Гобі-Шамо, рэкі сусьветнай велічы, - Жоўтая (Хо-ан-Хо) і Сіняя (Ян-тзэ-Кіянг), а з поўначы правы бераг Амуру з прытокамі Сунгары і Ўссуры.

Кітайцы прывыклі да таго, што натура аддзяляе іх ад рэшты сьвету дык яшчэ і самі паглыбляюць гэты разьдзел. Такое значэньне мела на працягу вякоў ведамая Кітайская Сьцяна, якой адгарадзіліся з поўначы ад нападаў мангольскіх плямёнаў. Другім важным дзейнікам, што ізаляваў Кітай, быў іхні альфабэт-гэрагліфы (да 100 тысяч!). Гэты альфабэт памог кітайцам, якія маюць некалькі розных моваў і дзесяткі дыялектаў, зрасьціся ў адзін народ і ў адну дзяржаву. Гэрагліфы даюць ім магчымасьць не згаварыцца, а сьпісацца, і так, хоць з вялікаю бядою, паразумецца. Аднак гэтая непраходная «сьцяна гэрагліфаў» не пазваляе чужаземцам прыблізіцца да кітайскай душы.

І трэйцім дзейнікам, які ізалюе Кітай ад сьвету, стаўся ў апошніх часох камунізм. Цяпер яны адлучыліся ня толькі ад краёў капіталізму, але і ад савецкіх таварышаў і ня дзеля таго, што кітайцы - дрэнныя камуністыя, а дзеля таго, што яны зусім іншыя людзі.

Кітайцы, маюць сваю старавечную культуру, якая пад уплывам буддызму і Канфуцыя вытварыла звычаёвы кодэкс сужыцьця сямейнага, грамадзкага і дзяржаўнага. Кітайская культура апанавала калісьці Японію і народы Інда-Кітаю і дала ім свае гэрагліфы і абычаі (напр. ня ўжываюць ні малака, ні масла). Выдатныя праявы кітайскага характару - гонар, ветлівасьць, пашана для бацькоў (жывых і памершых), любоў да свайго краю і старых абычаяў, вернасьць у дагаворах, скромнасьць, супакой нэрваў, працавітасьць, цярплівасьць, вытрываласьць, ашчаднасьць, нахіл і навык да гандлю. Дык страшэнную памылку робяць тыя чужынцы, якія ўважаюць кітайскі народ за някультурны, або ставяць яго на адным узроўні з дзікарамі. Але якраз гэтым тыя белыя людзі паказываюць сваю някультурнасьць. А некаторыя лёгкамысна высьмейваюць кітайскія паклоны і цырымоніі. Хоць нашая Місія не вяла працы паміж кітайцамі, але, жывучы зь імі блізка, я заўважыў, што іхныя паклоны і іншыя праявы ветлівасьці - гэта ня ёсьць пустая форма, а робяцца з перакананьнем і шчыра. Каб каталіцкія місіянэры прыходзілі ў Кітай з поўным зразуменьнем кітайскай культуры, каб не паказывалі сваёй вышэйшасьці і панскасьці, каб не накідалі сваіх звычаяў і свайго стылю, - адным словам, каб аказывалі належную пашану народу і чалавеку, і каб самі станавіліся для кітайцаў кітайцамі ў духу сьв. Паўла Ап. і ў Духу Самога Хрыста, дык Кітай ужо быў-бы каталіцкім.

Кітайская душа, маючы багаты падклад натуральны, вельмі блізкая хрысьціянству і толькі патрабуе для поўнага свайго разьвіцьця навукі і Духа Хрыстовага. І каталіцкія абрады і цырымоніі (лацінскія) вельмі добра трапляюць да кітайскага ўкладу і стылю, абы толькі ня былі адпраўляныя няўважліва і хутка. Думаю, што наш каталіцкі ўсходні абрад меў-бы тут яшчэ большы посьпех, каб толькі дапасаваўся да кітайскіх мэлёдыяў і стылю. І трэба было-б сьмела і багата чэрпаць із скарбаў Будды і Канфуцыя ўсё іхнае добрае і прыгожае, заступаючы сапсуты паганізм праўдзівай верай і мараляй Хрыстовай. Тады хрысьціянства стала-б рэлігіяй блізкай і роднай кітайцам.

Навет і цяпер, калі Кітай стаўся камуністычным і калі праз неразвагу правадыроў гіне ад голаду, то кітайцы не перасталі быць людзьмі і нашымі бліжнімі. А тымчасам амэрыканская бравура, ці савецкае братаньне лічыцца ў Кітаі за грубіянства і выклікае моцную абразу. Няхай-бы папробаваў у Пэкіне чужаземны дыплямат (Х) пастукаць ботам па стале, як гэта здарылася ў Асамблеі ў Ню-Ёрку!.. Бо ў Кітаі і найбольшае дабро, робленае нядалікатна, траціць усю сваю вартасьць.

Цяперашняя ізаляцыя, калі Кітай стаіць на самым берагу пропасьці, калі апрача Альбаніі ня мае на сьвеце прыяцеляў і калі Савецкі Саюз, будучы з сваёй бязбожнай натуры неспрявадлівым, умее толькі абяцаць і зводзіць, - кажу - гэтая ізаляцыя можа і павінна быць выкарыстана контрагэнтам разумным і сумленным. Я перакананы, што перадусім дыплямацыя Ватыкану мае вялікую нагоду і патрэбу зьвярнуцца да Кітаю з харытатыўнай місіяй у духу Хрыстовага міласэрдзя і ветлівасьці.

У адносінах эканамічных кітайцы ўважаюць за найлепшых камэрсантаў ангельцаў, якія пры ўкладнасьці формы даюць салідны тавар і акуратна выпаўняюць варункі ўмовы. Бо кітаец будзе таргавацца да ўтраты прытомнасьці, але вымагае сумленнага выкананьня дагавору.

ІІ

Мы працавалі ў Манджурыі 20 гадоў, а нашым нязьменным месцам прабываньня быў Харбін, які складаецца з двух гарадоў - старога кітайскага, (Фу-кья-Тьен) і новага - эмігранцкага, пераважна расейскага. Лік усіх жыхароў у Харбіне даходзіў да 750 тысяч. Манджурыя - край даўнейшых манджураў - сталася фактычна краем кітайскім. Старых манджураў можна дашукацца толькі ў глухіх закутках. Манджурыя таксама мае натуральныя граніцы: на поўначы, - рака Амур, на захадзе - мангольскія стэпы, на паўдні - Кітайская Сьцяна, Жоўтае мора і Карэйскія горы, а на ўсходзе - рака Ўссуры і горы Малога Хінгану. У 1931 Манджурыю захапілі японцы, як край безбаронны, без вайны. Аднак, каб затуманіць вочы сваім праціўнікам, далі Маджурыі самастойнасьць і прызначылі маджурскага імпэратара, Пу-І, а самі назваліся толькі саюзьнікамі. Новая імпэрыя насіла назоў - «Манджу-Го». Кітайскія жыхары не згаджаліся з назовам «манджураў», ня прызнавалі ні імпэратара, ні ўраду.

Наагул Кітай ня мог наракаць на нястачу апякуноў. У канцы мінулага стагодзьдзя расейскі ўрад пачаў будаваць чыгунку праз Манджурыю, каб скараціць сабе лучнасьць з горадам Уладывастокам і зь Вялікім акіянам. Дагавор зь Кітаем рабіўся падступны - «арэнда» на 99 гадоў. Дарога называлася Кітайска-Ўсходняя. Апрача таго Расея правяла ад Харбіну дарогу на поўдзень праз Мукдэн да Жоўтага мора. Былі пабудаваныя гарады Новы Харбін, Дальній, Порт-Артур і др. Японцы пачуліся тады загрожанымі і пачалі вайну (1904-1905) ды адабралі ад Расеі палавіну паўдзённай дарогі і прыморскую Квантунскую правінцыю Манджурыі, а горад Дальній пераменавалі на Дайрэн. А зь Кітаем ня лічыліся зусім, хоць ваявалі на ягонай зямлі і дзялілі яе між сабою.

Да канца мінулага стагодзьдзя Манджурыя была вельмі рэдка населеная: мала хто аб ёй на сьвеце ведаў і ёй цікавіўся. Ад часу аднак, як Расея стала праводзіць чыгунку, тады зьвярнулася на Манджурыю ўвага ўсяго сьвету. Аказалася, што гэта - краіна вялікіх магчымасьцяў: мае вялікія лясы, (тайга), шмат вугалю, ураджайную глебу, здаровы клімат і вялізарнае стратэгічнае значэньне. Самі кітайцы тады «адкрылі» Манджурыю: палілася сюды бязьмежная хваля кітайскіх земляробаў. Яны хапаліся абы за якую работу, каб толькі пражыць. Найбольш прырасталі да зямлі і да гандлю. Сеялі чумізу, гаолян, кукурузу, пшаніцу, бабы-сою. Але найбольш кітайцы маюць пацяг да гародніцтва: кітаец з сваей вечнай цяпкай (гачка на доўгім чаране) замяшчае каня, плуг і ўсякія машыны і прылады, а працуе ад цямна да цямна.

Да будовы чыгункі прыбывала сюды з Расеі нямала тэхнікаў, спэціялістых, камэрсантаў і так проста ахвотнікаў лёгкай нажывы і прайдзісьветаў. Усяго эмігрантаў, лучна з тымі, што ўцяклі пасьля разгрому белых генэралаў (Калчака, Сямёнава, Меркулавых), сабралася ў Манджурыі больш 300 тысяч: расейцаў, забайкальскіх казакоў, украінцаў, палякаў, жыдоў і немцаў. Менш было летувісаў, беларусаў, латышоў, чэхаў, эстонцаў і др. Каталікі мелі ў Харбіне тры касьцёлы: адзін для кітайцаў у кітайскай часьці і два для эмігрантаў каталікаў - касьцёл сьв. Станіслава і сьв. Ёзафата. Мелі таксама свае цэрквы армяне, стараверы папоўцы, эвангелікі і інш. Жыды мелі дзьве вялікія багатыя сынагогі.

Праваслаўная эміграцыя збудавала ў Харбіне да 30-ці цэркваў: некаторыя былі вялікія, прыгожыя і вельмі багатыя. Таксама і ў другіх гарадох, як Хайлар, Мулін і ў групе пасёлкаў Трохрэчча, будаваліся цэрквы і школы. Сам Харбін стаў галавою і мітраполіяй праваслаўнай Царквы ў Кітаі. Мітрапаліт Мелецій меў двух япіскапаў вікарых, Дзімітрыя і Ювэналія. Пасьля расейскай рэвалюцыі пражываў у Харбіне Камчацкі япіскап Нэстар (Анісімов). Яшчэ значны лік праваслаўных эмігрантаў сабраўся ў Шангаі (Япіскап Іоан), у Тянтзіне, у Цінгтао, у Пэкіне (Яп. Віктар). У гарадох ды асабліва на правінцыі эмігранты жылі старым парадкам і прывычкамі, якія існавалі да рэвалюцыі. Наагул, хто быў чалавекам кідлівым і не лайдачыў, мог жыць у Манджурыі ў дастатку і бясьпечна. Зь кітайцамі, хоць у іх парадак моцна кульгаў, можна было жыць і ладзіць.

Праваслаўныя ўкраінцы мелі ў Харбіне прыгожую царкву ў сваім стылю на Вялікім Праспэкце.

Але вось у 1931 неўспадзеўкі загарнулі Манджурыю японцы і патроху пачалі мацавацца і згушчацца. Цяпер варункі жыцьця пагоршыліся. Канкураваць зь японцамі, якія самі гандлявалі без падатку, стала немагчыма. І наагул выяўлялася няпэўная прышласьць і найбольш пагроза канфлікту з Саветамі. Дзеля таго белыя людзі сьпешна эмігравалі далей: у глыбейшы Кітай, пераважна на Шангай і яшчэ далей - на Філіпіны, у Амэрыку, Аўстралію...

ІІІ

У жніўні 1945, пасьля кароткіх баёў зь японцамі, заўладаў Манджурыяй Савецкі Саюз. Харбін японцы аддалі бяз бою. Усіх цяпер зацікавіла, як уладзіцца царкоўнае жыцьцё? Дасюль праваслаўнае духавенства, адарваўшыся ад Маскоўскага Патрыярха, перайшло пад юрысдыкцыю царкоўнага Загранічнага Сабору ў Югаславіі (Карлаўцы). І вось разам з савецкай акупацыяй прыбыла ў Харбін з Масквы духоўная дэлегацыя ад Маскоўскага Патрыярха, якая без супраціву прыняла ўсю Кітайскую Мітраполію ў патрыяршае паслушэнства. Прытым дэлегацыя адсунула Мітрапаліта Мелеція, а вікарых забралі ў Сав. Саюз. Мітрапалітам у Манджурыі паставілі япіскапа Нэстара (Анісімава). Яму далі новага вікарага, Нікандра (Віктарава).

Усе ў Харбіне дзівіліся, што Нэстар, які дасюль быў патронам, манархістых, цяпер так хутка здабыў давер Патрыярха і савецкага ўраду. Праўда, Нэстар, чалавек актыўны, таварыскі і добры прамоўца, умеў дапасавацца да новых абставінаў. Тымчасам стары Мелецій хутка памёр, як-бы не хацеў свайму наступніку перашкаджаць у ягонай службе. І вось усім здавалася, што Нэстар умацаваўся надоўга. Так прайшло каля трох гадоў. Але паступова царкоўнае жыцьцё цярпела паважныя страты: у эмігранцкіх школах забаранілі Закон Божы і зьнялі іконы. А кітайскі натоўп нішчыў праваслаўны могільнік: рабаваў дрэвы, крыжы, агарожы і помнікі. Такжа і іншыя могільнікі цярпелі крыўду. Мітрапаліту Нэстару хрысьціяне закідывалі, што, маючы ўплывы, недастаткова бараніў сьвятое месца. Аж нарэшце, хоць і пазнавата, Нэстар стаў у абароне могільнікаў і здолеў затрымаць далейшае зьнішчэньне, легалізаваў стражу і паправіў агарожу праваслаўнага могільніку.

Ужо тры гады, трывала кітайская камуністычная ўлада ў Манджурыі і здавалася, што арышты і высылка ў Савецкі Саюз кончыліся. Але важнейшае было наперадзе. Вясной 1948 Нэстар атрымаў загад ад Маскоўскага Патрыярха прыехаць у Маскву на з'езд загранічнага япіскапату. Гаварыў аб гэтым і цікавіўся ўвесь Харбін. Казалі, што Мітрап. Нэстар прыгатаваў падаркі ў кітайскім стылю Патрыярху і Сталіну (гэтаму портцыгар з дарагімі каменьнямі). І вось Нэстар адслужыў малебен, сказаў гарачую пропаведзь і разьвітаўся а народам. Але за тры дні да выезду ўночы напала на яго кітайская камуністычная міліцыя, арыштавала і пасадзіла ў Харбіне ў турму. Забралі зь ім сакратара, сьвятара Герасімава. Трымалі іх паўтара месяца ў вельмі цяжкіх варунках і спачатку нікога да іх ня пускалі. Нарэшце міліцыя вывезла Мітрапаліта на савецкую граніцу і выдала савецкаму ўраду. У Сібіры пасадзілі Нэстара ў турму ў горадзе Чыта. У той самай турме аказаліся і мы пасьля шасьці месяцаў.

Расказывалі мне ў лягерах, што Нэстар атрымаў 25 гадоў, якія адбываў перш у Сібіры, а пасьля ў даўнейшым Суздальскім манастыры. Апінія вязьняў аб Нэстары была самая найлепшая, як аб паважным духоўніку і сымпатычным чалавеку. Аб прычыне такога гвалтоўнага арышту Мітрапаліта ніхто ў Харбіне нічога ня ведаў тымбольш, што Патрыярх ня мог Нэстара прызначыць Мітрапалітам бяз згоды Савецкага Саюзу. Але чаму перш паднялі яго так высока, а пасьля бразнулі аб зямлю так моцна? Толькі можна сказаць, што Савецкі Саюз - гэта сфінкс 20-га стагодзьдзя: адно думае, другое гаворыць, трэцьцяе робіць, а чацьвёртае рэклямуе... Дый такая ў іх нармальная тактыка: перш уцягнуць чалавека абяцанкамі, усё яму дараваць і прыгалубіць, і даць даручэньне, каб пісаў заграніцу аб сваім добрым лёсе і працы, а пасьля яго зламаць і зьліквідаваць. Так зрабілі з тымі, якім пасьля Другой вайны «родіна простіла»: атрымалі добрую работу, месца і службу, а пасьля апынуліся ў сібірскіх лягерах. - Бо савецкі камунізм, адкінуўшы Хрыста, прыняў праграму Маркса і Леніна, але ў практыцы трымаецца толькі тэорыі Макіявэльлі!

ІV

Вельмі памысна пульсавала каталіцкая місійная праца паміж кітайцамі ў Харбіне, ува ўсёй Манджурыі, як і ў цэлым Кітаі. Ад 1933 пачала арганізавацца ля Харбіну ў вялікай вёсцы другая кітайская парахвія.

У каталіцкай касьцельнай адміністрацыі Харбін належыў да апостальскага Вікарыяту гораду Гірыну. Перад самай вайной Ватыкан пастанавіў утварыць у Харбіне Апостальскую Прэфэктуру і даверыў яе харвацкаму Закону Асумпцыоністаў. Ужо навет прыехала першая іхная група (7 сьвятароў), але яны не маглі пачаць нармальнай працы з прычыны японска-амэрыканскай вайны.

Лік каталікоў ува ўсім Кітаі дасягаў 5-ці мільёнаў, біскупаў кітайцаў было ўжо пару дзесяткаў, адзін кардынал, сьвятароў больш 2000.

Каталіцкая школа мела ў Кітаі выдатнае месца. Пры кажнай місіі абавязкова закладалася пачатковая школа, у якой пераважна вучылі законьніцы кітайкі. У гарадох, дзе працавала большая місія, місіянэры стараліся адчыняць сярэднія школы. У Пэкіне паўстаў каталіцкі ўнівэрсытэт, які вялі законьнікі Вэрбісты: тут асабліва славіўся хімічны факультэт. У Тянтзіне мелі ўнівэрсытэт Езуіты: тут быў такжа іхны музэй. І ў Шангаі мелі Езуіты ўнівэрсытэт: тут выдатны быў мэдычны факультэт, астранамічная, сэйсмаграфічная і мэтэаралягічная станцыі - мэтэаралёгія Вялікага акіяну і басэйну ракі Ян-тзэ-Кіянг. Калі пагражала бура, езуіт страляў із старадаўняй гарматы, а кітайскія рыбаловы хуценька зматывалі сеці. На адбой стралялі таксама.

Пры каталіцкіх місіях бывалі амбуляторыі і шпіталі, а такжа прытулкі для сірот. Так у Харбіне мелі шпіталь СС. Францішканкі. У Шангаю ў прытулку Францішканак было ня менш 2000 дзяўчатак. Там нярэдка кітайская бедната, што мела хаты-лодкі на канале Вангпу, выкідала дзяцей нованароджаных на бераг (толькі дзяўчатак, хлапцоў ніколі ня выкідаюць і не прадаюць). А СС. Францішканкі раніцай падбіралі. Ведама, што такія заморышы часта-густа паміралі. Згэтуль савецкія газэты раструбілі легенду, што каталіцкія законьніцы забівалі кітайскіх дзяцей. Так падобна калісьці і фарызэі абвінялі Хрыста, што бунтаваў жыдоў, калі Ён быў Збаўца ўсяго сьвету.

V

Праваслаўная расейская Царква таксама мела свае місіі ў Кітаі. Іхны цэнтр быў у Пэкіне. Справа пачалася прыпадкова і ў дзіўны спосаб. У ХVІІ стагодзьдзі кітайцы вялі вайну з царскай Расеяй і двойчы здабывалі над ракою Амурам цьвярдыню Албазін. Першая аблога кончылася нічым. Другі раз, пасьля доўгай аблогі, абаронцаў цьвярдыні голадам прымусілі здацца. Кітайцы вельмі дзівіліся з мужнасьці і стойкасьці забайкальскіх казакоў і, ўзяўшы іх у палон, далі ім узнагароду: пасадзілі ля Пэкіну на ўчастках, пажанілі зь кітайкамі і пакінулі ім вольнасьць рэлігіі. Пасьля дагаварыліся з царскім урадам і расейскі Сынод назначаў праваслаўных духоўнікаў у пэкінскую «албазінскую» місію. У наступных пакаленьнях албазінцы акітаіліся зусім, але насілі імёны Ванькаў і Міцькаў і захавалі праваслаўную веру. Навет расейская мова трымала ў іх сваю вагу, а ў цэрквах - славянская. Калі ўзьнікла патрэба тлумачыць літургію і наагул царкоўнае набажэнства на кітайскую мову, пецярбурскі Сынод не працівіўся гэтаму. У апошніх часох мінулага веку выдатным дзеячом у Кітаі быў япіскап Іннокентій: ён такжа - ведамы сінагог (знаўца кітайскай мовы). Паміж іншым, ён выдаў вялікі расейска-кітайскі слоўнік.

Такім чынам праваслаўная Царква залажыла свой трывалы фундамант будучай місіі ў Кітаі. Гадавалася такжа з даўнейшых албазінцаў праваслаўнае духавенства. Аднак, трэба прызнацца, што праваслаўная місійная праца, хоць вялася пад апекай магутнай і багатай Расеі, не набрала размаху і ад сваёй албазінскай базы адыходзіла недалёка. А пасьля рэвалюцыі 1917 г. стала заняпадаць. Чаму так? Трудна на гэта адказаць. Нам здаецца, што трэба было ўзяцца за місію духавенству манаскаму, або закладаць спэцыяльныя сэмінарыі для духавенства нежанатага з назначанай мэтай місійнай. Гэтак зрадзіўся-б місійны дух - агонь Хрыстовы. І яшчэ нас дзівіла, што пасьля рэвалюцыі, калі масы праваслаўнага духавенства перабягалі з Расеі ў Манджурыю і калі шмат між імі знайшлося беспрацоўных, дык не аказалася зь іх ані ініцыятараў, ані кандыдатаў да місійнай працы між кітайцамі. Узьнікалі толькі ніклыя спробы, якія не далі выніку. А поле было вялікае і сьпелае, - «жоўтая ніва» - чакала жанцоў! І, хоць эміграцыя наагул ня была бедная, а навет здараліся ахвярныя багачы, хоць расейская эміграцыя здолела пабудаваць у Харбіне дзесяткі прыгожых цэркваў, аднак не змагла стварыць і весьці інстытутаў місійных, ані навет сваіх выхаваўчых у такіх памерах, як мелі пратэстанты і мы, каталікі.

VІ

Першыя пробліскі нашага ўсходняга абраду ў Манджурыі трэба аднесьці да 1923 г. Тады перайшоў у каталіцтва адзін з найлепшых праваслаўных сьвятароў у Харбіне, Канстантын Каронін, чалавек адукаваны, скромны і пабожны. Ніхто ня мог зрабіць яму закіду, што ў такім паважным кроку кіраваўся якой няпрыстойнай мэтай, ці шукаў матар'яльнай карысьці. Да яго прылучыліся іншыя людзі добрай волі і ўзьнікала патрэба тварыць каталіцка-ўсходнюю парахвію. Ягоным духоўным апякуном і патронам быў ягоны бацька, протаярэй Іван Каронін, які разумеў справу лучнасьці з каталіцкай Царквою і спрыяў гэтай ідэі, але сам яшчэ ня важыўся перайсьці ў каталіцтва. На вялікі жаль, здарылася неспадзяванае няшчасьце: Канстантын Каронін хутка памёр. Засталіся авечкі без пастыра. Але насеньне было пасеянае і расло. І вось у пачатку 1925 перайшоў у каталіцтва прыгаданы Іван Каронін, бацька Канстантага. Ён адправіў першую ўрачыстую службу (у лучнасьці з Рымам) у дзень Багаяўленьня, дзень вельмі адпаведны для такое важнае справы. На набажэнства прыбыло шмат народу, пераважна праваслаўных, якія высока цанілі айца протаярэя. Дый зноў цяжкая страта! Іван Каронін, чалавек добра стары, таксама хутка памёр: паўторна авечкі асірацелі... Аплаківалі протаярэя каталікі і праваслаўныя. А каталіцкая група зноў шукала духоўнага правадыра. У патрэбах душы яны зьвярталіся да лацінскага духавенства, бо якраз пробашч касьцёла сьв. Станіслава, пралат В. Астроўскі і касьцёла сьв. Ёзафата Ант. Ляшчэвіч (беларус) разумелі і спрыялі справе злучэньня Цэркваў. (Увага: Ант. Ляшчэвіч, які стаў перад вайной марыянінам і працаваў у Беларусі, згінуў падчас нямецкай акупацыі ў іхнай зьверскай расправе ля Віцебску, як немцы палілі нявінныя беларускія вёскі разам з людзьмі з помсты за савецкіх партызанаў.)

Пасьля сьмерці Івана Кароніна справа ўсходняй каталіцкай царквы ў Харбіне не замерла: прылучыліся архімандрыт Мікалай Аляксееў, іерэй Захар Кавалёў (беларус) і дыякан Юры Гіц. Хутка архімандрыт Мікалай пераехаў у Шангай, дзе таксама патрабавалі ўсходняга сьвятара. На бяду, Кавалёў і Гіц, як людзі зь нявысокай навукай, не маглі самастойна весьці ў такім вялікім горадзе пастырскай службы і адміністрацыі.

І вось харбінскае духавенства, лацінскае і ўсходняе, а такжа вернікі зьвярнуліся да Рыму, просячы сьвятога Айца, каб прыслаў Кіраўніка для ўсходняй каталіцкай Місіі ў Кітай. Такім быў назначаны Архімандрыт Фабіян Абрантовіч з Закону Айцоў Марыянаў (беларус), быўшы рэктар каталіцкай Духоўнай Сэмінарыі ў Менску (1918-20), др. філязофіі, чалавек глыбокай веды, слаўны прамоўца і пісьменьнік. Ён прыбыў у Харбін у травені 1928 году параплавам з Марсыліі, праз Суэз, Сінгапур, Шангай, Дайрэн.

Праца Ф.Абрантовіча, асабліва на пачатку, была наежана калючкамі, дый ішла як па грудзе. Былі тут і праўдзівыя хрысьціяне, якія шукалі хвалы Божай, але вельмі надаядалі матэр'ялістыя, прайдзісьветы і правакатары, якія ўводзілі Кіраўніка, пакуль ён ня знаў грунту, у спакусы і памылкі. Падлізы, калі не маглі Абрантовіча ашукаць, пасылалі на яго скаргі і паклёпы ў Рым. Трэба было пільна шукаць пэўных памацнікоў, якім можна было-б даверыць: а тымчасам людзей мітусілася шмат, а чалавека бракавала. І а. Абрантовіч прыехаў адзін і людзей на месцы ня знаў нікога. Прытым меў незалечаны рэўматызм і ад пары да пары мусіў адлежываць у ложку...

Няраз а. Фабіян выказваў своё вялікае гора ў лістох да сваёй законнай улады. Нарэшце ў 1929 прыбыў з Эўропы іерэй Дыадор Колпінскі, чалавек поўны энэргіі, адукаваны, лінгвіст, расейскі патрыёт, на няшчасьце - аж за гарачы! Ён стаў дырэктарам епархіяльнай школы і, здавалася, што будзе ідэальным працаўніком. Аднак а. Фабіян ня мог сьцярпець усякіх ягоных недарэчных навінак і, пасьля пары гадоў, хоць зь вялікім жалем, мусіў яго адхіліць ад Місіі і ад школы. Пасяліў яго пры адным кляштары ў горадзе Тянтзіне разам зь ягонай маткай і там выплачываў ім пэнсію.

Душпастырства было ўжо больш-менш забясьпечанае. Затое справа вернікаў стала занепадаць дзеля таго, што эміграцыя, а разам з тым і нашыя ўсходнія каталікі, сьпешна пакідалі Манджурыю і шукалі спакайнейшага месца ў вольным сьвеце. Прычынай спалоху быў кітайска-савецкі канфлікт у 1929. Тады савецкія банды вялі жудасныя палёты на пагранічныя эмігранцкія пасёлкі, найбольш на Трохрэчча. У пажарах, арыштах, забойствах згінула нямала людзей, а дзеці заставаліся сіротамі і туляліся бяздомнымі. Ад гэтага часу хто ня быў з Манджурыяй моцна зьвязаны, як мага ўцякалі на поўдзень!

Таксама пасьля і японцы-акупанты ад 1931 яшчэ больш прарэдзілі эміграцыю, асабліва сваей эканамічнай палітыкай.

VІІ

Ахвяры, савецкіх налётаў і разгрому Трохрэчча - разьбітыя сем'і, бедныя і абрабаваныя, паадным і групамі прыбывалі ў Харбін. Здараліся выпадкі, што хлапчукі без апекі, самі безь бялетаў даяжджалі да гораду і туліліся па вуліцах бяспрытульна. І нямала такіх зьвярталася да нашай Місіі, просячы помачы і прытулку. Місія, ня маючы тады, сродкаў, мусіла адчыніць інтэрнаты і школы для дзяцей бяздомных і бедных. Паўсталі тры інтэрнаты-школы: епархіяльная - для хлопцаў, пасьля названая «Ліцэй сьв. Мікалая», і для дзяўчат - СС. Уршулянак і СС. Франьцішканак. Ватыкан прыйшоў з дапамогай для гэтых харытатыўных інстытутаў. Школы мелі праграму ўложаную паводля даўнейшых гімназіяў з мовай выкладовай расейскай: выкладаліся такжа мовы ангельская і кітайская. Пры кажнай школе мы мелі капліцы-часоўні, дзе штодзённа адпраўлялася Багаслужба. Апрача расейцаў пераплываў нязначны лік дзяцей іншых нацыяў - палякаў, летувісаў, украінцаў, беларусаў, немцаў, армянаў, кітайцаў, грузінаў і інш.

23 траўня 1932 прыбылі ў Харбін іераманах Язэп Гэрмановіч і брат законны Ант. Аніськовіч. Яны належылі да беларускага кляштару ў Друі, Віленскага ваяводзтва. Гэрмановіч заняў месца часовага дырэктара, Аніськовіч стаў выхаваўцам у інтэрнаце. Праца пайшла буйней. Паўстала ў ліцэі мандалінная аркестра, пашыралася бібліятэка і навуковыя кабінэты. Будавалася вялікая заля і новыя клясы. Такжа СС. Францішканкі будавалі салідны пяціпавярховы дом у прадмесьці Модзягоў, недалёка ад ліцэю. Асабліва прыгожа прэзэнтавалася школа-гімназія СС. Уршулянак.

У 1935 прыбыў іераманах Уладзімер Мажонас (летувіс) і ў восені таго-ж году два маладыя іерам. Кузьма Найловіч і Фама Падзява, якія тады сьвежа кончылі студыі ў Грэгорыянум у Рыме (беларусы Друйскага кляштару). Цяпер здавалася, што абсада Харбінскай Місіі будзе поўная, бо яшчэ прыбылі і два законныя браты - Станіслаў Баговіч і Браніслаў Зарэмба. Але Місія не магла ўсьцерагчыся таксама стратаў: іераманах Я.Гэрмановіч, змораны працай, захварэў нэрвова і мусіў адыйсьці на адпачынак. Адбыў вялікай дарогай - морам на японскім параплаве «Гаруна-Мару» да Марсыліі (31.ХІІ.1935 - да 2.ІІ.1936). Пасьля нядоўгага адпачынку ў Рыме і ў Друі заняў месца рэктара студыяў у Вільні ў 1936-38 гадох у купленым доме для клерыкаў-беларусаў (Вул. Зыгмунтоўская, Нр. 25).

Ад пачатку 1938 пачалася вялікая нагонка на беларусаў у Віленскім ваяводзтве з боку польскага акупацыйнага ўраду Рыдза-Сьміглага. У рэзультаце гэтага былі выселены з Друйскага кляштару сьвятары і клерыкі беларусы, а зь Вільні а. Я.Гэрмановіч 10.VІІ.1938. Прабыўшы, нядоўга ў Варшаве, а пасьля ў Рыме, Гэрмановіч паўторна выехаў у Харбін і там працаваў ад 2-га травеня 1939 да самага арышту - 22-га сьнежаня 1948 году.

У гэтай самай дарозе - ў Шангаі - ў красавіку 1939 Гэрмановіч атрымаў ліст ад архімандрыта Ф.Абрантовіча з Харбіну - чакаць яго: там якраз у Шангаі меў зь ім сустрэцца. Айцец Фабіян ехаў уласна ў Рым. Спатканьне дало шмат радасьці: Абрантовіч вёз у Рым двух сваіх клерыкаў, Андрэя Каткова і Юру Бранчанінава, на студыі ў Рым - у «Руссікум-Грэгорыянум», а Гэрмановіч ехаў ізь сьвятаром французам, які такжа прабыў пры ліцеі ў Харбіне да арышту 1948. На вялікае няшчасьце, Абрантовіч ужо ў Харбін не вярнуўся: яго арыштавалі бальшавікі ў Львове ўвосень 1939 году і пасьля ліквідавалі. (Аб гэтым будзе шырэй у Ўспамінах.)

На месца Ф.Абрантовіча Сьвяты Айцец прызначыў у 1939 годзе Архімандрыта Андрэя Цікоту, які прыбыў у Харбін у канцы таго-ж году. Цікота працаваў як Апостальскі Адміністратар Манджурыі і дырэктар ліцэю сьв. Мікалая да арышту і разгрому нашай Місіі 1948. Час быў вельмі цяжкі: вайна японцаў з Амэрыкай, вайна іх з Савецкім Саюзам і савецкая акупацыя; а ў 1946 надыход кітайскіх камуністых і іхны, ўрад, а нарэшце наш арышт.

Нельга расказаць усіх нашых няшчасьцяў. Ф.Абрантовіч выказаў калісьці думку, што «Місія ня дасьць плёну, пакуль ня будзе паліта крывёй працаўнікоў». І запраўды, ягоныя словы, споўніліся надта хутка: ён сам і ягоны наступнік, Андрэй Цікота, згінулі як ахвяры бязбожнага рэжыму ў Расеі. Усе нашыя школы разгромленыя, працаўнікі разагнаныя, Місія зьліквідаваная... Але маем у Богу надзею, што прыдуць лепшыя часы і прыйдуць новыя працаўнікі, якія на гэтым грунце ўзгадуюць ураджайны плён. Матка Боская, якой апека вельмі адчувалася ў нашай працы і ў нашым няшчасьці, паможа ў адраджэньні гэтай сьвятой справы. Божа памажы!

Частка першая
АРБІН-ЧЫТА (ТУРМА)

Перад калядамі

Дай, Божа, каб усё было гожа,
А што ня гожа - ня дай, Божа!

Зімою ўканцы 1948 г. ў Харбіне разьляцелася нязвычайная вестка аб падзеях у каталіцкай Місіі ўсходняга абраду ў Манджурыі. Хоць гаворыцца, што ў Кітаі ўсё магчыма, асабліва пры камунізьме, аднак такое здарэньне і на Кітай было занадта дзівоснае. А было так:

22-га сьнежня 1948 г. а гадзіне 18-й навалілася на ліцэй сьв. Мікалая ў Харбіне (вуліца Стара-Харбінскае шасэ, Нр. 78) цэлая хмара кітайскай міліцыі, схапілі ўсіх пяцёх сьвятароў, не даючы ім навет апрануцца, ані ўзяць шапак, хоць на дварэ быў вялікі мароз і вецер, налажылі кайданкі на рукі, завязалі вочы, усадзілі ў аўтабус і павезьлі ў вязьніцу.

Паўстаў перапалох ува ўсім эўрапэйскім Харбіне, бо час быў наагул неспакойны. Хатнія жыхары ліцэю пабеглі да кітайскіх урадоўцаў пытацца аб сваіх забраных. Аднак кітайскія камуністычныя ўлады аднекаваліся зусім:

- Нам, - яны казалі, - нічога ня ведама. Наша не знай, наша не касайся! Мусіць нейкая чорная банда ўкрала вашых? А вы шукайце іх самі.

Яны такжа абяцалі шукаць. Пасьля сталі зводзіць рознымі выкрутасамі, аж урэшце накіравалі пошукі ў паўдзённым кірунку, на горад Цянзін. Так, паводля ведамай у камуне тактыкі, блыталі ясныя факты на працягу шасьці-сямі тыдняў... А тымчасам ужо назаўтра пасьля арышту кітайская міліцыя вывезла нашых арыштаваных на захад - із станцыі Стары-Харбін, праз горы Вялікага Хінгану, на савецкую граніцу і там 25.ХІІ.48. выдалі савецкай дэлегацыі, якая павезла іх у Сібір і пасадзіла ў ваенную турму ў горадзе Чыта.

У гэтай украдзенай групе было трох сьвятараў беларусаў:

1) Архімандрыт Андрэй Цікота, які ад 1939 г. быў у Харбіне Апостальскім Адміністратарам на ўсю Манджурыю і дырэктарам ліцэю сьв. Мікалая. А перад тым ён быў закладчыкам беларускага кляштару ў Друі, Віленскага ваяводзтва (1923). У гадох 1933-39 быў генэралам закону Айцоў Марыянаў у Рыме. Радзіўся ён ў маёнтку Тупальшчына, Сьвянцянскага павету, 5-га сьнежаня 1891. Хрышчаны ў касьцеле ў Жодзішках. Уступіў у Духоўную Сэмінарыю ў Вільні ў 1909, 3-га кастрычніка. У 1913 г. пасланы ў Духоўную каталіцкую Акадэмію ў Пецярбурзе, якую скончыў у 1917. Уступіў у Марыяны 1-га верасьня 1920. Прызначаны пробашчам і Супэрыёрам у Друі 23-га красавіка 1924.

2) а. Язэп Гэрмановіч. Радз. 4-га сакавіка 1890 ў м. Гальшаны, Віленскае губ. Вучыўся разам з а. Андрэям Цікотам у Віленскай Дух. Сэм. Уступіў да Айцоў Марыянаў 15-га жнівеня 1924 і некаторы час быў магістрам навіцыяту і настаўнікам у Друйскай гімназіі. Выехаў у Харбін у 1932, але ў 1936 прыяжджаў у Эўропу на лячэньне і ў міжчасе быў прэфэктам Дому Студыяў друйскіх клерыкаў беларусаў. У 1938 ён быў выселены зь Вільні польскім урадам і хутка пасьля гэтага яго заклікалі паўторна (праз Рым) у Манджурыю. Там працаваў выхаваўцам у інтэрнаце пры ліцэі, а ўканцы - віцэдырэктарам і застутпнікам Адміністратара.

3) а. Тамаш Падзява. Радз. ў 1906 г. у в. Пярхулева, Друйскае парахвіі; скончыў гімназію ў Друі, філязофію і тэалёгію - ў Рыме ў Грэгорыянум. У 1935 прыехаў у Харбін, дзе працаваў выхаваўцам і прэфэктам у ліцэі, а таксама прэфэктам СС. Уршулянак у іхнай гімназіі ў Харбіне.

Варта заўважыць, што два законныя браты марыяне (Ст. Баговіч і Бр. Зарэмба) арыштаваныя ня былі. Законныя сёстры, Уршулянкі і Францішканкі, засталіся такжа вольныя. Але школу і інтэрнат Уршулянак (130 дзяўчат) і школу з інтэрнатам Францішканак (180 дзяўчат) камуністыя разагналі і ўсіх законьніцаў выгналі зь іхных дамоў. Гэтыя законьніцы доўгі час туляліся па Харбіне і ў Кітаі бяз сяродкаў да жыцьця, пакуль дасталі магчымасьць выехаць у Эўропу, ці Амэрыку. Ліцэй сьв. Мікалая адразу пасьля арышту айцоў быў разагнаны (220 вучняў, з гэтага ў інтэрнаце 150), а браты Баговіч і Зарэмба толькі пасьля пару гадоў маглі прыбыць у Рым.

Разам з айцамі марыянамі былі арыштаваныя два сьвецкія сьвятары: а. Павал Шалей - француз, які прабываў у Харбіне пры ліцэю ад 1939 г. і а. Павал Партнягін - расеец, які быў у Харбіне ад 1935 г. і выкладаў у ліцэі расейскую літаратуру.

Апрача гэтых пяці сьвятароў былі арыштаваныя два сьвецкія настаўнікі:

Віктар Уласаў - расеец, настаўнік гісторыі і доўгагадовы сакратар ліцэю і Пётра Марчышын - украінец, матэматык, высока цэнены ў Харбіне. Яны абодвы - каталікі ўсходняга абраду.

Да групы нашых арыштаваных далучылі ў вязьніцы незнаёмага паляка Ленкоўскага. Нашыя ўважалі яго за падстаўленую асобу-наглядчыка, бо аб сабе ён гаварыў дужа няясна. Аднак вёў ён сябе ціха і скромна і, магчыма, што ніякага таёмнага даручэньня супраць нас ня меў, а быў так як і мы ахвяраю рэжыму.

* * *

Нашая Місія і школа існавалі ў Харбіне ад 1928 г. У гадох 1945-48 мы працавалі пры ўладзе бязбожнага ладу, дык было вельмі лёгка перахіліць працу ў хвальшывы бок. Пагрозы плылі ад ворагаў, а недарэчныя рады надыходзілі ад прыяцеляў. Бо ў тым часе ў Харбіне было агульнае перакананьне, што мы павінны ліцэй зачыніць самі. Нам казалі:

- Ня стрымаеце размаху рэвалюцыі, замыкайцеся!

Але мы трымаліся далей, хоць і прачувалі, чым усё скончыцца. На нашым хлебе і пад нашаю рэлігійнаю апекай было больш за 500 дзяцей. Вучні былі пераважна дзеці эмігрантаў з даўнейшай царскай Расеі і з Савецкага Саюзу. І ўсіх, хто прыходзіў у Місію, мы, паводля магчымасьці, прыймалі, кармілі і гадавалі на людзей у Хрыстовым духу. Ці каму было шкода, або небясьпечна, што дзіця, часта бяспрытульнае, у нас расьце пад апекаю і даглядам, каб стацца добрым чалавекам і карысным грамадзянінам? Так нашая Місія ператрывала 20 гадоў, вельмі цяжкіх, а ў канцы трывожных: найперш пры старой кітайскай уладзе, ад 1931 - пад японскай акупацыяй, якую ў 1945 замяніла савецкая акупацыя. А пасьля паўгоду Харбін занялі кітайскія камуністыя. І мы далей трывалі пры іх.

Паміма кантролю ўспомненых уладаў, ніводная зь іх не магла знайсьці прычыны, каб да нас прычапіцца. І навет савецкае НКВД, хоць страшэнна прыдзірлівае з натуры, а і тое нас не зачапіла! Дый мы самі не хаваліся ад кантролю, а нашае Стара-Харбінскае шасэ ёсьць аднэй з галоўных вуліцаў гораду. А побач нашага дому ў 1945 меў сваю кватэру маршал Савецкага Саюзу Маліноўскі, які часамі цікавіўся і выпытываў нашых людзей аб школе. Пасьля ягонага адыходу тут пражываў, як называлі, «важны маскоўскі генэрал». Значыць наш ліцэй трапляў пад зыркае вока савецкай улады. І толькі адзін з нашых настаўнікаў А. быў кліканы на допыты. Яго пры тым білі на савецкім сьледзтве спэцыяльнай каўбасой зь пяску. Аднак савецкі сьледчы яго звольніў. Нам здавалася, што няшчасны настаўнік А. ня быў ублытаны ў ніякую палітычную работу: знаў ён толькі сваю хату і нашую школу. А я вельмі дзівіўся, за што яго дарэмна мучылі? Але я тады не разумеў сталінскай лёгікі, а яна дужа цікавая. Вось як Савецкі Саюз разумее шпіёнства:

- Калі хто мог-бы быць шпіёнам, дык ён ня можа ім ня быць.

- А калі ня можа ім ня быць, значыцца, ён ім ёсьць!

- А раз ён ім ёсьць, дык яго адразу трэба арыштаваць і на допытах ён павінен прызнацца да шпіёнства.

- Калі прызнаўся сам, дык ён начыста выйграў: ён дастае нармальную кару ад 10 да 25 гадоў.

- А калі сам не прызнаецца, дык сьледчы павінен яму «памагчы» прызнацца.

А ў гэтым кірунку яны маюць вырабленую практыку, у якой нявінных даводзяць да таго, каб паслушна прызналіся да віны.

- А калі-б хто ператрываў усю савецкую інквізыцыю і ня прызнаўся, дык суд, або «ОСО» і так яго пакарае, а можа навет абвастрыць кару за ўпартасьць.

Але сьледчы можа часамі ўпартага пакараць сам і пасьля яго звольніць. Такія выпадкі звальненьня, хоць і рэдка, але здараюцца, калі судзьдзя мае яшчэ крышку людзкога сумленьня. Наш настаўнік А. якраз шчасьліва на такога трапіў. Дзеля таго, што А. быў настаўнікам ангельскай мовы, значыць, паводля савецкай праграмы, «ня мог ня быць ангельскім шпіёнам» і мусіў затое добра пацярпець. А. працаваў у нас некалькі гадоў: ён быў украінец, чалавек салідны, сумленны й выдатны пэдагог.

Дырэктар ліцэю архімандрыт Андрэй таксама быў у руках харбінскага НКВД, але допыт трываў коратка і яго звольнілі, і навет яго ня білі! У Харбіне вельмі з таго людзі дзівіліся, а мы бачылі ў гэтым здарэньні вялікую Божую ласку. Тады ішло ў Манджурыі быццам паляваньне на людзей і сам назоў НКВД харбінцы тлумачылі: «ня знаю, калі вярнуся дамоў».

Падчас свайго кароткага прабываньня ў Манджурыі бальшавікі павывозілі адтуль нямала людзей, якіх называлі японскімі шпіёнамі, навет арыштавалі некаторых праваслаўных сьвятароў. А нас так яны, як і пасьля кітайскія камуністыя, не чапалі і цярпелі аж тры з паловаю гады!

* * *

У гэтым часе пачаў да нас часта заходзіць наш былы вучань-кітаец Лі-Га-Дун, які перад пару гадамі быў выдалены з нашае школы. У мяне заўсёды закрадалася падазрэньне, ці ня будзе ён помсьціць за выключэньне зь ліцэю? Бо кітайцы дужа злапамятныя: кітаец паганін, навет за маленькую крыўду, хоць быў-бы ў вочы найлепшым прыяцелям, можа страшэнна памсьціцца і за дваццаць, ці трыццаць гадоў. Праўда, нашая нязручнасьць да Лі-Га-Дуна была загладжаная: хлапец вырас і з намі зносінаў ня зрываў: а цяпер прыставаў да нас тымбольш, а можа і тымгорш?..

У дзень сьв. Андрэя былі імяніны нашага дырэктара. Сьвята прайшло так сымпатычна, сабралася гасьцей, і бацькоў і даўнейшых ліцэістых - стварыўся такі прыязны настрой, што аж прысутныя людзі гаварылі зь дзівам:

- Мусіць нешта зь ліцэям будзе? Так усё складалася прыгожа, што аж страшна... Хай Бог сьцеражэ!

У школе праца ішла згодна і натужна, а навет і найменшыя хлапчукі вучыліся спакойна і старанна. Надыходзілі Каляды, якіх аднолькава чакалі мы ўсе.

А на дварэ поўная зіма: асаблівая зіма, манджурская. Трываў перадкалядны кусьлівы мароз з праніклівым ветрам і было зусім мала сьнегу. Вечарамі мароз даходзіў да 30-ці і больш градусаў. Хмары на небе зьяўляліся рэдка: яны былі пушыстыя і празрыстыя, дый хутка праляталі па небе, як баязьлівыя птушкі. А часам яны зьніжаліся і сыпалі сухім сьнегам. Сярдзіты віхор насіў той сьнег, падкідаў яго высока, аж шалеў зь ім, пакуль, пусьціўшы на зямлю і пакачаўшы па палёх, не загнаў яго ў равы і каўдобіны. Сьнег у сярэдняй Манджурыі не закрываў зямлі - аж голыя праталіны адубеўшага грунту трэскаюцца на марозе. Зімою тут адлігі няма. Сонца тут заўсёды «зіркатае»: сьвеціць яскрава і прыкра для няпрывычнага эўрапэйскага вока: але хоць багата рассыпае свае праменьні, зімою ня мае сілы перамагчы ні марозу, ні ветру.

Эўрапэйцы кажуць, што тутэйшае яскравае сонца і пясок, які вецер наганяе з пустыні Гобі, а таксама пыл зь мясцовага гліністага грунту, прычынілі азіяцкую касавокасьць. Але папраўдзе яны зусім не касавокія, а маюць прыжмураныя павекі і гэтак натура бароніць іх ад сьлепаты. І вось падчас такіх вятроў, калі цэлыя хмары пылу закрываюць сонца, тады эўрапэйцы баяцца выходзіць на вуліцу, а выходзячы, прыкрываюць вочы рукамі, а кітайцы і японцы ходзяць спакойна. Толькі японкі ў сваёй даўгаполай кветчанай вопратцы з шырокімі рукавамі, бывала, сьмешна хістаюцца на ветры, як дзівосныя матылькі.

Гэткі вечар асабліва мне памятны, бо якраз такою парою нас арыштаваных выводзілі зь ліцэю.

Як нас укралі?

«Крадзеш, крадзеш...
Куды ты мяне завядзеш?!»

Паводля ўсходняга абраду Каталіцкае Царквы 9/22 сьнежня сьвяткуецца Непарочнае Зачацьце Панны Марыі. У нашай ліцэйскай царкве ў гэты дзень служыў літургію архімандрыт Андрэй. Ягоная паважная фігура, глыбокі бас, павольны мэлядыйны сьпеў, патрыяршая барада, а перадусім шчырая пабожнасьць - заўсёды пабуджалі народ да развагі і малітвы. Навуку ён тады гаварыў з моцнай аргумэнтацыяй, з пераканаўчымі прыкладамі, аб згодзе веры і розуму, аб любові Божай да людзей, аб магутнай Заступніцы-Маці Божай да нас грэшных і слабых.

Пасьля Службы Божай айцы Місіі запрасілі настаўнікаў на абед. Усё прайшло выняткова ціха і пасямейнаму. Пасьля абеду ўсе як мурашкі разыйшліся да сваіх абавязкаў. Вучні па клясах рыхтавалі свае перадкалядныя лекцыі. Я агледзеў усе клясы: выхаваўцы былі на сваіх становішчах, а вучні пры сваіх занятках. Гэтым разам ня трэба было ні сварыцца, ні падганяць - я аж зьдзівіўся! - і мог спакойна ўцячы ў свой кут на трэцім паверсе дому.

Цікавая спасьцярога: людзі часта лепш прадчуваюць далейшую бяду, як самую блізкую. Няшчасьце вісіць на валаску, а чалавек ня ведае і ня трывожыцца ні ўва сьне, ні на яве. І якраз перад бядою чалавек смагла сьпіць, спакойна працуе, або забаўляецца - і раптам наляціць катастрофа, і гэтакі бясьпечны чалавек апыніцца на Божым судзе! Так, запраўды, «мы ня ведаем ні дня, ні гадзіны». Часам навет людзі як-бы наўмысна мабілізуюць усе свае сілы і вельмі сьпяшаюцца, каб трапіць у самую пару і якраз на тое месца, дзе ім трэба будзе зьгінуць... Дзіўная тайна Божага Правіду! І тады так было са мною.

Калі я праходзіў міма канцылярыі дырэктара, убачыў на калідоры грамаду кітайскай міліцыі. Яны затрымалі мяне і загадалі адразу клікаць па сьпіску ўсіх сьвятароў ліцэю. Як кажуць у нас у Беларусі, справа была «простая як абаранак»: адразу было ясна, зачым прыйшла міліцыя. І я цяпер дзіўлюся сам сабе, чаму я тады не дагадаўся? Чаму не перасьцярог другіх? Бо наш француз, чалавек зручны да ўсяго, мог-бы ў той мамэнт змыліць кітайцаў і не дацца ім у рукі, а другія сьвятары маглі-б хоць адзецца на дарогу... Але я быў зусім спакойны, быццам заварожаны, ці пад гіпнозам. Ці можа сам Бог дапусьціў на мяне ў тую фатальную хвіліну такое дзіўнае засьляпеньне?

Сабраліся мы ўсе ў дырэктара. Тады старшыня міліцыі стаў чытаць пакітайску з паперыны нейкі «дакумант», а другі кітаец пачаў гэта перакладаць на расейскую мову. Мы ўважна слухалі, але нічога не зразумелі ні пакітайску, ні парасейску. Пачалі мы іх пытацца, у чым справа? Кітайцы нам тлумачылі аб нейкіх «благіх людзях», якія мелі ў нас жыць. Але зь іхняга выясьненьня нам стала яшчэ цямней.

Толькі цяпер, пасьля сьледзтва, пасьля турмы і лягераў, я разумею, чаму тады нам чыталі тую непатрэбную паперу. У камуністых ёсьць прынятая практыка, каб усё рабіць легальна; але ў практыцы ўсё робіцца толькі фармальна. І тады кітайцы нам маглі-б растлумачыць зразумела, аб што йшло, бо між імі быў успомнены перш наш калішні вучань Лі-Га-Дун, які гаварыў парасейску даволі добра. Але ён маскаваўся, каб яго не пазналі; а для самой міліцыі было патрэбна толькі прачытаць «дакумант», а зусім непатрэбна, каб мы яго зразумелі.

І вось раптам я зразумеў усё! Мяне схапілі пад рукі два дужыя міліцыянэры, крэпка сьціснулі і пачалі выводзіць. Я стаў вырывацца і крычаць:

- Адзецца! Дайце адзецца! - але мяне ўжо вялі па сходах на двор і адтуль праз пляц на другі бок вуліцы і пасадзілі ў аўтабус. Хутка прывялі туды ўсіх іншых нашых сьвятароў. Памятаю, што вуліца была зусім пустая; мусіць рух быў скіраваны на бакавыя вуліцы. Нам надзелі кайданкі, першы раз у маім жыцьці меў я гэткую «аздобу». Тут-жа нам усім завязалі вочы; затое цяпер прасьвятлелі вочы мае на душы. Я стукнуў локцем суседа і зашаптаў:

- Нас пэўна расстраляюць...

Усе іншыя былі той самай думкі, што кітайцы павязуць нас за горад на расстрэл: мы цішком маліліся, узбуджалі жаль за грахі і таёмна давалі сабе наўзаем разграшэньне.

А пакуль там мела быць што другое, да мяне пачаў дабірацца мароз так, што я забыўся аб усёй небясьпецы; аднак я ня мог бараніць ані вушэй, ані носу, бо меў скованыя назад рукі. Мароз ужо залез за каўнер і прыставаў да сьпіны. Я аж дрыжэў і прасіў сяброў, каб прыціснуліся да мяне. А, здаецца, калі вязуць на расстрэл, дык трэба думаць аб сьмерці і няма ніякай патрэбы дбаць аб мароз і прастуду... Так-то так, але мароз кусае як сабака!

Наш аўтабус імкліва нёсься вуліцамі і моцна падскокваў на каўдобінах. З гарадзкога шуму я разумеў, што мы былі яшчэ ў горадзе. Раптам забубніў пад намі мост; гэта азначала, што мы ехалі праз палатно чыгункі ў цэнтральны Харбін. Куды-ж нас вязуць? Мае думкі блытаюцца, рвуцца на кускі і ў душы творыцца кашмар. Прабую маліцца, але гэта мне ніяк не ўдаецца. Прыцярпеўся я да холаду і да кайданкаў на руках. Думаў сабе: а як жывуць людзі, што маюць спараліжаваныя рукі, або страцілі рукі на вайне, або чакаюць расстрэлу ў турме на працягу доўгіх месяцаў?

Аўтабус затрымаўся. Нам разьвязалі вочы. Цёмна. Мы былі перад мала асьветленым двухпавярховым домам у цэнтральным Харбіне. Нас павялі на другі паверх і ўпусьцілі ў пусты пакой з двума вокнамі, ды загадалі сесьці на падлогу паўкругам, вачыма да дзьвярэй. У дзьвярах было акенца, а на калідоры пры ім сядзеў наглядчык і зараз закрычаў на нас:

- Шухуа-пусін! Гаварыць нельга!

За пару хвілінаў увапхнулі да нас нашага крываногага сакратара, Віктара Ўласава, змучанага да паўсьмерці. Мы яго падхапілі пад рукі, каб не паваліўся і асьцярожна пасадзілі ў свой паўкруг. Праз якіх пяць хвілінаў увялі да нас Пятра Марчышына, нашага настаўніка матэматыкі, украінца. Паглядаем, можа яшчэ ўвядуць каго, але больш ня было нікога. Тымчасам, ня гледзечы на «шухуа-пусін», Уласаў так-сяк расказаў, як міліцыя разламала ў іх вакно, як яго перавалаклі праз вакно ў аўтамабіль і, разумецца, разьбілі яму акуляры. А ў ягонай хаце застаўся лямант жонкі і дачкі. Тут кажны з нас пачаў гаварыць сваё, але наглядчык так сярдзіта нам прыгразіў, што мы замоўклі надоўга.

Дырэктар пачаў маліцца і мы, як хто патрапіў, гаварылі свае вячэрнія пацеры. Кажуць, мора асабліва настройвае да малітвы. І праўда: я калісьці ехаў японскім параплавам 33 дні і мора пабуджала мяне да гарачае малітвы. Асабліва ў начы, калі зоркі мігцяць, быццам моляцца Стваральніку, Які іх выпусьціў на вольны прастор і мільярды гадоў пасе іх і даглядае, тады і чалавек моліцца разам зь імі. А мора калыхалася спакойна, уздыхала глыбока і шаптала пранікліва сваю адвечную малітву. Прасторы пяялі гімн славы: «Багаславеце зоркі нябесныя Госпада; мароз і сьпякоту; моры і рэкі; багаславеце духі і душы справядлівых, Госпада!»

А мы былі замкнёныя і няпэўныя жыцьця ў руках несправядлівых і бязбожных людзей: аднак ня вырвуць яны нас з рук Божых! Ніадкуль ня бачым ратунку, як толькі ад Бога. І нашая малітва стаецца жывою, дзіцячай гутаркай і благаньнем да Бога, і яна ўлівае жыватворчы бальзам у нашыя сэрцы. Немагчыма зразумець, як пакрыўджаныя людзі трываюць бязь веры і малітвы?

Надыйшла пара спаць. Вячэры нам не далі, ды мы і ня пыталіся, бо зусім аб ёй забыліся. Наглядчык крыкнуў, каб мы палеглі: ад гэтага часу мы пачалі рабіць усё па крыклівай, але зразумела, плянавай камандзе. Палеглі мы як сядзелі, на голай падлозе: нам было дужа выгодна, бо ня трэба было ні разьдзявацца, ні пасьцілацца. І вось тут пачалося маё дзіўнае «шчасьце ў няшчасьці», якое верна са мною хадзіла і ходзіць да гэтага часу. Я быў у хатняй найлягчэйшай адзежы і ў начных пантофлях: да таго я недамагаў злосным малакроўем і з усіх, там прысутных, я быў найстарэйшы гадамі. Значыць, ужо тая першая ноч на голай падлозе магла мне прычыніць запаленьне лёгкіх, а можа і сьмерць... Толькі адзін наш архімандрыт Андрэй змог падчас арышту адапхнуць міліцыю і схапіць сваё старое, але цёплае футра. І вось дырэктар ляжаў на падлозе якраз ля мяне; ён быў магутны і меў шырокаполае футра, а я ляжаў пры ім малы і зусім неакрыты. Лёг я плячыма да дырэктара на правым крысе ягонага футра, а другім крысом ён накрыў мяне зьверху, ну і я грэў цяпер свае плечы пры ягоным сэрцы і пачуваўся, «як у Божанькі за печчу». Хоць я не заснуў на момант, але адагрэўся зусім і адпачыў ад усяе турбацыі. Усе нашыя ня спалі таксама, акрамя Пятра Марчышына, які ўсю ноч хроп громападобна. Перажываньне нашае было дужа цяжкае, а прышласьць грозная, дык сон нас ня ймаўся. Мае думкі плылі як вада ў рэчцы і ноч мне ня здоўжылася...

Як стала разьвідняцца, мы пачалі шаптацца. Адазваўся і Пятро Марчышын. «Як вам спалася?» - нехта спытаўся ў яго. «Які там сон, - кажа Пятро, - не здрамнуў я ні на хвілінку». Тут між намі бухнуў такі сьмех, што не памагло і кітайскае «пусін». На той мамэнт мы забыліся аб усёй трагэдыі, бо на сцэну выступіла камэдыя першае клясы. Сам-жа герой гэтае драмы, Марчышын, паглядаў то направа, то налева, і ня ведаў, з чаго ўсе сьмяюцца? І кітаец дзівіўся праз фортачку, з чаго мы сьмяёмся; думаў, што пры рэвалюцыйнай уладзе сьмяяцца нельга. Аж і пачаў крычаць на нас з усяе сілы.

Па праграме рэвалюцыі мы ўсталі і насупіліся таксама, як і наш прыганяты. Цяжкія думкі замуцілі наш першы так добра пачаты турэмны дзень. І думалася: «што яны хочуць з намі зрабіць?»

Паехалі...

«Ехаць, дык ехаць», сказаў папугай,
калі кот цягнуў яго за хвост.

Падзеі пачалі разгортвацца хуткім тэмпам; вось нам даюць мыцца, хоць ня маем чым выцірацца; вось нам загадваюць пераціраць пакой і піць кітайскі «чха» - значыць гарбату. Цукру не далі, але затое кажны дастаў кусок хлеба і кітайскі агурок - доўгі, тонкі, цьвёрды і бязь ніякага смаку. Пасьля загадалі нам парамі рабіць спацыр у гэтым самым пакоі. Наглядчык пільнаваў парадку з гадзіньнікам у руках, а мы маглі адпрастаць свае старыя косьці. Мая пара быў Пятро Марчышын. Гаварыць можна было толькі сьцішка.

- Дай, - кажу яму, - будзем разьвязваць заданьні.

- А якія?

- Множыць, - кажу яму, - адзінаццаць на адзінаццаць, дванаццаць на дванаццаць і гэтак далей.

І вось, як уцягнуліся мы ў задачы, дык дайшлі да 25 на 25. І ніхто ня мог нас уціхамірыць, толькі як кітаец крычаў мацней ад нас, мы тады крышку сьціхалі.

Абед: гарачая вада, хлеб і агурок. Вячэра - таксама, толькі чамусьці была падана зараня.

- Мусіць будзе нешта новае? - Гаворым між сабою.

Дзеля духовае бясьпекі адбываем акуратную споведзь з прыгатаваньнем і малітваю. Якое шчасьце, што мы можам спавядацца і спавядаць! І якраз скончылі ў самую пару, бо пачалася вострая рэвізія. Я быў спакойны, што нічога ня маю, але знайшлося... Забралі ў мяне гадзіньнік, ружанец, пояс, шнуркі, насоўкі, усякую дробязь з кішэняў і адрэзалі мэталёвыя гузікі. Так зрабілі з нас сапраўдных пустэльнікаў. Усё забранае акуратна запісалі і абяцалі зьвярнуць, бо такі парадак уведзены ад пачатку савецкай рэвалюцыі. Аднак я ніколі ня чуў, каб у турме, ці ў лягеры было штоколечы зьвернена і сам потым выйшаўшы на свабоду, нічога не атрымаў. Але закон трэба спаўняць, праўда, толькі на словах.

Зараз пачалі нам выдаваць на дарогу кітайскую вопратку. І трэба-ж было такога здарэньня, што я быў ля самых дзьвярэй: мне наглядчык даваў ватаваную вопратку: каптаны і порткі, каб я перадаваў іх сябрам, якія адразу і апраналіся. Але на нас сямёх чалавек далі толькі чатыры камплекты вопраткі. Дырэктар, маючы футра, не патрабаваў дадатковае вопраткі; Партнягін дастаў толькі порткі, а я сам - малую дзіцячую коўдрачку. Закінуў я яе на плечы і так быў добра «абясьпечаны», каб замерзнуць у дарозе. Вечар быў вельмі халодны, але Бог абяцаў сьцерагчы таго, хто Яму давяраецца.

- Выходзьце! - пачулася каманда.

На дварэ цёмна. На небе ажыўлена мігцяць зоркі, мусіць і ім сьцюдзёна? Мароз большы, чым учора, толькі ветру няма. Чэпімся на грузавік і сядаем на голым умёрзлым памосьце. Кітайцы скручваюць нам рукі назад і накладаюць кайданкі. Нам загадалі легчы і накрылі брэзэнтам. Ня можам нічога бачыць.

- Што гэта значыць? Куды павязуць? Ці не на расстрэл за горад? - трывожна шэпчам між сабою.

Нашы нэрвы напружаны. Я малюся. Думаю аб сьмерці; але і ў абліччы сьмерці прыходзіцца думаць аб даймаючым марозе. Мерзну ў плечы, бо мая коўдрачка ня грэе, я не магу ёю абтуліцца, бо мае рукі скованы за сьпіною. Кручуся я, аж дзівяцца сябры, бо чалавек апрануты голага не разумее.

Нас везьлі далёка і доўга. Гарадзкі шум даўно скончыўся і было нам ясна, што мы ўжо далёка за Харбінам. Нарэшце аўта спынілася і кітайцы зьнялі з нас брэзэнт. Бачым, знаёмая станцыя: Стары Харбін, 4 км. ад гораду. Цяпер мы зьмеркавалі, што нас павязуць у Сібір. Адразу палягчэла на душы, хоць мы ведалі, што і там нас не чакала воля.

Наш вагон быў таварны; у палавіне вагону былі верхнія нары, на якіх разьмясьціўся наш канвой. Нас загналі пад нары і пасадзілі на голым памосьце. Спад падлогі і ад сьцен цягнула праніклівым холадам. Два канвойныя міліцыянэры дыжурылі перад нарамі пры печцы і пільнавалі нас. Мы сядзелі радком пры сьцяне з закаванымі рукамі на сьпіне. Я стараўся прывыкнуць да холаду, але ніяк ня прывыкалася. Кітайцы шчыра хадзілі каля печкі: як напаляць - робіцца цёпла, а маім апраненым сябром навет горача, а мне ў самы раз. Як печка астыне, дык я стыну яшчэ хутчэй - і ў ногі, і ў калені, і ў плечы. Ведаю, якая доўгая дарога да сібірскае граніцы і прачуваю, што ня будзе мне ратунку; ня вытрываю і першае ночы. Дык можа было-б лепш, каб мяне адразу расстралялі? Але на ўсё ёсьць Божая воля... І вось зараз выявілася, што мне ня суджана было зьгінуць. Мой левы сусед-француз сказаў мне паціху:

- Мае аковы раскаваліся, толькі трэба маўчаць.

Я непамерна зьдзівіўся і пачаў пальцамі длубаць свае кайданкі, але яны, праклятыя, ад гэтага сьціскаліся яшчэ горш. Француз то адмыкаў, то замыкаў свае аковы, толькі сьцярогся вачэй канвойнікаў. Я лічыў, што французу здарылася вялікае шчасьце, але хутка пераканаўся, што ў гэтым было яшчэ большае маё шчасьце, бо цяпер ён абтуляў мяне маёю коўдрачкаю, як малое дзіця. Так я патроху пачаў адагравацца.

Пачало зьмяркацца. О, як доўга цягнулася гэтая пакутная пякельная ноч! Маё палажэньне было падобнае да таго, якое апісанае Дантэ ў адной з сцэнаў «Пекла», дзе асуджаныя западаюць штораз глыбей у мёрзлае возера. Галава балела нявыносна; мяне марыў сон, але холад не даваў заснуць. Я прытуляўся да дырэктарскага футра, але дырэктар ня мог мне нічым памагчы, бо сам меў зьвязаныя рукі, а прытым спаў. І спалі ўсе арыштаваныя, апіраючыся адзін на другога. Спаў так-жа канвой каля астыўшае печкі. Я-ж заснуць ня мог.

Ноч плыве далей - позьняя, марозная, ветраная. Сібірскі вецер, хоць ня бушуе, як у нашай Беларусі, але чуецца яго тужлівы посьвіст, быццам ён прасіўся ў хату. Нарэшце даўжэзная ноч, якой здавалася ня будзе канца, пачала бляднець; пачало працэджвацца слабенькае сввятло і ноч шарэла. Але вельмі-ж паволі для мяне надыходзіла сьвітаньне. Кітайцы пасьпешна запальвалі печку. Яны, хоць маладыя і здаровыя, хоць цёпла апранутыя і маглі рухацца, у гэтую халодную ноч моцна перамерзьлі. Як я перажыў - проста дзіва!

Канвойныя пачалі пускаць нас паадзіночна за сваімі патрэбомі, здымалі на гэты час кайданкі, але пры тым крычалі: «Хутка, хутка!» Але тут мае нэрвы адмовіліся ад службы. «Па малому» ў мяне не пайшло, а кітаец крычаў ззаду: «Твая, скарэй!» Тымчасам у мяне была поўная забастоўка. Спужаліся ўсе нашыя і таксама кітайцы. Ім трэба было ўсіх нас цэлых давезьці да граніцы і дастаць за «людзкі тавар» - «чэна» - грошы. Калі-б хоць адзін з нас у дарозе адпаў, дык быў-бы няпрыемны скандал і асабістая адказнасьць канвою. Я сам спужаўся найбольш, бо тут ня было ані доктара, ані лякарства. Стаю, чакаю... Прайшло можа хвілінаў зь пятнаццаць. І вось як канвой перастаў крычаць і як я крыху супакоіўся, дык і бяда паволі прайшла. Затое канвой не наклаў мне кайданкаў. Калі-ж пасьля абеду хацелі мне зноў іх налажыць, я скарыстаў з свае хваробы, пачаў крычаць і ўпірацца - кітацы махнулі рукамі і я далей ехаў раскованы. Бо ў Кітаі такі парадак, хто мацней крычыць, той мае больш шансаў ці ў судзе, ці ў гандлі. Дык і я крычаў:

- Пу-ё (ня трэба). Мая бальной, твая маманді (ты пачакай)!

Цяпер ужо я мог свабодна атуляцца, грэць рукі і расьціраць вушы, а так-жа памагаць скованым сябром.

Так мы даехалі да гораў Вялікага Хінгану, падняліся праз ведамую Пятлю да тунэлю (тут ідучы пад гару, цягнік робіць поўны круг на пяць кілямэтраў). Хінган - гэта найпрыгажэйшае месца ў Манджурыі. Горы цягнуцца ад ракі Амур на поўдзень да Манголіі, дзе памалу зьніжаюцца і расплываюцца ў мангольскіх стэпах. Ведамыя на ўсім сьвеце Манджурскія сопкі, дзіўныя высачэзныя цукровыя галовы, калісьці сымэтрычна вытачаныя ў няведамьм геалягічным варштаце, стаяць паасобку, або парамі. Часам конус бывае раўнюсенька зрэзаны пры сваім чубе. Асобна стаіць старадаўны выгаслы вулькан і, хоць цяпер нічым не пагражае, дык сваею вонкаваю формай пужае турыстых. Я калісьці (ў 1935) хадзіў па горах гэтага Хінгану цёплым летам, калі прырода была ў поўным расьцьвеце. А цяпер я галодны, прастуджаны і ня спаўшы дзьве трывожныя ночы, быў замкнёны ў халодным вагоне, і ня быў здатны аглядаць і дзівавацца з Мудрасьці Божай у цудах прыроды, бо трэба было дзівіцца з адваротнага - з «цуду» людзкое дурнаты, што людзі трацяць толькі сілы, часу і грошай, каб бязь ніякае для сябе карысьці, зьдзекавацца над сваім слабейшым бліжнім.

Цягнік хутка праляцеў Хінган і ўглыбіўся ў мангольскія стэпы. Перагоны між станцыямі былі вельмі вялікія. На зьмену стэпаў прыйшла манджурская тайга-пушча. На ад ной невялічкай станцыі ў тайзе нас адчапілі і пакінулі на бочнай лініі, а цягнік паляцеў далей. Мы доўга стаялі ў хваёвым лесе. Часьць канвойных кудысьці пайшла, а мы дагадваліся і спрачаліся, чаму нас затрымалі і, ня хочучы, узьбіліся на думку: ці не капаюць у лесе для нас магілы? Вось-жа за два дні мы ўжо трэйці раз стаялі перад грознаю дагадкаю. У лесе мы чакалі да познага вечару 24.ХІІ.1948 г. Гэта быў Сьвяты Вечар - перадкалядная куцьця ў Беларусі. Увесь хрысьціянскі сьвет азначаў гадавіну нараджэньня Божага Дзіцятка, Князя супакою і Збавіцеля змучанага людзкога роду. «Прыйшоў да сваіх, а свае Яго ня прынялі» (Ян І, ІІ).

Але аб Калядах - аб гэтай сьвятой памятцы і вялікай падзеі - я ня мог свабодна думаць. Навалілася новая бяда. Мае ногі так адубелі, што нельга было вытрываць. Тут я зарызыкаваў і бокам пасунуўся да печкі. Мае сябры стрывожыліся і пачалі на мяне сыкаць і ківаць.

- Ня лезь! - Самыя кітайцы збаранелі, бачучы маю сьмеласьць; але я ўжо грэў ногі пры печцы і здабытую пазыцыю трымаў моцна.

- Чаго вы баецеся! - сварыўся я на сваіх.

- Ня трэба іх дражніць, - перасьцерагалі мяне.

- А вы, - кажу, - не дражнеце мяне, бо вы маладыя і апранутыя, а я стары і голы.

Мне здавалася, што каб мы былі адважнейшыя, дык маглі-б у кітайцаў вытаргаваць больш свабоды. Але тады, у пачатку няволі, мы баяліся ўсяго; а навет, аб чым цяпер сорамна прызнацца, мы тады баяліся... сьмерці.

Як нас прадавалі

Зямля мая, родная,
Зямля мая, цудоўная,
Радзіма сінявокая,
Якая-ж табе роўная?!
(К.Буйла)

А я быў такі далёкі ад роднае краіны. З чужога краю быў выкінуты і ў чужацкі край мяне пераганялі. Канчаўся першы дзень Каляд. Тымчасам Бог не жадаў ахвяры нашага жыцьця. Ці-ж мала сібірская тайга праглынула беларускіх дзяцей? Мы ўжо былі на граніцы Сібіру ў прыгранічным кітайскім гарадку Манджурыя. Усе мы неспакойна, а я яшчэ моцна акалеўшы, чакаем, калі нарэшце кітайцы дагаворацца з маскалямі. Крык паміж імі йшоў гарачы: абодва бакі добра ведалі адзін другога і доўга ня ўступалі. На станцыі было поўна цягнікоў і паадзіночных таварных вагонаў; паблытаныя лініі чыгункі былі ледзь асьветленыя. Нарэшце нас перавялі зь кітайскага ў расейскі цягнік. Нас турбавала пытаньне: як нас прымуць белыя людзі ад жоўтых? Праўда, цяпер яны былі аднолькава чырвоныя. А я тымчасам ня мог аб нічым іншым думаць, як толькі аб тым, каб у новых гаспадароў сагрэцца і аб гэтым маліўся да свайго патрона. На шчасьце, савецкі пасажырскі вагон, у які нас прывялі, быў цёплы. За намі прыйшлі і кітайцы, каб адабраць ад нас сваю вопратку і свае ланцугі. Не шкадуем нічога і думаем:

- Карыстайце зь іх самі!

Афіцэры савецкай дэлегацыі з пагардліваю ўсмешкаю паглядалі на кітайцаў, як тыя пасьпешна згортвалі свае лахамыткі і «зматваліся» бяз прывычных кітайскіх паклонаў. Відаць было, што абодва бакі ня былі задаволены: савецкі - што шмат за нас заплацілі, а кітайскі - што замала за нас ўзялі.

А я тут мушу ляяльна зазначыць, што ў дарозе кітайцы нічога не рабілі, каб над намі пазьдзекавацца. Яны былі няпісьменныя людзі і паслушныя рэвалюцыянэры; а ўсё што мы ад іх перацярпелі, вынікала зь іхняй празьмернай асьцярожнасьці і шкоднай руплівасьці, а так-жа і з нашай неразумнай пакорлівасьці.

Мусіць, каб не паказацца горшымі ад кітайцаў, маскалі налажылі нам свае кайданкі, такой самой формы і якасьці, як былі кітайскія. Што-ж? Сядзімо ціха, а насупраць нас сядзела цэлая маскоўская дэлегацыя: падпалкоўнік, маёр і тры лейтэнанты. З усяго, што здарылася, мы маглі меркаваць, якія мы ў іхных вачох «важныя птушкі». Маўчалі ўсе, толькі афіцэры зьлёгку ўсьміхаліся і перашэптваліся між сабою. - Так любуецца шчасьлівы паляўнічы сваею здабычаю, калі трымае ў руках жывога зайца. Але нам было не да сьмеху.

Людзі поўныя крыві, сытасьці і сілы, апраненыя ў парадныя вайсковыя ўніформы, паглядалі на нас аслабленых, худых і недалужных у беднай, забруджанай падчас падарожжа, вопратцы. Мы пачувалі перад сабою не закон і права, але гвалт і несправядлівасьць. А яны не хацелі ведаць, што і над імі ёсьць большая Сіла - Усемагутны Судзьдзя. І дзіўна, што яны раптам па свойму зьлітаваліся над намі. Старшыня дэлегацыі сказаў:

- Ну, можа і досыць гэтых цацак для сьвятых айцоў? - афіцэры маўчалі. Старшыня пераможна паглядзеў на іх і на нас і загадаў:

- Здыймеце зь іх!

З нас зьнялі кайданкі і больш ужо іх не накладалі.

Пачалі з намі гутарку ажыўленую і бязладную. Але зараз мы пачалі ўпірацца ў іхную лінію - у догмы камунізму.

- Што мае супольнага вашая праграма зь незалежнаю праўдаю? - пыталіся нашыя айцы. - Праўда сама ў сабе ёсьць нэўтральная.

Ды-й куды там! У іх камунізм стаўся рэлігіяй: Маркс - новы мэсія, а Энгельс, Ленін і Сталін - ягоныя апосталы; партыя заступае Царкву; а іхняя вера ў камунізм ставіць большыя і цяжэйшыя вымогі, як нашая вера ў Бога. Чуць хто адхіліцца ад лініі, будзе трагічна «вычышчаны» ў камуністычным «пекле».

У спрэчках з камуністымі мы былі тады неспрактыкаваныя, бо зналі камунізм толькі з кніжак. А тут партыя, а фактычна яе сакратар Сталін, заступаў расейскага цара. Тады было: «Быть по сему», і цяпер засталося тое самае.

Да мяне падсеў маёр Іваноў-Міхайлаў, які пасьля ў Чыце быў маім сьледчым.

- Ты, мракобес! (ты цемрашал) - сказаў ён мне на прывітаньне.

- Мракобес то ня я.

- Дык хто, можа я? - зрабіўшы вялікія вочы спытаўся ён.

- Я на вас яшчэ не сказаў, а вы на мяне ўжо сказалі.

Тут я толькі заўважыў, што маёр быў добра падпіўшы. А тымчасам дырэктар ківаў на мяне:

- Будзь зь ім асьцярожны!

На шчасьце Іваноў сам адлез ад мяне. Я ўздыхнуў вальней, бо ён выклікаў у мяне абраз найцямнейшага д'ябла і я мог лёгка знэрвавацца і нагаварыць яму шмат чаго шкоднага для нас самых.

Было ўжо вельмі позна. Нам далі гарачую салоджаную гарбатку, рыбу і хлеб. Павячэралі. І спаць, спаць! Я лёг на голай лаве, бо пасьцелі нам не далі, і палажыў пад галаву свой кулак. У вагоне было так цёпла, што я адагрэў усю падарожную прастуду. На дварэ трашчаў мароз, выў горны вецер, а мы куляліся зь цягніком праз высокія горы, прасоўваліся праз тунэлі, праляталі далінамі рэк, а я ўсё-ж спаў. Сон быў вельмі неспакойны; я зрываўся і стагнаў, але ўсё-ж спаў цэлую ноч. Падарожжа трывала тры дні і хоць адбывалася ў бязупыннай трывозе, ня выклікала ў нас ніякіх дрэнных вынікаў. У сьне мы ня бачылі, як пераехалі шырокую раку Шылку і пераваліліся праз высокі хрыбет Ябланавых гораў. Рана цягнік каціўся па ўзгорыстым мейсцы. Сьнегу ў горах было бязьмерна многа: выраўноваліся меншыя прагаліны і ямы. Раўніны былі пакрыты грубаю пуховаю коўдраю.

Раніцаю наш дырэктар уздыхнуўшы сказаў:

- Ну, усё для нас скончана!

- Што скончана? - пытаем яго.

- Усё, і з намі, і з нашым ліцэем, і з усім нашым Харбінам!

Мы замоўклі. Кажны з нас перажываў дырэктарскую думку пасвойму, але я пачуваў у душы няясны, аднак упэўнены пратэст супраць ягонае варажбы. Усім было вельмі сумна і кажны ціха маліўся.

Прыехалі ў горад Чыту. Мы выйшлі зь цягніка і ўбачылі, што тут панавала ўсходня-сібірская зіма: сьнегу было маса, а мароз быў такі, якога я ў сваім некароткім жыцьці ня сустракаў яшчэ. Аднак пагода была проста цудоўная. Сонца зьзяла так ясна, што мы купаліся ў сонцы - аж забыліся аб марозе. Але гэтае яркае сонца ня было такое прыкрае для вачэй, як манджурскае. Так хацелася пастаяць, пахадзіць і пацешыцца сонцам, бо мы былі цяпер у вялізарных сібірскіх кажухох, якія на нас апранулі яшчэ ў вагоне; аднак нашыя апякуны зараз загналі нас у сабачую зялезную будку на калёсах і кажнага запхнулі ў асобны катушок. Я ў ім ня мог ні стаяць, ні павярнуцца, ні сесьці, а быў прыкурчаны ў вялікіх муках, пакуль машына падкідала мяне і імчала ў турму. Ня ведаю, як яны ўпхнулі ў такую самую пастку нашага магутнага дырэктара і як ён там вытрываў? Машына завецца ў мове вязьняў «чорны воран». Каб ня выдала сама сябе, яна звонку падобная да машыны, што развозяць хлеб. Прыехалі ў турму 27.ХІІ.1948. Там нас усіх рассадзілі ў «адзіночкі».

Турма - астрог - вязьніца - цямніца - вартаўніца - халодная - цытадэль - краты

Усе гэтыя трапныя назовы, якімі беларусы ахрысьцілі турму, паказваюць, што нашыя дзяды ўмелі крытычна ацаняць культуру сваіх ворагаў, якія будавалі столькі вязьніцаў, халодных, гарадцоў і пад. Наша ваенная турма ў Чыце мела грубыя крэпасныя сьцены, доўгія калідоры і малюсенькія ваконцы.

Як я ўвязнуў у сваю «адзіночку», дык з радасьцю заважыў, што яна ня было халоднаю. Мой катушок - гэта была такая каморачка, у якой нельга было павярцуцца: у ёй стаяла зялезнае ложка, тумбачка і параша - вось і ўсе мэблі. Ваконца было ў самым куце пад стольлю і выходзіла ў суседнюю сьцяну ды працэджвала толькі слабае шэрае сьвятло. Дзеля таго дзень і ноч гарэла пад стольлю моцная электрычная лямпачка. Тэмпэратура ў гэтай каморцы была заўсёды аднолькая і нашчасьце заўсёды цёплая, што пры ліхой вопратцы і пасьцелі, пры худым харчаваньні было адзіным ратункам жыцьця.

Каб ня слабасьць вачэй і нэрваў, я павінен быў-бы сваю камэру называць люксусам. Але дзьверы былі моцныя і зачыняліся вялікім ключом.

Цяпер маё астрожнае жыцьцё пацякло, як кажуць, па турэмнаму, нармальна. Увесь дзень быў мой; я мог рабіць у камэры, што хацеў, але кажныя пяць-дзесяць хвілінаў да мяне цікавалі праз ваўчок.

Калі хто ламаў устаноўлены парадак, яго лаялі або ставілі ў кут, або садзілі ў карцар да поўнае нормы, значыць да васьмі днёў. Уставаць і класьціся трэба было на загад. Хоць пазвалялася сядзець на ложку, але нельга было ані апірацца на падушку, ні на поручні ложка, ні да сьцяны. У асочнай турме днём востра забаронена класьціся на ложка спаць, а нават драмаць. Здавалася-б, што сядзець - лёгкая справа, але сядзець-поседам цэлымі днямі зусім ня так лёгка, як здаецца! Затое вязень, як выйдзе на волю, мае права сказаць:

- Я адсядзеў пяць (а іншы - дзесяць, ці дваццаць пяць) гадоў.

Як толькі вязень, седзячы на ложку, пачне драмаць зараз з калідору наглядчык крычыць і пагражае. Такая з'ьвяга горш дражніць, як пабоі. Хоць ён крычыць на аднаго але псуе нэрвы ўсяму калідору. Уночы нельга адвярнуцца да сьцяны і нельга нічым закрываць вачэй. У адзіночцы я мусіў ляжаць на сьпіне, нагамі да дзьвярэй, каб наглядчык мог сачыць праз ваўчка мае вочы. Лямпа сьвяціла моцна ўсю ноч і хоць я як стараўся моцна заплюшчваць вочы сьвет мяне непакоіў і сон перарываўся. Такім чынам давялі мяне да поўнае нэрвовае хваробы, зьявілася бяссоньніца; спаў ня больш як паўтары-дзьве гадзіны ў пару. Каб не малітва дык я пэўна зьвіхнуўся-б зусім. У тыя цяжкія хвіліны мне найлепш памагаў ружанец. Кароткая развага ружанцовых Тайніцаў і паўтараныя малітвы да Найсьвяцейшае Панны супакойвалі мае хворыя нэрвы. Дзеля таго што кітайцы пад час рэвізіі забралі мой ружанец, я маліўся з памяці паводля натхненьня.

У турме тройчы давалі есьці. Поўнага голаду ня было хлеб даваўся рана на цэлы дзень: чорны, цяжкі (у ім шмат вады), жытні з дамешкай аўса, кукурузы і яшчэ чагосьці. Зупа - крупнік ледзь аскаромлены - аўсяны або яшны; часамі бываў грэчневы, прасяны, або з непрацёртае пшаніцы. На другое: каша з таго самага матар'ялу, але гусьцейшая. Часамі траплялася капуста - рэдкая, цёмная і гідкая. Авёс зь ячменем чаргаваліся цэлымі тыднямі; дык ня дзіва што яны прыядаліся і аслаблялі людзей. Цукру ў турме даюць 9 грамаў на цэлы дзень; адны саладзілі ім кубак гарбаты, іншыя высыпалі ў кашу, а другія адразу з далоні высыпалі ў рот. У мяне ў адзіночцы прапала 12 дзён цукру бо я яшчэ ня меў практыкі, як трэба дамагацца. Часам раніцаю давалі 20 грамаў селядца. Калі ў гэтым была селядцовая галава, дык тады зусім ня было чым цешыцца. Але і тут я быў неспрактыкаваны. Потым у групе зь японцамі я наладзіўся есьці селядца без астаткаў - з галавою, з косьцямі, са скураю і з хвостам! Тады ўжо мы пайшлі зусім у такт з навукаю Леніна, які казаў: «У вялікай гаспадарцы ўсякая дрэнь прыдаецца».

На другім месяцы прабываньня ў турме, мяне пачалі лепш карміць і лячыць. Мне здавалася, што ўсё пайшло на лепшы лад, але перамена на лепшае хутка абарвалася і нават палажэньне пагоршылася, бо перасталі даваць і вітаміны і рыбі тлушч. Лекарка таксама заходзіла да мяне радзей, бо цяпер пачаўся мацнейшы ціск у сьледзтве.

У сьледчай турме вязень мае вартасьць толькі як об'ект для сьледзтва і для суду. Там вельмі пільнуюць: Першае - каб вязень не даканаў самагубства; другое - каб ня зышоў з розуму (калі трохі прыдурэе, дык нічога); трэцяе - каб не захварэў дарэшты і чацьвёртае - каб не памёр да суду.

Пасьля прысуду вязень можа сабе хварэць, галадаваць, ці канчаць жыцьцё, колькі ягоная душа жадае! Ніхто гэтым лішне ня трывожыцца. Я як сьвежы вязень часам дзівіўся, чаму лекарка так аба мне дбае, бо дзякуючы ёй я ніразу ня трапіў у карцар, хоць сьледчы няраз гразіў і я сам меркаваў, што ўжо была да гэтага пара. У карцары пайка хлеба і вада, а на чацьвёрты дзень яшчэ й міска крупніку; няма там ні ложка, ні пасьцелі; часта садзяць у адной бялізьне - пры маім здароўі такі галодны і халодны карцар мусіў-бы мяне «ўгробіць».

Мае суседзі, як згаварыўшыся, пачалі з двух бакоў кажную раніцу стукаць у маю сьцяну. Прытым левы, як мне здавалася, стукаў нейкім альфабэтам. Я дужа ўцешыўся з жывых людзей, але засаромеўся, што ня ўмеў расшыфраваць альфабэту морза. Цяпер я рабіў сабе горкія закіды, што ў добрым часе не навучыўся шыфраванага альфабэту. Мне думалася: хто скажа, колькі я буду сядзець у адзіночцы, можа доўгія гады? і цяпер - нямы. А можа і лепш, што ня ўмею? - думаў зноў - бо пры маёй нязручнасьці я мог бы лёгка трапіць за гэта ў карцар, або стацца ахвяраю суседа правакатара.

Здарыўся ў мяне і госьць. Гэта была вялікая, але вельмі худая турэмная плюска. Яна відаць была выслана на разьведку і зрабіла немалое падарожжа, каб пашукаць сьвежае крыві. Але я, не зважаючы на яе піянэрскія рэкорды і на дэлегацыю, бяз суду пакараў яе сьмерцяй Э за шпіёнства (згодна з савецкім карным кадэксам § 58, 6). Але мусіць на іхную грамаду абрушылася галодная пяцігодка, бо сьледам за першаю пачалі надыходзіць наступныя дэлегаты; аднак усіх іх спаткала аднолькавая доля - аж у мяне загарэлася паляўнічая жылка, цікавасьць і пільнасьць, каб не прапусьціць ніводнага новага зьвярка.

Нарэшце здарыўся госьць і на дзьвюх нагах: новы незнаёмы наглядчык? Чаго?

- Разьдзявайся! - крыкнуў ён валадарна.

- А на што вам?

Я зьдзівіўся і спужаўся. Думаў: хіба-ж ня будзе мяне есьці? А калі пачне, буду бараніцца.

Разьдзеўся. Пачалася рэвізія. Перашчупаў ён усю вопратку, бялізну, пасьцель і ўсе закуткі ў камэры. Аднак пасьля кітайцаў і ўступнае турэмнае рэвізіі, што яшчэ можна было знайсьці ў чалавека, адарванага ад цэлага сьвету? Аднак яму трэба было ўсё вывернуць і штосьці забраць, хоць апошні няпэўны гузік. А з пасьцелі нічога ня возьмеш: сяньнік быў з старое саломы-патрухі, падушка з жорсткае травы, а коўдра - стары абносак; значыць усё было наскрозь дэмакратычнае. Рэвізор быў спэц у сваёй прафэсіі: хутка і зручна праехаў па ўсіх рубцох і кантах. І ўканцы я ня мог зьмеркаваць, ці рэвізор быў здаволены сваёю кантроляю, бо зьнік у адзін мамэнт, нічога не сказаўшы. Аднак мушу тут справядліва пасьветчыць, што ён хоць пасьпешна, але працаваў старанна, фахова, уважліва, рупна, спраўна і акуратна. Аб далікатнасьці лепш не ўспамінаць, гэта было-б у духу адышоўшае закваскі. Такая рэвізія адбываецца ў турме штомесяца.

У нас быў адзін дакучлівы наглядчык, які перавышаў усіх сваёю заўзятасьцяй: як ачумеўшы, ён бегаў ад дзьвярэй да дзьвярэй, крычаў праз ваўчкі, аж рэха разьлягалася па ўсіх калідорах:

- Ты, як сядзіш? Чаму абапёрся?! Сядзь роўна! Стань у кут! А ты не драмі, я цябе бачу!..

Восем гадзін ягонае працы былі сапраўднаю катаргаю і яму і нам. Мала таго, пры ім завастрыліся і другія наглядчыкі: крычалі мацней, прыдзіраліся часьцей і ганебна нам дакучалі. Адным словам: гарызонт нашае няволі зацягнуўся навальнічнымі хмарамі; а той наглядчык «Юпітэр» грымеў бязупынна і сыпаў пярунамі. На шчасьце, ён ня быў доўга, бо мусіць зьдзёрся, або дастаў павышэньне. Ніхто па ім ня плакаў.

Галадоўка

«Прышлі важныя весьці,
што няма чаго есьці».

Калі чалавеку добра, дык ён жадае лепшага - аж да найбольшага і найлепшага. Калі мая камэра была цёплая, дык мне захацелася на двор, на сібірскі мароз, а пачатак 1949 г. быў тут асабліва марозны. Чуў я, як маіх суседзяў выводзілі па чарзе на пятнаццаць-дваццаць хвілінаў на спацыр. А я быў неабуты і неапрануты і ня мог пайсьці. Магчыма дзеля таго меў жахлівы боль галавы і жудасную бяссоньніцу. Пытаў наглядчыкаў, як мне дастаць вопратку? - нічога! Прыставаў да сьледчага - таксама нічога. З таго гора я ўпаў у роспач і адважыўся на галадоўку, хоць ведаў, што ў Савецкім Саюзе галадоўка вязьня лічыцца новым злачынствам. Але роспач - благі настаўнік. «Калі топішся, дык і за саломінку хопішся». Я хапіўся-б і за брытву, калі-б яе нехта падаў.

Вось я пачаў: рана ня прыняў ні хлеба, ні цукру. Так пайшлі цяжкія дні - першы, другі, трэці і чацьвёрты. Не магу сказаць, каб мне было лішне трудна, ці немагчыма; нат пачаў начамі лепш спаць. Але вось пасьля пройдзенае турмы і лягераў, цяпер сам разважаю, ці была тады рацыя ў галадоўцы? - і так, і ня так...

1. Трэба было перш як небудзь убачыцца з пракурорам і паставіць яму ўльтыматум з пагрозаю галадоўкі. Магчыма, што тады апранулі-б мяне і самі.

2. Калі-ж пачаў галадоўку, дык трэба было залегчы ў ложка і расстагнацца, а то я мучыўся сам, а іх ня страшыў.

3. У нэрвовым расстрою галадаваць нельга, бо лёгка скаціцца ў магілу.

4. Трэба было добра знаць сыстэму галадоўкі; на гэта ёсьць спэцыяльнае студыюм. Інакш чалавек можа скалечыцца на ўсё жыцьцё.

Мая перамога была палавічная: далі мне чаравікі і шапку, два ручнікі і дзьве насоўкі. Ані паліта, ані ніякае цёплае вопраткі я не дастаў. Галадаваць я больш ня мог і трэба было пакінуць змаганьне, каб ня ўмерці.

Першы мой спацыр, здабыты такім мазалём, прайшоў памысна. Наглядчык павёў мяне аднаго і ўпусьціў у загарожу, якая мела дзевяць крокаў на дзевяць. Плот быў такі густы і высокі, што відаць было толькі неба. Аднак-жа сонца пранікала туды ў адзін куток. Мая радасьць была бязьмежная, бо даўно ня бачыў сонца. Але сярдзіты мароз не даваў мне ані пастаяць, ані пагрэцца на сонцы. Каб не замерзнуць, трэба было бязупынна бегаць па гэтым кружку. Наглядчык, які пільнаваў мяне на вышцы, быў відаць людзкім чалавекам, бо не перашкаджаў мне займацца такім спортам. Ён стаяў там як бусел у гнязьдзе; быў апранены ў агромнае даўжэзнае кажушышча і дзівіўся, як я худзенькі, старэнькі, ледзь адзеты, змагаюся зь сібірскім марозам. Але я ўжо замучыўся і ня мог далей вытрываць, а «сэзам» быў зачынены да свае пары. Мароз прабіраў да касьцей - і вось я папаўся ў клетку! Аж чую - наглядчык адчыніў фортку і крычыць на мяне, як на парабка:

- Выходзь!

Вось мы пайшлі, але як пайшлі?! Я, паводля пляну, трымаў рукі заложаныя назад, як вялікі пан; ішоў перад канвойным, як арыштант; затрымаўся перад дзьвярмі, як сьляпы; адступаў набок, як слуга, і адвяртаўся носам да сьцяны, як дурань. Наглядчык зайшоў мне наперад і сам першы прайшоў праз дзьверы, а я тады за ім, як сабака. На калідоры ён зноў мяне прапусьціў наперад - і гэтак мы мінаваліся ў турэмным танцы аж да самае мае камэры. Там ён замкнуў мае дзьверы вялікім ключом і я застаўся сам адзін за кратамі, як крыміналісты. О, у турме трэба ўмець зьвівацца і лявіраваць, як у вадавароце на лодцы, паміж вялікіх каменьняў, каб цябе не папіхалі, як асла і ня лаялі, як п'янага!

Кажны раз на прагулцы я дужа прамярзаў, але затое ў камэры адаграваўся. Толькі ўжо пасьля, калі мяне перавялі ў групавую камэру і я жыў зь японцамі, адзін зь іх (Гарадасан) пазычаў мне на прагулку свой запасны кажушок. Толькі пад вясну 1949 г. турма дала мне фуфайку, такі кароткі ватнік, забараніўшы хадзіць у сутане, каб ня горшыў бязбожнікаў. Верхняга ватніка-бушлата, які звычайна носяць на фуфайцы ў Сібіры зімою, мне не далі зусім.

Мая няўдалая галадоўка ня была зусім бескарыснаю: хоць я рызыкаваў неразважна, але зрабіў пробу свае стойкасьці, а гэта якраз было патрэбна на сьледзтве, каб не папусьціцца. А добры Бог захаваў маё жыцьцё паміма людзкое злосьці і паміма маіх уласных памылак.

Потым я хапаўся яшчэ раз за галадоўку, ды яна мне тады зусім не ўдалася. Я хацеў запратэставаць супраць фальшывага сьледзтва, але мне прыгразілі, што будуць карміць прымусам праз нос, чаго я вельмі спужаўся і пасьля двух дзён пачаў есьці. Тут зноў мною кіраваў нэрвовы шок; я зразумеў, што далей прадаўжаць галадоўку немагчыма, каб ня ўпасьці ў грэх самагубства.

Турма і лягер ёсьць для вязьняў вялікаю школаю жыцьця. І таму ня дзіўна, што некаторыя людзі пасьля доўгае адседкі гаварылі:

- Не шкадую, што сядзеў! (Зразумела, так гаварылі толькі тыя шчасьлівыя, якія памысна выйшлі на волю).

Я сам вынес багатую практыку жыцьця, хоць мушу прызнацца, што савецкая бясплатная «школа» дорага мне абышлася.

Сьледзтва

«Добра з тым судзіцца,
хто Бога баіцца».

Нармальна на сьвеце прынята, што сьледзтва выясьняе і ачышчае справу ад лішніх і хвальшывых фактаў. Сам абвінавачаны павінен прычыніцца сваёю шчырасьцяй да асьвятленьня справы. Суд павінен шукаць праўдзівых фактаў, дакумантаў, сьветкаў і сьлядоў злачынства. Падрыхтаваны матар'ял у сьледзтве дае нарэшце паняцьце аб правіне падсуднага. Пакуль сьледзтва ня кончана і суд не адбыўся, нельга падсуднага лічыць вінаватым і караць яго, ані прыгнятаць, ці ашукваць, або застрашваць, ці нэрваваць яго. Так дзеецца ў тых вольных краінах, дзе шануюцца законы справядлівасьці, культуры і рэлігіі. Такую свабоду тэарэтычна бароніць так-жа Савецкі Саюз, але пабачым далей, што ён робіць у сябе.

На самым пачатку нашага сьледзтва нам аб'явілі, што мы не арыштаваныя, а затрыманыя, і што нас будуць дапытваць як сьветкаў. Толькі пасьля трох тыдняў (15.І.1949 г.) нам паведамілі, што з Масквы прыйшоў загад усіх нас арыштаваць. Я спалоханы чакаў, што цяпер будзе новага, аднак нічога не перамянілася: як было, так і працягвалася тое самае сьледзтва. Мы і далей заставаліся ў сваіх адзіночках.

Ад самага пачатку сьледзтва я дзівіўся з такіх парадкаў і пытаўся сьледчага:

- Калі нас арыштавала кітайская міліцыя ў Кітаі, дык чаму нас ня судзіў кітайскі суд?

- Мы афіцыяльна былі польскімі грамадзянамі, дык чаму Кітай ня выдаў нас у Польшчу, але выдаў у Савецкі Саюз?

- Калі мы - не арыштаваныя, дык чаму вы пасадзілі нас у турму? і чаму ў ваенную турму, калі мы цывільныя людзі?

Сьледчы не хацеў даваць на гэта ніякага адказу, а толькі лаяўся. А нашаму французу за дакучлівыя пратэсты і пытаньні давялося адсядзець восем дзён у вострым карцары. Пакуль у Савецкім Саюзе чалавек ня зразумее, што ён жыве не пад законам, а пад прымусам, дык будзе толькі дарэмна нэрвавацца.

Я быў у адзіночцы больш за пяцьдзесят дзён і акрамя наглядчыкаў, доктара і сьледчага судзьзі я ня бачыў больш нікога. З карыдору, калі я па ім прайходзіў пад канвоем, зганялі «ўсякае дыханіе», нат' лішніх наглядчыкаў. Калі выпадкова канвойны прадчуваў што можа на калідоры на каго ўзьбіцца, дык зараз ставіў мяне носам да сьцяны, а сам даваў сьвісток, каб сустрэчныя ўцякалі з мае дарогі. Навет у дарозе да ўмывальні і на сваю патрэбу мне рабілі такую самую «пашану».

Я добра помню, як падчас акупацыі ў Манчжурыі, японцы ладзілі ў Харбіне спатканьне імпэрататару Мянджу-Го, Пу-І, паводля царскага цырыманіялу: тады людзей з вуліц зганялі ў панадворкі. Хто запазьніўся, таго паліцыя клала на зямлю, нагамі да вуліцы. А пасьля пісалі ў газэтах, што народ «з энтузіязмам» вітаў імпэратара. А ў 1945 годзе той самы імпэратар Пу-І быў арыштаваны і сядзеў у той самай турме ў Чыце, у якой пасьля сядзеў я: ён тупаў па тых самых калідорах; дык значыць і я мог задзіраць нос, алі мяне ўрачыста перагналі па калідорах паводля царскага цырыманіялу. Толькі мяне дзівіць, адкуль яны бралі толькі людзей на канвой і на суды, і на ахову лягераў, каб трымаць толькі мільёнаў арыштаваных? І колькі трэба было церпялівасьці і вытрываласьці, каб рабіць усю гэтую жудасную фармальнасьць!

Я выпытваў шмат людзей, якія добра ведалі савецкае жыцьцё, і з розных сфэраў: колькі ў Савецкім Саюзе сядзіць людзей? І вось агульнае перакананьне было такое, што да сьмерці Сталіна ўсіх замкнёных у турмах і лягерах і на прымусовых работах было ня менш трыццаці мільёнаў!

А сабакі? Пры лягерах былі спецыяльныя зоны для сабак. Сабакі былі асаблівае расы - вялікія і вымуштраваныя, каб паляваць на людзей. Гора таму вязьню, які трапляў ім у зубы! Аднак былі такія ўцекачы-спрыцюгі, што заціралі свой сьлед табакай, ці перцам. Колькасьць і якасьць сабачае ежы ў калёрыях перавышала людзкую, дзеля гэтага ніхто ня мог называць нашага жыцьця «сабачым». Я бываў у лягеры на рабоце ў сабачай зоне і там падарваўся перакідаючы сьнег праз высокі плот, так што ледзь пасьля ў шпіталі адлячыўся.

Для ілюстрацыі падам ходкі расказ з Польшчы з 1955 году. Адзін савецкі дзеяч у гутарцы з польскімі ўрадоўцамі, падпіўшы, калі палякі пачалі хваліцца, спытаўся ў іх бязь ніякіх хітрыкаў:

- А колькі ў вашай Польшчы насельніцтва?

- Мільёнаў 28 будзе.

Тут бальшавік пратэкцыйна ўсьміхнуўся і кажа:

- І вы гэта называеце дзяржаваю?

- Або што, чаму?..

- Дык у нас больш у лягерах сядзіць!

Паўстае пытаньне: адкуль бярэцца толькі людзей і толькі злачынцаў у Савецкім Саюзе? Адкажу на гэтае пытаньне такім характэрным здарэньнем, аб якім я чуў у лягеры.

Пры этапе, выходзячы зь лягеру, у пераклічцы трэба было кажнаму самому сказаць сваё прозьвішча, гады і кару. Дык вось выходзіць адзін і кажа паводля формулы:

- Я - Іван Іванавіч Іваноў, радзіўся ў такім і такім горадзе, артыкул 58-61, пункты 4-ы і 6-ы, 25 гадоў. - Пры тым махнуў рукою і далажыў ад сябе: - Нізашто мне далі!

А дыжурны наглядчык, раззлаваўшыся, кажа:

- Гавары, гавары - «нізашто, нізашто», - у нас нізашто толькі 10 даюць.

Так наглядчык, дакараючы Іванова, сказаў нехаця шчырую праўду, хоць і няпоўную, бо таксама нізашто даюць і цэлых 25.

А вось і другі аўтэнтычны прыклад, як чалавек дастаў турму нізашто. Расказаў мне аб гэтым былы камуністы Віктар Ніканоравіч Сямігораў, прафэсар аднаго з савецкіх унівэрсытэтаў. Яго пасылалі за граніцу як карэспандэнта. Калі вярнуўся дадому, далі дзесяць гадоў за шпіёнства. Падчас сьледзтва гаворыць ён свайму сьледчаму:

- Дазвольце мне расказаць вам здарэньне падобнае да майго.

- Гавары!

- Яшчэ за цара ў нашым раёне былі разьвяліся ваўкі. Ня было ад іх ратунку. Урад абвесьціў нагароду 25 рублёў золатам за забітага ваўка, а за скуру была назначана асобная плата. Хоць шмат хто квапіўся, ніхто ня мог забіць ваўка. Нарэшце аднаму паляўнічаму ўдалося. Яму выплацілі прэмію і адкупілі скуру. На другі тыдзень ён прынёс другую скуру, а на трэйці - трэйцюю. «Што такое?» - У раёне зьдзівіліся, што ён адзін такі шчасьлівы; але тымчасам ваўкі далей рабілі шкоду. Паклікалі камісію, агледзелі тыя скуры і пераканаліся, што ўсе тры былі сабачыя, - чорных сабакаў і зручна падхварбаваныя.

Тут сьледчы заўважыў:

- Дык ты, Сямігораў, лічыш, што мы хварбуем вашыя справы, а вы самі ня вінаватыя?..

- Прыходзіцца лічыць, бо і мая скура ў вашай рабоце. Вы нас робіце шпіёнамі, а праўдзівыя ваўкі - шпіёны далей робяць шкоду. Што-ж, сабаку лягчэй злавіць, а воўк лепш хаваецца, або вышчырае зубы.

Уканцы Сямігораў мне сказаў:

- Бачыце, я ў турме шмат перадумаў. Чалавецтва празь дзьве тысячы гадоў распрацавала рымскае права, якое ўвайшло ў культуру ўсяго сьвету. А якраз мы жывём, як нам тут кажуць, у самым свабодным і культурным краі - у Савецкім Саюзе. І вось у гэтай «вольнай і справядлівай» дзяржаве пры першым маім спатканьні зь сьледчым я пачуў ад яго:

- Так, так тваю...

Сямігораў задумаўся, а пасьля спытаў мяне:

- Скажыце, як пагадзіць адно з другім? - Але я ня меў чаго сказаць, бо нам абодвым было сорамна за бедную культуру і за нявінных людзей.

У навачасным савецкім сьледзтве ўсё йдзе паводля пляну. Найперш ідзе лазьня - душ гарачы і сьцюдзёны, а бяльлё даецца ў «прашпарку». Потым - доктар, зараз і фатаграф; потым адціскаюцца пальцы рук. Нарэшце йдзецца ў «госьці» да самога начальніка турмы, а ў камэру прыходзіць цырульнік з машынкаю - і ўсё гатова! Рэвізія ўжо была і пры тым не адна. Нарэшце так падрыхтаванага вядуць, каб аддаць у рукі сьледчага.

* * *

У турме вязьню не гавораць, да каго і куды яго клічуць, але я ўжо прачуваў, што хутка спаткаюся з судзьдзёй. Пад уплывам Дастаеўскага я быў загадзя ўсхваляваны гісторыяй Раскольнікава: мяне таксама інтрыгавала, чаму сьледчы так доўга мяне ня кліча? Аж і заклікалі! Прыйшоў я і адразу быў прыемна зьдзіўлены, калі ўбачыў чалавека маладога і вонкава сымпатычнага; усё-ж такі я яму не давяраў і трымаўся асьцярожна, як на гладкай, але няпэўнай кладцы. У размове ён паказаўся мне чалавекам простым і бяз хітрасьцяў, але рачовым і спакойным. Загадаў мне расказаць сваю біяграфію.

Жыцьцё маё было вельмі заблытанае. Я перамяняў шмат мяйсцоў і краёў; пры тым былі войны, рэвалюцыі, вялікія падарожжы, разнаякая праца, хваробы і іншае. Я баяўся сам заблытацца і часам сумняваўся, ці ня лепш было-б штосьці прамінуць, бо і сьледчы яшчэ мяшаў лішнімі пытаньнямі, так што я зьбіваўся навет у самых простых і пэўных фактах. Пару разоў ён пробаваў мяне застрашыць і прыкрыкнуць, або падлавіць у недакладнасьці, але ня мог злавіць мяне ў ніякім хвальшы, бо яго ў мяне ня было. Уканцы мы пагадзіліся зусім і я быў задаволены сваёю двуднёваю біяграфіяй, а навет быў задаволены самым сьледчым, бо быў перакананы, што ён і далей не захоча мяне крыўдзіць.

З сваёй біяграфіяй я ўваходзіў на сьледзтва не абцяжаны мінуўшчынай. Аказалася, што я ня жыд, хоць чамусьці лічылі, што маё прозьвішча жыдоўскае. Чаму яны так чапляліся за жыдоўскасьць - ня ведаю. Толькі пасьля я даведаўся, што ў тым часе была вялікая нагонка на жыдоў і шмат спаміж іх, навет камуністых, трапіла ў лягеры. Маё паходжаньне было наскрозь пралетарскае: бацька быў, як эмігрант, рабочым у Пецярбурзе ў экіпажнай майстэрні, а маці з простае сялянскае сям'і. Мой бацька выходзіў зь безьзямельных сялян, і памёр, калі мне было ўсяго два гады. Як падрастаў, я доўгія гады быў пастушком у сваіх дзядзькоў, а так-жа ў чужых людзей. Польскі фашыстоўскі ўрад мяне дужа прасьледваў: пяць гадоў мне не давалі пашпарту; а ў 1938 годзе быў пад наглядам паліцыі ў Вільні і пасьля адтуль мяне выселілі. - Адным словам, такім бліскучым пралетарскім паходжаньнем не маглі пахваліцца самыя бальшавіцкія ўрадаўцы ў Чыце. Але мне яно так памагло, як беднаму чалавеку леташні сьнег.

Усё-ж такі я мроіў, што ў свайго сьледчага я ачышчуся ад напасьці. Якое-ж было маё рашчараваньне, калі наступны раз я аказаўся перад другім сьледчым! Быў ім мой знаёмы, маёр Іваноў, які належаў да дэлегацыі, што купляла нас ад кітайцаў. Папярэдні сьледчы быў, відаць, толькі тэхнічным работнікам у канцылярыі, на запраўднага сьледчага ён не надаваўся, бо ня ўмеў навет лаяць.

Іваноў быў чалавек буйны ростам і тушай, векам каля 50 гадоў. Чырвоны быў наскрозь - і целам і духам; здаравенны, як буржуйскі бык. Добра знаўся на тых справах, якія вёў: нашы харбінскія адносіны, так-жа агульнацаркоўныя і асабліва ватыканскія адносіны ня былі яму няведамыя. Іваноў аднак быў даволі асьцярожны, каб ня выдаць сябе ў тым, адкуль здабыў такую поўную падрыхтоўку. Толькі-ж камэнтары да царкоўных падзеяў, асабліва да каталіцкіх, ён даваў свае, значыць савецкія і бязбожныя. Ён мог-бы быць выдатным сьледчым, каб мог быць нармальным чалавекам. Часамі бываў на маім сьледзтве моцна падпіўшы, але зусім п'яным ня бываў. Ня біў мяне ні разу, навет не пагражаў пабоямі, але лаяў бязьмерна, часта і ганебна: ён уцяміў, што ягоныя блюзьнерствы былі для мяне горшаю мукаю, як біцьцё. Тады я моцна бянтэжыўся, нэрваваўся і ня ведаў што гаварыць, або забываўся, што сказаў. А Іванову якраз тое было патрэбна; ён гуляў са мною, як сыты кот з худою мышою.

Дагэтуль я добра ня знаў бальшавікоў. Праўда, у 1920 годзе яны мяне былі арыштавалі ў Слонімскім павеце, але праз тры дні выпусьцілі. А ў Харбіне бальшавіцкая прапаганда прадстаўляла Савецкі Саюз, як край вольны, сьветлы, правасудны і багаты. І вось цяпер я пачуў ад прадстаўніка суду такія бессаромныя звароты і блюзьнерствы, якія ня чуў ад нікога, нідзе і ніколі. І зь якое прычыны? Ці можа ўсё йшло зь ягоных нэрваў? А можа ён быў вырадак, адзін такі? Не, на жаль, не адзін! У іх такая сыстэма: кажны сьледчы імкнецца запалохаць сваю ахвяру і спараліжаваць волю, каб замуціўшы ваду, лавіць рыбу. Ім толькі важна, каб злавіць чалавека, а зусім ня важна, каб знайсьці праўду, выявіць адказнасьць і віну.

Нашая гульня ў сьледзтве трывала пяць месяцаў. Сьпярша Іваноў аглушыў мяне лаянкай і пагрозамі. Пасьля крыху зьмякчэў: стараўся запутаць, заскочыць пытаньнямі, выкарыстаць маю недасьветчанасьць. Часам гэты люты воўк зручна нацягваў на сябе авечую скуру: абяцаў ласкавы суд і невялікую кару - толькі тры гады. Адзін раз навет пачаставаў гарбатаю з цукрам, хлебам і каўбасою. Якраз тады я быў вельмі галодны. Часам пускаў для мяне грамафон зь беларускімі дыскамі; гаварыў аб палітыцы, расказваў новасьці, або анэкдоты. А ён умеў расказваць, зацікавіць, бліснуць ведаю, або сваёю зручнасьцяй. Мая змучаная душа і арганізм лёгка ўцягваліся ў ягоную інтрыгу; мне вельмі быў патрэбны адпачынак. Іваноў ведаў, чым мяне зводзіць. А я хоць і прачуваў ягонае ашуканства, ня меў сілы яму супярэчыць і паддаваўся ягонаму ўплыву. А пасьля, вярнуўшыся зь сьледзтва, я рабіў сабе закіды і яшчэ горш псаваў сабе нэрвы.

Раптам зноў Іваноў станавіўся заядлым воўкам, разьюшаным тыграм, або хітраю лісіцаю, а пры тым заўсёды быў паскуднаю сьвінёю. Гразіў 25-цю гадамі, ссылкаю на пусты абток Ледавітага акіяну:

- Там ёсьць два белыя мядзьведзі, а ты будзеш трэйці, - казаў ён.

І лаяўся-ж ён! Страшыў і паказваў мне на карце, як яны нападуць на Рым з Альбаніі, як пераробяць базыліку сьв. Пятра на кіно, а самога рымскага папу і ню-ёрскага кардынала Спэльмана павесяць...

Ён быў артысты і ўсё гэта была ігра ў жмуркі; толькі-ж мае вочы былі завязаныя, а ягоныя не. Колькі я страціў здароўя, пакуль пазнаў сыстэму Іванова і сыстэму Савецкага Саюзу! Бо гульня ў камунізм абымае ўсю савецкую дзяржаву, а так-жа частку вольнага сьвету. Цяпер адзін толькі Мікіта Хрушчоў бачыць абодвума вачыма; камуністычная партыя бачыць адным вокам і толькі, колькі ёй Мікіта пакажа: а «фраеры», значыць, рэшта ўсяго народу, маюць завязаныя вочы. Каб я тады знаў гэтую гульню ў камунізм, так як знаю яе сяньня, я зусім не нэрваваўся-б. Калі Іваноў гуляў, дык і мне трэба было туманіць таксама, бо ў яго мае «25» былі пастаноўлены адразу, дык нашто мне было яшчэ спадзявацца чагосьці лепшага? Мне трэба было толькі выкручвацца ад карцару і ад малое кары, бо вялікая кара была ўжо нямінучаю.

Калі аднойчы Іваноў гразіў мне 25-ці гадамі, я абураны адказаў:

- Як то, Ленін у цара за арганізацыю перавароту дастаў толькі 3 гады, а што я благое зрабіў? Я ўсё жыцьцё вучыў і даглядаў малых дзяцей і стараўся ўзгадаваць іх на добрых людзей.

- Ленін атрымаў 3 гады за абарону народу, а ты йшоў супраць народу.

- І чым я йшоў супраць народу? Што вучыў у школе лацінскае граматыкі?

Але сьледчы адказаў грубою лаянкай.

Такіх прыкладаў я мог-бы пералічыць цэлыя дзясяткі. Спынюся толькі на адным. У 1950 г. сядзеў са мною ў Тайшэце турак Асман Асманавіч Эскіпар, які меў 74 гады, быў глухаваты і хвараваты. Глухата найбольш яго мучыла, бо ў цесным бараку, у лягеры, ён ня чуў, як брыгада раздавала хлеб, цукар і як нас клікалі ў сталовую. Я заступаўся за старога дзеда, каб яго не абміналі. Запрыязьніўся зь ім і аднойчы спытаўся яго:

- Як вы трапілі ў турму?

- У Расею, - казаў ён, - я прыехаў з Турцыі разам з маімі бацькамі яшчэ малым хлапчуком. Яны мелі, як тады называлі, «турэцкую» пякарню, працавалі заўзята і зараблялі нямала. А ў рэвалюцыю ўсё нашае прапала. Я пайшоў на работу ў савецкую кандытарскую і так сяк жыў, бо я «спэц»; а ў другую вайну мяне арыштавалі, як турэцкага шпіёна.

- Зьлітуйцеся, - кажу ім, - я ад маленства ня меў з Турцыяй ніякіх зносінаў. Значыць, закід майго шпіёнства адпаў. Дык мне ўсёроўна прыпісалі нейкія гутаркі супраць саветаў і прышпілілі 10 гадоў. А каму я гаварыў, і калі я гаварыў, і што гаварыў - я сам ня ведаю, бо і нашто мне было гаварыць?!

Але вяртаемся да майго Іванова. Нарэшце я зразумеў, што на лаянкі ня трэба адзывацца. Зрабіў я сам сабе моцную ганаровую пастанову: на лаянкі маўчаць. Аднак дарэмна, я ніяк ня мог вытрываць. І цяпер саромлюся, як прыгадаю. Тады мае нэрвы былі хворыя: я загараўся на яўныя лгарствы і правакацыі. Часамі Іваноў сьвідраваў мяне вачыма - гіпнатызаваў. Я гаварыў сабе: «ня буду глядзець яму ў вочы!», але ўсёроўна гляджу; вочы падымаліся самі; пастанаўляю ўсёю сілаю волі, але ня было тае сілы. Так бывае з машынай, калі сапсуецца тормаз або кіраўніцтва: шофэр круціць машыну ў добры бок, а яна ляціць у пропасьць.

Прыходзіць дасьветчаньне

«Калі будуць выдаваць вас, ня дбайце аб тое,
як і што вам гаварыць, бо вам у той час будзе
дадзена, што сказаць».
(Мат. Х, 19)

Ведаючы аб Хрыстовай навуцы, я заўсёды стараўся да яе тасавацца: ішоў на допыт, нічога не плянуючы. І ўсё-ж такі здаралася, што я часам наблытаў, бо і памяць была аслабеўшы і сьледчы зьбіваў з панталыку. І толькі значна пазьней я зьмеркаваў, што Бог дапускаў мае памылкі, але мяне не пакінуў; так некаторы бацька вучыць сынка плаваць: пазваляе яму нахлёбацца вады, але не дапускае пагібелі. Я захаваў да канца сьледзтва яснасьць думаньня і навет хворыя нэрвы пасьля супакоіліся. Я не памсьціўся над ворагамі, але ашчаджаў іх на сьледзтве, як мог; я ня прызнаўся да таго, чаго не зрабіў, хоць сьледчы правакаваў, пагражаў, рабіў абяцанкі і зьдзекаваўся нада мною; я ня выракся веры (аб гэтым будзе далей).

Мне, так як і кажнаму арыштаванаму, напярод была адмерана поўная кара. Аднак больш выгралі тыя, каторыя цьёрда стаялі на сваім і ня прызнаваліся да нязробленых злачынстваў. З другога боку і тыя, што прызнавалі сябе бязь віны вінаватымі, такжа нічога не скарысталі, а даставалі кару паводля бальшавіцкае нормы. Але тыя, што маўчалі, ішлі ў карцар... Савецкі суд у тэорыі не пазваляў гаварыць няпраўды, але ў практыцы прымушаў гаварыць няпраўду.

Кажнаму арыштаванаму рупілася чым хутчэй скончыць сьледзтва, як самы найцяжэйшы этап. Суд фактычна не даваў нічога новага, а быў толькі вонкаваю формаю. На судзе ніхто ня мог паставіць ані сваіх сьветкаў, ані свайго адваката. А калі-б і паставіў сьветкаў, дык хутчэй пашкодзіў бы сабе, бо тыя, ці зь перапуду, ці з разьліку яшчэ больш абцяжвалі-б справу. Адвакат у Савецкім Саюзе даецца толькі ўрадовы, які таксама адбывае норму. Паміж тысячаў лягернікаў ня было чутно, каб хто пахваліўся, што савецкі адвакат яму памог. Часамі гаварылі, што адвакат пробаваў бараніць; іншыя казалі, што больш памагаў пракурору, як падсуднаму, а яшчэ іншыя - што і справы ня знаў і мала да чаго мяшаўся. Часта здаралася так, як гэта было з намі, што пасьля цяжкага сьледзтва, суду ня было зусім, а кару давалі завочна абласныя суды, і ў важнейшых справах маскоўскі суд так званы ОСО - «Особое Совещание». Яны не маглі называцца праўдзівымі судамі, а былі толькі органам савецкае адміністрацыі. Да 1947 г. вышэйшая норма ў ОСО была 10 гадоў, а ад гэтага часу падвысілі да 25. Палулярна 25 называлі «катушка» - шпулька. А самая найвышэйшая норма была 25 + 5 гадоў высылкі і + 5 гадоў «паражэньня ў правох», як казалі «па рагам». Ад гэтага часу 10 гадоў называлі «кароткатэрміновы». Пяцігадовы тэрмія лічыўся за сьмешна малы, а навет падазроны. У лягерах звычайна гаварылі на «катушку»; «Сталін прыказаў жыць 25 гадоў!» Зрэштаю, законы кадэксу былі ўложаны так імгліста, што сьледчы мог падцягнуць пад 58 параграф кажны патрэбны яму пункт, за які давалася ў ОСО поўная мера - 25 гадоў.

Ганебна ашукаліся тыя, што «сыпалі» сваіх знаёмых. Мушу расказаць аб канфрантацыі, якую зрабілі мне. Іваноў аднекуль здабыў супраць мяне двох сьветкаў, абодвых даўнейшых маіх вучняў з Харбіну. Адзін, па прозьвішчу Кунцэвіч, быў у нашай школе ў 1934 г. Паводля формы Іваноў мяне пытае:

- Ці пазнаеш гэтага свайго вучня, Кунцэвіча?

- Не пазнаю і не прыпамінаю, - адказваю я.

- А ты, ці знаеш яго? - пытае Кунцэвіча.

- Знаю! - адказвае Кунцэвіч. - Ён у 1934 г. быў дырэктарам нашае школы ў каталіцкай Місіі ў Харбіне.

- Што ведаеш аб ім, і чаго ён навучаў? - пытае далей Кунцэвіча.

- Ён, я помню, - кажа Кунцэвіч, - гаварыў на навуцы ў царкве, што Ватыкан заклікае ўсе народы ўсяго сьвету да абароны рэлігіі ад бальшавікоў і да барацьбы з Савецкім Саюзам.

- Ты, што на гэта адкажаш? - зьвяртаецца Іваноў да мяне.

- Гэтага я не памятаю і ня мог так гаварыць; я ня мог заклікаць да збройнае барацьбы.

Тут Іванова раптам на хвіліну кудысьці выклікалі і ён (супраць усякае формы) пакінуў нас абодвых у сваім кабінэце. Тады Кунцэвіч дабрадушна да мяне:

- Як-жа вы мяне не памятаеце? Я аднойчы позьнім вечарам уцёк зь інтэрнату ў кіно і вы затое мяне выгналі.

Мы ня скончылі гутарку, як вярнуўся Іваноў і пачаў пытаць мяне далей паводля свае праграмы:

- Ці ты маеш што супраць сьветкі?

- Маю! - кажу. - Я ў 1934 г. выгнаў яго зь інтэрнату і са школы за начное кіно, дык цяпер ён ня можа быць бесстаронным сьветкам.

Іваноў аж падскочыў на крэсьле, як-бы сеўшы на йголку. Ён зразумеў, што Кунцэвіч мне прагаварыўся. Як скрывіцца на яго, як закрычыць, як затупае, як пагоніць яго вон!.. А я тут выграў начыста, бо такі важны сьветка неаглядна страціў вартасьць.

Другім сьветкам быў армянін, (нажаль, я забыўся ягонае прозьвішча). Ён быў нашым вучнем у 1939 г. і быў выкінены за гультайства: прасядзеўшы два гады ў адной клясе астаўся на трэйці год. Я яго не пазнаў таксама. Армянін пачаў сьветчыць. Ягоныя вочы блішчэлі такою злосьцю супраць мяне, што аж мне стала жудка. Ён слова ў слова паўтарыў тое самае, што гаварыў Кунцэвіч, хоць паміж іх навукай быў інтэрвал 5 гадоў, і яны выйшлі із школы ўжо так даўно - Кунцэвіч 15 гадоў, а армянін 10. І адкуль яны, такія шалапаі, маглі-б так дакладна памятаць мае словы, калі-б я іх навет запраўды сказаў? Ясная справа, што сам Іваноў іх навучыў, што яны маюць казаць.

- Ці ты маеш што супраць сьветкі? - пытае мяне Іваноў.

- Так маю! Ён уступіў у ліцэй перад маім паўторным прыездам у Харбін. І калі ён быў у школе, я дырэктарам ня быў. Тады навукі ў нашай царкве гаварылі або дырэктар, або інспэктар. Значыць, гэты сьветка гаворыць няпраўду.

- Давай яму пытаньні. - налягае Іваноў.

- Не хачу!

- Будзеш пасьля шкадаваць, што адмовіўся пытаць.

- Ня буду шкадаваць! - катэгарычна гавару яму. - Гэта ён будзе плакаць на маім судзе, калі там яму буду ставіць пытаньні.

Больш я з абодвума сваімі, «стукачамі» не спаткаўся нідзе. Толькі пасьля я даведаўся, што яны самі былі тады арыштаванымі і дасталі на судзе па 25 гадоў. І мусіць спадзяваліся выграць з маей шкодай?

Ужо мінула некалькі тыдняў сьледзтва і сьледчы ніколі яшчэ мне ясна не сказаў, чаго ад мяне дамагаецца, якім злачынцам мяне хоча зрабіць, а толькі вылоўліваў розныя факты з мае працы ў Харбіне. Хоць мы з сваёю працаю ня крыліся і ня спынялі яе навет падчас бальшавіцкае акупацыі ў 1945 г. Мне выяўлялася толькі адно, што Іваноў намагаецца зрабіць зь мяне і з нас усіх ворагаў Савецкага Саюзу.

Сьледчы рэдка клікаў мяне ўночы; часьцей каля гадзіны 10-ае раніцы. Тады трымаў да паўдня; а каля 13 гадзіны сам ішоў на абед, а мяне пераводзіў у канцылярыю і пакідаў пад вокам пісара. Гэты да мяне нічога не гаварыў і да яго тады ніхто не заходзіў. Мне толькі шанцавала, што я бачыў насупраць сябе на сьцяне аграмадныя геаграфічныя карты і мог хоць гэтак пераносіцца думкамі на ўвесь Божы сьвет. І заўсёды мае вочы спыняліся даўжэй на Беларусі, асабліва на Вільні, дзе я правёў найлепшыя гады майго жыцьця.

Каля гадзіны 15 Іваноў вяртаўся да далейшае апрацоўкі мае асобы. Ён у сваім перакананьні лічыў сябе абаронцам пралетарыяту, дэмакратыі, а мяне лічыў і празываў «пасобнікам» буржуазіі і капіталізму. Дзеля таго ён уважаў, што мае права, сам малады і здаровы, зьесьці ў сваю пару сытны абед з немалою выпіўкай, а мяне хворага, старога і галоднага трымаць без абеду да гадзіны 17 або і 18-ай, пры тым моцна прабіраючы і лаючыся парасейску. Вярнуўшыся ў камэру, я кажны раз знайходзіў астылы абед і зараз такжа прыносілі вячэру. Змучаны і знэрваваны, я ня мог есьці: ледзь крыху, прымушаючы сябе, перакусваў, і нецерпяліва чакаў адбою, каб хутчэй легчы ў ложак. Ды і сон чамусьці доўга ня прыходзіў, а калі і прышоў дык больш быў мукаю, як адпачынкам.

У часе сьледзтва мне трапіўся выпадак, якога век не забудуся. Допыт датычыў нашага француза а. Паўла. Іваноў мяне пытаў, якія былі адносіны француза да СССР? Ужо была гадзіна 21-ая і я быў знэрваваны, адчуваў моцны боль галавы. Спачатку я на пытаньні адказваў павярхоўна, абы збыць, але Іваноў дамагаўся сьцісласьці і дакладнасьці навет у рознай драбязе. Тут ужо я настарожыўся. Пільнуюся, каб ня зблытацца і не пашкодзіць сябру, бо ведаю, што яны француза вельмі ня любяць за ягоную стойкасьць і ня маюць надзеі прымусіць яго да беспадстаўнага прызнаньня. Значыць, хочуць празь мяне падкапацца пад француза. Бачу, што сьледчы пачынае мяне ўблытваць і зводзіць. Дык ад пары да пары між намі схопліваецца спрэчка за адно сумлеўнае слова і Іваноў патроху мусіў уступаць ды запісваць у пратакол маё, а не сваё слова. Так мы працягнулі рэдакцыю пратаколу аж пад самую поўнач. Нарэшце дае мне падпісаць, але перш кажа:

- Я сам табе прачытаю пратакол.

- Не, лепш прачытаю я сам, - адказваю катэгарычна.

І вось я чытаю і вачом сваім ня веру: у пратаколе было запісана або ня тое, што я казаў, або ня так, як я казаў. Пратэстую.

Найгорш мяне абурыў адзін сказ, што «а. Павал быў зацятым ворагам Савецкага Саюзу».

- Я гэтага не гаварыў!

- Як то ты не гаварыў?

- Абсалютна я гэтага не гаварыў. Тут хвальш.

- Падпішы! - крычыць Іваноў.

- Нізашто не падпішу!

Паўстала спрэчка, крык, лаянка без канца. Ён мне махлюе ў жывыя вочы, але я ўпёрся наадрэз. І вось Іваноў нарэшце ўступіў: мы робім папраўкі ў пратаколе. Змагаемся да зьнемажэньня, так што ледзь даехалі да канца. Цяпер я хоць зь цяжкім сэрцам згадзіўся падпісаць пратакол; але баяўся, ці не зашмат яму ўступіў. Тут Іваноў дае падпісаць пратакол на апошняй старонцы ў самым канцы, а я гавару:

- Паводля права я хачу падпісваць асобна кажную старонку.

- Не, падпісвай на канцы! - камандуе Іваноў.

- Ня буду! І зусім ужо ня буду падпісваць, бо тут робіцца нейкае ашуканства.

- Як то ты ня будзеш падпісваць?

- Зусім ня буду, ані на пачатку, ані на канцы. - Я кінуў ручку на стол і быў гатовы на ўсё. Мне раптам зьявілася думка: калі я падпішу на канцы, дык Іваноў можа штосьці прылажыць і француза могуць расстраляць. Праўда, тады кара сьмерці часова была скасаваная, але я тады аб гэтым ня ведаў.

Іваноў убачыў, што я не паддамся ні пагрозам, ні ашуканству, - замоўк і пачаў пераглядаць нейкія рэестры. Тут ні з таго, ні зь сяго запытаўся:

- Ці ты знаеш Н. Н. - японца?

- Можа і знаю, але такога прозьвішча ня чуў.

Ён пры мне тэлефануе ў надзор.

- Прывядзіце сюды Н. Н. японца.

Зараз прыйшоў пасланец з надзору і кажа:

- Я прывёў японца.

- Няхай пачакае ў калідоры, - адказаў Іваноў.

Стварылася новае палажэньне: японец стаіць за дзьвярыма, але я яго ня бачу і мяне мучыць дагадка, хто ён такі і якая новая каверза можа быць для мяне ад гэтага чалавека? Іваноў японца ня клікаў, толькі далей крычаў, лаяў і бэсьціў мяне, прымушаў падпісаць фатальны пратакол, а я ўсьцяж адмаўляўся. Думаў аб японцы, мучыўся ўдвая; галава мне балела да шаленства... Іваноў бачыў да чаго мяне давёў і распальваў далей да апошняе стадыі, каб выманіць подпіс. Змаганьне было вельмі няроўнае, быццам слабога безабароннага чалавека з магутным мядзьведзем. Ён - прадстаўнік Савецкага Саюзу, а я...

Кашмар

«Кепска, пане Грыгоры,
а што далей, то горай!»

Аднак змогся і крамяны Іваноў і разьюшана крыкнуў на мяне:

- У карцар!

Здрыгнулася маё сэрца; а Іваноў гаворыць у тэлефон да надзору:

- Забярэце чалавека!

Прыходзіць з надзору наглядчык і кліча мяне:

- Пойдзем! - але я стаю, як здурнеўшы. Мае нэрвы працуюць жыва, але паблыталіся. Я ўсё бачу, чую і ведаю, што робіцца навокал, толькі не ўсьведамляю таго, што датычыць мяне самога. Так часамі пасьля буры блытаюцца тэлефонныя драты: інтэрэсант звоніць да доктара, а яго лучаць з бойняю.

- Чаго ты стаіш? - крычыць нецярпліва наглядчык.

Я выйшаў на калідор і затрымаўся сумеўшыся. Я ня мог зразумець, дзе-ж падзеўся той японец? Тады я ня мог зразумець, што яго зусім ня клікалі - гэта была толькі правакацыя, каб мяне напалохаць.

- Ты зноў стаў? Ідзем, ідзем!

Іду перад наглядчыкам, рукі назад і на карыдоры перад карцарам я затрымаўся. Наглядчык узбурана закрычаў:

- Чаго ты зноў затрымаўся?!

Мы прыйшлі да мае камэры; ён адчыніў, упусьціў, замкнуў - усё зрабіў паводля закону; а я сеў на ложак і страціў арыентацыю. Усё памяшалася ў маёй галаве, бо на адзін раз сабралася лішне многа. Толькі памяць мая завастрылася: помню ўсе падзеі гэтае мае «цёмнае ночы». Думалася: можа зараз прыйдуць да мяне з ланцугамі, дык што мне рабіць, дзе мне падзецца? Аж стукае ў дзьверы наглядчык і крычыць:

- Чаму не кладзешся?!

- Расстраляйце мяне! Зашто вы мяне мучыце!? - крычу яму ў адказ яшчэ мацней за яго.

Мой крык вырваўся з хворае душы бязь ніякай думкі - гэта была самая чыстая роспач. Так я і ня клаўся тае ночы: а наглядчык, відаць - перапалохаўся, і больш мяне не чапаў. Помню, як я нахіліўшыся доўга рысаваў нейкія фігуры на падлозе, разьлітаю вадою. Была мусіць гадзіна трэйцяя па поўначы. «Адкуль-жа вада?» - Гэта мусіць была гарбата ад няедзенае вячэры? Далей мяне занялі дзіўныя абразы, якія пераплывалі перада мною ў галюцынацыі.

Мне здалося, што сяджу на полі, на горньм перавале недалёка лесу. Было гэта ў цёплы летні дзень, калі сапраўды была сібірская зіма. Далей бачылася, што ад маіх ног паніжаецца і цягнецца ўпапярок доўгая, вузкая даліна, а за ёю зноў узвышша і другі перавал. Адтуль сходзілі радамі мужчыны па 20, або 30 чалавек. Ідуць гужамі, спускаюцца ўдаліну, падыймаюцца да мяне, даходзяць да маіх ног і нікнуць.

Дзіўлюся на іх, што яны так нікнуць, а надыходзяць усё новыя і новыя - людзей тысячы!..

Раптам гэты абраз зьгінуў, але зараз паказаўся новы. Цяпер падобным парадкам падыходзяць да мяне жанчыны. Таксама йдуць гужамі, падыходзяць непасрэдна блізка і нікнуць. Бачу так ясна, што разрозьніваю навет рысы аблічча. Маюць завязаныя хустачкі і апраненыя панашаму - значыць беларускі, але ўсё незнаёмыя. І многа іх, многа! Такія паважныя, задуманыя; глядзяць мне ў вочы, аднак маўчаць усе. Затым таксама йшлі дзяўчаты, пасьля хлапцы, дзеці і зноў мужчыны і гэтак далей...

Ці я сплю? Не! Разглядаючы тыя абразы, я сяджу звычайна на ложку, маю спушчаныя на падлогу ногі, усьведамляю самога сябе, паглядаю на дзьверы; чую, як наглядчык ходзіць па калідоры; дзіўлюся з свайго дзіва, якое так ясна бачу, а яно разьвіваецца далей.

Цяпер панарама перамянілася: бачу, як на белай сьцяне з рысак на тынку насупраць мяне фармуюцца абразы зусім іншыя, быццам у кіно, але гэта жывыя людзі. Зіма. Сьнег ляжыць на зямлі грубым пластам. Беларуская вёска. Зь вёскі йдзе шырокая, гладкая зімовая дарога. Хаты і будынкі ўкрыты груба сьнегам, на канцы вёскі пляц і там вісельніца. Я аж задрыжэў! Бачу зусім ясна, але ў жывой мініятуры, як немцы вешаюць нашых людзей. Тут наступіла ў маёй душы раздваеньне: я верыў таму, што бачыў, бо йшла жывая акцыя, і адначасна ня верыў, бо бачыў самога сябе, седзячага ў камэры ды прыслухоўваўся, што робіцца ў калідоры. Мне было вельмі цікава аглядаць тыя з'явы, але і надта цяжка...

Нарэшце я лёг. Лямпачка гарэла высока і яе яскравае сьвятло вельмі мяне мучыла. Мне страшэнна балела галава і я ніяк ня мог заснуць. Была гадзіна мусіць пятая. І вось бачу, як мяне валочаць па калідоры і б'юць. Не магу вытрываць і крычу. Тут зноў было поўнае раздваеньне: чую свой голас з калідору, хоць сам сябе бачу на ложку і ляжу тут ціха. Малюся з цэлага сэрца, паўтараючы: «Божа, ратуй, бо зьгіну!» Аж вось анёл выводзіць мяне з турмы, як калісьці Пятра ў Ерузаліме. А пасьля вязе мяне такім хуткім самалётам, як маланка; або, здаецца, самалёт шыбае паволі; я ляжу і гойдаюся, як у дзіцячай калысцы. Прасторы самі мігаюць і так праімчалася 10.000 кілямэтраў! А там ужо паказалася родная краіна і поўная воля...

Я дрыжу. Якая прычына? Страх. Страх - такі бязьмерны і такі жудасны, што не даваў мне ні спаць, ні есьці, ні думаць, ні маліцца! І ўжо ня мог нічога аб сабе сьцяміць. Дрыжэў ад адных абломкаў думак, якія набягалі ў душу і зараз-жа зьнікалі. Першыя абразы і прывіды - усё абарвалася. І не скажу, што я баяўся чагосьці азначанага, - гэта быў хутчэй якісьці зьвярыны страх. Мусіць так уласна баіцца жывёла, чуючы кроў у бойні? А помню толькі і выключна пачатак гэтага сну, бо наступныя тры дні зьніклі ў маёй памяці, як камень у ваду, і нічога акрамя бязьмежнага страху ад іх не асталося.

На шчасьце пасьля трох дзён страх прайшоў сам сабою; я пачуваўся аслабленым, але зусім нармальным. І тады, больш чым калі, я ўсьведаміў, якое бязьмежна вялікае багацьце розум чалавека!

Толькі на шосты дзень Іваноў заклікаў мяне зноў. Ён мусіў ведаць ад наглядчыка, якая рэакцыя была ў мяне ад папярэдняга пратаколу, але таго панічнага страху цяпер ня было ў мяне ані каліва: я глядзеў проста ворагу ў вочы і быў гатоў пачаць змаганьне.

- Падпішы! - гукнуў асочны.

- Не падпішу!

Ён спадзяваўся, што ў маім зламаным здароўі знойдзе зломаны дух, але не знайшоў. Аж яго заторгала нячыстая сіла! Закляў, залаяў... Мы аднак ужо добра зналі адзін другога: я адразу ўцяміў, што ён злагоджвае тон і ня спадзяецца ўзяць верху нада мною. Я маўчаў надуўшыся і не адказваў на ягоныя блюзьнерствы. Тут Іваноў ухапіў той паганы пратакол і пры мне падзёр яго на кавалачкі.

- Добра, - думаю сабе, - цяпер і таго не скажу, што было ў тым.

Ён пачаў новы пратакол. І зноў пайшлі спрэчкі, папраўкі, крык; і ўканцы я такі падпісаў пратакол, але ён быў мой, а не ягоны. І з гэтага ўжо ён ня мог скарыстаць на шкоду француза і застаўся, можна сказаць, зь вялікім носам. Цяпер зьмяніліся і адносіны да мяне: лекарка перапісала мяне на дыетны стол і сам Іваноў абяцаў перавесьці мяне з адзіночкі ў групавую камэру. На допытах адносіны між намі зьмякчэлі, а пратаколы скараціліся.

Характэрная была ў нас адна размова: Іваноў з усяго свайго бальшавіцкага сэрца выказваў глыбокі жаль і праліваў, як кажуць, кракадзілавыя сьлёзы, больш-менш у такіх словах:

- Каб ты мяне слухаў, дык дастаў-бы найбольш тры гады, а так дык самахоць ідзеш да 25-ці.

Тры гады ў іх лічыцца тэрмін сьмешна мізэрны, проста ніякі. Іваноў гатоў быў-бы публічна мыць рукі, каб паказаць толькі, што вінаваты я сам у сваёй згубе. Ды я ані парушыўся, каб яму падзякаваць ці прасіць; знаў я яго добра і зьверху і з подшыўкі.

Спакусы супраць веры

Я і не прадчуваў, што на мяне рыхтуецца новая пастка, горшая і страшнейшая - адступніцтва ад веры. Атака вялася з двух бакоў. З боку начальніка турмы і з боку Іванова.

Начальнік быў чалавекам павярхоўна гладкім, вонкава ветлівым і падступна шчырым, уладарна лісьлівым і падазрона добрым. Відаць ён вельмі трапна быў падабраны на такое важнае становішча - начальніка вайсковае турмы для Далёкага Ўсходу. Акрамя сібірска-забайкальскіх справаў турма абслугоўвала патрэбы вялікага Кітаю і пагражаючай Японіі. Сам Іваноў і начальнік турмы справядліва ганарыліся такімі кліентамі, як манджурскі імпэратар Пу-І і харбінскі мітрапаліт Нэстар. Яны і нас лічылі за нешта-нейкае важнае.

Начальнік пачаў мне даваць кніжкі да чытаньня і нязначна, але паступова падбіраў іх супраць веры. Я быў згаладаны на друкаванае слова і, колькі мне пазвалялі вочы, чытаў усё. Выбару ня было: бралася, што давалася. Аж нарэшце начальнік, уважаючы, што я мусіў дасьпець, або прынамся захістацца ў веры, адкрыта запытаўся:

- Што-ж вы думаеце аб нашым навуковым падыходзе?

- Ведаеце, чым больш чытаю вашае літаратуры, тым больш мне становіцца ясна, што нашая вера абаснована шмат мацней, чым ваш атэізм.

- Як так? - зьдзівіўся начальнік.

- А так. У вашых аўтараў я доўга шукаў выясьненьня аб пачатку сьвету, аб паўстаньні жыцьця, аб парадку ў прыродзе і аб законах прыроды. І вось што я ў вас знайшоў: прырода ёсьць сама ў сабе прычынаю самое сябе; значыць прычынаю і свайго пачатку, і свайго існаваньня. Толькі-ж ня выясьнена, як можа нейкая рэч сама сябе пачынаць, і гадаваць, і трымаць? Як можа нехта сам сябе нарадзіць, а потым сам сябе насіць на сваіх руках, абыймаць сябе і цалаваць самога сябе ў аблічча? Павашаму прырода розуму ня мае, аднак, заводзіць найразумнейшы сусьветны парадак. І яшчэ адно: прырода сама няжывая, а яна зь мёртвага матэрыялу ўзбудзіла на зямлі такое буйнае жыцьцё. Дык выглядае, што ў вашай мудрасьці не хапае чагосьці тут... - Пры гэтым я стукнуў сябе пальцам у галаву.

Начальнік адправіў мяне бяз кніжкі і так нашая дружба зь ім скончылася. Я быў нарыхтаваны гаварыць значна больш, але ён і таго не хацеў слухаць.

Іваноў атакаваў маю веру іншым спосабам: то насьмешкамі, ато і паважна вылоўліваў розныя закіды супраць сьвятога Пісаньня і ўмеў моцна мяне падцяць і агарошыць. Тады я яму не пярэчыў і не адказваў, бо ня верыў у ягоную шчырасьць. Іваноў з таго быў і задаволены і незадаволены. То цешыўся з свае сілы, а то быў горш злосны за мае моўчкі. А мне такая тактыка была выгаднейшая, бо тады ён пераставаў назаляць і пераходзіў да пратаколу і быў менш прыдзірлівы, хоць часам больш заўзяты. Так кот злуецца, калі мышка зь ім ня хоча гуляць і канчае гулі.

Пад канец пятага месяца сьледзтва, у траўні 1949 г., калі я ўжо быў да рэшты вычарпаны, Іваноў здабыў наймацнейшыя козыры, каб мяне зглуміць. Аднойчы ён зь вялікім трыюмфам заявіў мне, што наш сябра, расейскі сьвятар П., адрокся публічна перад імі ўсімі ад веры і ад Бога. Мяне быццам варам абліло! Я разумеў, што гэтым разам сьледчы кажа праўду. Мне зрабілася страшэнна сумна і адразу прыгадалася самалюбства і самапэўнасьць няшчаснага П., як ён у Харбіне паніжаў іншых, а сябе ставіў высока. Такім людзям Бог адмаўляе ласку веры ў самых цяжкіх мамэнтах.

- Што-ж, - думаў я, - вялікі ягоны грэх, а нам з-за яго сорамна.

П. ня быў лішне баязьлівы, каб адрачыся із страху й ня мог зрабіць чагосьці такога зь перакананьня. Значыць, паквапіўся на палёгку ў прысудзе. Разумеецца, бязбожнікі яго ашукалі і ўсёроўна далі яму 25. А пры тым скарысталі зь ягонае здрады, каб мацней спакушаць нас. Яны ўважалі, што адна важная пазыцыя здабыта.

Мала таго. Другі раз Іваноў даў мне чытаць запісную картку паперы. Пазнаю ў ёй характар пісьма нашага сябры сьвятара Т. Я проста аслупянеў.

- Што гэта такое? - пытаюся.

- Чытай, чытай! - кажа Іваноў.

Чытаю далей і ня веру сваім вачом. Сьвятар Т., якога я знаў больш дваццаці гадоў, як добрага, разумнага, пабожнага чалавека, як духоўніка і прапаведніка, а так-жа глыбокага філязофа, як добрага прыродазнаўцу і сацыялёга; адным словам як цнатлівага сьвятара - і вось ён у запісцы, якая была ў мяне ў руках, піша і тлумачыць, што матэрыялістыя ў навуцы маюць рацыю і што, значыць, Бога няма.

- Каб я так жыў, - думаю я, - ён ашалеў!

Бо яны не маглі злавіць яго на запалох; ён ніколі нічога не лякаўся. І не магчыма было, каб ён падаўся на абяцанкі, або каб спадзяваўся праз гэта ўцячы ад турмы. Увесь Харбін ведаў Т., як шчырага, праўдамоўнага і ахвярнага сьвятара, у якога «няма здрады».

Глядзіць на мяне Іваноў, вытарашчыўшы вочы і аж падскоквае з радасьці, якой ня можа ўстрымаць у сваім бязбожным сэрцы ды пытае мяне:

- Ну, што ты на гэта скажаш?!

- Што-ж? Толькі адно магу сказаць, што ён, няшчасны, звар'яцеў.

Іваноў адабраў ад мяне тую запіску, нічога больш ня кажучы, і адразу перайшоў да пратаколу. Толькі потым, вярнуўшыся ў камэру, я прыпомніў, што фатальная запіска была недакончанаю, бяз даты і непадпісаная. Чаму? Ніхто мне ня мог-бы адказаць на гэтае пытаньне. Мяне пачалі мучыць цяжкія сумлевы і цяжка мне зьмірыцца з думкаю аб гэтым дзіўным упадку блізкага прыяцеля а. Т. На шчасьце я ўжо ня быў у адзіночцы, дзе мог-бы паўтарыцца са мною папярэдні крызіс.

Толькі значна пазьней я паступова разблытаў забэрсаны вузёл навокал асобы а. Т. Калі першы раз пасьля здарэньня я ўбачыў яго ў сьледчага, дык аж зжахнуўся! Ён быў жоўты як труп і схудзеў як шчэпка, як кажуць: «лепшых у труну кладуць». А псыхічна быў зламаны зусім: ня было ў яго вар'яцыі, але нейкая дзіўная фіксацыя (духовы заскок). Ён уроіў сабе такую камбінацыю: дасюль вучоныя знайшлі магчымасьць лавіць слухавыя хвалі радыям, ловяць такжа хвалі праз радар, потым тыя-жа сьветавыя хвалі ў тэлевізіі. Дык наш а. Т. пайшоў у думках яшчэ далей, што вучоныя атэістыя вынайшлі сакрэтную машыну, якою ловяць найтайнейшыя людзкія думкі. Стаў тады мучыцца і заломлівацца. Сьледчы дакруціў яго да таго, што ён напісаў вар'яцкую паперу, што Бога няма. Такім чынам, пад уплывам голаду, адзіноцтва й правакацыі падсудны зьвіхнуўся. Дадумаўся да таго, што сказаў сам сабе:

- Калі яны адгадваюць мае думкі, дык што-ж я буду прад імі таіцца? Буду гаварыць усё.

І ён пачаў «сыпаць» на сябе і на нас, усё што прыходзіла яму на думку. Дзеля таго, што ў Харбіне ён не належаў да нашае адміністрацыі, дык і ня ведаў шмат якіх падзеяў з жыцьця ліцэю; цяпер зьвіхнуўшыся, ён нагаварыў нямаведама што, памяшаўшы праўду з фантазіяй. Следчым разьвязаліся рукі: яны спачатку ўсьцешыліся, спадзяючыся, што ім будзе і добра і лёгка давесьці сьледзтва да плянаванае мэты. Аднак хутка яны зьбянтэжыліся, што ім ужо стала аж задобра! Сума ўсіх фантастычных вестак стварыла ім густую і нястраўную кашу. Ім прыходзілася, або ўсё адкінуць, або выбіраць факты. Следчыя ўзяліся за другое і прыпісалі нам пункты адпаведна да свайго пляну - насупраць усякае праўды:

1) Арганізацыю ў ліцэі сьв. Мікалая ваенна-тэрарыстычнага гуртка.

2) Супрацоўніцтва з загранічнай буржуазіяй.

3) Шпіёнства для Ватыкану і

4) Агітацыя супраць Савецкага Саюзу.

І далі нам бяз суду па 25. А беднаму а. Т., які даў ім толькі матэрыялу, ледзь дапасавалі адзін найслабейшы пункт, аднак таксама далі 25. Мы аднак ня крыўдавалі на хворага а. Т., а толькі лепш пазналі гэтых несправядлівых судзьдзяў.

Хвароба а. Т. адходзіла паволі. Аднойчы пры спатканьні на сьледзтве з дырэктарам ліцэю, ён пачаў гарадзіць аб той «машынцы», што ловіць людзкія думкі і што значыць Бога няма. Тады дырэктар, архім. Андрэй, толькі сказаў яму:

- Чалавеча, што ты гаворыш?! Апамятайся!

Тут а. Т. аж задрыжаў, зараз устаў, задумаўся і адразу моцным голасам урачыста загаварыў:

- Верую ў Бога Айца Ўсемагутнага, Тварца неба і зямлі!

Такім чынам сам заламанец закасаваў і змыў сваё часовае хворае недаверства. Пасьля гэтага навет бязбожныя сьледчыя не адважыліся нам аб ім успамінаць. Прайшло якіх тры месяцы, як скончылася сьледзтва, а. Т. сам перастаў гаварыць аб тэй фантастычнай машыне і пачуваўся здаровым.

Іваноў падбіраў хвіліну і нарэшце зьмеркаваў, што ўсімі папярэднімі падзеямі я ўжо даволі падкапаны і, што ўжо пара запаліць апошнюю міну. Аднойчы, калі я быў моцна знэрваваны доўгім і цяжкім допытам, Іваноў прыклікаў на сьледзтва «сем горшых ад сябе»: прышоў пракурор, падпалкоўнік і нейкія незнаёмыя ахвіцэры і ўсе яны навыперадкі пачалі засыпаць мяне закідамі супраць Бога. Я сядзеў, як прыглушаны. Мне ня толькі да зьнемажэньня балела галава, але ў душы панавала поўная адраньцьвеласьць; парываўся штоколечы сказаць, і хоць мне было сорамна і балюча, што ня ўмею бараніць свае веры, але словы вязьлі ў горле і я ганебна маўчаў. Мусіць Бог дапусьціў на мяне такое паніжэньне і мусіць нехта дужа маліўся за мяне, што я тады ня ўпаў у пропасьць... Аж толькі ўканцы самі сабою вырваліся ў мяне ненадуманыя словы:

- Каб ад Бога адрокся ўвесь сьвет і ўсё духавенства і навет сам рымскі Папа, дык гэта для мяне ня мела-б ніякага значэньня, бо я адказваю толькі перад Богам...

- Пакіньце яго! - рэзка сказаў падпалкоўнік.

Яны выйшлі і больш ужо не вярнуліся. На гэтым кончыліся ўсе спакусы супраць веры.

«Так то чорт нас грэшных кусіць,
Каб ня крыж, прапаў-бы мусіць».

(Фр.Багушэвіч)

Заканчэньне сьледзтва і «стацьця 206»

«Праўда ня тоне і не гарыць».

У самым канцы сьледзтва зусім неспадзявана для мяне зьявіўся небясьпечны закід, што я ў Харбіне ўвёў між вучняў гурток ваеннае арганізацыі пад назовам Дружыны Сьв. Мікалая. Я бараніўся тым, што дружына была нешта накшталт юнацкага скаўтынгу і ня мела ніякага вайсковага характару. Пры тым хацелі штучна зьвязаць гэтую юнацкую групу зь японскай вайсковай арганізацыяй для моладзі Кіо-Ва-Кай, якую японцы ўводзілі прымусам ува ўсе школы ў Манджурыі.

- Але-ж у вас быў вайсковы сьцяг! - крычаў Іваноў.

- Ня было ніякага сьцягу, - адказваю рашуча.

- А я гавару табе, што быў сьцяг! - кажа Іваноў.

- А я гавару, што ня было сьцягу! - упіраюся я.

- Мы зараз убачым! - сказаў Іваноў рашучым голасам. І тут паклікаў а. Т. на канфрантацыю са мною. (Аб ягоным псыхічным заламаньні была гутарка ў папярэднім разьдзеле). І вось пытаецца Іваноў у яго:

- Скажы нам, ці быў у ліцэі сьцяг дружыны?

- Так, быў сьцяг, - кажа а. Т.

- Ну, што-ж ты цяпер скажаш? - кажа Іваноў да мяне.

- Я цьверджу, станоўча, што сьцягу дружыны ня было. Быў толькі сьцяг ліцэю з абразом сьв. Мікалая, але асобнага сьцягу дружыны абсалютна ня было.

А. Т. сядзеў перада мною, як каменная статуя і трымаўся цьвёрда, як сталь. Яму здавалася, што быў сьцяг, а я добра ведаў, што ніякага сьцягу ня было. Справа была ня толькі няпрыемная, але для мяне так-жа вельмі небясьпечная, бо сьцяг мог быць доказам вайсковай арганізацыі, якой у запраўднасьці ня было, але за якую магла пагражаць мне кара расстрэлу. І вось я напружваю ўсю сваю памяць і яшчэ больш пераконваюся, што нічога адносна дружыны не забыўся. Аж раптам прышло мне на думку пытаньне:

- Якога разьмеру быў сьцяг? - зьвярнуўся я да а. Т.

- Вось якога... - Тут а. Т. нарысаваў рукой на стале памер на чвэрць мэтра да квадрату. Я, як быў настроены паважна і запалоханы, так адразу расьсьмяяўся на ўвесь голас:

- Вось дык «глупа»! - кажу. - Гэта-ж белы флажок на кіёчку, зь якім хадзілі на спацыр і экскурсіі.

Іваноў і сам засароміўся ад няўдачы і навет не запісаў такой дрэні ў пратакол, а няўдачлівага а. Т. загадаў забраць у камэру. Так прайшла апошняя проба, якімі мяне дасьведчываў з Божага дапушчэньня несправядлівы судзьдзя. Ужо мусіў прыйсьці канец усяго сьледзтва.

* * *

Нашая група цяпер складалася з шасьцёх: Пётру Марчышына аддзялілі і мы ўжо яго нідзе не спатыкалі. Сьледчы Іваноў казаў, што яму далі дзесяць гадоў за ўкраінскую палітыку. Марчышын у лягерах памёр.

Сьледзтва трывала пяць месяцаў: ламалася і папраўлялася і ўсёроўна, акрамя беспадстаўных дагадак нічога рэальнага не дало. Цяпер нас сабралі ўсіх разам на заканчэньне ў доўгай турэмнай залі, каб падпісаць артыкул 206. Мы ледзь пазнавалі сябе ўзаемна: замучаныя, схудзелыя мы чуць цяглі ногі. Усе насілі ведамую «пячаць» турмы - колер аблічча, як трапна казаў Багушэвіч:

У турме, як у тым гробе,
Ўсіх у адну твар паробе.

Маёр Іваноў быў галоўным кіраўніком суду над усёй нашай групай ды правадыром сьледзтва й вёў асабіста справу нашага дырэктара а. Андрэя і маю, як віцэдырэктара, пры тым ён дужа трымаўся вонкавай формы й пляну. Вось цяпер на заканчэньне ён выступіў дужа ўрачыста: пасадзіў нас навокал вялікага стала, на якім ляжалі нашыя пратаколы. Мы там убачылі, што на кажнага з нас была запісаная цэлая грубая кніга. Мы мелі права чытаць савецкі карны кодэкс і яго нам першы раз далі ў рукі; маглі так-жа пераглядаць свае пратаколы. І мы маглі гаварыць з сабой свабодна, дзеля таго нас пакінулі ў залі адных. І нас не падганялі.

Усе былі гатовы падпісаць канчатковы акт сьледзтва, адпаведна да артыкулу 206, толькі сумляваўся я адзін, бо ня быў задаволены з свайго сьледзтва. Асабліва два пратаколы былі для мяне цяжкія, бо ў адным я рабіў уступку супраць сябе самога, а ў другім не патрапіў належна абараніць напасьці на нашага дырэктара. Мне было сорамна і прыкра з самога факту, што так сталася, а найгорш, што я ня ведаў, як тое, што я сказаў, паправіць. Наагул увесь час сьледзтва я вельмі сьцярогся, каб ня ўблытаць і найбольшых ворагаў. Працуючы ў ліцэі, я меў справы з рознымі людзьмі: з бацькамі вучняў, з настаўнікамі і з рознымі інтэрэсантамі і то ў самым цяжкім ваенньм часе. А на сьледзтве аб усім мяне пыталіся; можна сказаць, што выцягвалі зь мяне жылы, а я ўсё-ж не папусьціўся. Я толькі называў прозьвішчы людзей памёршых і, каб адчапіцца, прозьвішчы людзей загранічных, да якіх не даходзіла рука НКВД. Аднак-жа ў тых двух пратаколах мая чуткасьць аслабела. Чалавек сам ня ведае, адкуль бяда наляціць, і ці ад благіх людзей, ці аж дзіва! - ад самога сябе...

І вось мы пераглядаем кодэкс: нас было шасьцёх, а кніга кодэксу адна, дык кажны мог патрымаць яе дзьве-тры хвіліны ў руках і зараз-жа трэба было даваць другому. Аднак мы, падобна як і нашыя сьледчыя, выканалі фармальны загад савецкага права, што мы «кодэкс мелі ў руках». У тую хвіліну мы навет не дагадваліся, у чым нас будуць вінаваціць і за што будуць караць, бо ад пачатку сьледзтва і да цяпер нам не далі акту абвінавачаньня. І на славуты параграф 58, і на згубны там пункт 6-ы (шпіёнства), нам навет і ня прышло на думку зірнуць у кодэксе хоць адным вокам. Ажно, як лыжку па абедзе, дастаў я тлумачэньне сваіх пунктаў потым у лягеры. Тады мае дасьветчаныя новыя таварышы вельмі дзівіліся з мае нерастаропнасьці, што я не разумеў сваіх пунктаў...

Пратаколы былі нам цяпер даступныя, але якое было сьледзтва, такія былі і тыя пратаколы, дык мы ня мелі ахвоты іх пераглядаць, да таго і часу ўжо ня было. Мы паглядалі адзін на другога як дзеці, калі ўбачаць свае паламаныя цацкі: усё нашае і мы самі змарнаванае...

Усе сябры падпісалі «стацьцю 206». Маёр Іваноў цяпер на мяне ня крычаў, ані лаяўся; ён то выходзіў, то вяртаўся і таптаўся каля нашага стала, але спакойна і церпяліва чакаў майго апошняга «вольнага» слова. І сябры моўчкам чакалі. А я ламаўся ў душы і мучыўся - аж да разьдзяленьня душы ад цела. Я-ж ведаў, што значыць падпісаць заканчэньне такога «катаржнага» сьледзтва: выглядала-б быццам я на яго згаджаўся, што было непраўдзіва. Аднак-жа, калі я яго не падпішу, дык будуць затрыманы ўсе мае сябры, бо нашая справа была груповаю. Дзеля сябе я так-жа баяўся прадаўжэньня сьледзтва, бо яно пагражала сьмерцяй. Сябры мне, праўда, ясна не гаварылі і не націскалі падпісаць, але яны нецерпяліва чакалі. Што мне рабіць? «Божа мой, Божа!» Нарэшце я наважыўся падпісаць, складаючы сваю долю і сваю прышласьць у рукі Ўсемагутнага.

- Няхай сам Бог нас бароніць, як Сам знае. Здаюся на Ягоную Сьвятую волю. Аман!

Такі цяперашні зьвіхнены сьвет, што людзі могуць свабодна тварыць зло і крыўдзіць безбаронных. А тыя самі падпісываюць...

(Увага: «Уголовный Кодекс», ст. 206. Там гаворыцца, што ўступное сьледзтва закончана й справа пойдзе ў суд).

А дзе-ж суд?

«Прыйшла зіма,
а ботаў няма!»

Мы пераступілі праз высокі парог у новы этап жыцьця; а фактычна не пераступілі, але пераскочылі, зажмурыўшы вочы і ня ведалі, дзе мы знайшліся. Із дажджу - у навальніцу!..

Я загадзя адмовіўся ад адваката; але на маё вялікае дзіва Іваноў не адказаў мне ані так, ані не. І падчас падпісаньня «стацьці 206» нам не сказалі нічога ні аб судзе, ні аб адвакатах. Аж паўстаў у нас сумлеў, ці наагул будзе які суд? Я вярнуўся ў сваю групавую камэру і жыў далей сваім дасюлешнім жыцьцём. Звычайна, пасьля падпісаньня сьледзтва вязьняў пераводзяць у другую камэру, але пра мяне быццам забыліся. Мне выдавалі норму яды падаўнейшаму, а наглядчыкі і далей пільнавалі мяне заўзята, толькі Іваноў больш не чапаў мяне. Аднак няпэўнае палажэньне, пагроза суду і кары, або кары бяз суду так мяне трывожылі, што мае нэрвы ніяк не папраўляліся. Што ня будзе суду, мы не маглі дакараць сваіх сьледчых, чаму нам не сказалі, бо яны таксама не маглі ведаць, што вырашыць вышэйшая ўлада. А тая ў сваю чаргу залежала ад найвышэйшае ўлады і так аж да самога Сталіна. Мы так-жа не маглі сказаць, што савецкія ўрадоўцы лгуць, бо ў іх самых праўда такая няпэўная, як ангельская пагода. 200 мільёнаў людзей павінна было трымаць руку на пульсе Сталіна, павінна было прыкладаць вуха да ягонага сэрца і пільна глядзець у ягоныя вочы і... сьцерагчыся ягоных кіпцюроў! Толькі ён адзін быў абсалютна непамыльны. Калі аднак яму здаралася спудлаваць, дык тады былі вінаватымі тысячы іншых людзей: тых апісвалі, абсьмейвалі і каралі, а Сталін выходзіў сухім аж да самае сьмерці. Ня было на сьвеце ніводнага самаўладнага цара, ці султана, ці мікады, каб меў уладу роўную Сталіну - ён адзін толькі ведаў усё, а другія толькі крышачку, або і нічога...

Чакалі мы ў той самай турме яшчэ шэсьць месяцаў і таго суду не дачакалі, - аж нарэшце даведаліся, што той суд адбыўся бяз нас у Маскве, на якім мы атрымалі па 25 гадоў. Перш меліся ў Чыце ўладзіць для нас суд т. зв. народны, ці паказны; але сьледзтва не дало дастатковага матарыялу, каб нас публічна абвінаваціць у шпіёнстве, ці ў іншых злачынствах, дык Масква пакарала нас сваім самасудам - вонкава за палітыку, а папраўдзе - за веру. Пры тым не дапускалася ніякая апэляцыя.

* * *

У груповай камэры, куды мяне перанесьлі з адзіночкі, было мне ўжо лягчэй; тут было сьветлае ваконца, так што электрычная лямпачка днём не гарэла, а толькі вечарам і ноччу. Тут ужо я мог спаць ня толькі на сьпіне, але і на левым баку, абы толькі быў адвернены тварам да дзьвярэй. Праўда, тут трэба было прывыкнуць да людзей і да начных храпуноў, але я пачаў спаць.

У камэры было: чатырох японцаў, адзін сібірскі калгасьнік і адзін савецкі ахвіцэр. Кампанія прыняла мяне прыхільна, тым лепш, што я прышоў з запасным хлебам. У адзіночцы хлеб у мяне заставаўся, а тут яго японцы зараз расхваталі, не раўнуючы, як галодныя сабакі. Апэтыт яны мелі такі ненасытны, што пэўна зьелі-б і тры турэмныя нармы і яшчэ засталіся-б галоднымі. Яны былі маладыя людзі, якіх узялі ў палон у Манджурыі і ўжо працавалі ў лягерах, але цяпер былі верненыя ў вайсковую турму на нейкае перасьледзтва. Адзін зь іх Гарада-сан добра гаварыў парасейску, бо перад вайною кончыў Інстытут замежных моваў; быў ён гаваркім, начытаным і ахвотна пасярэднічаў у гутарках зь іншымі японцамі.

З тых гутарак я бачыў, што Гарада-сан моцна крытыкуе сваю ненаглядную Японію за яе неразважную ваенную палітыку:

- Мы думалі, што вайну выграе толькі гарачы патрыятызм, ажно аказалася, што тэхніка яшчэ важнейшая. А да сучаснае вайны Японія зусім ня была падрыхтаваная, асабліва з такімі магутнымі дзяржавамі, як Амэрыка і Англія. Значыць, зусім дарэмна амэрыканцы кідалі на Японію атомныя бомбы, бо яна была ўжо і так скончаная. Падморскія рэзэрвуары нафты былі ўжо вычарпаныя, марская флёта была скрышаная, а паветраная - была разрэджаная. Сьмяротнікі, якія з самалётамі, або зь мінамі кідаліся на ворага, былі павыбіваныя, а новых ахвотнікаў фаталістых было мала. Проба дагаварыцца зь Кітаем аб сэпаратным міры - не ўдалася, бо кітайцы дамагаліся звольніць Манджурыю і Карэю. Зрэштаю, зусім адпала надзея на перамогу і навет ня было сілы на абарону. Аружжа канчалася і купіць ня было дзе, бо Японія ляжыць лішне далёка ад прамысловых цэнтраў, а навокал амэрыканская патрульная служба адрэзала Японію ад рэшты сьвету. Дык атомныя бомбы дарэмна зьнішчылі сотні тысяч людзей і ўвялі ў жыцьцё найстрашнейшае аружжа, якое цяпер пагражае існаваньню ўсяго чалавецтва.

Гарада-сан у шмат чым меў рацыю, але сам дужа ўхіляўся налева. Нашыя спрэчкі былі вельмі жывыя, аж загарачыя. Я не спадзяваўся, што змагу яго крануць за жывое і ў нас дайшло да таго, што мы пасварыліся і перасталі гаварыць. А дзеля таго, што ў камэры тады акрамя японцаў нікога іншага ня было, дык я зусім ня меў зь кім гаварыць. Трэба ведаць, што японцы народ ганарысты: ім абавязкова належыць дасказаць да канца прозьвішча «сан» - тое, што пан, або нямецкае «фон». А я на гэтае не зьвяртаў увагі.

На шчасьце наш гнеў зь японцамі доўга не цягнуўся. Я памагаў ім, калі быў на дыеце, бо ў мяне сёе-тое заставалася, але і яны стараліся памагаць мне пасамурайску (парыцарску). Адзін зь іх рабіў мне масаж праз дзесяць дзён. Потым прыбыў да нас новы японец, важны масажысты з Токіё; гэты зрабіў мне другі тур масажу і гэта паважна падтрымала маё здароўе. З тым масажыстым была такая прыгода. Сьледчы прымушаў яго падпісаць хвальшывы пратакол. Ён адмовіўся і атрымаў за гэта 8 дзён карцару і ўсёроўна адмовіўся падпісаць; тады далі яму новых 8 дзён. Пасьля некалькіх дзён, у яго моцна загаварыў жыцьцёвы інстынкт:

- Яны хочуць замарыць мяне голадам... (А японец быў здаравенны і меў шалёны апэтыт.) Калі падпішу, - думаў ён далей, - дык буду жыць і можа калісьці нешта пераменіцца. - Дык наважыўся падпісаць.

Цяпер ён сядзеў са мною і чакаў новага суду.

Тыя японцы, што былі са мною ў аднэй камэры, калісь у сябе на бацькаўшчыне азначаліся вялікай працавітасьцяй. Трапілі яны ў палон з Манджурыі і працавалі ўжо ў лягерах чатыры гады. Ня маючы ніякіх вестак з дому. Былі вечна галоднымі, цярпелі ад холаду, а японцы да холаду ня могуць прывыкнуць, і ня мелі ніякае надзеі на адмену свае долі. І аж дзіва бярэ, што яны, ня ведаючы расейскае мовы, ня маючы ніякае рэлігійнае пацехі, бязь ніякае дапамогі і без абароны, так доўга і ціха трывалі і цярпелі.

Шматлікія сем'і палонных засталіся ў Манджурыі. Што зь імі сталася - палонныя ня ведалі, але я ведаў аб долі манджурскіх японцаў і шмат чаго бачыў. Шмат жанчын, парассыпаных перш па розных асельлях, зь дзяцьмі й старымі бацькамі йшлі пешкі ў Харбін, нясучы на плячах свае бедныя пажыткі. А ў Харбіне яны ў большасьці пагінулі зімою 1945/46 году ад голаду, холаду, крываўкі і тыфу, чакаючы на эвакуацыю. Над імі ня было зарганізована ніякае апекі. Савецкае войска мела да збытку ўсякага дастатку, але быць людзьмі перашкаджала ім іхняя бязбожнасьць.

Акрамя японцаў у нашай камэры пераходам былі так-жа іншыя людзі. Малодшы лейтэнант, які ўсяго тры тыдні сядзеў у нашай камэры, быў вясёлы хват; ён ня пераймаўся, як пойдзе ягонае перасьледзтва. Мяне таксама пацяшаў, што ў турме найгорш першыя тры дні, цяжкаватыя яшчэ першыя тры месяцы і нудныя першыя тры гады, а пасьля ўжо нічога, бо да ўсяго можна прывыкнуць. Сядзеў ён за тое, што пусьціў на «гадзінку» арыштаванага жаўнера, а той, добра выпіўшы, нарабіў бравэрыі. Суд засудзіў лейтэнанта на сем гадоў (сем - у іх таксама нейкая норма), але ён знаў савецкія законы і падаў на перасьледзтва. Камэра гудзела ягонымі гутаркамі, зьвінела ягоным сьмехам і капцілася ягонымі папяросамі, якія курыла ўся камэра за выняткам мяне. Ну і курылі, ратунку ня было! Калі яго забралі - усе моцна шкадавалі, а калгасьнік, аб якім будзе гутарка пасьля, траха ня плакаў. Лейтэнант, выходзячы пакінуў нам усе свае запасы - папяросы і запалкі. Ведама, кінуліся курыць запоем, навыперадкі. І скончылі... Пасьля выбіралі з усіх куткоў свае недакуркі, але іх так-жа скончылі. Тады ўспаміналі свайго дабрадзея і цярпелі, але і цярплівасьць скончылі. Тады наракалі й жылі турэмнаю нудою, якое ніяк скончыць не маглі.

У нашай камэры быў так-жа некаторы час, успомнены перш калгасьнік, Захар Казлоў з надрэчча Шылкі. Ён быў чалавекам прыткім і здольным ды рупным гаспадаром. Выхвальваў калгасны лад, а за калгаснае дабро стаяў лепш як за сваё. Казлоў аж гарэў да гаспадарскае работы!

- Дык зашто-ж сядзіш, калі ты такі калгасны «патрыёт»?

- Вінаваты ўсяму старшыня калгасу, - адказвае Казлоў, - ён бачыў, што я ведаю ягоныя грахі і далей не пацярплю, дык пасьпяшаўся засадзіць мяне. Паставіў у сьветкі дзьве бабы, якія са страху перад ім (бо таксама мелі нячыстыя рукі), прысягнулі, што я бунтаваў іх выйсьці з калгасу. Суд даў мне сем гадоў. Самі вы бачыце, што нізашто. - Казлоў аж заходзіўся ад свае крыўды; ня мог спакойна гаварыць.

У калгасе доля кажнага калгасьніка залежыць ад старшыні; ён можа лёгка падлавіць кажнага, бо жыцьцё ў калгасах немагчыма цяжкае, а старшыню падлавіць небясьпечна. У Казлова ўжо было другое перасьледзтва, але ён меў расстроеныя нэрвы, на судзе гарачыўся й блытаўся. Ён ня мог спакойна гаварыць аб хабарніцтве й круцельстве свайго старшыні і гарэў гарачым жаданьнем памсьціцца, дык суд лёгка прызнаваў віну самога Казлова і ўжо другі раз засудзіў яго на сем гадоў. Пры тым Казлову не памаглі даўнейшыя калгасныя заслугі, пахвалы й прэміі. Мы стараліся супакоіць заўзятага калгасьніка, але як зрабіць, каб крапіва не пяклася? Ён выходзіў на суд хвалюючыся і дрыжучы. Мы жадалі яму ўсяго найлепшага, але прадбачылі ўсё найгоршае. Пасьля суду яго да нас ня пусьцілі й мы не маглі даведацца, што зь ім сталася.

Трапіўся так-жа ў нашай камэры адзін старшы чырвонаармеец, які ў часе вайны быў у нямецкім палоне. Ягонае перасьледзтва было скончанае і ён у нас затрымаўся толькі адзін тыдзень. Суду ён страшэнна баяўся. Каб яго супакоіць, мы ўсёю камэраю зладзілі яму свой камэрны суд. Хоць наш суд з удзелам савецкага лейтэнанта быў вельмі прыдзірлівы, аднак мусіў апраўдаць нявіннага чырвонаармейца. І якое-ж было нашае зьдзіўленьне, калі пасьля суду, ён выстукаў нам з суседняе камэры, што яго засудзілі на 25 гадоў і 5 гадоў «па рагам». Потым я даведаўся, што ня толькі такіх палонных, але навет і раненых палонных засуджвалі на цяжкія кары.

На зьмену папэрэднім нам далі кітайца. Быў ён худы і высокі, як бываюць паўночныя кітайцы. Стары ўжо, але моцны і вытрывалы, як усе кітайцы. Ня меў ніякае асьветы, але быў бойкім і дасужым гандляром, як тыповы кітаец. Гаварыў парасейску, так як яны ўмеюць: «мая, твая». Затое лаяцца парасейску ўмеў багата і сакавіта. Я сароміў яго і забараняў; - нічога! Ён думаў, што так трэба закругліваць расейскую мову. Быў вясёлы, як дзіця; сьмяяўся - аж заходзіўся. Найбольш цешыўся з таго, што быў «у бальшая дзелэўня Масква». Але як вярнуўся ад сьледчага, дык меў зусім посную міну, а на вачох сьлёзы. Паказаў нам на пальцах 10, якія яму далі за пераход граніцы. Кітаец усё сваё жыцьцё займаўся кантрабандай і, зразумела, пераходзіў праз савецкую граніцу, а тут яго злавілі і прыпісалі шпіёнства. Нашто яго вазілі ў Маскву? Мікіта яго ведае! Зрэштаю, ў Савецкім Саюзе вельмі любяць вазіць такіх «важных» падсудных. Як той купец казаў: «чым больш возіш тавар, тым яму большая цана».

Чакаем

«Пачакаўшы,
будзе Бог ласкаўшы».

Пасьля нашага сьледзтва ўсіх маіх харбінскіх сяброў злучылі ў адну камэру, толькі чамусьці мяне пакінулі ў старым мейсцы. Прычыны маіх апрычонак ніхто зь іх ня ведаў; а я навет ня ведаў, што іх злучылі. Наш дырэктар, а. Андрэй, востра запратэставаў супраць мае адсутнасьці, але гэта не памагло. Толькі пасьля паўтара месяца неспадзявана мяне заклікалі:

- Собирайся с вещами! - і завялі да нашае грамады.

Тут камэра была прасторная і сьветлая. Аднак, каб нам ня было лішне добра, дык упхнулі да нас 5 японцаў, дык і павярнуцца ня было дзе. Пасьля ўсяго перажытага, мне было тут значна лепей. Тут даваліся і кніжкі да чытаньня, але чытаць іх можна было толькі днём, бо лямпачка была такая слабая, што ў камэры было цемнавата. Затое можна было нагаварыцца са сваімі пасьля шасьцімесячнае ростані. Разам у сваёй групе мы прабылі каля 4-ох месяцаў.

Наш парадак у камэры быў прыблізна такі: рана мы прыбіралі камэру, пасьля маліліся; затым «мала-мала» (як кажуць японцы) пілі-елі, а пасьля апавядалі сны. Айцец Андрэй зрабіў нам невялікі курс дагматычнай тэалёгіі аб Царкве, а Ўласаў - зь гісторыі. Абодва лектары былі на вышыні свайго заданьня; іхныя лекцыі былі цікавыя і карысныя. Лекцыі выклікалі многа новых думак, пытаньняў і спрэчак; пры тым не марнаваўся час, а нуда праганялася. Ветлівыя японцы ўмелі маўчаць, калі мы маліліся. Але на вялікі жаль нас усіх, ня было абсалютна ніякае магчымасьці адслужыць у гэтай турме Службу Божую.

Ежа ў гэтай камэры спачатку была добрая, бо нам усім з прычыны агульнага аслабленьня была вызначаная дыета, але пакрысе зыйшла на горшую і зьехала да таго, што мы зноў былі галодныя. Наагул летам ежа ў турме скупее. На гэта складаецца нямала прычынаў: або норма да лета ў іх вычарпаецца, або прадукты папсуюцца (як бульба і гародніна), або нашая норма прыклейваецца да нянашых рук...

Нашчасьце пасьля месяца забралі ад нас японцаў, а за іх пяцёх далі нам аднаго ўдалага хлапца ўкраінца гадоў дваццаці. Мы былі рады зь яго, а ён з нас. Найбольш падружыўся зь ім я. Ягоная матка была на высылцы тут у Чыце і, відаць, была ў сякіх-такіх дастатках; прыносіла і перадавала сынку нямала чаго добрага, а найбольш папяросаў. Васіль быў у маткі сынок-Васілёк, але і сам ён любіў матку бязьмерна.

Васілёва сьледзтва было вельмі цяжкое і ён вяртаўся зь яго надта знэрваваны. І вось аднаго разу на допыце сьледчы падступна справакаваў хлапца і здабыў у яго нейкае важкае прызнаньне, якое магло зашкодзіць і яму самому і матцы. Васіль ня ўмеў нам выясьніць свае цяжкасьці і так турбаваўся, што было боязна за ягонае здароўе. Тут хлапец не даваўся нам супакоіць і пачаў ад нас сэпаравацца. Хадзіў устрывожаны па камэры і мучыўся сваімі думкамі. Раптам пачаў бязьмерна курыць: папяросы йшлі адна за другою ад рана да вечара. Па трох днях кінуў курыць, але і з намі не гаварыў нічога. Відаць было, як гаварыў сам з сабою, але талкаваў штосьці ціха і таёмна; ягоная хвароба ўваходзіла ў цяжкую стадыю.

Мы адразу зьвярнулі ўвагу надзору, але нам адказалі, што Васіль прыкідваецца. Тады мы сталі дамагацца доктара, але нам не давалі адказу. Прасілі забраць хворага, але нас ніхто не хацеў слухаць. І наагул цяпер вартаўнікі на нас мала зьвярталі ўвагі, бо мы былі ўжо пасьля сьледзтва і нашая цана моцна падупала. А з Васілём дзень-удзень нарастала бяда; ён хутка каціўся ў прорву.

Палажэньне ў камэры ставалося ўсё цяжэйшым. Было самае гарачае лета; у камэры душна і парна, а вады няма. У нас пасьля сьледзтва нэрвы былі расстроеныя, дык хвароба Васіля была для нас ня толькі цяжкая, але і заразьлівая. Матка далей прысылала Васілю прадукты, а ён ня еў і прадукты псаваліся ад гарачыні, а мы ня важыліся іх браць, хоць былі галодныя як ваўкі. Да таго насупраць нас праз карыдор пачаў вар'яцець другі вязень. Той ужо напэўна падрабляў вар'яцтва: крычаў днём і ноччу, біў нагамі ў дзьверы, а пасьля лупіў дошкаю з свайго ложка. Наш сон разьбівалі і трывожылі...

А пагода кажнае раніцы была цудоўная і так ўсё цягнула нас на прастор, што замкнёная камэра быццам цяжыла сваімі сьценамі на душы. Ганялі нас на спацыр на пятнаццаць хвілін, але там запіралі ў цесную загарадку, як у курынны катух.

Васілёва матка нічога ня ведала аб хваробе сына і ўсё падсылала сьвежыя прадукты: масла, каўбасы, сыр, а Васіль ледзь пасёрбае турэмнае жыжкі, а да пасылак ані дакранецца! Здуру сам ня есьць і нам не дае. Добро марнавалася, а мы не маглі паведаміць маці аб яе Васільку. Мы няраз спрачаліся між сабою, ці ёсьць сэнс пры голадзе гнаіць першасортныя прадукты? І кажны казаў, што сэнсу няма, але ўсёроўна ніхто з нас ня важыўся дакрануцца да іх.

Мы штодня спрачаліся з вартаўніком, але яны ані забіралі хворага, ані лячылі яго. Таго вар'ята, што быў насупраць нас забралі хутка, а Васіля забралі толькі тады, калі мы паднялі запраўдны бунт.

Якая шкода, што нягодная сіла так доўга мучыла такое мілае дзіцё! Нашае цяжкае гора зь ім было пераходным, але хто апіша гора ягонае маткі? Так гаруюць маткі ўсяго Савецкага Саюзу па сваіх замораных дзецях, якіх бязбожнікі сіламоц адрываюць ад сям'і ў лягеры, або на цаліну й на іншую злыбяду.

Што сталася далей з Васілём, мы ніяк не маглі даведацца.

Пасьля ўжо перасыльныя адзінкі трапляліся на кароткі час у нашую камэру, так што і памяць аб іх сьцёрлася. Толькі добра помніцца аднаго японца, Мідзумі-сан. Аднойчы надзор з скрыгатам адчыніў дзьверы і ўвапхнуў яго ў камэру. Ён як п'яны зваліўся з сваім вузлом на падлогу і лямантаваў, аж заходзіўся! Як жыву, я ніколі ня бачыў, каб мужчына так плакаў. Гэты няшчасны ня мог доўга апамятацца; і мы былі бязрадныя, бо не маглі зь ім згаварыцца. Ледзь дайшлі, што ён пасьля чатырох гадоў лягеру дастаў на сьвежым судзе 25 гадоў. А за морам у яго асталася сям'я з дробнымі дзецьмі. Аказаўся чалавек праставаты, але акуратны, ахайны і ветлівы, як наагул бываюць японцы. Пры тым быў добры і шчыры, як бываюць далёка ня ўсе яны. За што дастаў 25 гадоў? Ён быў палонным і праўдападобна яму прышылі нейкае шпіёнства. Зь ім мне прышлося спаткацца яшчэ некалькі разоў у лягерах. Уканцы мы здружыліся.

«25» і ў дарогу!

«Па крывой дарозе
на перадзе ня відаць».

Цэлага паўгоду «пацела» Масква ў сваім завочным судзе, каб гарманійна ўлажыць нам пункты да 58-га параграфу Карнага Кадэксу. Клікалі нас па аднаму ў турэмную канцылярыю, дзе за сталом сядзела турэмнае начальства. Іваноў вёў распарадак і кажнаму з нас адчытваў маскоўскі завочны прысуд. Матывацыя прысуду была лішне доўгая, каб яе можна было запамятаць і навет самыя яе пункты сьцёрліся з памяці. Адно толькі было мне ясным, што даецца дваццаць пяць гадоў лягеру і што гэты лягер павінен мяне ўзгадаваць на новага савецкага грамадзяніна. Іваноў пры гэтым сказаў:

- Ну, цяпер падпішы!

Я быў як удараны пяруном і ня мог сказаць слова. Яны сядзелі і чакалі, а я сядзеў і думаў. Пачаў гадаць: падпісаць, ці не? Калі не падпішу, дык яны мяне замораць у Чыце; і я падпісаў...

Калі мы пасьля гэтага зышліся ў камэры, дык ня сьмелі глядзець сабе ў вочы, бо падпісалі ўсе акрамя аднаго француза. Калі ён адмовіўся падпісаць, пракурор сказаў яму:

- Мы падпішам за цябе самі.

І зразумела падпісалі; а яго роўна, як і ўсіх нас пасадзілі на 25. Характэрна, што нікому з нас не далі менш 25-ці, бяз розьніцы, ці гэта былі настаўнікі, ці адміністратары ліцэю.

Цяпер мы перайшлі спад рукі сьледчага пад руку начальніка турмы і нам трэба было цешыцца з новага жыцьця і старацца паправіцца ў выхаваўчых лягерах, каб пасьля 25-ці гадоў прылучыцца да шчасьлівых калгасьнікаў, бо нам казалі верыць, што ўканцы нашае кары ўжо акалгасіцца ўвесь сьвет. Але я ня дужа цешыўся, падобна, як той замораны конь, які бачыў, што заўзяты гаспадар пералажыў бізун з аднае рукі ў другую.

Наш дырэктар архімандрыт Андрэй выбіраўся ў лягер як на апошнюю станцыю жыцьця. А я, хоць найстарэйшы ў нашай групе, казаў:

- Можа Бог не папусьціць? Можа нешта калі небудзь зь нейкае, нікому ня ведамае цяпер нагоды, не пазволіць нам зусім загінуць?..

Дык вось як была абаснаваная мая надзея!

Я ўсё-ж такі рашуча йшоў на спатканьне няведамага лёсу, як той адважны хлапец, што папацёмку сьмела выйшаў на двор і дзелавіта стукнуўся ў вугал хаты і здорава расквасіў сабе нос.

Наша турэмная ўлада была пераканана, што добра выканала свой абавязак і што працавала на карысьць народу, і што яны мучыліся не дарма, бо ўсім нам далі поўную «катушку».

* * *

Вялікі рух на калідоры і крык:

- Зьбірайся ў дарогу, выходзь з рэчамі!

Выходзім. Рэчаў ня маемо ніякіх: мы - дэмакраты на сто працэнтаў.

- Стой!

Стаім. Прыйшоў канвой і пагнаў нас у нейкі пусты пакойчык.

- Разьдзявайся!

Тут у прысутнасьці высокага начальства робіцца разьвітальная генэральная рэвізія. Нас ужо толькі разоў трасьлі, што мы нарэшце прывыклі да гэтага. Але тут была навіна: глядзелі пільна ў вочы, у вушы, у зубы, у нос; але гэта ня быў мэдыцынскі агляд. Канчаецца тым, што кажуць нахіліцца і ўважліва прыглядаюцца ў няпрыемнае месца - туды, куды ніхто ня хоча глядзець. Але, што цэннае, ці схаванае яны маглі ў нас знайсьці, калі самі нічога нам не давалі? Уся гэтая камэдыя робіцца так паважна, быццам ад гэтага залежала існаваньне ўсяе дзяржавы. Цяпер нам выдалі дарожную ежу - сухі паёк на два дні: хлеб, 18 гр. цукру і селядца. Мы былі яшчэ не практычныя вязьні і бралі тую соленую рыбу на сваё гора.

У цягніку мы - уся нашая харбінская група - 6 чалавек - трапілі ў вялікую грамаду. Наш вагон быў пасажырскі - чамусьці званы «сталыпінскі». Быў ён аграваны. Гэта дзеілася ў лістападзе 1949 году - у найбольш марозным сібірскім месяцы. Вагон быў разьдзелены ўздоўж грубымі кратамі. Зь левага боку быў калідор і ў ім звычайныя вагонныя вокны, а з правага боку знайходзіліся пасажырскія купэ для вязьняў і там вокны былі шчыльна забітыя. Купэ мела два паверхі. Канвой пхаў людзей туды толькі, колькі далося, памагаючы рукамі, каленямі і падбіваючы нагамі. Затое там ужо была поўная свабода, як селядцом у бочцы. Толькі трэба было выканаць пункт дарожнае праграмы: уставіцца абліччам да калідору, каб канвой, сьвецячы лямпачкай, мог бачыць кажнага вока ў вока і палічыць. Лічэньне ў дарозе паўтаралася што пару гадзін, а то і часьцей; пры тым хто інакш павернецца, на яго зараз крычаць і не даюць нікому ўздрамнуць.

Да поўнае апекі над намі належала вада-варатак тры-чатыры разы ў дзень; але гэта была толькі тэорыя, бо ў практыцы канвой выдаваў толькі сырую ваду і ўсяго два разы ў дзень. За сваімі патрэбамі нас выпускалі толькі два разы ў суткі; пачарзе ўвесь вагон і то «скарэй, скарэй!»

Большая частка «пасажыраў» таго вагону былі інваліды, пераважна старыя, але ўсе ехалі на адным рэжыме. Тамжа ў другім канцы вагону ехалі асуджаныя жанчыны. Адтуль чуваць была страшэнная лаянка і крык, піск і просьбы выпусьціць, але іх трымалі як і ўсіх. Мне здалося, што такі парадак быў-бы добры і ў пекле. Зь верхніх нараў лілося на тых, што былі на сподзе, а гэтыя адказвалі лаянкаю...

Дасюль я гаварыў аб усіх наагул, а што было са мною? Я ня мог ніяк вытрываць тых дванаццаць гадзін, хоць і ня еў селядца. Пачаў я дабірацца, каб мяне выпусьцілі аднаго, але ані зблізку. «Чакай!» Я падняў тон, найвышэйшы як толькі мог і запатрабаваў старшыню канвою. Пачаўся торг.

- Пусьцеце мяне на сваю патрэбу! - кажу яму.

- Пачакаеш, ты... - Ён не хацеў і слухаць. Загрымеў на мяне грубым тонам і словам, завяртаючыся адыходзіць.

- Я стары і хворы, - кажу яму, - і вы мусіце мяне пусьціць!

Але старшыня адказаў цэлым лексыконам грубіянскіх і брыдкіх словаў. Тут змоўк увесь вагон, слухаючы, што будзе.

Кажу ім з пагрозаю:

- Калі ня пусьціце, дык зараз буду аблягчацца праз крату ў ваш калідор.

- А ты толькі папрабуй! - закрычаў, аж падскочыўшы, старшыня.

- Бязь ніякае пробы! - кажу яму рашуча і станоўка. - Я - хворы і вы маеце абавязак мяне пусьціць. Вось вы маеце 5 хвілінаў часу і я...

Мае таварышы і суседзі ў купэ сыкаюць, каб маўчаў, але я ня ўступлю, хоць-бы тут стырчэў сам бацька Сталін. Усе ў вагоне прыціскаліся да кратаў, чакаючы цікавае разьвязкі. Ніхто аднак ня верыў у маю перамогу.

І вось ува ўсім прыгнечаным вагоне сталася вялікае дзіва: старшыня прынёс ключ і мяне аднаго пусьцілі звыш праграмы, а навет мусілі памарудзіць пры мне, калі я з прычыны нэрвовага шоку зацягваў сваю «сэсію». Канвойны крычаў: «Хутчэй, хутчэй», але я яго не баяўся.

Гэты факт сам па сабе быў малаважны і мізэрны; што-б гэта магло значыць, каб зьгінуў адзін стары інвалід? Але я тут пераканаўся і паказаў другім, што адвага, станоўкасьць і вытрываласьць могуць без аружжа перамагчы найгоршую тыранію. А навет каб за маім прыкладам усе заявілі, што будуць выконваць свае патрэбы праз краты ў калідор, дык канвой не дапусьціў-бы да таго і ня мучыў-бы людзей праз дванаццаць гадзін. Але не! Заячы страх, бараняя тупасьць, авечае сэрца і курыны розум даконавалі таго, што шматлікія мільёны беспартыйных, наракаючы і клянучы, галасуюць за невялікія тысячы партыйных. І выходзіць, як кажа прыказка: «Найгорш калі баішся, і ліха ня мінеш, і надрыжышся!»

Іркуцк

«Быў і я на такім балі,
Дзе вар'яты, танцавалі».

Нашай групы (6-ці) яшчэ не падзялілі. Праўда, у гушчы вязьняў мы трацілі адзін другога з вачэй, але стараліся зноў спаткацца.

З Чыты ехалі мы праз горы Яблынавага хрыбта. Далей ішла самая цікавая і прыгожая дарога - Кругабайкальская. Там чыгунка абходзіць возера Байкал з паўднёвага боку. Праз вакно можна бачыць, як красуецца праз многа гадзін гэты слаўны, як тут кажуць «сьвяты Байкал»: ён далёка ўнізе, аж страшна глядзець! Пакуль мы ехалі да змроку, налічылі 53 тунэляў. Часам дарога ўецца і зьвешваецца над скаламі, або раптам Байкал нікне з вачэй на хвілінаў дзесяць-пятнаццаць, і мы, як зблудзіўшы, углыбляемся ў лясы. Аж зноў вынырнем з аграмнястае пячоры і мякка коцімся па роўным прасторы ў абліччы яснага возера, якое адкрываецца на дзесяткі кілямэтраў. Цудоўныя байкальскія краявіды магчыма прыраўняць да Рыўеры, марскога берагу ўздоўж Міжземнага мора. Але самое возера - цудоўнае! Яно такога памеру (60 км. на 700), што яго называюць морам. Возера нязвычайна глыбокае, да трох кілямэтраў. Вады мае больш чым Касьпійскае мора. Байкал багаты рыбаю, якое больш нідзе няма, як омоль і інш. Прымае 336 рэк і рэчак, а выпускае толькі адну - Ангару, але затое яна мае кілямэтар шырыні. Абстаўлены Байкал шэра-сінімі горамі, абложанымі на вяршынях вечным сьнегам. Горы ў далячыні асмужаны хмарамі. Я ня мог адарваць вачэй ад такога размаху і велічы маестатычнае прыроды: сядзеў у вакне быццам зачараваны да самага змроку і вельмі шкадаваў, што сонца так сьпяшыла на захад. Пад уражэньнем такога дня, ноччу сьніліся яшчэ прыгажэйшыя чым удзень краявіды. Пішуць, што Байкал утварыўся прад вякамі ў страшэннай гэалягічнай катастрофе. І як паглядаеш на магутны Байкал, дык прыходзіць думка, што ён ёсьць малюсенькім абразком усяе прыроды. І паўстае пытаньне: ці ўсё, што існуе, ад атому і электронаў аж да сонца і ўсяго сусьвету зь іхняю веліччу і красою - ці ўсё гэта пачалося бяз розуму і бяз пляну? І ці далей яно коціцца сваею самасілаю й самапасам? Ці ня кажа яно нам убачыць на сабе адбітак Рукі сусьветнага Гаспадара і ягонага бесканечнага Розуму?!

* * *

Можа хто падумаў-бы, што мы, савецкія вязьні, мелі такое прыемнае падарожжа, але-ж гэта была-б контррэвалюцыя! Усё тут апісанае, нажаль, я толькі перажываў у маіх успамінах, што бачыў у 1932 г., калі першы раз ехаў у Манджурыю празь Сібір. Тады я быў вольным загранічным чалавекам і ехаў праз Савецкі Саюз, маючы транзытную візу. А цяпер не я ехаў, а мяне вязьлі тою самаю Байкальскаю дарогаю, толькі-ж цяпер ніхто з нас ня мог бачыць возера ані на момант, бо яго бальшавікі ад нас схавалі - нашы правыя вокны былі забіты дошкамі. Мы-ж толькі маглі, паглядаючы наўскось праз калідор і ў вокны зь левага боку, чуць бачыць Саянскія горы. Але што там было цікавае? Толькі тое, што перад намі ўсьцяж мігала, высечаная ў скалах, каменная сьцяна. І такім чынам, вялікая «матушка Расея» адвярнулася да нас сваім агромністым задам, на што глядзець нам ня было ніякае ахвоты ні радасьці...

Пад'яжджаем да Іркуцка. Але гэта яшчэ ня лягер, бо ў Іркуцку чакае на нас перасыльная турма.

- Мужыкі, выходзь! - закрычалі канвойныя.

Выходзім. Скачам з вагону, які стаіць воддаль ад станцыі і прастуем косьці пасьля цеснаты ў вагоне, дзе праз дзьве добы мы сядзелі скорчаныя ў духаце і парнасьці. Добра было-б пацешыцца вольным паветрам і сонцам, каб ня востры мароз і вецер. Дык трэба тупаць нагамі і шлёпаць рукамі, каб спацеўшаму і слаба адзетаму не акачанець.

Нас ставяць пяцёркамі і лічаць. Цяпер падвойнае лічэньне, бо дарожны канвой перадае нас турэмнаму канвою і кажны зь іх лічыць па сьпіску і бязь сьпіску; а мароз лічыць яшчэ дакладней, бо кажнага перабірае па кажнай костачцы. Цяпер новы канвой толькі закурыць і будзе каманда.

- Пашлі!

Падыходзім да ведамых «воранаў». Туды заганяюць толькі людзей, колькі дасца ўвапхнуць каленам. Там няма ні лавак, ні вакон. Уверху камінок для прадухі, а ў дзьвярах ваўчок, закрыты плячамі канвойнага. Значыць, усё абдумана так, каб было зусім бясьпечна і найбольш нявыгодна.

Зрэшты, так абдуманы і зложаны ўвесь Савецкі Саюз...

Прыехалі. Турма адчыніла нам свае «прыязныя» вароты і прыняла ў «гасьцінныя парогі». Заскрыпелі чорныя, абсьлізлыя дзьверы, заскрыгатаў вялізны ключ у замку; мы ўвайшлі і дзьверы за намі пляснулі. «Дык і сьвет нам тут закрыўся, як-бы ў труну забіўся» (Багушэвіч).

З камэры, куды нас загналі, ударыла парнае, кіслае й тухлае паветра. Аж нам дух заняло! А з усіх пахаў выдзяляўся амаль забойчы дух з агульнае парашы - вялізарнай грубой бочкі, да якой ўсьцяж падыходзілі кандыдаты. Здурнець можна! Паветра было цяжкае, хоць сякеру павесь. І вось у такім духу, ня трэба было траціць «свайго духу». Не прайшло і дзесяці хвілінаў, як я забыўся аб дрэнным паветры. Затое даўжэй прышлося прывыкаць да людзкога гоману і гармідару. Бо кажны з паўтараста чалавек у густым натоўпе, гаварыў так, каб яго чулі, хоць ён ледзь мог чуць сам сябе. На нарах сядзелі і ляжалі на абодвых паверхах і гаманілі без канца і меры, без патрэбы і бяз сэнсу, бо тут ня было ніякае іншае работы.

На шчасьце ў негасьціннай гушчы знайшлося мейсца і для нас. Праўда, былі голыя дошкі, але і за гэта дзякуй Богу! Я тут пераканаўся, што калі Бог захоча, дык і ў пропасьці бывае дно. У мяне хутка знайшліся апякуны, якія мяне прытулілі і абтулілі, так што я, пасьля падарожнага зьнемажэньня, спаў сном справядлівага астрожніка. Не перашкаджалі мне: ні шум, ні мітусьня суседзяў, ні дым паганага тытуну, і ні тое цяжкае паветра. І ўстаў бяз болю галавы, адпачыўшы і здатны да далейшага змаганьня.

Завязаліся новыя знаёмствы, знайшліся так-жа весткі з роднага краю - з над Нёмана і з над Дзьвіны. Але навіны былі найбольш сумныя - аб беларускім горы ў калгасах, аб вывазе бацькоў і аб іх разлуцы з дзецьмі. Былі навіны з пісьмаў, якія мне паказвалі; гэта былі самыя сьвежыя навіны. Даведаўся так-жа аб падзеях у сьвеце з цэлага страчанага году, калі я быў у турме ізаляваны ад жыцьця.

У Іркуцкай турме ўбачыў я людзей з розных краёў і народаў, якіх дагэтуль ніколі не спатыкаў. Тут споўніўся запавет Маркса лепш, чым ён сам плянаваў, камуністыя злучылі тут людзей з усіх краёў сьвету: пралетарыяў з буржуямі, беднату з багачамі і кулакоў з басякамі, а ўсіх аб'ядналі супольныя краты. Спаткаў я тут мілага чалавека, праваслаўнага сьвятара з Манджурыі, па прозьвішчу Пяцелін. Гэта быў стары разумны і салідны чалавек. Сваё гора ён пераносіў пагодна, быццам быў у сваім доме, а ягоная шляхотная ўсьмешка вельмі пасавала да паважнае фігуры і раскошнай белай, патрыярхальнай барады.

- Як-жа вы, ойча, трапілі сюды? - пытаюся ў яго.

- Вось, - кажа, - мне так памысна ўдалося. Зусім навет сюды ня зьбіраўся. Мітрапаліт Нэстар паклікаў мяне на зьезд духавенства ў Харбін. Я зь невялічкім хатылём прыйшоў на станцыю, а жыў я пры манастыры ля Порт-Артура, - аж там савецкі ахвіцэр заклікаў мяне йсьці за сабою. І заместа ў Харбін, завезьлі мяне ў Уладзівасток, дзе праседзеў у турме 10 месяцаў; а цяпер вось ужо чатыры гады як возяць мяне па турмах і лягерах. Добра! Ня трэба ані білету, ані надумвацца куды далей ехаць. Возяць мяне, як барына на казённы кошт.

Гаварыў ён бяскрыўдным тонам, а ягоная мова лілася, як вада ў ручаю. Размова з гэтым Божым чалавекам была бальзамам для мае набалеўшае душы. Якая шкода, што зь ім нідзе больш не спаткаўся!

У Іркуцку ўжо канчаўся наш перасыльны пяты дзень і мы прачувалі, што ўжо заўтра паедзем. А мы былі, як тыя бяспраўныя авечкі, якія ня ведаюць, ці гаспадар павязе іх на іхнае вясельле, ці на паховіны; але едуць ціха і спакойна, не падаючы свайго голасу.

Куды далей?..

«Пакуль бедны зайдзе,
то багаты, заедзе».

Мы пробавалі ўгадаць, куды паедзем далей? Перад выездам прыйшоў наглядчык з доўгаю папераю і прачытаў, каму ў дарогу. І я быў тут і ўсе нашыя таксама. Памысна сталася, што я зьмеркаваў уперад сваё падарожжа і ня піў гарбаты, а толькі прыгрыз кусочак хлеба, каб ня мець той бяды з сабою, якая была да Іркуцка. Зноў выдалі нам падарожны паёк на два дні: хлеб, цукар і салёную рыбу. Дудкі, рыбы не бяру, хоць і люблю селядца, але няхай яго там воўк зьесьць! Аднак бачу, што ёсьць нястрыманыя характары, якія ня могуць сьцярпець галоднага экзаміну і бяруць рыбу сваю і чужую.

Быў марозны, але прыгожы і пагодны дзень. Сонца сьвяціла так, што трэба было прыжмурваць няпрывыклыя вочы. Пасьля таго цяжкога паветра ў Іркуцкай цямніцы, на дварэ аж разбухалі грудзі, быццам кавальскія мяхі.

- Станавіся! - крычаць канвойныя.

Значыць: «Стань - ня ківайся!», як у нас кажуць. Яны крычаць паводля свайго звычаю, а страшаць паводля ўставу; бо калі што якое, дык гразяць, што будуць страляць без папярэджаньня. Цяпер ідзе ўсё скора: зноў нас лічаць, пасьпешна пхаюць у вораны, вязуць на вакзал, там дастаюць з ворана, яшчэ лічаць па два разы і запіхаюць у вагон. А я з сваім марудэрствам улез у вагон апошнім і ўжо не знайшоў ніводнага вольнага мейсца, так што мяне ледзь упіхнулі.

Цяпер нас загналі ў таварны вагон, які быў прыладжаны для астрожнікаў. Ад дзьвярэй быў адгароджаны кратаю вузкі калідор на ўсю даўжыню вагону. Ад задняе сьцяны вагон быў разьдзелены на дзьве загарадкі для вязьняў. У першай клетцы былі ў куце прыладжаныя нары; там народ сядзеў на нарах і пад нарамі, а ўсюды было так цесна, што спозьненыя не маглі сесьці навет на падлозе і мусілі ўвесь час стаяць. Я быў у другой клетцы і так-жа стаяў. У цеснаце і цемнаце народ хваляваўся, так што адны другіх зьбівалі з ног. Адстаяўшы з гадзіну, я ўжо ня мог вытрываць; пераступаў з нагі на нагу, траціў раўнавагу і апошнія сілы. І думаў я тады:

- Вось шчасьлівыя тыя людзі, што ў той клетцы трапілі на нары, - бо адтуль быў чуцен мінорны тон зьмякчаных перад сном галасоў.

Тымчасам канвойнаму трэба было перад сном пералічыць яшчэ раз увесь астрожны народ. Справа была нялёгкая, бо людзі былі зьбітыя ў натоўпе. Але канвойны меў у руках моцную электрычку. Цяпер усе мусілі супакоіцца на сваіх мяйсцох і адвярнуцца абліччам да канвойнага. Лічыў ён з калідору праз краты зь вялікаю ўвагаю і вытрываласьцяй. Найгорш было зь першаю загародкай, дзе людзі ціснуліся на нарах, пад нарамі і на вольным прасторы. Але хоць зь вялікаю бядою ён давёў рахунак да канца. Добра! Там скончыў, перайшоў да нас. Мы сьціхлі, каб скарэй збыць гэты клопат. І вось, калі тыя парахаваныя ў першай загародцы пачалі свабадней рухацца, раптам пачуўся трэск і жахлівы крык, дзе заламаліся нары і ўсім цяжарам прыціснулі тых, што ляжалі пад імі. Божа мой, што там дзеілася! Была жахлівая катастрофа; а пры тым усё адбылося ў цеснаце й цемнаце. Ані тым верхнім куды з нараў зьлезьці, ані гэным прыціснутым з-пад нараў вылезьці. Мы не маглі бязудзельна слухаць крык душаных людзей, але не маглі ім нічым памагчы. Аж сэрца замірала з трывогі!

А тымчасам наш канвойны ані дрыгнуў, ані аглянуўся. Ён і далей спакойна сьвяціў лямпачкаю ў нашую клетку і лічыў нас вытрывала да канца. Да іх яму ня было ніякай справы, бо яны ўжо былі палічаны і запісаны. Туды навет не пасьвяціў лямпачкаю і да катастрофы адвярнуўся задам.

Ня маючы іншага ратунку, бо ані старшыня, ані хто другі з канвою ня выглянуў з свайго катуха, першая загарадка знайшла такі спосаб: адны чапляліся на нашую крату, каб зрабіць хоць крыху вольнага мейсца; тады людзі з нараў лезьлі на вольны пляц і цягнулі прыдушаных з пад памосту, а пасьля таксама выцягвалі іхныя вузлы, каб шчыльна прылажыць да падлогі зламаныя нары. Тады ў страшэннай гушчы сталі сартавацца нанач. А я цяпер думаў:

- Вось няшчасныя тыя людзі, што трапілі ў такія ціскі!

Цяпер я мусіў засароміцца, што ім перш пазайздросьціў. Бо цяпер, калі ў нас сьвяціў канвойны, дык мае суседзі зрабілі мне шчыліну і я расьсеўся на падлозе і чуўся шчасьлівым, як той рак пад альховым карчом.

І каб я так здароў быў, я і тут спаў! Хоць скрыпелі колы, і наш вагон тузаўся як у ліхаманцы, а мы штурхаліся галовамі адзін аб другога, і хоць усьцяж будзіліся, але спалі ўсю ноч, ківаючыся, як жыды ў бажніцы.

Прыехалі. Тут мы даведаліся, што нас прывезьлі ў горад Тайшэт, у цэнтральны перасыльны лягер No.215.025 (скарочана ён пісаўся 025) на лініі транссібірскае чыгункі. Ад Тайшэту была праведзена новая чыгунка на Брацк-Заярск, якую меліся адтуль будаваць далей, акружаючы Байкал з поўначы і цягнуць лінію чыгункі да ракі Лены. Лягеры: Тайшэт - Брацк - Заярск, якіх было больш як паўсотні, станавілі групу, якая называлася ОЗЕР-лаг. Пасьля гэтую групу лягераў расьцягнулі далей на ўсход за раку Ангару і пераменавалі на Ангар-лаг. Тут мы пачалі адбываць свае «25», якія мелі кончыцца аж 1974 г. Божа нам памажы! Ратуй нас, Божая Маці і сьвяты Язэп!

Частка другая
«ЛЯГЕРЫ - «АНГАР-ЛЯГ»

Тайшэт

«Чужая старана - мачыха».

Тайшэцкі лягер быў перароблены зь нейкага гаспадарскага асельля. Будынкі-баракі былі абсалютна няпрыдатныя да жыльля; старыя хлявы і стайні з даўнейшае гаспадаркі былі насьпех прыладжаны для людзей, пры тым у спадку ад даўнейшых гаспадароў асталася маса плюскаў і мышэй. Сьцены былі сырыя, печы дымілі і чадзілі, падлога была пакарабачана і наагул стан баракаў быў такі, што навет лягерная ўлада бачыла неабходнасьць рамонту, але адкладала яго, дзеля таго, што былі вялікія марозы, страшэнная цесната ў бараках, ня было выдзелена рамонтнае брыгады, ня было падрыхтована матэрыялу і праўдападобна зьбіраліся перабудоўваць увесь лягер.

Калі нас сюды прыгналі, дык тут ужо было так многа народу, што мы былі быццам блудныя пчолы ў непагоду. Паразганялі нас у рознагалосы натоўп і трэба было мець нямала спрыту, каб у ім не загінуць. Пры такой безьлічы людзей тут парадак быў шмат горшы, як у Чыце. Тут мы спаткалі рознакаляровых людзей, рознаякія нацыі і мовы, прафэсіі, век, здароўе, характар і культуру. І ўсе былі неспакойныя, асуджаныя на доўгія тэрміны, без надзеі на свае долі. Кідаліся ў вочы дзьве вялікія скрайнасьці ў натоўпе: або схварэўшыя інваліды, або назольныя блатныя. І што чалавек, то іншая нацыя; большыя нацыянальныя групы тварылі ўкраінцы з Валыні, каўказцы з Кубані, палонныя немцы і японцы; так-жа нямала было армянаў, эстонцаў, татараў... І ўсе стараліся неяк ператрываць няволю: пільнаваліся свайго пайка і вугла, сварыліся, ці гадзіліся, нэрваваліся, ці цярпелі, кляліся ці маліліся. А курылі блізка ўсе, калі маглі дастаць табачнага сьмецьця і кусок газэты. І курэньне лепш лучыла супярэчных і далёкіх людзей, чымся іншыя інстынкты ці ідэі. Затое няўмекі і абстынэнты цярпелі ад паганага дыму. Калі-ж канчаўся тутунь, дык курцы мучыліся бяз дыму і, каб здабыць хоць скрыначку гэтага зельля, «пускалі з дымам» пайку хлеба ці цукру. (Скрыначка ад запалак была меркаю табакі і ходкаю манэтаю). Можна было дзівіцца, гледзячы на курцоў, на іхнюю ашчаднасьць, узаемную ўслужнасьць, далікатнасьць і ахвярнасьць. Ці-ж не праўдзівая была тут любоў бліжняга, калі японец даваў прыкурыць маскалю, або калі немец аддаваў жыду апошнюю запалку, або - украінец дзяліўся з палякам канчарыкам папяросы, ці калі славак сыпаў мадзяру рэшту тутуню ў падстаўленую паперыну? І так, калі сусьветная вайна дзяліла народы, дык савецкая турма братала людзей і клясы грамадзтва.

Так і мы, два беларусы, я і мой харбінскі прыяцель Тамаш, тут згаварыліся, што па аднаму лёгка загінем, а ўдвох лягчэй абаронімся, і мусім моцна рухацца, даведвацца аб супольных справах, асьцерагаць сябе наўзаем ў небясьпеках і здабываць патрэбныя рэчы. А бывала так, што адзін кубак да вады ці да гарбаты пераходзіў праз шмат рук. Дык вось мы, дружныя беларусы, стараліся здабыць тое, што было найпільнейшае: кубак, алавік, голку, нітку, гузік і падобнае - здабываць, сьцерагчы, пазычаць і спаганяць, каб не прапала. За пазыку мы платы ня пыталіся, а толькі стараліся аблягчыць агульную нястачу і вытварыць прыязную атмасфэру, што нам пераважна ўдавалася. З намі лічыліся, нам спагадалі, а навет памагалі. Такім чынам мы ўдваёх ужо станавілі сілу. Каля нас фармаваўся гурток прыязных людзей, тымбольш, што мы ня брыдзіліся нікім. А мой прыяцель Тамаш, як філёзаф і чалавек шырокае веды, якую прадаваў за адзін «дзякуй», заўсёды меў кучу слухачоў.

У Тайшэце была вялікая нястача зімовае вопраткі, - дзеля гэтага нас, старых інвалідаў, затрымалі тут да вясны. А найбольшым маім горам была двайная штодзённая праверка, якую прымусова рабілі ў адным зборы на двары і, ведама, на сібірскім марозе. Помню, што аднойчы мароз даходзіў да 56 ступеняў па Цэльзію. Нас, паўтары тысячы людзей, устанаўлялі пяцёркамі; пры тым праверка зацягвалася, бо ня было ані послуху, ані кары, акрамя лаянкі і крыку. Разбаламучаныя блатныя, якія былі добра апранутыя, рабілі падчас праверкі такі гармідар і мітусьню, што наглядчыкі не маглі іх асядлаць. Уся пакута звальвалася на дрэнна апраненых інвалідаў. Самі наглядчыкі пераважна былі мала граматныя, рабілі памылкі ў рахунку і памагалі дрэннымі словамі. Калі здараўся між імі які разумнейшы, тады папраўляўся і народ. Мне трэба было на гвалт ратавацца, але як? Была магчымасьць здабыць у спэкулянтаў штосьці цёплае, але ані ў мяне, ані маіх сяброў ня было грошай; аставалася толькі «заганяць» хлеб, але я ня важыўся адзяваць сябе голага, абкрадаючы сябе галоднага. Толькі заядлыя курцы важыліся цярпець вялікі голад, каб мяняць хлеб на «чортава зельле», як самі праклінаючы называлі тутунь.

Яшчэ аставаўся адзін спосаб - людзкая міласэрнасьць. А ў гэтым часе па лягэры праходжваўся ў чорнай капоце мой знаёмы сьвятар а. Браніслаў; сам ён быў доўгі, і капота была доўгая зь вялікімі шэрымі лапінамі - цэласьць тварылася хоць і дзівосная, але паважная, з якою нельга было ня лічыцца; а тымбольш што многія маглі гаварыць зь ім у сваёй мове: парасейску, палатыску, пабеларуску, палетувіску, папольску, панямецку, палаціне і больш ня ведаю па якому. Я зь вялікаю цікавасьцю паглядаў на ягоную капоту і ўспамінаў сваю харбінскую, зь якое мяне там вылушчылі кітайцы. І я не дагадваўся, што а. Браніслаў на мяне таксама пільна глядзіць, а ён у сваім латыскім сэрцы спачуваў мне. Нарэшце падыйшоў цёмнаю парою моўчкам і падкінуў мне вялікую бязрукаўку на цёплым кажуху. Дай, Божа, яму здароўе!

У гэтым часе я даведаўся, што мы, уся харбінская група, належым да катэгорыі доўгатэрміновых; гэта значыць, што над намі ўстаноўлены больш строгі надзор - такіх нельга браць на такую працу, дзе магчыма адзьдзяляцца ад другіх; ім не даручаюць ніякага лягернага ўраду (так званых «прыдуркаў»).

Аднойчы наш прыяцель уцягнуў нас на начную працу ў кухню, скрабці бульбу. Праца была брудная пад хамскаю прынукаю нэрвовага кухара, а бульба была дробная і да таго марожаная. Перш адмарожвалі яе ў вадзе, а потым скраблі; але і вада, і бульба былі такія халодныя, што дубянелі пальцы. А мае ручкі, як у панят, даўно адвыклі ад працы; аднак усе цяжкасьці пакрываліся тым, што даваўся начны абед, багаты рыбаю і крупнікам, дык які-ж дурніла думаў-бы адмовіцца дзеля гэных цяжкасьцяў? Вось-жа наш харбінскі гурток быў на самым версе лягернага шчасьця; але трывала яно толькі чатыры дні, пакуль таксама раптам не абарвалася. Нейкі важны начальнік засьпеў нас у кухні і строга запытаўся:

- А вы якога тэрміну?

- Мы 25-ці гадоў, - адказалі шчыра.

- Дык якім правам вы прыйшлі на начную працу?

Мы ня мелі ніякага апраўданьня і нас прагналі адтуль, як кажуць, «пад барабан». Нічога ня зробіш; дзякуй Богу і за гэта.

Мяне добрыя людзі прабавалі падцягнуць угару, аднак мае «25» заўсёды сьцягвалі мяне назад, а блатныя выхватвалі нам спад носу ўсе ласыя кусочкі. Ды што там мне, у нашым лягеры быў шмат цікавейшы і больш характэрны выпадак з гэтымі тэрмінамі. Адзін галічанін, як казаў ягоны аднавясковец, зьвёў са сьвету 60 жыдоў, але трапіў пад суд, калі была скасаваная кара сьмерці, дык нейкім парадкам яму замянілі на 10 гадоў. Значыць, ён быў кароткатэрміновым і праз некаторы час яго зрабілі брыгадзірам у лягеры. А ягоны знаёмы за тое, што даў есьці ўзброеным партызанам, дастаў 15 гадоў і мусіў падлягаць таму, як ён казаў, бандыту.

Аднойчы праляцела вестка па ўсім лягеры, што будзем пісаць лісты. Абвесьцілі нам такія ўмовы: пісаць можна толькі ў Савецкі Саюз і пісаць толькі парасейску і толькі два лісты на год; пры тым пісаць коратка, каб ня было лішняга. Мы, навічкі, ня ведалі, як да гэтага прыступіцца, бо адразу зьявіліся цяжкасьці, якія былі-б сьмешнымі ў нармальных умовах: дзе дастаць чарніла, паперу, пяро, канвэрт, марку, а навет дзе прысесьці? Бо ў такой цеснаце можна згубіць і сябе самога.

- Ты глядзі, - перасьцерагаюць мяне прыяцелі, - пішы скарэй, бо заўтра будзем здаваць брыгадамі. Калі змарнуеш нагоду, дык чакай паўгоду!..

Эх, і заляталі мы ўсе! І ніводзін не адмовіўся ад свайго права пісаць - такое шчасьце!.. Пайшоў жыва гандаль: заганялі хлеб і цукар на ўсё патрэбнае, але здабылі ўсё. Спэкуляцыя йшла нармальна, а цэны былі памяркоўныя і прыслуга вялікая. Папера аказалася тандэтная, пяро - сьпісанае, чарніла - разьведзенае вадою, але ліст неяк напісаўся. Аддаём, не заклеіўшы - пад цэнзуру.

Пісаў я да сваёй сястры Людвіні, якую пакінуў у Вільні ў 1938 г., калі польскі ўрад высяляў мяне адтуль за беларускую дзейнасьць. Пісаў я і ня ведаў, што ў 1944 г. яна была забітая ў Вільні нямецкаю гранатаю. Чакаў паўгоду і не дастаў ад яе адказу ні з гэтага, ні з таго сьвету. Так марнаваліся пісьмы шмат чые.

Давялося мне пісаць лісты беларусам, якія ня ведалі расейскай мовы. Пісаць было вельмі трудна, каб там на бацькаўшчыне, чытачом яно было зразумела, а тут рэвізорам, каб было лёгкастраўна і каб пішучы ня ўмазаць ні сябе, ні дыктара. І зь дзядзькам клопат - ня ўмее дыктаваць. Пасьля некалькіх спробаў кажа мне:

- Ты сам пішы, ведаеш як лепей. - Ён немалады мужчына, а рукавом абцірае сьлёзы. - У калгасе асталася жонка зь дзецьмі. Дасталі яны са старшаю дачкою па паўкіляграма патрухі на працадзень; вось і жыві! А яшчэ бяруцца мне памагаць, бо я ўжо стаў інвалідам. Але хоць мне як цяжка, не магу адважыцца прымаць ад іх пасылкі. Ах, Божа, Божа!... І не магу вярнуць пасылкі, каб не прапала...

Пачаў я перш чытаць стары ліст з дому, які напісала таму Бядулевічу дачушка год таму назад у Казахстан. «Пішу я табе, твая дачка Анюта, а мне дзесяць мінула. А я сама - перша вучуся ў школе. А мама дыктавала, а я пісала. А ты, тата, не бядуй, мы пражывём, бо ў нас ёсьць падсьвінак і тры курачкі. Татачка, калі ты вернешся? Мы за цябе молімся Богу, а я цябе мала помню. Як цябе бралі, крычалі; а мы доўга плакалі і цябе ўжо ня было, а цётка Каруся казала... яе так сама...»

А рэшту цэнзура замазала, але можна было дагадацца, што і тую цётку вывезлі. Калі я чытаў ліст, Бядулевіч плакаў і ўсе прысутныя цяжка ўздыхалі, хоць кажны меў досыць свайго гора, але і чужое шчыпала за сэрца.

Пісалі, пісалі і скончылі. Цяпер кажны глыбей перажываў сваё гора. Людзі ў голас гаварылі самі з сабою: «Як яны там жывуць? А як я тут! А колькі яшчэ гадоў мне засталося?»

Кажны з нас быў як птушка, якая трапіла ў сільлё: крыльлі вольныя; так-бы і паляцеў, але ногі ўвязьлі. Наагул аднак, пасьля гэтых пісьмаў людзі маліліся больш і шчырэй. Магамэтане раскладалі дыванчыкі, або хусьцінкі і білі паклоны ў бок Мэккі. Праваслаўныя шырока хрысьціліся і малітвы гаварылі голасна. Каталікі мелі ражанцы з хлеба, шапталі пацеры й біліся ў грудзі, а некаторыя зь іх спавядаліся ў сваіх сьвятароў. Сэктанты, адны маліліся стоячы і моўчкі, а другія станавіліся на калені і падымалі рукі да неба; - але мусіць найлепшая малітва была тых, што маліліся за сваіх крыўдзіцеляў і ворагаў. Рэдка хто зь вязьняў не маліўся.

Канвойныя жаўнеры, што стаялі на вышках з стрэльбамі і кулямётамі, бачылі, як людзі рана становяцца за баракамі на калені і як моляцца. Канвойныя ня ведалі, што гэта значыць і дзівіліся, але напэўна ім прыходзіла думка аб Богу і аб душы. Зрэштаю, наглядчыкі і ўсё начальства ведалі, што вера ў лягерах расьце. Яны навет хацелі перавыхаваць людзей на недаверкаў, але вера зьняволеных стала жывейшаю, а малітва шчырэйшаю.

Блат і блатныя

«Як твая хата будзе гарэць,
То і нам добра рукі пагрэць».

Дзеля таго што мне прыходзілася часта спатыкацца з блатнымі, цярпець ад іх розныя прыдзіркі і пагрозы, дык я мушу тут выясьніць, што гэта за людзі.

«Блат» - хуліганскае слова, яно па іхняму азначае бяспраўнае «права» да ўсяго забароненага і перадусім да чужое ўласнасьці. У Сав. Саюзе гэтыя хуліганы здабылі сабе ў доўгім і вытрывалым, а нярэдка ў крывавым змаганьні, такое блатное права, галоўным чынам у адносінах да палітычных вязьняў, асабліва да слабых інвалідаў. І цяпер, калі «фраер» (на блатной мове гэта значыць неблатны) не згаджаецца сам аддаць ім чагосьці свайго лепшага, дык блатныя лічаць сябе пакрыўджанымі, а фраера - узурпатарам.

З блатнымі мусіць лічыцца навет лягерная ўлада: уступае ім, а часам і баіцца іх. Ад 1947 г. блатным моцна ўламалі рогі, бо да таго часу блатны тэрор у лягерах ня знаў меры. Блатныя пачуваюцца асобнаю кастаю, быццам таёмным брацтвам. Маюць свае няпісаныя законы і прызнаных, хоць і ня выбіраных верхаводаў, звычайна па адным у кажным лягеры і турме, якіх трэба безапэляцыйна слухаць - часамі навет пад пагрозаю сьмерці. У іх ёсьць свая нелегальная пошта. Маюць спосабы пасылаць лісты за зонаю. У турмах яны ўмеюць састукацца празь сьцены, пакідаюць надпісы ў супольных мейсцах: пакідаюць картачкі; перадаюць міжлягерныя весткі, паклоны, падаркі і таму падобнае. Маюць свае прозьвішчы, мянушкі, па якіх пазнаюцца і перадаюць даручэньні. Кураць усе. Наўзаем перасылаюць папяросы, тутунь, запалкі, прадукты і інш. Часам навет конвойныя і наглядчыкі неафіцыяльна перадаюць у другі адзьдзел, ці ў брыгаду або ў другую камэру пасылкі ад блатных сяброў. У важных сваіх дамаганьнях блатныя ломяць парадак дружна і вытрывала. Здараецца, што яны сумесна адмаўляюцца ад усякае работы, навет для самых сябе, дык на абслугу блатных і крымінальных лягераў трэба тады пасылаць інвалідаў. У практыцы аказалася выгадна для лягернае ўлады, каб у інвалідных лягерах назначаць на кіравецкія становішчы выдатных блатных. Яны быццам створаны да гэткае службы, бо з маленства ўзгадаваліся ў савецкай сыстэме і найлепш арыентуюцца ў заблытаным лягерным жыцьці. Бо ў савецкай працы найважнейшая справа вырабляць норму, здабываць працэнты, рабіць усё гладка, але толькі для кантролі. Да гэтага ўсяго блатныя надаюцца проста ідэальна! Напрыклад, перамяняюць падлогу: ніхто не патрапіць зрабіць новае так скора і так гладка, як блатныя, што яе прыйме найхітрэйшая камісія, хоць новая падлога зроблена так, што за год згніе зноў, бо была зроблена з сырога матэрыялу і пад стары грыб. Але тады тут будуць ужо новыя людзі, якія няхай робяць тое самае нанава і так без канца... Падлога ў бараку павінна быць старанна вымыта і выскрабана, часта навет шклом, бо павінна добра блішчаць таксама для вока ўлады і для камісіі. Але нічога ня значыць, што ваду спускаюць пад падлогу, бо блатная ўлада аб гэта ня дбае. І так робіцца ўсё ў лягерах і ў Саюзе - дзеля камісіі і працэнтаў.

Аўтаномная ўлада зь вязьняў у лягерах, да якое імкнуцца блатныя, даволі шматлікая. Найважнейшым лічыцца нарадчык: ён назначае вязьняў на вонкавыя работы і часам можа звольніць ад работы, а сам на работу ня выходзіць. За ім ідзе камандант: гэты назначае на працу ў самым лягеры і праводзіць лягерныя рамонты, сочыць за чыстатою і парадкам у лягеры. Далей ідуць брыгадзіры, днявальныя ў бараках - дзённыя і начныя. Затым ідуць розныя кіраўнікі: сталовае, хлебарэзкі, пральні, лазьні, цырульні, «капцёркі» (клеці), амбуляторыі, бібліятэкі, інструмэнталкі, сталярні, электроўні, пякарні, кухні, старшы агароднік і інш. Усе гэтыя «цёплыя» мейсцы, акрамя днявальных, займаюць пераважна блатныя. Калі на іх часам трапіць «фраер», дык мусіць спэцыяльна трэнавацца, каб не нарвацца на злосьць і помсту блатных.

А якую ім даецца аплату за іхнюю працу? Карысьць тут бывае няроўная: нарадчык, камандант і брыгадзіры маюць нейкі, мне няведамы, працэнт ад брыгадных работаў. У некаторых іншых становішчах ім плаціць сама «натура», як у кухні, пякарні, сталовай, хлебарэзцы і ў агародніка; або яны маюць даход беспасярэдня ад вязьняў, як у цырульні, у пральні і асабліва ў «капцёрцы». Акрамя таго ўсё гэтае кіравецтва дастае з кухні дабаўку да свае ежы, што дзеецца зь ведама начальства. Але іхняя дабаўка ёсьць нашаю адбаўкаю і за гэта іх інваліды называюць «прыдуркамі». Да таго прыдуркі адцягаюць ад агульнага пайка на свае ласунствы, а навет на патройныя банкеты. А інвалідны дзённы паёк і без таго - галодны!..

Блатныя, асабліва загадчыкі, становяць, можна сказаць, арыстакрацыю ў лягеры; ходзяць чыста адзетыя, гладка абголеныя, сытыя і носяцца зь мінаю поўнае зьняважлівасьці да інвалідаў. Праўда, выняткова здараюцца і між імі добрыя, справядлівыя і спагадлівыя людзі.

Блатных можна пазнаць па татуіроўцы, пераважна на руках, на плячах і на грудзіне. Рысункі бываюць або любоўныя і немаральныя, або палітычныя, а выняткова навет здараюцца рэлігійныя - часта запраўды артыстычныя. Мне здаралася бачыць вытатуаваныя партрэты Леніна, Сталіна, малюнкі з прыроды і інш. Адзін блатны меў на плячах вялікі, прыгожы абраз уваскрашэньня Хрыста: сад, адвалены камень і Хрыстос у поўнай славе.

Вольны ад працы час блатныя праводзілі на гульні ў доміно, у шахматы, а навет і ў карты, зробленыя з газэт, хоць карты ў лягеры былі строга забаронены. Гулялі сакрэтна і на грошы, хоць грошай пры сабе нельга было трымаць. Да 1947 г. здаралася, што гулялі і на чужую, паказаную вопратку, якую вінаваты блатны мусіў здабыць ад фраера і аддаць таму, хто яе выграў.

У часе гульняў між блатнымі няраз здараюцца навет крывавыя інцыдэнты, аднак яны ня псуюць іхных таварыскіх адносінаў. Аднойчы ў лягеры Брацк у 1950 г. здарыўся пры мне такі выпадак: падчас гульні ў доміно партнэры за нешта рассварыліся. У спрэчцы адзін зь іх ухапіў палена, якое ляжала каля печкі і выцяў таварыша па галаве. Пабіты ўхапіўся за галаву рукамі й паваліўся на ложак зь вялікім крыкам; але зараз ён разьюшыўся, скочыў у кут, ухапіў сухую палку і так грымнуў свайго ворага па галаве, што і той стаў качацца па ложку зь лямантам. Так выраўняўшы свае крыўды, абодвы галасілі на ўсю камэру ад страшэннага болю. А я вельмі спужаўся, што буду замешаны ў сьледзтва і ў суд паміж блатнымі. Але якое-ж было маё зьдзіўленьне, калі на заўтра па сьнеданьні я ўбачыў усю старую кампанію пры доміно і абодвых пабітых, абвязаных хусткамі: яны сядзелі насупраць сябе і гралі нармальна і спакойна! Ані там якога сьледзтва, ані якіх судоў! Вось прыклад для хрысьціян шчырае любові бліжняга...

У палітыку блатныя не мяшаліся й камуністымі ня бывалі. Іх займалі справы лёгкае нажывы, добрае яды, франтоўства, гульні і распусты. Але яны мелі свой няпісаны кодэкс законаў, гонару і дадзенага слова, блатное праўды і рыцарства, канспірацыі і дружбы, сплаты даўгоў і інш. Яшчэ з гэтым спаткаемся ў далейшым. Абразіць і раздражніць блатнога было вельмі рызыкоўна. Самая страшная іхняя пагроза: выразаць вочы. Нажоўшчына між іхнымі бандамі здаралася рэдка, але калі выбухала, дык была страшэнная. Сваіх зраднікаў і даношчыкаў называлі стукачамі й сукамі, ды жудасна іх каралі.

Пасьля адбытае кары некаторыя з блатных траплялі ў лягерах на становішчы наглядчыкаў, ці ў канвойныя, або і на вышэйшыя становішчы. Такія «спэц»-хуліганы бывалі нашымі «выхаваўцамі»...

Часта спатыкаючыся ў лягерах зь імі, мы мусілі добра іх пазнаць, як цікавых і небясьпечных людзей, якія няраз вельмі абцяжвалі і без таго цяжкае лягернае жыцьцё. Думаю, што яны выйшлі з даўнейшых басякоў і «няпомняшчых». Пасьля кастрычніцкае рэвалюцыі іхнія рады папоўнілі бяспрызорныя і розныя іншыя адпадкі, або недавучкі.

Аб колькасьці блатных гаварыць цяжка. Нямала між імі такіх, што амаль усё жыцьцё праводзяць у турмах і лягерах. Зрэштаю, як хто зь іх выйдзе на волю, дык зноў пракрадзецца і хутка трапляе зноў у турму. Блатныя - гэта прадукт савецкіх парадкаў і новага бязбожнага жыцьця. Што-ж? Калі атэістыя лічаць, што душы няма, як няма Бога, дык тады на чым могуць абапёрці сумленьне? Астаецца толькі прымус.

Прыглядаючыся да блатных, сама напрошваецца думка, што ўвесь савецкі лад - партыя, урад, дзяржава і ўвесь Саюз - гэта чысты «блат»; гэта заваяванае і расплянаванае права да ўсякай няпраўды, гвалту, самавольства, бяспраўя і самахвальства.

Я неяк блатных не баяўся, хоць мяне перасьцерагалі перад імі бывалыя людзі. У мяне навет здараліся сякія-такія блатныя прыяцелі. Нярэдка былі між імі людзі з натуры добрыя, якія ніколі ня чулі аб Богу, бо з маленства былі бяздомнымі. Яны часам ахвотна і зь цікавасьцяй слухалі Божае слова. І наагул не здаралася, каб навет найгоршыя з блатных перашкаджалі каму маліцца, ці насьміхаліся зь веры. Яны толькі зь дзівам паглядалі на тых, што маліліся. Пэўна, што і між імі Хрыстос мае сваіх людзей.

«Есьці ўжо пара!»

«Гора наша - аржаная каша:
З'еў-бы і такой,
Ды няма ніякой».

Так гаварыў алімпійскай гаспадыні стары Зэўс. І мусіць з тае пары людзей бярэ немарасьць, калі ў хаце бабы спозьняць абед? А вось у лягеры, трэба прызнаць, што ўсё йдзе акуратна: у належную пару даецца званок, ці гудок, ці якая музыка, дык тады, як казаў вучоны Паўлоў, пачынае граць музыка ў жываце й лягернікі пасьпешна йдуць у сталовую. А там зусім ня трэба клапаціцца аб мэню, бо табе як абдумаюць расклад стравы, дык трымаюцца, пакуль хваціць кантынгэнту, ячменка і іншае. Як пачалі аднойчы нам даваць салёную дробную рыбку, дык паўтаралі штодзённа аж некалькі тыдняў. І дзіўная рэч, чым больш пасьля п'еш вады, тым больш мучыць смага. Адны пілі ваду адразу да немагчымасьці, другія травіліся ею ўвесь дзень - і стагналі, і клялі, і далей пілі; а вада была толькі сырая. А назаўтра зноў нястрымна елі тую рыбку да зьнямогі і зноў пачыналі свае мукі. Канчаліся мукі тым, што некаторыя выходзілі ў этап, а другія, ня могучы сябе перамагчы, даставалі жаўтухі ды йшлі ў больніцу. Вось што значыць голад! Я сам зваяваў процьму хваробаў: не ўзяла мяне ні чума, ні кітайская халера; ня змог мяне горшы ад іх Іваноў, а тут я ня мог перамагчы тае малюсенькае рыбкі. І ўсё быццам сумысьля складалася на нашую муку, бо і рыбка была не благая, і галадоўка была не малая, і наш апэтыт вельмі разросься пасьля турмы, бо цяпер мы мелі больш паветра і руху. Да таго яшчэ ў лягеры былі такія хітруны, што самі ня елі, а аддавалі нам свае порцыі дарма, калі яны самі або даставалі помач з хаты, або яшчэ не дайшлі да поўнае ўтраты волі. А мы, людзі ашалеўшыя з гора, кідаліся на ўсякую дрэнь. Мы былі падобнымі да таго галоднага сабакі, што наеўся селядцоў, а потым дапаў да вады: брэша на ваду і п'е, вые і п'е - ажно, бедны, лопнуў!

І магчыма што ад гэтае брыды заламаліся ў нашым бараку грамадзкія нэрвы; бяз важнае прычыны ўзьнікла нацыянальная калатня. Нашая лягерная грамада складалася з розных народаў і моваў і да гэтага часу ня было ніякіх спрэчак. Гэта была шэрая маса людзей, бяздольны натоўп - пазбаўлены грамадзкага жыцьця. Але часамі ў гэтым гурце будзіліся лепшыя або горшыя пачуцьці, залежна ад выпадковага настрою. І гэты раз, калі нэрвы былі нацягнуты як струны, людзі пачалі інстынктыўна аглядацца і шукаць вінаватых. Аж і знайшлі - немцаў!

- Мы цярпім празь іх, бо немцы пачалі вайну, - крычалі наперабой. - Каб не яны...

А якраз у нашым бараку немцы мелі найлепшыя пазыцыі на верхніх нарах. Вось і рынуліся на іх. Пачалася сварка, штурханіна, якая перайшла ў баталію. Маскалі крычалі:

- Дуй іх, братцы!

- А ты валі гэнага немца!

- А я ня немец, я эстонец, - крычаў той.

- Нічога, бі яго. Яны падобныя...

А ў самай сярэдзіне, дзе наступалі маскалі, а немцы не здавалі пазыцыяў, сядзеў на нарах наш беларускі філязоф Тамаш - такі спакойны і нэўтральны, як Швайцарыя ў сусьветнай вайне. Мы стрывожаныя крычымо на яго:

- Уцякай скарэй, бо...

Але ён, відаць, у думках разьвязвае нейкую важную праблему, а ў руках трымае і латае старыя порткі. І каб яму што, ані дрыгне! І ведаеце вы, яго асьцерагалі абодва бакі, і хто разгадвае, ці не празь яго ўся тая бура асталася безь пяруноў? Грымела, гудзела і пакрысе стала заціхаць, і так пакрысе грозныя хмары распаўзліся зусім. Яшчэ некаторыя вастрэйшыя адзінкі насілі некаторы час заядласьць да немцаў, адпіхалі іх ад печы і ад вады, але мы нашаю грамадою рабілі ўплыў згоды. Уканцы ўсё пакрысе ўляглося. І праз усе далейшыя гады няволі я ня бачыў больш нацыянальнае варожасьці.

У лягерах ваколіцы Тайшэт-Брацк спатыкалася непрапарцыянальна шмат эстонцаў. Пытаюся я ў іх:

- Чаму вас тут так многа?

- У нас наагул мужчыны пайшлі ў Сібір, а інтэлігэнцыі акрамя камуністых у Эстоніі не засталося. Затое нашае мейсца занялі расейцы.

- Чаму так сталася? - Але колькі іх там было, усе маўчалі як сьцяна і прычыны я не даведаўся.

Эстонцы - народ рослы й моцны. Надзіва, яны ўсе ў нашым лягеры трымаліся згодна й аднамысна. У нашай брыгадзе было іх дзесяць і ў сталовай яны садзіліся разам. Калі часам у іх кагосьці бракавала, да іх прысаджваўся турак, якога затое мы прызывалі эстонскім прэзыдэнтам.

Даўжэйшы час я працаваў з адным эстонскім настаўнікам гімназіі. Ён быў талковым і скромным чалавекам, а ў працы вельмі дружным. Гаварыў ён аб сваёй Эстоніі ахвотна, але бяз прыкрага самахвальства. Мне шкада было потым зь ім раставацца. У эстонскай групе кідаўся ў вочы сваею імпазантнаю фігураю Аўгуст Пэль. Важыў ён 140 кг. А казалі аб ім сябры, што ён у лягеры дужа пахудзеў, бо на волі меў 225 кг. Я не хацеў верыць гэтаму, пакуль ня ўбачыў яго ў лазьні: на ім віселі чатыры мяшкі ад страчанага сала; два на грудзях, а два на жываце; зьвешваліся яны быццам пустыя торбы па бакох. Але ён быў чалавекам дужым і паваротлівым, толькі-ж «гэрра» Аўгуст быў большым мучаньнікам за нас. Яму не пасавала, ані лягерная вопратка, ані абутак, ані нашыя вузкія кароткія нары, бо ў Савецкім Саюзе ўсё робіцца трафарэтна, а хто не падыходзіць пад агульную меру, дык сам вінаваты; ці-ж нехта будзе для такіх дзівакоў будаваць асобныя фабрыкі? Восьжа і наш волат Пэль доўга хадзіў абдзёрты і выглядаў, як вялікае «дзядзіла», пакуль яму ня сшылі выняткавую апратку. У Эстоніі гэты буржуй быў дэмакратычным працаўніком-рымарам.

Калі вярнуцца да нашага харчаваньня, дык успомню аб прыладах да яды, бо цяперашнія людзі адвыклі есьці пецярнёю, але ў лягеры за нож і відэлец давалі пяць дзён карцару. Да ўсяго мусіла служыць адна лыжка - дзераўляная, мэталёвая, або ніякая; тады еш чым хочаш, поўная свабода! Кажны лягернік стараўся здабыць лыжку, калі лягер яе ня выдаваў, аднак пры этапе лыжкі адбіралі. Ножыкі мы рабілі з бляшак і старанна іх хавалі, бо калі стукач набрахаў, дык за бляшку можна было зарабіць карцар, як і за нож.

Цукру для інвалідаў было назначана 14 гр. дзённа, але на рукі давалі толькі 12 гр., бо 2 грамы адлічалі на квас, які пілі ўсе, значыць і катэгарыйныя работнікі, якія даставалі цукру 27 гр. і ад іхняга пайка не адцягвалі працэнту на квас. Афіцыяльна квас выдаваўся па кубку, а неафіцыяльна піло яго ўсё начальства і прыдуркі. Найчасьцей інваліды прыймалі свой цукар на далоню і як нейкае лякарства, адразу яго высыпалі ў рот. Зупы інваліды даставалі па 300 грамаў, хлеба намінальна 600 гр., але ад гэтага адымалася 25 гр. на квас. Тымчасам работнікі даставалі хлеба 650 гр. а зупы 500 гр. Здараліся выпадкі, што інваліды дзеля пайка прасілі перапісаць іх у рабочых. А там ад непасільнай працы зноў скора адпадалі, або й гінулі...

Інваліды афіцыяльна былі звольненыя ад цяжкіх работаў, аднак іх пасылалі на работу, якая называлася «дабравольнаю»; а хто ўпіраўся, пасылалі ў карцар на 5 дзён. Стваралася дзіўная сытуацыя: 1) Інваліды пераважна былі старымі і хваравекімі людзьмі; 2) на працу яны йшлі пад прымусам; 3) ім часта давалі працу такую самую, як і здаровым; 4) хоць яны былі вольныя ад нормы, але брыгадзіры заганялі іх да нормы; 5) іхняя ежа была горшая і меншая ды аплата за працу таксама меншая; 6) найбольш балюча інваліды адчувалі тое, што лекар ня мог даць ім звальненьня ад працы, бо афіцыяльна інваліды ня лічыліся работнікамі; 7) вопратка інвалідаў была горшая, выбракаваная ў работнікаў, а зімою зусім недастатковая - вось сем галоўных грахоў інваліднае дэмакратыі ў лягерах.

Як прыклад гэткіх адносінаў можа служыць мой напарнік у пілаваньні дроў расеец Вінаградаў, быўшы палкоўнік царскае арміі, эмігрант у Латвіі. Ён быў кульгавы і адмаўляўся ад працы толькі таму, што мусіў ісьці на тую працу з усімі здаровымі каля 5-ці км. за раку Чуну ў тартак. У цяжкай сваёй долі ён вельмі наракаў на сваю жонку і дачок за тое, што перад другою вайною адмовіліся ехаць у Аргэнтыну, куды заклікаў яго, як спэца, аргэнтынскі ўрад, на прафэсуру ў вайсковай школе, падвышаючы яго да рангі генэрала.

За тое пры ўсіх гэтых прыкрасьцях інваліды мелі і чыстую выгаду, бо маглі хутчэй памерці і выкруціцца ад працы, ад марозу і ад усіх 25-ці. Ну і паміралі, як той казаў, на здароўе...

Быў яшчэ адзін спосаб ратавацца - пісаць да родных:

- На міласьць Божую, памажыце! Прышлеце часныку, цыбулі, сала, цукру і інш.

А я праз Манджурыю і праз турму страціў кантакт зь Беларусяй: ня ведаў, хто з маіх родных і знаёмых выжыў, дзе і як жыве? Значыць, у самым цяжкім часе, ад 1949 да 1951 г., я не атрымаў нічога ні адкуль. Аж толькі ўканцы 1951 г. прышла першая пасылка ад добрых чужых людзей, якія мяне і пасьля ратавалі ад сьмерці.

Брацк

«Едзеш у дарогу,
памаліся Богу».

Ад самага Харбіну я заўсёды баяўся сібірскае міжлягернае дарогі, як агню, але гэты раз мне ўдалося вымеркаваць два дні напярод, што будзе этап і там буду я, бо мая чарга і так ужо была перахопленая. Ведаючы з горкае практыкі, што гэта значыць, рыхтаваўся я да дарогі вельмі салідна. Два дні абходзіўся без вады, без гарбаты, бяз зупы і другіх мокрых страваў: ледзь-ледзь вусны прамачыў і годзе. І вось прыйшла дарога. Трывала яна 15 гадзін, але наш канвой ня выпускаў нас нікуды праз увесь гэты час; пасьля прывычных 12 гадзін яны нам сказалі:

- Ну, што там! Яшчэ тры гадзіны да Брацку, можаце пачакаць.

І пакорная публіка маўчала, бо што-ж мела рабіць? А мая абстынэнцыя ад вады вельмі прыдалася: я хоць зь вялікаю бядою, так-сяк вытрываў.

Лягер у Брацку быў разьмешчаны на сьхіле гары, на груньце лагодна пахіленым да ракі Ангары. Хаця мы да берагу не дасягалі, але вокам маглі сягнуць далёка і шырока: бачылі мост, які якраз тады будаваўся праз раку, прыбярэжны лес на тым баку ракі і дзівосныя там абрывы высокага берагу.

Вялікая і шматводная Ангара тут сьціснена ў горах, але і так даходзіць амаль да кілямэтра шырыні. А месца тут было проста цудоўнае. Я перажываў у Брацку запраўднае вызваленьне духа і хоць мы навакол былі абгароджаны высокім парканам з слупоў, вышынёю тэлеграфічных, на якіх у шмат радоў быў нацягнены калючы дрот, а па рагох лягераў стаялі чатыры вышкі; на вышках-жа стырчэла ахова са стрэльбамі. Па ўсёй загарадзі былі густа начэплены электрычныя лямпы, а пры вышках былі рэфлектары. Навонках кружыў канвой з сабакамі, а ў браме была вартаўнічая канцылярыя з заўсёдным дыжурам і кулямётам, - і ўсё гэта на бедных старых інвалідаў! Аднак-жа, ня гледзячы на ўсе гэтыя адзнакі няволі, нам адкрываўся па раскошнай рацэ такі чароўны краявід на ўсход і на захад, а недалёкія лясы за ракою давалі такі супакой душы, што бывала, забудзешся, хто ты і дзе ты. Вясною, калі птушкі цягнулі з выраю, здавалася, што і ты - вольны чалавек і жывеш у вольнай прыродзе. Праўда, тут прырода вельмі суровая, а вясна дужа позьніцца, і вятры па рацэ дакучлівыя, а мілая Беларусь такая далёкая, і воля страчана на «25». Аднак усё-ж-такі адыйшла ад мяне Чыцінская турма, дык пэўна прыйдзе канец і лягерам! Тады я буду магчы ня толькі здалёку паглядаць на раку, на лясы і на горы, але пайсьці абняцца з жывою прыродай, пакупацца на сонцы і ў рацэ, пакачацца ў шаўковай траве і пацалаваць родную зямлю ў вольнай Беларусі...

Вялікая заслуга тых, што выбралі такое прыгожае месца на лягер. І акрамя Брацку я бачыў яшчэ некалькі падобных пунктаў, як, прыкладам, цэнтральны шпіталь No.1, а так-жа лягеры No. 0,13 і 0,20. Аднак тая камісія, што плянавала нашую групу лягераў ОЗЕР-лаг, як мне расказвалі, з прычыны свайго густу пасьля сама была пасаджана ў лягер. Думаю, што гэтаму можна верыць, бо ў Саветах зрабіць людзям штосьці добрае можа быць больш небясьпечна, як зрабіць благое.

У сымпатычным Брацку за кароткі час мне давялося перажыць шмат цікавага і прыемнага, але так-жа і нямала прыкрага, а навет пагрозу сьмерці. Было нямала каталікоў, якія мяне спаткалі вельмі сардэчна. З нацыянальных групаў там было нямала палякаў, але яны дзяліліся на дзьве пасвараныя групы. Адна і другая група мне памагалі ў змаганьні з галадоўкай. Я хацеў іх пагадзіць, бо сварка была і лішняю і шкоднаю; прычына была зусім малаважнаю. Аднак хоць абедзьве групы складаліся зь мілых людзей, дык у цэласьці яны рабіліся падражненымі шэрншямі і пагадзіць іх я ніяк не патрапіў. З нашых харбінскіх я тут спаткаў толькі а. Тамаша, бо з Тайшэту рэшту нашых парассылалі каго-куды, у розныя лягеры.

Па сваёй даверлівасьці я тут упаў у рукі вельмі зручнага «стукача» Юрніка. Ён мне выдаўся чалавекам паважным і годным веры, да таго прадставіўся каталіком і палякам. Пры спатканьні нізка кланяўся, гаворачы:

- Пахвалё-ё-ё-ны!..

Расьцягваў голас так, што ня было чуваць, хто «пахвалёны». Я хоць пачуваў, што нешта тут ня так як трэба, але адганяў ад сябе падазронасьць і аднойчы выгаварыўся перад ім з сваімі духоўнымі справамі. Выглядала, што ён усё браў да сэрца, але зараз пабег і данёс начальству. Лягерная ўлада зрабіла ў нас налётную рэвізію, але забрала толькі адну кніжку да набажэнства. Тут прыяцелі асьцерагаюць мяне, што Юрнік «стукач».

- А бадай вас! - кажу ім. - Дзе-ж вы перш былі?

І тут выявілася, што Юрнік і не каталік і не паляк, але ўкраінец. Тымчасам украінцы аб ім і слухаць ня хочуць - кажуць:

- Він е чыстый москаль!

А ў бараку, як сабраліся ўсе і пачалі ад яго адмаўляцца на карысьць расейцаў, а гэтыя таксама ад яго адбрыкаліся, дык нарэшце выступіў ён сам і, набраўшы адвагі, публічна парывіста закрычаў:

- Я, жыд! Ну-у?

Але тут справа датычыла не нацыі, а прафэсіі, бо жыды ў лягеры йшлі ў роўны лік з усімі людзьмі. З тае пары Юрнік абходзіў мяне здалёку, не кланяўся і ня быў знаёмы. Хутка ён зусім зьнік з нашага кругазору, бо выяўлены «стукач» ня мае цаны - яго пераносяць у другое месца.

У гэтым лягеры мне пашанцавала, бо тут я спаткаў каталіцкага сьвятара а. В.Я. і ад яго атрымаў аплаткі, віно і літургічныя кніжкі, дзеля таго мог адпраўляць Службу Божую, але зразумела, адпраўляў так, каб ня бачыла варожае вока. Гэтыя кніжкі, за выняткам аднае, шчасьліва захаваліся ад рэвізіі, але на ўсякі выпадак я стараўся перапісаць іх старанна і чытэльна, каб магчы карыстацца імі на прышласьць. І я сабе мроіў, што мая духоўная праца ў будучыні пойдзе байчэй, калі буду лепш да яе падрыхтаваны. Мой прыяцель, а. В. Я., называў сябе палякам, але ён мусіць быў такі самы паляк, як я турак. Бо ў нас вельмі рэдка каталіцкія ксяндзы важыліся называць сябе беларусамі.

Нарэшце ўсе мае няшчасьці скупіліся ў вадно - у мяне разьвівалася цяжкая форма гэмароіду. Лекарам-ардынарам быў у Брацку мне спагадлівы мадзяр Э.П. Лячыў ён мяне як мог, даваў ён усе даступныя яму лякарствы, але нічога не памагала і трэба было сьпешна рабіць апэрацыю. Аднак Э.П. баяўся пасылаць мяне ў цэнтральную больніцу, каб там не забракавалі мае хваробы, а пасьля, каб не забракавалі яго самога. Але, як кажуць, сьвет не бяз добрых людзей, дык вось і тут знайшоўся апякун, якім быў рэгістратар у амбуляторыі. Гэты бараніў мяне і страшыў лекара:

- Пасылай хворага ў больніцу, бачыш, як кроў зь яго зыходзіць. Запраўды хутка памрэ.

І нарэшце лекар даўся ўламацца, хоць і «са страхам вялікім».

Вязуць мяне ў цэнтральную больніцу. Я трапіў у групу цяжка хворых, якіх везьлі спэцыяльным санітарным вагонам. Акрамя хворых у тым-жа вагоне стаяла так-жа труна; ці для каго з нас, ці была ўжо «поўная» - ня ведаю. Хоць я быў змораны хваробаю, а дарога была далёкая (паўтара дня), хоць я ляжаў на голых дошках, і хоць яда была скупаватая, - затое вагон быў цёплы і вады давалі, колькі нам хацелася, а на свае патрэбы пускалі без 12 гадзін. Ляжаў я на верхніх нарах пры ваконцы - словам, абставіны ў нашых умовах ідэальныя. Нам хворым ня было ані людна, ані шумна; вагон, праўда, быў трасучы і грымучы, але затое абслуга была на дзіва гуманная. На нас ня крычалі, не папіхалі, а з намі гаварылі і абыходзіліся палюдзку. Мы так адвыклі ад нармальных адносінаў, што аж дзіву даваліся. Асабліва добраю была для нас мэдыцынская сястра.

Падарожжа мы звычайна адбывалі ў замкнёных вагонах; а цяпер можна было ўдоваль любавацца краявідамі. Доўгі час цягнік бег уздоўж рэчкі, а гэта было ў траўні 1950 г., і хоць сібірская прырода яшчэ не ажыла, але ў паветры вычувалася вясна. Ваколіцы перада мною зьмяняліся як у кіно, лес пакручваўся як жывы і адкрываўся далёкі кругазор, як можна было сягнуць вокам. І маё ваконца ня было забітае дошкамі... Падумайце, якое шчасьце!

Цэнтральная больніца

«Хворы здароўе хваліць».

Больніца, як і ўсе лягеры на лініі чыгункі Тайшэт-Брацк-Заярск, была яшчэ недабудована. Некаторыя баракі-корпусы былі новыя і лепш агледжаныя, а іншыя былі вельмі няўдалыя. У такі стары і нявыгодны апэрацыйны барак памясьцілі мяне. Да апэрацыі пачалі мяне рыхтаваць паводля пляну: прасьвятленьне, аналізы, галадоўка, ачышчэньне страваходу; нарэшце заставалася толькі абгаліць і даць на апэрацыйны стол. Але я не пасьпеў агледзецца, як скараціўшы ўсе пляны, мяне павезьлі ў апэрацыйную залю, бо я ўжо надта зыходзіў крывёю.

Хоць сучасная мэдыцына выключае боль падчас апэрацыі, аднак страшна глядзець, калі падступаюць да чалавека з вострымі нажамі. А гэтыя людзі таксама лягернікі, як і я, і яны нічога на мне не зарабляюць. Іхная праца нэрвовая і адказная. Я навет ня ведаў, зь якога краю быў мой апэратар, аднак ён хадзіў ля мяне так сумленна, як-бы апэраваў роднага бацьку. Я ня меў чым яму адплаціць, бо быў бедны, як касьцельная мыш. Ды пачакайце, ёсьць! Я багацейшы ад амэрыканскага мільярдэра, бо ў мяне бацька - сам Бог, значыць, я магу за сваіх дабрадзеяў маліцца да Нябеснага Айца. І я маліўся: «Дай, мілы Божа, майму лекару ўсё найлешпае, а перадусім яму самому здароўе і свабоду, каб ён чым хутчэй убачыў родную хату, сям'ю і сваю чароўную бацькаўшчыну» (я даведаўся потым - яна называецца Грузія)!

Лекар быў высокі, прыстойны, малады мужчына, але я заўважыў, што на свой век ён быў залішне задуманы; мусіць ужо ў жыцьці шмат перацярпеў? Ён апэраваў старанна, а я ня мог сьцярпець, стагнаў і капрызіў, асабліва калі апэрацыя зацягнулася і наркоза пачала слабець. Тады нецерпялівыя асыстэнты яго падганялі:

- Хутчэй, хутчэй! Досыць.

- Зараз, зараз. Вось яшчэ адно... - адказваў лекар.

Пасьля апэрацыі я ляжаў у агульнай залі на сподніх суцэльных нарах: на іх хворыя ляжалі так цесна, што і селядцы паднялі-б лямант. Але я мусіў быць задаволены, бо было цёпла і... больш нічога не магу пахваліць. Кручуся на пасьцелі, каб лямпачка, якая сьвеціць усю ноч, не трапляла мне ў вочы. Але і тут бяда: лягу на правы бок, дык сусед кашляе і харкае ў самы нос; на левы бок - не магу - ня прывык і лямпачка - ў вочы. На сьпіне - пасьля такое апэрацыі ляжаць нельга. Замяніцца зь кім-небудзь на месцы - няма кандыдатаў.

- Бачыш ты яго, - кажуць, - як табе дрэнна з суседам, дык ты жадаеш гэтага другому. - А зь дзедам, што кашляе, не дамовішся - ён злуецца. Дык вось згодна з Эвангельлем я маю крыж на кажны дзень. Толькі адна пацеха, што магло быць яшчэ горш, як гэта было некаторы час у Тайшэце, калі спаў пад нарамі.

Пры ўступе ў больніцу абгалілі мяне зусім, забралі ўсю вопратку, новыя чаравікі, а выдалі толькі больнічную бялізну ды загадалі ляжаць і не варушыцца. На гэтым больніца робіць свой гэшэфт, бо забірае ўсю вопратку, што зловіць найлепшае, а выпускае з больніцы з усім найгоршым. Мала таго, забіраюць усе дробязі - такім чынам я страціў ня толькі голку і лыжку, але найдаражэйшыя для мяне рэчы і памяткі: ражанец, які мне падараваў добры чалавек і ўсе апрацаваныя і перапісаныя ў Брацку тэксты і малітвы. Як стаў папраўляцца, я ўжо ня мог адпраўляць Службы Божае, бо да таго забралі аплаткі і віно. Відаць, што нашая пакута мае ў Бога большую вартасьць, чымся малітва.

Як толькі я пачаў ачуньваць, адразу пачаў старацца, каб здабыць зноў усё патрэбнае да сьвятое Літургіі. Перш-наперш выпрасіў кусочак алавіка і паперу, ды запісваў літургічныя малітвы з памяці. Бяда была толькі ў тым, што мая памяць аслабела; некаторыя малітвы не даваліся дакладна ўспомніць. Здаралася, што я зрываўся із сну ўначы і запісваў малітвы, якія мне ўспаміналіся. Тут мне прыдалося, што лямпа гарэла ўсю ноч. Аж цікавыя суседзі зьвярнулі ўвагу:

- Што ты такое пішаш?

Я баяўся, каб зноў не знайшоўся які «стукач»; на маё шчасьце такога тут не знайшлося і я дапісаў да канца.

Умовы больнічнага жыцьця былі вельмі цяжкія і яда была недастатковая, не хапала таксама лякарстваў. Калі аднойчы я, ужо папраўляючыся, скалечыў палец і зьвярнуўся да лекара, дык той паказаў мне свой пакалечаны палец, завязаны нейкаю чорнаю лапінкаю.

Зноў блатныя

Неспадзяваная спрэчка з блатнымі прыпомніла мне мой першы лягер, Тайшэт. Там, аднак, мая спрэчка зь імі прайшла, як мне здавалася, бясьсьледна. Бяда была ў тым, што я ня мог сьцярпець бессаромных лаянак і блюзьнерстваў, а пратэставаў занадта востра і нэрвова. А ізноў-жа блатныя не маглі без такой прыкрасы абыйсьціся.

Адзін раз я падняў голас на маладога юнака, які праходзіў міма, распусьціўшы свой паганы язык.

- Ці ты Бога не баішся? Як табе ня сорамна так гаварыць!

Усе ў бараку заціхлі - цікавыя, што будзе далей. Аказалася, што я зачапіў самога верхавода, як ён ішоў із сваёй групай. Я яго ня знаў, як і наагул я тады нічога ня ведаў аб жыцьці блатных. Адыж гэты Іван Закавыка так быў зьдзіўлены маім пратэстам, што толькі сказаў:

- Вунь яно што?! Гэтае-ж першы раз у маім жыцьці...

І тут Іванушка прызнаўся пры ўсіх, што дасюль ніхто ня сьмеў яму пярэчыць. Ну, бо ў іх так гаворыцца, як вада ліецца, ці як вецер вее... Значыць, Закавыка заўсёды гаварыў усё, што яму ўсплывала на язык - лаяўся, кляўся, блюзьніў, ці жартаваў - усё было прывычнае і ён ніколі не сароміўся, дый яго ніхто ня стрымліваў.

Кажа: - «...а гэты стары інвалід мне вунь што загаманіў!..»

Тут камічна-паважным тонам Іван спытаўся ўсіх прысутных:

- А вы, грамадзяне, ведаеце, якая мая прафэсія, га?

Але ніхто з нас ня ведаў і мы ўсе маўчалі.

- Я, - ён сказаў, - кішэнны зладзюжка! Вось хто я... Разумееце вы?

Мы ўсе так і зразумелі, што Закавыка вырас бяспрызорным і ня меў ніякай хатняй апекі. Быў - здольны хлапец і навет, відаць, быў падвучаны ў нейкім прытулку, а пасьля адтуль уцёк, туляўся і прабіваўся «сваімі рукамі». Ну, што-ж? Гэтым разам ён папаўся... справа ў іх таксама нармальная, як і тое, што адбыўшы свой тэрмін, ён вернецца да той самай прафэсіі - толькі будзе ўжо зручнейшы. Гісторыя была такая абыдзённая, што нікому ня было ніякага дзіва, бо кажны чалавек ведае, што рыба жыве ў вадзе, і што кот ловіць мышэй, а мышы ад яго ўцякаюць. Толькі было нязвычайнае тое, што Іван на мяне не залаяў: ды яшчэ дзіўней, што ад гэтага дня ён стаў маім прыяцелем і апякуном. Загадваў блатным, каб давалі мне на час паверкі ватаваны бушлат, сам прыносіў мне са сталовай селядца і ўваходзіў у гутарку. І трэба-ж было, што на маё гора забралі яго ў этап!.. Але ўсё гэта было ў Тайшэце.

Затое цяпер у больніцы мая спрэчка з блатнымі ледзь ня скончылася для мяне трагічна. Ужо некалькі дзён блатныя, што былі пасьля апэрацыі, разьсядаліся ў вадным куце нашай палаты, чалавек 7-8, і вялі самую распусную гутарку - аж перавышшалі ўсякую меру саромлівасьці! Я стараўся стрымаць свае нэрвы, але нарэшце мая церпялівасьць абарвалася. Выйсьці мне было немагчыма, бо я быў пасьля апэрацыі яшчэ слабаваты і ня меў пры сабе верхняй вопраткі, а на дварэ было халаднавата. А 3-4 халаты, што служылі на 30-40 хворых, былі заўсёды занятыя. Дык, хоцькі няхоцькі, я мусіў слухаць блатное нахабства. Аж вось і вырваліся ў мяне словы так адважныя, як і неразважныя:

- Ці ня хопіць вам гаварыць такую брыдоту? Надаела яна нам тут усім...

- А табе што трэба? - адазваўся грозна іхны атаман. І ягоныя вочы бліснулі на мяне варожым агнём. (Гэта быў запраўдны галаварэз. Я дасюль яго ня знаў).

- Мне, - кажу, - тое, што вы пераходзіце ўсякую меру. Ці-ж вам ня сорамна? І ці няма ў вас лепшых тэмаў да размовы? А вы заняты самым найгоршым...

- Калі табе не падабаецца, дык заткні свае вушы!

- Ня толькі мне, але нікому тут не падабаецца, і пэўна вам самым ня можа падабацца, толькі-ж вы ўжо ўцягнуліся.

- А ты молішся і мы табе не перашкаджаем, дык і ты...

- Я малюся ціха, а вы...

Тут важак з націскам зашыпеў:

- Я табе ўжо перш хацеў выразаць вока, а цяпер я табе - два!..

Тымчасам уся палата, чалавек трыццаць, сядзела на нарах, на сваіх пасьцелях: яны моўчкі слухалі нашую сутычку і чакалі разьвязкі. Калі-ж той бандыт прыгразіў мне страшэннай помстай, усе аж жахнуліся! А я быў узбураны ня так на блатных, як на гэтых нэўтральных таварышаў, якія не пасьмелі мяне падтрымаць у жудасную хвіліну. Яны толькі круцілі сваімі пустымі галовамі й ківалі на мяне, каб я замоўк. Так і макаўкі ківаюцца ў гародзе на ветры, але ад людзей я спадзяваўся большага розуму й энэргіі.

Калі цяпер успамінаю той жахлівы вузёл з блатнымі, не магу зразумець, што са мною было, чаму я тады не спалохаўся? Бо трэба ведаць, што гэты атаман блатных не гаварыў на ўзвей-вецер. І мы далей убачым, як такія пагрозы бывалі трагічна-рэальныя. Але аніяк не магу ўспомніць, за што я дасюль падпаў пад няміласьць правадыра блатных? Бо я зусім яго зьнікуль ня прыпамінаю... Мне здавалася, што я зь ім да гэтага часу не спатыкаўся.

О, Тайшэт ніколі ў мяне ня выйдзе з памяці! Я сам бачыў, як зімой у пачатку 1950-га году выскачыў з бараку мой знаёмы беларус спад Менску С-кі з разрэзаным ад вока тварам. Было гэта ў марозную раніцу - помню як сягоньня - на самым усходзе сонца. Мароз быў такі, што я ледзь мог стрываць на дварэ; але дзень залаты, ясны, ціхі і прыгожы, што я ня мог адарвацца. Аж бачу - мой С-кі бяжыць крычыць:

- Ратуйце, ратуйце, гвалт!..

А зь яго кроў - ручаём! Рана была ад вока ўздоўж праз увесь твар... Я крычу на яго:

- Хутчэй у амбуляторыю! Хутчэй, хутчэй...

Амбуляторыя была тут-жа. Ён туды і ўскочыў. Больш я яго ня бачыў. А такі быў малады, сымпатычны чалавек! Толькі пасьля я даведаўся, што ягонае вока прапала. Ці было тады якое сьледзтва, або суд, ня ведаю. Здаецца, што ня было нічога, бо хто-б там паважыўся на блатнога атама насьветчыць? Справа заціхла і забылася, як-бы нічога ня бывала. А прычына злачынства аказалася самая нязначная: зьвечару С-кі пасварыўся з тым гарпагонам і той прыгразіў памсьціцца; а раніцай і рэзнуў сьпячага нажом і акалечыў навек. Так, як бачым, блатныя спаўняюць сваё лютае слова. Вось-жа прыходзіць мне думка, ці ня быў гэты мой больнічны праціўнік тымсамым нягоднікам, што ў Тайшэце скалечыў С-кага? Дзіўна супадае адно з другім... Аднак вялікая ласка Боская нада мною, што мне ўдалося выйсьці цэлым з тэй пагрозы.

Ня чувалася ў маіх часох, каб блатныя гулялі ў карты на чужое жыцьцё. Але мне расказвалі аб такіх здарэньнях, што абыграны партнэр мусіў пабіць, або і забіць паказанага загадзя і «прайгранага» чалавека. Але і ў маю пару рабіліся з помсты зьверскія расправы. У лягеры 0,20 загадчык сталовай, «фраер», адмовіўся выдаць блатным лішнюю порцыю. Затое цёмным вечарам стукнулі яго нечым па галаве. Пасьля таго ён доўга ляжаў у шпіталі бяз памяці і там памёр. Бачыў я яго там: да таго ён быў у поўным здароўі і не стары.

Падобнае было ізь сьвятаром летувісам (Бутвіла). Гэты атрымаў зь Летувы пасылку і пры разборцы нечым не дагадзіў прысутным блатным, якія дамагаліся сабе большага працэнту. Яго таксама ўдарылі па галаве. У больніцы ён быў у палаце для нэрвова-хворых. Я ледзь упрасіў, каб дазволілі яго наведаць. Далі мне 5 хвілінаў часу. Хвароба была паважная і працяжная. Што ў канцы зь ім сталася, я ня мог даведацца.

Дык вось, набраўшы практыкі, я абыходзіў блатных здалёку, рабіў ім уступкі, каб не дражніць і не наскочыць на бяду. Але і так часамі падпадаў ім пад руку і пару разоў чуць ня быў пабіты. Аднак заўсёды ў самы крытычны мамэнт мяне хтосьці абараніў: адзін раз скочыў мяне бараніць малазнаёмы турак, якога пасьля затое пабілі мае праціўнікі, спагнаўшы на ім сваю злосьць. Так часамі падражнены сабака хапае зубамі за кінены камень...

Другі раз заступіўся за мяне мой брыгадзір, армянін, які і сам мяне вельмі ня любіў. І падобна здаралася ў іншых выпадках і я гатоў быў, як фаталісты, паверыць у сваю шчасьлівую зорку і нікому не папускаўся. Толькі ўжо на волі я належна разьмеркаваў, што Бог сьцярог мяне, «як зрэнку вока» і хаваў «у цені крыльляў сваіх», паводля паэтычнага сказу Псальмістага. Як-жа я тады павінен быць удзячны Боскаму Міласэрдзю і відавочнай апецы Найсьвяцейшай Непарочнай маёй Патронкі ў Законе Марыянаў, і свайму асабістаму Патрону Сьв. Язэпу! Дый іхняя пратэкцыя нада мною асабліва акажацца ў канцы гэтых успамінаў, як далей убачым. Адзін раз перасьцерагалі мяне добрыя прыяцелі:

- Ты яшчэ носіш загранічныя нагавіцы (порткі)?..

- Ну, нашу, свае - манджурскія. Ці каму ад іх баліць галава?

- На іх заглядзеліся тутэйшыя блатныя прыдуркі. Дык ты лепш зь імі не спрачайся, калі пачнуць да цябе прыставаць.

- А што? Яны-ж зь мяне іх ня здымуць...

- Ну, ты як сабе хочаш, але глядзі, каб чаго такога ня вышла...

- Дый мае нагавіны паношаныя - ужо й прасьвечваюцца.

- Гэта нічога ня значыць: блатныя хочуць з тваіх нагавіц парабіць шапкі.

Мяне агарнула і дзіва, і злосьць, і сьмех, але я ўсё-ткі задумаўся.

І вось, праўда, за 2-3 дні адзін з тэй хэўры падыйшоў да мяне і, ніто з просьбай, ніто з грозьбай - загадаў аддаць тыя «важныя» порткі. Ён мне даў лепшыя, але савецкія, з прыдаткам паўкіляграма хлеба, а я яму ўручыў горшыя, але загранічныя. І пасьля прыдуркі францілі ў новых шапках, што перашылі з маіх старых портак. Толькі ня ведама, што на гэта сказаў-бы сам Сталін? Які-б ён зрабіў суд аб тых «салямонавых» портках?

У больніцы (працяг)

«Хоць сем дахтароў,
а ўсё адна сьмерць».

У той самай палаце, дзе я жыў пад страхам блатных, знайшоўся адзін чалавек-летувіс, якога трэба было-б назваць «залатой душой». І так шчасьліва злажылася, што мяне перамясьцілі да яго на верхнія нары і мы спалі абапал. Не магу сабе дараваць, што забыўся ягонае прозьвішча, дык буду яго называць «Жмогус» (Чалавек), якога трэба было-б шукаць зь лямпай у ясны дзень. Такі адзін можа пераважыць сотні другіх, абыякіх. Ён верыў у Бога проста, падзіцячаму: ня толькі штодзень маліўся, але жыў з Богам. Аб сабе гаварыў без самахвальства і ўсё рабіў без вырахаваньня, а вонках паказваўся такім, якім быў у душы. Рабіць людзям дабро ў такім трудным лягерным жыцьці было для Жмогуса справай звычайнай. Працавітасьць і церпялівасьць Жмогуса была нячуваная, нявіданая.

У Летуве ён быў тэатральным дэкаратарам і грымёрам: гэта спэцыяльная прафэсія, у якой можна стацца або праўдзівым, або балаганным артыстым. У лягеры яго назначылі цырульнікам і толькі яго аднаго я не баяўся, як ён вострай брытвай вадзіў па маім горле. А іншых... хто-ж іх разгадае? Бо нярэдка бывалі паміж нашымі цырульнікамі і блатныя-прыдуркі, якія ўжо мачалі рукі ў чалавечай крыві. Толькі-ж мала было ў нас із Жмогусам часу на гаворку, бо ён варочаўся зь лягернай работы позна й вельмі запрацаваны і адразу спаў як забіты. А я тады канчаў хварэць і меў вольнага часу шмат.

І вось я даведаўся, што ў палаце для сухотнікаў быў хворы кунігас летувіс, Стацэвічус. Я ўжо праз Жмогуса быў з тым сьвятаром (завочы) знаёмы і дужа клапаціўся аб ягоным здароўі: нельга было аніяк зь ім пабачыцца, бо мяне яшчэ ня выпускалі. І наагул да сухотнікаў ня было магчыма прасачыцца. На шчасьце, мне пазволілі выходзіць з бараку, бо пайшла цёплая пагода. Мы із Стацэвічам гутарылі праз вакно і аднойчы ўладзілі па лаціне споведзь. А навет мне зноў удалося, перамагаючы перашкоды, раздабыць троху віна і аплаткі, і я мог часамі адпраўляць Сьв. Літургію.

Некалькі разоў я праз Жмогуса перасылаў Сьв. Камунію гэтаму хвораму прыяцелю.

У Тайшэце мне было лягчэй весьці апостальства. Там вельмі памагала суседзтва жаночага перасыльнога лягеру, у якім якраз прабывала пару каталіцкіх законьніцаў. Жанчыны прыходзілі ў нашую зону ў амбуляторыю і ў швальню, дык хоць з рызыкай, я мог адпраўляць рэлігійную абслугу. Аднак-жа і там адзін раз мяне высьледзілі «благія вочы»: нехта «настукаў» на мяне, што вяду рэлігійную прапаганду, і начальнік прыгразіў мне, што вышлюць у штрафны лягер. Ну, я пачаў сьцерагчыся і, дзякаваць Богу, не папаўся. А мой прыяцель а. Тамаш якраз папаў у штрафны цяжкі лягер.

І вось мой новы прыяцель Стацэвічус пачаў папраўляцца і мог выходзіць на прызбу. Божа, якое было сардэчнае нашае спатканьне! Які ён быў удзячны за сьвятарскую паслугу і які мілы таварыш у гутарцы. Мы здружыліся зь першага слова і нам трудна было ад сябе адарвацца. Ён быў высокі і худы: доўгая, цяжкая хвароба зьнішчыла яго зусім. Павольны і паважны, як часта бываюць летувісы; а такі просты, беспасярэдні і шчыры, як бываюць Божыя дзеці. Ён ужо даволі закаштаваў горкага гора і панурай нуды паміж чужынцамі, але не згарчэў сам, цярпеў спакойна і быў падданы Божаму Правіду, як праўдзівы мучанік Хрыстовы.

- Добрай ночы! Заўтра сустрэнемся зноў.

У больніцы No.1-ы каталікоў было мала, а я сам быў хворы. Да духоўнай працы я тут стаў нейкі болей адраньцьвелы і няўдачлівы: ці то з малакроўя, ці з баязьлівасьці? Але мусіць больш дзеля таго, што мяне самога ня было каму падтрымаць, бо часамі і падпора мусіць быць сама падпёртая, асабліва старая.

У пачатку чэрвеня, калі стала цяплець, а кароткая і прыкрая вясна ўступала месца моцнаму сібірскаму лету, хворыя пачалі вылазіць на сонца, прыгравацца на прызьбе і лячыцца паветрам і цяплом, балазе бракавала належнай яды і дагляду. Летнія дні ў Сібіры бываюць дужа прыемныя, ня лішне гарачыя, але багатыя сонцам. Прырода стараецца выкарыстаць дні і ночы: ўсё цьвіце неадкладна, бо ўжо ў канцы жніўня наскочаць халады і ня будзе часу ні цьвісьці, ні расьці, ні сьпець. Сібір, як і Манджурыя, мае шмат сонечных днёў: цэлымі тыднямі сонца не хаваецца за хмары. Часам пойдзе пажаданы дождж: нагрыміць, настраляе, наліе вады, абмые ўсю зелень, асьвежыць паветра, ажывіць людзей, абновіць усю прыроду, а пасьля зноў настане доўгая пагода.

І дружба з чалавекам бывае або сьветлая і трывалая, або кіслая і пералётная. Мая дружба з Стацэвічам пачалася не спадзявана і проста цудоўна, ды і характары нашыя падыйшлі да сябе. Часам так пасуюць да сябе чужыя й далёкія людзі паводля гатунку крыві, так што кроў, улітая ад моцнага слабаму, ратуе таго ад сьмерці. Але мы былі абодвы слабымі, дык нас можна было параўнаць да тых двух інвалідаў калекаў, што памагалі адзін другому: адзін кульгавы, а другі сьляпы. Кульгавы трымаўся за сьляпога, але затое паказваў яму дарогу і абодвым было добра.

На вялікі жаль нашая знаёмства й дружба абарвалася так раптоўна, як і пачалася. Нам здавалася, што будзем неразлучнымі, аднак разыйшліся назаўсёды. І пасьля я чуў, што мой кунігас памёр. Ні месца, ні часу сьмерці я ня мог даведацца. Вялікая шкода і страта! Дык чаму-ж мы так раптоўна тады разьляцеліся? А таму, што нас разарвала савецкая ліхая доля: мы не маглі выбіраць, ані выпрасіць сабе месца і падбіраць людзей паводля патрэбы і ўпадобы. Мы павінны былі жыць з самымі нялюбымі, ці навет шкоднымі або ворагамі, калі так спадабалася нашай нялюдзкай уладзе; а ўлада старалася падбіраць і гуртаваць, як кажуць, ката з сабакам, ці ваўка з авечкамі. У Манджурыі я раз бачыў, як кітаец гараў, запрогшы ў адзін плуг каня, асла і карову; а ў лягеры я бачыў яшчэ хітрэйшыя камбінацыі з разумнымі людзьмі...

У лягернай гутарцы на кажным кроку адзываецца няволя. Там не гавораць:

- «Калі мы пойдзем на работу?» - але - «Калі нас пагоняць на работу?»

І ці хто з вас чуў, каб людзі жадалі сабе якога ліха? Ці каб маліліся аб хваробу, каб хутчэй прыйшла, ці каб даўжэй трывала? Звычайна кажуць: «Дай, Божа, здароўечка!». Або клянуцца: «Каб ты хварэў!» Ці: «Каб цябе трасца!» А ў лягеры нярэдка бывала, што людзі жадалі сабе чагосьці найгоршага, або бедавалі з прычыны здароўя: «Чаму іншым удаецца добра пахварэць? А я (як на злосьць!) ніколі не магу акуратна зьлегчы...»

Але мусіць не здабра вязьні на рабоце адсякалі сабе пальцы («самарубы»); або інакш калечылі сябе, ці наганялі сабе хваробу, каб звольніцца ад працы; або адмаражвалі сабе рукі-ногі... Я спачатку дзівіўся, бачучы значны працэнт пакалечаных: думаў, што яны - ваенныя інваліды. Калі-ж расказалі мне аб «самарубах», я вельмі абураўся і гаварыў:

- Як-жа можна? І вялікі грэх калечыць сябе на ўсё жыцьцё! І дурна...

Аднак-жа трэба пазнаць абставіны нявольніцкай працы, каб судзіць аб людзях. Бо прашу вас падумаць і зацеміць: чалавек бывае змораны жыцьцём, засуджаны несправядліва на «25». І вось, калі ён цэлымі днямі працуе ў лесе пры высечцы-пілоўцы, пры спуску вялізарных соснаў, лістоўніцаў, дубоў і ў вечнай небясьпецы ад сваёй работы і ад бесталковых суседзяў; калі ня мае належнага інструманту, ці ня ўмее, або ня мае чым інструманту навастрыць, паправіць, прыладзіць (а трэба ведаць, што там дасюль вялася работа самаручнай пілой, часта мала-здатнай); калі вязень бывае нядобра апрануты і дрэнна накормлены; калі даецца яму непасільная норма, або стаіць над каркам вар'ят-брыгадзір, што ўсьцяж лаецца, або падганяе («давай-давай!»), або ашуквае ў расплаце; калі вязень слабее, а баязьлівы лекар (бо і ён - вязень!) не дае адпачынку ў хваробе, (трэба мець тэмпэратуру вышэй 37,4 С, а дзе-ж яе ўзяць пры малакроўі?); калі за непасільную норму зьмяншаюць поўгалодны паёк, і калі зімою трываюць сібірскія марозы, а летам загрызае да крыві праклятая машкара - аж людзі пухнуць, - дык якое трэба мець здароўе, каб усё гэта перанесьці?! А яшчэ важней - які павінен быць дух - разумны і моцны, каб чалавек не падпаў у роспач, дый ня стаўся самарубам, або не наважыўся на самагубства? А прытым за калецтва пагражае надбаўка вязьніцы, ці лягеру на 3-5 і больш гадоў... Але роспач ня ведае ні страху, ні сораму, ані свайго розуму і спрычыняе няшчаснаму горшую крыўду, чым была датуль.

А пагаварэце вы з работнікамі, што працуюць там у каменяломні, «каменны кар'ер», ці здабываюць вугаль, медную і іншыя руды, або капаюць соль, соду, вапну, ці гаруюць у другіх работах брудных, пыльных і небясьпечных... Бо наагул у Савецкім Саюзе й вольныя работнікі ня маюць належнай і незалежнай сваёй абароны, дапамогі й апекі. Усё ў Саюзе - ўрадовае й афіцыяльнае. Няма грамадзкіх, ці прыватных таварыстваў і саюзаў. Работнікі могуць бараніць сябе толькі праз урад, які ёсьць адначасна сам і капіталістым і сам адзін абаронцам работнікаў. Значыць, там ад самаволі ўраду няма ніякага ратунку, бо забастоўка (штрайк) уважаецца за бунт супраць дзяржавы. Работнікам кажуць: - «Усё - вашае!» - Але гэтае «вашае» - у руках камуны.

А работнікі-вязьні тымбольш ня маюць ні волі, ні правоў: за вязьняў думаюць тыя, што іх ганяюць на работу, падганяюць на рабоце і зганяюць з работы. Дык самаволя начальнікаў ня мае ніякіх граніц.

Праўда, у Савецкім Саюзе вядзецца частая і вострая рэвізія, кантроль, анкеты, справаздачы, статыстыкі, спаборніцтва і г.д. Але гэта ўсё - крытыка самога сябе. Бо ці можа правая рука біць левую затое, што тая дрэнна зрабіла? Калі лекары ня лечаць самі сябе; калі сьвятары і біскупы, а навет Рымскі папа не спавядаюць самых сябе і ня могуць даваць самым сабе разграшэньня; калі судзьдзя ня судзіць сам сябе, а пракурор сябе ня скаржыць; калі навет цырульнік сябе ня стрыжэць, - дык Савецкі ўрад і камуна перавышшылі ўсіх. Яны сабе дароўваюць усе злачынствы і яны больш непамыльныя, як Рымскі папа; маюць самадзяржаўнасьць большую як цары, як султаны і ўсякія дыктатары і, як-бы яе не называлі, гэта ёсьць дыктатура і дэспатызм адзінкі - Сталіна, Хрушчова, ці Ульбрыхта...

Вельмі дзіўна, што вольны сьвет гэтага не разумее! Пакуль сам не дасьведчыць, чалавек ня можа дастаткова адчуць і разумець - здаровы хворага, сыты галоднага, вольны нявольніка, багаты беднага, разумны дурнога... Камуністыя гэтым і спэкулююць, што расьпешчаны вольны сьвет захоча пакаштаваць смаку іхніх абяцанак і панюхаць праграмы, як мышка хоча папрабаваць скваркі ў клетцы.

* * *

У пачатку травеня 1950 году пачалі на тэрыторыі больніцы будаваць новы корпус. Капалі фундамант грамадзкім спаборніцтвам - лекары, фэльчары, санітары, наглядчыкі і мы, аздаравеўшыя інваліды. Але я яшчэ пачуваўся слабы і быў няпрывыклы да цяжкой фізычнай працы, дык ня мог выканаць назначанай мне малой нормы, хоць здуру вельмі стараўся. Дый грунт быў гліністы і цьвёрды, не па маёй сіле. І вось адзін раз мой старшы санітар (так называецца апякун кажнай палаты) стаў пільна сьлядзіць мяне, дык у мяне аж мурашкі захадзілі пад скурай! Аж і кліча ён мяне на экзамін: хто я? і што я? і кажа:

- Заўтра прыдзеш раней на работу і будзеш запісваць: хто тут працаваў, які меў час, што зрабіў і г.д. Прыгатуй, што патрэба...

- Добра, прыйду!

Я так усьцешыўся, як-бы скарб знайшоў! Значыць, зямлі больш капаць ня буду, хоць там зарганізавалі вясёлую работу: зладзілі балаганную аркестру, якая з танцулькамі выводзіла слабых інвалідаў на грамадзкае змаганьне. Але грызьці цьвёрды грунт - дзякуй за ласку!

Але наш сьвет такі няўдалы, што і вялікае шчасьце ня прыходзіць бяз клопату. І ў мяне зьявіліся сьмешныя перашкоды: як здабыць на заўтра алавік і сшытак? Бо ў лягеры нярэдка здараецца (як і наагул у Саюзе), што даюць чалавеку тэрміновую работу, а інструманту не даюць, або даюць інструмант няздатны. Кажуць звычайна: «Ну, гэта малаважная рэч - пастарайся сам! Пашукай-папрасі!»...

Дык застаецца хіба адзіны спосаб - украсьці, але так, каб і не папасьціся. Можна таксама пазычыць і не зьвярнуць; або выпрасіць і не аддаць. Толькі-ж бяда ў тым, што ўсе ўсяго патрабуюць, усе ўсё ад усіх хаваюць, пільнуюць і спаганяюць. Красьці, значыць, мусова, - дык і дасканаляцца спосабы кражы й рэвізіі, кантролі й судовай кары - за дробязь да дзесяці год... І вось паўстае пытаньне, што лепшае для грамадзтва, ці даць свабоду рэлігіі і дбаць аб абычаі людзей? - ці дзеіць на людзей прымусова? Камуна выбрала прымус і ўсьцяж узвышае і заціскае свае нормы, аж... пакуль трэсьне.

* * *

У лягеры бягучай манэтай была пайка хлеба або цукру, таксама галоўка цыбулі, або часныку. Вельмі цэннай рэчай была іголка і паштовая марка ў 40 капеек. Куплялі і мянялі адно за другое бяз грошай, бо грошы былі ў канцылярыі і за іх мы куплялі тавар у ларку. Але ларок прыяжджаў рэдка і прадаваў тавар менш нам патрэбны. Скрыначка ад запалак была меркай табакі. Дык вось я раптам папаўся ў несамавітую блытаніну: я ня ўмеў за 2-3 гадзіны здабыць сшытка і алавіка! Але ў нас самі наглядчыкі на паверцы запісвалі народ на дошчачках, якія пасьля трэ' было скрабаць шклом. Быў позны вечар і я ня меў бягучай «манэты» ці «валюты». А справа была простая: знайсьці такога «багача», які меў у запасе тое і другое ды сказаць яму:

- Возьмеш у мяне за 3-4 дні мой цукар, а мне дасі алавік і паперу.

Так у лягеры купляў сабе ўсё кажны пралетар. А той «капіталісты», ці спэкулянт, пры раздачы браў двайную пайку, а бядняк двойчы ўздыхаў і так абодва былі задаволеныя. За цыбулю ў лягеры можна было купіць усё, апрача хіба птушынага малака. А часнык меў у нас большую славу, як на волі шакалад. Так, бывала, «багацей», зь мінай дабрадзея, раздаваў шчодрай рукой суседзям у сталовай па зярнятку часныку і ня было нікога, каб ад падарку адмовіўся. Некаторыя ласуны расьціралі часнык на хлеб, елі паволі і з такой павагай, як ангельцы і амэрыканцы ядуць індыка на Каляды.

Правадыр сляпых

«Лепшае сваё вока адно,
Чым чужых двое».

Здаецца, што ніхто і ніколі не закляў мяне: «Каб ты сьляпых вадзіў!» А вось давялося. Здалёку выглядае, што гэта работа гультайская, а ў практыцы яна вельмі трудная, працавітая й нэрвовая. Каб я спадзяваўся такой прафэсіі, дык прыгатаваўся-б загадзя, а то прышлося вучыцца на жывых людзях.

Увесь папярэдні вечар я пратаптаў, шукаючы алавіка і паперы і ўжо быў на добрай дарозе. Ажно пасьля вячэры звалілася на мяне, як гром зь яснага неба, другая бяда: «Пераходзь з рэчамі ў корпус нумар 11-ы!»

Перайшоў я і ўдалося знайсьці новае легавішча. Там было зусім другое жыцьцё: незнаёмыя людзі і іншыя парадкі. Да таго і старшы санітар, гаспадар гэтай палаты, мой новы зьверхнік, быў чалавек рашучы і станоўкі, аб чым я хутка пераканаўся. Гавару яму:

- У мяне ёсьць ад папярэдняга санітара на заўтра назначаная спэцыяльная задача пры будове.

А ён мне на гэта:

- А я цябе да гэтай задачы ня пушчу!

- Адыж, - кажу, - каб ня вышла чаго дрэннага?

- Ну, гэта ўжо мая справа!

Я бягу да таго і кажу:

- Мой новы санітар мяне да вашай работы ня пушчае.

Стары кажа:

- Усёж-такі ты да маёй работы пойдзеш!

А новы санітар кажа:

- Ня пойдзеш і няма чаго больш аб чым гаварыць!

І пасварыліся яны за мяне, як малыя дзеці за дрэнную цацку. А я прайграў на ўсім фроньце, бо і прывабную работу страціў і новага пана раздражніў; але мусіў яго слухаць, як той нявольнік, якога купіў новы гаспадар. І вось ён паслаў мяне на сваю работу - палоць ля корпусу кветкі.

- Ну, думаю сабе, - работа гуляшчая; дый тут ня трэба ні алавіка, ні паперы. А буду сам адзін.

Пайшоў я, прысьвістваючы. Пагода, пасьля раньняга дожджыку, была мягкая і цёплая. Пачыналася другая палавіна чэрвеня - граніца сібірскай вясны і лета. Усе сібірскія кветкі чутка сьледзяць за сонцам, некаторыя шчыльна складаюць нанач свае пялёсткі і адчыняюць іх раніцай. Пчолы і чмялі гудзяць ад цямна да цямна; дык ня дзіва, што пчала за некалькі тыдняў становіцца інвалідам, а пад вечар ня мае сілы падняцца ў паветра й канчае гаротнае жыцьцё пры сваім станку. Я заглядаўся і на ластавак, як кружылі зь піскам, а то кідаліся стрымгалоў уніз, то маланкай узьляталі ўверх. Пліскі, у Беларусі даволі рэдкія птушкі, тут ківаюць сваімі доўгімі хвастамі па ўсіх дарожках.

Мая работа вонках выглядала вельмі паэтычна: я быў даслоўна на ўзлоньні прыроды, як крапіва паміж цудоўных кветак. Сам стары і змарнелы, але ў сьвежай зелені і ў бліскучых кветках, я красаваўся як знахар, што зьбірае зёлкі на лекі, ці на замовы. Праходзячыя інваліды паглядалі на мяне зь дзівам, а знаёмыя ківалі галовамі: «Як жывеш? Ці цяжкая работа? Га-га-га...»

Але ніхто зь іх ня меркаваў, што я перажываў страшэннае гора ад малюсенькага разбойніка: гэта было гора, якое мне трудна апісаць, а чытачом нялёгка зразумець. Вось у чым справа: у пачатку чэрвеня налятае і хутка множыцца паганая пошасьць - машкара, падобная да нашай мухі (у Сібіры яе называюць «машка»), але малюсенькая, як галоўка шпількі. Аж сорамна было-б жаліцца на яе! Толькі-ж яна вельмі дакучлівая і шкодная. Залазіць ува ўсе шчыліны й ня кусае, але тне вострым джалам - сьвярбюча і балюча, дый запускае сваю атруту (яд) як пчала - у вока, вуха, нос, за каўнер... Як-бы цянюсенькая іголачка, а іх мільёны! Зьвіняць пісклівай аркестрай і дражняць нашыя хворыя нэрвы. А найгорш, як у працы сьхілішся над травою, ці парушыш траву: тады машкара нападае, як стрывожаныя шэршні. Летам трэба накладаць на твар сетку - «накамарнік», а якая мала бароніць, а больш назаляе, бо яны пралазяць праз вочкі сеткі і тнуць пад сеткай. І злосьць бярэ, што вораг такі дробны, а я не магу ад яго абараніцца! Не дарма слонь, хоць сам такая грамадзіна, баіцца мышэй: як мышка лезе ў яго па назе, дык слонь са страху хоча выскачыць са скуры! А мышка думае, што лезе па жывой калодзе... Некаторыя людзі не баяцца машкары: я сам бачыў такіх, якіх яна не чапае - няведама чаму? А іншых проста заганяе ў хваробу: ходзяць акрываўленыя і апухлыя, дастаюць гарачкі і нэрвовага ўзрушэньня. Ад укусу цела дакучліва сьвярбіць і зудзіць, дый не памагаюць ніякія мазі. Аднак арганізм можа крыху прывыкнуць і пасьля ня пухне.

Адзін раз я бачыў немца, які ўвечар вярнуўся з работы: ён быў так абкусаны машкарой, што рукі, твар і шыя былі адной крывавай ранай, як-бы чалавек быў абдзёрты са скуры. Аж няшчасныя людзі зь вялікай немарасьці часамі гаварылі: «Няхай-бы лепш ужо была зіма!» А гэтыя людзі добра дасьветчылі сібірскую зіму, калі да 45° С ня здымалі іх з работы.

На ветры і на сонцы машкара нападае менш. А найгорш бывае тым, што працуюць сьхіліўшыся над зямлёй і маюць занятыя рукі. Дык нашыя паны-наглядчыкі і брыгадзіры, абвешаныя добрымі накамарнікамі, як маюць вольныя рукі, пахаджваюць пры нашай рабоце, або сядзяць пры вогнішчы, - дзівяцца і сьмяюцца з нашай бяды:

- Чаму-ж мы не баімся? І нас кусае таксама. А вы - беларучкі...

Вось і гаворыцца ў Беларусі:

- Пакуль з багатага - пух, то зь беднага - дух.

І вось у такую прыгожую пару і ў такую заядлую машкару трапіў я палоць тыя няшчасныя кветкі. А муха, пачуўшы сьвежую кроў, налятала на мяне вялікім роем. Знайшоўся я, як той капрызны хлапчук, якога матка, разьдзеўшы, хацела абсьцябаць розгай, а ён вырваўся голы ў гарод і схаваўся ў крапіву... І я ня меў ратунку - думаў, што ашалею! Мне параілі абвешацца травою, бо накамарніка я ня меў. Але трава мітусілася прад вачамі, а мушка лезла ў вочы. Пастанаўляў перацярпець, ці прыцярпецца, але дзе-ж там! А да вечара я выглядаў, як надзьмуханы мячык - меў падпухшыя вочы й апухлы твар. Бо якраз я працаваў пасьля цёплага дожджыку, а быў у вялікай траве і яны, праклятыя - усе на мяне аднаго! Мае нэрвы расьцеляпаліся й я гатоў быў заламацца.

Дні былі такія парныя, што людзі здыймалі зь сябе ўсё, а мяне мушка так мучыла, што я зашпіляўся шчыльна, завешваў твар хустачкай, абліваўся гарачым потам і ўсё-ж-такі ператрываў аж тры дні! Раса блішчэла на кветках, як дарагія брыльлянты; але я гатоў быў лепш палоць чартапалох, як тыя цудоўныя кветкі! Прыяцелі прыхільна ківалі мне галовамі, а я шкадаваў, што на сьвет нарадзіўся.

І як гэта разумныя й добрыя людзі ня ўмеюць пазнаць чужой бяды? Зайздросьцяць таму, каму трэба спачуваць. Дык вось дзеля чаго Прамудры Бог пасылаў мне ў маім жыцьці сіроцтва, беднасьць і хваробы, працу, ворагаў і крыўды, пажары, суды, турмы і лягер на «25», а цяпер машкару, каб я разумеў чужае гора і спачуваў другім.

А на трэці вечар, калі я зусім зьняверыўся ў сваёй долі, нечакана кажа мне старшы санітар:

- Будзеш вадзіць сьляпых!

- Як гэта? Якіх сьляпых?

- Ёсьць тут тры чалавекі: ты будзеш у іх правадыром.

- А што ім рабіць? Я ніколі зь сьляпымі ня меў нічога супольнага...

- Нічога, парадзіш: даглядаць, карміць-паіць, мыць у лазьні, спаць зь імі, даваць лякарствы і ўсё другое.

Я здумеўся: усьцешыўся, што ўцёк ад машкі (хай яна згарыць!), але баяўся, каб ня трапіць у што горшае. Бо ў мяне такая доля - з лужыны, ды ў балота! Адыж вязень выбару ня мае: робіцца тое, што даецца, бо мы - нявольнікі.

Папраўдзе, дык мне трэ' было-б сароміцца, што так раскіс пры малой спробе. Бо як-жа людзі пераносяць такую немарач дзесяткі гадоў - кажнае лета аж да самага сьнегу, бо толькі тады машкара гіне. І не маюць ані перамены працы, ані помачы, ані спачуцьця. Церпялівы - бедны чалавек, але толькі адзін Бог гэта бачыць.

* * *

Іду «паказацца» сьляпым. Іх трое: беларус з Палесься, расеец з Ноўгараду і латыш зь Лібавы. Беларус - земляроб, расеец - сталяр, абодвы па 50 год, латыш - інжынер, гадоў 60. Асьлеплі ў лягеры на цяжкой працы. Усе тры маглі сьмела глядзець на сонца, хоць мелі вочы вонкава нармальныя. Інжынер быў гаваркі, але фанабэрысты і нэрвовы. А тыя два - людзі простыя і ціхія як авечкі.

Прынялі яны мяне зь цікавасьцяй, але недаверліва: можа дзеля майго каталіцкага сьвятарства? Бо латыш быў лютаранін, а тыя два - праваслаўныя. Але хутка ўсе да мяне прывыклі і клікалі бязь ніякае цырымоніі, дый беларус і расеец неўзабаве прывязаліся да мяне. Латыш быў лішне асьцярожны і спрычыняў мне нямала турбацыі, як далей будзем бачыць. Яго тут лічылі багацеем, бо рэгулярна даставаў пасылкі ад сям'і з Латвіі. А мы з тымі двума ня мелі ніколі ад нікога нічога ніякага.

Пасьля апэрацыі мой малакроўны арганізм быў да таго аслаблены, што мне рабілася млосна: я гвалтоўна патрабаваў помачы ў ядзе і ў лекарствах, а больніца сама была голая і скупая. Дык мне было вельмі пакутліва выкладаць сьляпому латышу зь ягоных торбаў сала і каўбасы, сыр і масла, цукар, цыбулю і часнык - усё самае ласае і неабходнае для галоднага вязьня. Хто сам ня быў галодны як воўк вясною, той не зразумее. Так афрыканец не разумее, што значыць сьнег, хоць аб ім чытае і бачыць намаляваны ў кніжцы, бо сьнег трэба пашчупаць. І да таго гэты інжынер, што прывык у жыцьці ўсё перамерыць, дык і цяпер, хоць асьлепшы, меў у памяці меру і вагу сваіх прадуктаў: колькі ўсяго было? Колькі зьеў учора? І колькі мусіць астацца? Кажны раз браў мяне пад кантроль і ўсяроўна мне ня верыў: перашчупваў сам зналёту і знянацку. А найгорш было тое, што я забыўся, што ў латыша ёсьць і дзе яно ляжыць? Або колькі было ўчора? І злосьць мяне брала на латыша і на сябе, бо я ня ўмеў яму растлумачыць, што я ня злодзей і нічога ад яго не бяру. Я думаю, што латыша няраз абкрадалі першыя апякуны, дык ён ужо ня верыў нікому.

Да таго навязалася другая бяда: сьляпы латыш вельмі сварыўся зь сьляпым беларусам. А ўначы, як спалі поруч, падыймалі гармідар, крычалі і парываліся да бойкі. Я ня мог іх пагадзіць, толькі, як лёг паміж імі сам, тады яны сьціхлі і патроху звыкліся са мною і з сабою... Таксама сваёй тактыкай я здабыў давер латыша пры торбах і прадуктах: ён загаварыў чалавечым тонам, а навет з сваёй ласкі адступаў мне часьць лягернай порцыі. Такая мізэрная адплата мела для мяне нейкае значэньне, хоць і я сваім парадкам дзяліўся з двума другімі сьляпымі. Так мы дайшлі да сямейнай гармоніі.

Хоць непрактычны правадыр, я вырашыў вучыць сьляпых самадзейнасьці.

- Бо інакш, - думаў я сабе, - яны замораць мяне да сьмерці, як кажны пачне цягнуць у свой бок. А і мне самому трэба таксама адпачываць...

Перш за ўсё прымушаў іх хадзіць з палачкай: хваліў, ганіў, папраўляў і г.д. Хутка беларус і расеец набралі сьмеласьці і аказаліся бойкімі выхаванцамі: пастаўленыя на дарожку, хадзілі самі, павярталіся, прысядалі на лавачку і вярталіся ў палату. Хутка ім самым падабалася самастойнасьць, а публіка хваліла маю сыстэму.

Затое мой вучоны інжынер не патрапіў разьмерыць сваёй паходкі, а нат' не хацеў папрабаваць: упёрся «як сьляпы ў плот» і не паддаўся ніякім намовам: заўсёды турбаваў правадыра. Ён патрапляў па-бабску наракаць, па-панску пакрыківаць і па-хамску лезьці ў вочы. Дый нельга было папускацца сьляпому самадуру!

Аднак і хуліганы маюць свае дзівацтвы і добрыя бакі. Латыш не цяжыўся сьлепатою, ён неразважна адказаўся ад апэрацыі, хоць паважныя лекары абяцалі, што адно вока вылячаць. Але ён і слухаць не хацеў!

- Я ня вытрымаю: я памру... Як вярнуся на волю ў Латвію, тады зраблю апэрацыю.

Ён шмат цікавага расказваў мне аб вольнай Латвіі, як малая дзяржава да 1940 году дарабілася навукай і працай да поўнага дастатку. Ён сам працаваў тады ў новай цукроўні: машыны былі закупленыя ў Чэхаславаччыне. Інжынэр з сваімі дочкамі ў хэмічнай лябораторыі рабілі розныя экспэртызы і спробы: выводзілі новыя гатункі цукру з маладога жыта, з пшаніцы й іншыя. А іхны цукар з грушак быў ведамы на блізкіх і далёкіх загранічных рынках.

- А вось да чаго, - кажа, - дайшло: Латвія страціла й волю й долю, а я дастаў доўгатэрміновы лягер і там ад цяжкай працы асьлеп.

З размовы я зрабіў выснаў, што латыш быў чалавек практычны. У латыскай дзяржаве ён меў немалое значэньне як інжынер-хэмік і ўкладаў шмат працы на карысьць і славу бацькаўшчыны.

- Я меў, - казаў ён, - у Мітаве дом на дваццаць сем'яў; пры доме быў вялікі фруктовы сад. Мы сумысна збудавалі дом блізка станцыі, дык і кватэранты ў нас былі самыя працаўнікі чыгункі. Усе яны маглі адпачываць у маім садзе і падбяраць ападкі, але нікому нельга было рваць фрукты, ці рабіць шкоду. У садзе і ў доме быў ідэальны парадак і чысьціня. Як дасьпявалі фрукты, я разьдзяляў іх роўна на кажную кватэру. Усе ў мяне мелі належную выгоду і прыемнасьць, а дзеля таго дом ня пуставаў ніколі.

У такія хвіліны размовы мы пазнавалі сябе наўзаем і больш цанілі ў сабе годнасьць чалавека і, каб яшчэ крышку часу, мы мусіць унезабаве падружыліся-б зусім, але разнёсься неспадзяваны кліч: «Этап, этап!..»

Крыжовая дарога

«Горкай бядзе і сонейка грэе
і вецер вее і салавейка пяе».

4-га ліпеня 1950 у больніцы нумар 1-ы быў назначаны вялікі этап, чалавек 70, пераважна інвалідаў. Улада Цэнтральнай больніцы скарыстала зь цёплага часу, каб апрануць нас абыяк: значыць, далі нам самую лёгкую вопратку і самой апошняй катэгорыі - аблатаныя лахманы, абы толькі ад нас адчапіцца! І выправа была ім дагодная, бо пагналі нас пехатою ў недалёкі лягер (каля 5-ці км).

Сабрацца ў дарогу не такая простая справа. Пайшлі клопаты, бегатня, спрэчкі: найперш - здаць пасьцель і ўсю маемасьць больнічную; пасьля адабраць дабро ўласнае; здабыць этапную бялізну, таксама вопратку й чаравікі. А ў грамадзе - хто першы, той лепшы! Дык якой трэба зручнасьці, энэргіі і сілы, каб з агульнай кучы вопраткі і абутку падабраць сабе да меры й на фасону найлепшыя лахамыткі! А я мусіў яшчэ апрануць і сваіх сьляпых; а яны ня могуць сваіх даўнейшых рэчаў пазнаць, дый цэняць іх высока. Яны, хоць і не бачаць, але ў момант адрозьніваюць добрае ад благога. Дык вось паўстаў кірмаш, як у Смаргонях і гармідар, як у сынагозе: усе сьпяшаюцца, нэрвуюцца і крычаць-крычаць!.. Ледзь я пасьпеў апрануць і абуць сьляпых, як пачулася каманда: «Станавіся!»

Добра, што мне самому і выбіраць ня трэба, засталася адна пара чаравікаў. Уцешыўся я, бо разьмер якраз для мяне, што з апошняй парай ня бывае. Прыпомніў, што аддаў ім новыя чаравікі, якія здабыў у Чыце галадоўкай, а цяпер атрымаў благую пару. Але тут такі парадак і... Ох! - цьвек у правай пяце... Што рабіць? Нічога ня зробіш! Новая каманда: «Станавіся, раўнуйся!..»

Тут няма - «пачакай!» - Даганяй, а то пападзеш.

Я загадзя знайшоў правадыроў для беларуса і расейца, а латыша (найцяжэйшае ярмо!) ўзяў сабе. Так вось пачалася мая «малая», але памятная «Крыжовая Дарога». Я ўлез з сваім пацыентам у першую пяцёрку. У мяне на плечах быў свой мяшок з драбязой - даволі лёгкі і латышоў мяшок - добра цяжкі! Правай рукой я трымаў абодва мяшкі, закіненыя на плечы; за маю левую руку трымаўся сьляпы латыш. Правай нагой я чуць апіраўся на пальчыках, бо ў чаравіку тырчэў пад пятою той бессаромны цьвек! Вось ужо нас некалькі разоў палічылі па дакумэнтах і проста так; вось нас агледзілі з усіх бакоў і пастрашылі паводля савецкага закону:

- Хто зробіць крок у бок - страляем без папярэджаньня!

Мы ведаем, што тут не фармальная пагроза, бо стралялі і забівалі, і атрымоўвалі нагароду; хоць «крок у бок» на дарогах з выбоінамі і зь ямамі зрабіць вельмі ня цяжка. Але ніхто запалоху не баяўся, бо тут сьмерць ня страш ная...

- Гатовы... Марш!

Ідзем. Разглядаемся за брамай навокал. Чуваць шэпты:

- Куды нас пагоняць?

- Або на 0,20-ую, або на 0,21-ую?..

- 21-ая была-б лепшая.

- Эх, Божа, багаславі!

Ідзём. А пагода! Такой у нас даўно ня бывала: цёпла і прыемна. Паветра раньняе, сьвежае, мяккае. Ні вецярку, ні хмарачкі! Самы пачатак сібірскага лета. Неба сіняе і паветра такое празрыстае, як у Італіі, ці Манджурыі. На ўзвышшы далягляд адкрываецца на дзесяткі кілямэтраў. Сонца зьлівае на зямлю безгранічнае багацьце сьвятла і цяпла. І ўся прырода цягнецца да сонца, хоча ім насыціцца і нацешыцца, каб аддыхнуць ад лютай сібірскай зімы. І ўсё тут цьвіце разам: няма кветак веснавых і асеньніх - яны ўсе летнія, бо восень адразу зварыць адным раньнім марозам кажны жывы лісток. Дык каму жыцьцё дарагое, няхай сьпяшаецца цьвісьці, жыць і радвацца! А бедаваць і паміраць будзем можа калісьці пасьлей...

Ідзём па палатну чыгункі: навакольная мясцовасьць разрэзана быстрай рэчкай, якая ўецца ўздоўж нашай дарогі па лугох і далінах, як бліскучая зьмяя, між кустоў, дрэваў і зарасьляў. Усё гэта сяньня зьвініць салаўінай песьняй аж жывей б'ецца сэрца. Бо вось чалавек, які быў загнаны ў больніцу, адгароджаны высокім тынам ад усяго сьвету, раптам у самы прыгожы дзень убачыў Божы сьвет. Хоць мы акружаныя збройнымі жаўнерамі і злоснымі сабакамі, але мы дакрануліся да вольнай прыроды і да вольнай волі, ад якой нас бяспраўна адарвала Масква на «25». Мы ўздыхнулі глыбока, як усе людзі і свабодна, як усё жывое. Але... штосьці тут ня так?..

Ідзём пяцёркамі. Палатно чыгункі. Шпалы, дрэнна прысыпаныя, стырчаць зь зямлі, рэйкі нам перашкаджаюць: інваліды зьбіваюцца на шпалах. Два канвойныя крычаць на нас наперадзе, два правыя і два левыя падганяюць нас збакоў, а два заднія напіраюць на нас. І ўсім ім вельмі нецярпіцца, што мы ідзём марудна.

- Шырэй крок! Падцягніся!..

Але мы ўсе інваліды, старыя, ды ідзём з больніцы пасьля цяжкіх хваробаў, або пасьля цяжкіх апэрацыяў. І тут - мае тры сьляпыя, дык як нам пасьпяшыць? Але ёсьць і мацнейшыя інваліды ды яны якраз улезьлі ў пярэднія рады. Дык я супраць канвою бурчу на таварышаў:

- Не сьпяшы! Ззаду не пасьпеюць слабыя...

І злосьць мяне бярэ; чаго яны - аж дрыжаць - баяцца канвойнага крыку? Бо жаўнеры, як ваўкі няшчадна гоняць, а інваліды, як авечкі безпамятна лятуць; а людзям празь іх жыцьця няма!

Паміж мною і латышом - рэйка, а пад нагамі - шпалы: мой сьляпы зьбіваецца з ног, дык учапіўся моцна ў маю левую руку - аж рука млее! Мае мяшкі разьяжджаюцца на плечах - а я не магу іх паправіць, бо ня можна затрымацца і ня маю трэйцяй рукі, дык і мая правая рука млее. А сонца паднялося, прыгравае: мяшкі параць плечы. Усе сьпяшаюцца, заднія наступаюць на пяты, пот залівае вочы. Я не магу зладзіць із сваім сьляпым і зь мяшкамі і сам з сабою - хутка ўпаду-самлею... «- Божа, ратуй!» Аднак ня ведаю, скуль бярэцца новая хваля сілы? Пачуваю большую энэргію. «Не, не самлею!».

А якраз цяпер самы сэзон машкары: аваднёў, мухаў і гэнай самай малюсенькай - іх цэлыя хмары! І цэляцца мне ў вочы. Не магу адагнаць, бо ня маю трэйцяй рукі. Прытым старшы канвойны ашалеў, (ці яму якое ліха?), бо крычыць наперадзе:

- Ня трымайся за рукі!

А я не магу таму крыкуну сказаць, што вяду сьляпога, бо пярэдні канвой ідзе воддаль і не магу сьляпога выпусьціць з рук на шпалах у прысьпешаным маршы. А крычаць грозна і я запраўды баюся, бо ён з набітай стрэльбай, а я іхныя пагрозы знаю...

Дык ці мала было маіх бедаў?

Мала! Цьвек у чаравіку ўжо добра ўеўся ў пяту: чую кроў там, а боль пранікае аж да сэрца. Здаецца, што пята самая малаважная частка ў нас, але яна мне такжа дарагая. І пята ёсьць апошняй інстанцыяй, куды, як ведама, у вялікім страху «ўцякае душа». А як цьвек зрабіў дзіру, дык што будзе з душою?

І ад пяты зьгінуў найбольшы герой у гісторыі, Ахільлес... Ой, гора маё!

І яшчэ ня ўсё: ў калёне ішоў мой прыяцель, беларус, Сасноўскі, стары інвалід з хворым сэрцам. І вось ад гарачыні і ад пасьпеху ў дарозе Сасноўскі пачаў млець. Тут ужо і заўзяты наш канвой мусіў затрымацца. Добрыя прыяцелі вялі хворага пад рукі, але і гэта не памагала: ён чарнеў на твары, сэрца калацілася - ўсе баяліся, што хутка сканае. Хацеў-бы я да прыяцеля падбегчы, дый нельга выйсьці із строю і кінуць сьляпога. Вось Сасноўскага пасадзілі на палку: у двох несьлі, а ён рукамі трымаўся за іх і неяк трываў. Толькі-ж і тыя мучыліся самі, хоць хворы быў сухі і лёгкі. Цэлы канвой затрымаўся, нэрваваўся і ня ведаў, што рабіць. І я разхваляваўся таксама, бо Сасноўскага жалеў, а ня мог навет загаварыць да яго...

І ў канцы сьмешны клопат з маім сьляпым латышом: ён меў цёплую бязрукаўку і на прыпынку зьняў яе і даў мне несьці. А якраз мы пераходзілі высокім берагам рэчкі, які быў заросшы густымі кустамі. Тут салаўі так заліваліся песьнямі, што і камень узрушыўся-б! Я так заслухаўся, што забыўся аб усіх бедах і ня чуў, як прыставаў да мяне латыш:

- Дзе вы падзелі маю бязрукаўку?

- Га? што? чаго?..

Але ўпарты латыш не пакідаў пытацца. А я ап'янеў ад салаўінай песьні. Нарэшце кажу адчэпнага:

- Яна мусіць у мяшку?

Каб мяне стралялі, я не прыгадаў-бы, дзе яе западзеў! А ён мяне лае і папракае... Вось яшчэ бязглуздае гора!

- Божа, Божа! Ізноў усе беды навярнуліся на мяне. І салаўі засталіся далёка.

Але мы ўрэшце зыйшлі з палатна чыгункі на палявы перагон і затрымаліся на пару хвілінак. Я нарваў у чаравік травы і мне крыху палягчэла, пакуль трава ня зьехала з запятку, а цьвек вярнуўся да сваёй крывавай апэрацыі.

- Шукай маёй камізэлькі! - нэрваваўся латыш. Але я церпяліва маўчаў: клыпаў на зраненай назе, круціў галавой ад аваднёў і заглядаўся на касагор за рэчкай, дзе паслася жывёла. А сама рака гуляла з намі ў хаванкі: то зашывалася ў зарасьлі, то блішчэла як люстра на сонцы, а то спацыравала па лугавіне і вабіла нас, прапацелых пілігрымаў, адпачыць і абмыцца. Але мы былі «не свае»: нас гналі штораз хутчэй, бо ўжо новая загарожа чакала на нас.

Памятная засталася мне гэтая, хоць і «Малая Крыжовая Дарога», бо Вялікую прайшоў за мяне мой Вучыцель Ісус Хрыстос. «Калі ўжо назьдзекваліся зь яго... павялі, каб укрыжаваць яго» (Марк 15, 20). Прабілі яму рукі і ногі вялізнымі цьвікамі. «І, нахіліўшы галаву, аддаў дух» (Ян 19, 30).

І вось мы ўвайшлі ў 0,20-ую і там я насіў свой лягерны крыж паўтара году. А стуль зноў вярнуўся ў больніцу і неяк-жа ператрываў усё пры помачы Божай.

Архімандрыт Фабіян Абрантовіч

«Бацька - за парог,
дзеткі - за пірог».

Мушу тут найлепшым словам успомніць і расказаць аб двух галоўных дзеячох нашай харбінскай Місіі, якія былі зьліквідаваныя ў Савецкім Саюзе, аб Фабіяне Абрантовічу і аб Андрэю Цікоце.

Як людзі гінуць у Сав. Саюзе, мы нічога ня можам даведацца: яны там бясьсьледна нікнуць, як камень ў глыбокай вадзе! Гісторыя сьветчыць, што розныя рэжымы мелі свае спосабы нішчэньня праціўнікаў: рымскія цэзары крыжавалі, але аддавалі цела замучаных. Француская рэвалюцыя адсякала галаву (гілятына), але аддавала хоць пасечанага. Гітлер страляў, труціў, паліў... але заставаўся хоць попел. А Савецкі Саюз перавышыў усіх - «ліквідуе»... І ўжо ні аб жывым, ні аб памерлым не застаецца ні весткі, ні сьледу! Але да гэтага наш «вольны»-«культурны» сьвет прывык. Прапаў чалавек, як муха і ніякі «чырвоны крыж» яго ня знойдзе!

Так загінула маса нашых найлепшых, найбольш цэнных людзей-сьвятароў, навукоўцаў, пісьменьнікаў, дзеячоў і вялікія грамады народу. Але мы верым, што яны ўпісаныя ў рэестры Божага Провіду і ўвойдуць у вечную памяць нашчадкаў.

29-га красавіка 1939 году я, едучы паўторна ў Манджурыю, спаткаўся ў Шанхаі з Архім. Ф.Абрантовічам. Ён ехаў у Рым, каб даць Сьв. Айцу Пію ХІІ-му справаздачу з сваёй працы ў Харбіне, дзе выконваў абавязкі Апостальскага Адміністратара (Ордынарыя). Я ўжо працаваў пад рукой Айца Фабіяна ў Харбіне ў гадох 1932-1936, і быў тады кіраўніком Ліцэю сьв. Мікалая і заступнікам Ордынарыя. Абрантовіч з Рыму меўся вярнуцца пасьля 3-4 месяцаў. У гэтым часе меў намер адведаць сваіх прыяцеляў у Варшаве, у Вільні, у Львове, а такжа сваіх родных у Наваградку.

Я прачуваў небясьпеку і баяўся, што Абрантовіч ад'яжджае на такі доўгі час. Мы зь ім у Шанхаі прывіталіся і развіталіся, ня ведаючы, што болей ня ўбачымся. Ён вёз з сабой ў Рым на студыі двух клерыкаў з закону Марыянаў - Г.Бранчанінава і Андрэя Каткова. Пасьля 20-ці гадоў я сустрэў А.Каткова ў Рыме - ён быў маладьм біскупам (у «Руссікум»). А самога Абрантовіча я не дачакаўся ў Харбіне і не знайшоў яго ані ў Сібіры, ані ў Польшчы і нідзе, бо ён быў ужо ў Саветах «зьліквідаваны».

Пасьля вялікіх допытаў, я даведаўся аб ім толькі вось што: пад восень 1939-га году Ф.Абрантовіч з Рыму праз Варшаву і Вільню даехаў да Наваградка і там захапіла яго Польска-Нямецкая вайна. Фабіян яшчэ пасьпеў у паваротнай дарозе даехаць да Львова, дзе трапіў у рукі савецкага НКВД. У сьледчым пункце No.83 ён быў страшэнна мучаны і катаваны ў кастрычніку 1939 году. Далейшыя нашыя весткі аб Ф.А. ня былі ані пэўныя, ані згодныя. Гаварылі людзі, што Абрантовіч у Львове памёр замучаны; навет адзін польскі капітан цьвердзіў мне ў лягеры аб сьмерці Ф.А. і назваў дату 17.Х.1939; што хутка пасьля сьледзтва ў Львове ён быў растраляны, і, што ён памёр у цягніку, як везьлі яго з Масквы ў Сібір.

Калі мы былі перакананыя, што Ф.Абрантовіч зьгінуў у 1939 годзе і ад таго часу ня было аб ім «ні слуху, ні духу», дык знайшоўся ў 1959 годзе новы сьветка, сьвятар-салезіянін, Ян Капуста, супэрыёр законнага дому ў Лодзі. Ён мне расказаў наступнае:

- Я ў 1943-ім годзе сядзеў у камэры, у «паказной» турме Масква-Лубянка, з Фабіянам Абрантовічам. З намі сядзелі два сьвятары-езуіты, Віктар Новікаў і другі з Амэрыкі. Абрантовіч пачуваўся нядрэнна. Варункі тамашняй турмы, «паказной», у параўнаньні да турмаў звычайных савецкіх, і культурныя і дагодныя, але затое ў ёй я ня доўга папасываўся. У верасьні 1943 году мяне адтуль забралі ў этап. Болей я аб А.Фабіяне і аб другіх нічога ня чуў.

І ўжо далей ня маем ніякай весткі ні аб жыцьці, ні аб сьмерці а. Абрантовіча.

На допытах у Чыце я моцна дзівіўся, што мой сьледчы - маёр Іваноў - абмінаў асобу і прозьвішча а. Фабіяна і ў мае пратаколы яго ня ўпісываў. Я-ж сам ня мог і не павінен быў уцягваць Абрантовіча ў адказнасьць, хоць нашыя харбінскія справы ўсьцяж перапляталіся... Тымчасам, як мне добра ведама, савецкі суд заўсёды ў групавых працэсах, зводзіць на допыты ўсіх удзельнікаў і сьветкаў - патрэбных і непатрэбных, а так-жа экспэртаў, каб выявіць усякую дробязь і мацней засудзіць групу. Каб быў-бы Абрантовіч жывы, ён стаўся-б цэнтральнай фігурай нашага працэсу, як закладчык Харбінскай Місіі і школаў. Але аб ім ні Іваноў, галоўны сьледчы, ні іншыя ані слова! Значыць, у 1949 годзе а. Фабіян ня быў жывы.

Таксама на допыце архімандрыта Андрэя Цікоты і нашага сакратара Віктара Ўласава не ўспаміналі аб а. Фабіяне, хоць яны ў сваёй дзейнасьці сутыкаліся зь ім, а Цікота двойчы быў ягоным зьверхнікам. Дык з усяго выходзіць, што Ф.А. зьгінуў у Савецкім Саюзе нейкай загадкавай, трагічнай сьмерцяй: значыць, быў «зьліквідаваны» пасьля 1943 году. Бо, каб памёр сваёй сьмерцяй на вольным пасяленьні, ці ў лягеры, дык былі-б ягоныя пісьмы ў родных, або ў знаёмых, ці выявіліся-б нейкія іншыя сьветкі. А дасюль ніякія пошукі, што рабілі прыяцелі й вучні Абрантовіча, не далі ніякага выніку. (Калі-б хто ведаў, або хоць чуў штоколечы аб далейшых падзеях, месцы жыцьця і сьмерці а. Фабіяна Абрантовіча, няхай будзе ласкаў паведаміць нас аб гэтым паводля адрасу: Italia. Roma. Via Corsica Nr.I. Superiore Generale.)

* * *

Нязьмерная страта для Беларускага Народу, што такі выдатны Чалавек-вучоны, філязоф, сьвятар, прамоўца, прафэсар, дзеяч - з прычыны рэвалюцыі і прасьледу ворагаў, ня мог нармальна працаваць у сваім краі, быў адарваны ў 1928 годзе і пасланы на працу між чужымі ў Манджурыю і нарэшце загінуў як мучанік у Савецкім Саюзе! І факт сьмерці затоены, і ягоная магіла - няведамая... Цяжкая доля а. Фабіяна, запраўды Божага Чалавека, ёсьць цяжкой доляй і вялікай стратай для ўсяго нашага народу.

Трэба старанна зьбіраць факты з жыцьця й сьмерці нашых слаўных, вялікіх людзей, правадыроў адраджэньня, каб не гасла аб іх памяць у Беларусі! Яны - патрыёты, дзеячы, сьвятары - сваёй ахвярнай працай добра заслужылі на трывалы помнік, а многія зь іх годныя свайго вянка мучанікаў, які атрымалі.

* * *

Працаваў а. Фабіян для свайго народу шмат, ахвярна і карысна, як аб тым сьветчаць ягоныя вучні і супрацоўнікі. Да першай вайны і падчас яе жыў ён у Пецярбурзе, дзе скончыў духоўную сэмінарію і акадэмію. Прабыўшы 2 гады ў Бэльгіі на вышэйшых студыях у Лювэне, вярнуўся ў Пецярбург і стаўся прафэсарам у духоўнай сэмінарыі. Пасьля рэвалюцыі 1917 г. ён арганізуе духоўную сэмінарыю ў Менску і ён - ейны першы рэктар; пераносіцца зь ёй у Наваградак і працуе там памысна, покуль інтрыгі ворагаў ад гэтай працы яго не адсунулі. Прытым усюды Абрантовіч будзіў беларускую сьведамасьць і любоў да Бацькаўшчыны. Таксама церпяліва, ахвярна і вытрывала ён працаваў у беларускіх навуковых, рэлігійных і грамадзкіх арганізацыях і ў выдавецтве.

Неспакойнае, клапатлівае і небяспечнае жыцьцё ў Пецярбурзе, а пасьля ў Менску, падчас вайны і рэвалюцыі, а таксама эканамічныя труднасьці, як і нездароўе (рэўматызм) перашкодзілі нашаму філязофу аддацца працы прафэсарскай і навуковай. А ў гэтай галіне а. Фабіян мог і павінен быў унесьці паважны ўклад у нашую народную культуру. Ён моцна адчуваў сваё пакліканьне і патрэбу навукова-рэлігійнай працы і вельмі шкадаваў, што, як казаў, «галавой сьцяны не праб'еш!» Так яго адсунулі ад прафэсуры - аж і зусім не далі магчымасьці працаваць і жыць у роднай атмасфэры.

Абрантовіч - ведамы выдатны прамоўца: гаварыў словам жывым, вобразным, пабуджаючы думку й пачуцьце. Ягоная мова адразу ўцягвала слухачоў і моцна зацікаўляла: навет найбольшыя гультаі на ягоных лекцыях і навуках не маглі ні на хвілінку задрамаць. Ставіў ясную тэму, як сьв. Тамаш Аквінат, а пасьля разьвіваў яе так лягічна, што кажны слухач улучаўся ў ягоныя доказы і ня толькі чакаў, але сам згадваў наперад,... «што будзе далей», і чакаў, як прафэсар разблытае трудны вузёл. І дзівіліся вучоныя і студэнты, як наш прафэсар выясьняў проста, даступна і лёгка самыя важкія праблемы.

Мова Абрантовіча маляўнічая, сказы кароткія, крытыка вострая, а досьціп мэткі й глыбокі. Ягоныя дацінкі бывалі такія ўдалыя, што праціўнікі нямелі, або ня ведалі, куды схавацца, або гарэлі ад сораму, ці ад злосьці. Асабліва ён моцна бічаваў штучную вучонасьць, фарызэйства і фанабэрыю. Тады выклікаў на сябе буру нападаў, нянавісьці і інтрыгаў ворагаў; а прыяцелі радзілі яму, каб «не нарываўся». Ён бываў занадта адкрыты і шчыры, як Саванароля, але просты і пакорны як Сьв. Франьцішак. Сам, будучы «простага сэрца», ня мог сьцярпець крутні й хлусьні. Яму часта не ставала «зьмяінай растаропнасьці», укладнасьці й празорлівасьці.

У красамоўстве Абрантовіч напамінаў Адама Міцкевіча, свайго суродзіча з Наваградку. А.Фабіян знаў глыбока літаратуру польскую, расейскую й заходнюю; чытаў вельмі шмат. Аднак-жа ягоны стыль ня быў кніжным. Ён заўсёды гаварыў і пісаў мовай сваёй, параўнаньні, сказы, прыклады ён браў з жыцьця. Часта бывала, што трапныя звароты, дасьціпныя заўвагі і ўдалыя жарты Абрантовіча разыходзіліся далёка й шырока ды ставаліся народным багацьцем.

Людзі яго называлі: «наш Прафэсар», «наш Фабіян», «наш Абрантовіч»... Гэты дзіўны назоў «наш» давалі яму паўсюдна. Такі «голас народу» азначаў чалавека, што вырас з нашага грунту й рос ды красаваўся на сваёй зямлі - наш, родны й дарагі Сын Беларусі.

Бог яго абдарыў навет вонкавым багацьцем натуры: ён меў зычны, высокі першы тэнар, чуткае вуха; знаўся на музыцы й сам быў артыстым. Пацягваў людзей ня толькі думкай і словам, але таксама мімікай і жэстам. Навука, значэньне й павага Абрантовіча вызначалі яго так, што нерашучыя людзі ня важыліся да яго прыступіцца. Але ён, бачачы гэтае, сам падыходзіў да іх і загаварываў да кажнага проста й прыязна. А мог гаварыць пабеларуску, папольску, парасейску, пафранцуску, панямецку. Уладаў і пісаў мовай лацінскай; чытаў і разумеў мову італьянскую й ангельскую, старагрэцку й славянску. І ад усяго гэтага ў Фабіяна, як гэта кажуць, «ня ўскружылася галава», ня было «мухаў у носе»: чалавек быў заўсёды сам-сабою - бяз штучнай афарбоўкі.

У нас калісьці бывала, што чалавек, які крышачку падвучыўся, дык часта - ці то ў хаце, ці на эміграцыі - сароміўся сваёй мовы, як мовы «простай». А наш вялікі вучоны, доктар філязофіі, Фабіян Абрантовіч, простай мовы ніколі ня чураўся, бо сам ён быў так «Просты» і ня ўмеў крывіць душы. Ён бязь ніякай цырымоніі зьвяртаўся пабеларуску да паноў, пралатаў і біскупаў. Гэтак званыя «вялікія гэтага сьвету» ня любілі Абрантовіча, бо ня прызнавалі беларусаў, як асобны народ, - ажно крытыкавалі а. Фабіяна ў газэтах. Але ён адважна бараніў справу, паводля патрэбы, толькі-ж самога сябе не бараніў ніколі.

Беларускае перакананьне было Абрантовічу вялікай перашкодай у кар'еры. Каб ён назваў сябе палякам, дык меўбы найлепшае становішча й тытул. Аднак яго нельга было ні ашукаць, ні запалохаць, ні падкупіць. Здаралася ў нас нямала здольных людзей, што за тытулы, за фіалеты і гонары, або дзеля якой карысьці, ці із страху адракаліся свайго народу. Але людзі з характарам, сумленныя і разумныя, на такую спакусу не пайшлі і свайго народу не пакінулі. Да такіх бяссумлеўна належаў наш змагар за веру і за народ а. Фабіян.

Гітлер і Сталін, як-бы згаварыўшыся, ужывалі да беларусаў аднолькавую сыстэму перасьледу: бязбожнасьць фашыстых і камуністых прыводзіла да перасьледу каталіцкай рэлігіі. Прагавітасьць зь іхнага боку на нашую зямлю прыводзіла да перасьледу і «ліквідацыі» беларусаў.

Гітлер прынамсі не хаваў, што пасьля памыснай вайны загорне ўсю Беларусь, выкіне жыхароў, а зямлю аддасьць сваім. А бальшавікі, хоць гавораць іншае, робяць тое самае: беларусаў вывозяць, касуюць раёны й вобласьці, у школах і ўрадах уводзяць расейшчыну, - адным словам, у самай сярэдзіне Эўропы твораць «Вялікую Беларускую Пустыню», якую засяляюць маскалямі, бо Гітлеру гэта не ўдалося!

Расказваў мне ў лягеры 0,20 (група «Ангар-Лаг») капітан польскай арміі Л., які ў 1939 г. сядзеў з Абрантовічам у турме ў Львове. На сьледзтве бальшавікі ўжывалі да айца найвышэйшы нумар сваёй інквізыцыі - аж да іголак пад пазногці і ўліваньне вады ў лёгкія, каб прызнаўся да закідаў, якія ім былі патрэбныя. Аднак а. Фабіян Абрантовіч не паддаўся - яго зламалі толькі фізычна, а пасьля зьліквідавалі як запраўднага Мучаніка за веру й за Бацькаўшчыну.

Архімандрыт Андрэй Цікота

«Бацька быў стралок,
а я - яго сынок!»

Нарадзіўся ён у 1892 годзе. Памёр у 1952. Пасьля Абрантовіча, А.Цікота быў Апостальскім Адміністратарам у Харбіне, кіраўніком Місіі ўсходняга абраду й дырэктарам Ліцэю Сьв. Мікалая (1939-1948). Манджурыя была пад японскай акупацыяй. Утрымаць Ліцэй, інтэрнат хлапцоў і два інтэрнаты для дзяўчат - Сясьцёр Уршулянак і Францішканак, асабліва падчас вайны Японіі з Амэрыкай, было вельмі цяжка. Яшчэ цяжэй стала ад 1945 году пры камуністых расейскіх, а пасьля (1946-1948) пры камуністых кітайскіх. Толькі апецы Божай і мудрасьці, ахвярнасьці й працавітасьці а. Андрэя трэба прыпісаць факт, што Місія і нашыя школы трывалі ды перамагалі ўсе перашкоды - аж магутны арганізм Цікоты пачаў слабець. 22-га сьнежаня 1948 году а. Андрэя з усёй нашай Місіяй арыштавалі кітайскія камуністыя, як аб гэтым гаварылі мы напачатку, і выдалі нас ў Сібір.

Цікота вельмі цяжка перажываў турму ў Чыце. Калі я яго ўбачыў у канцы нашага сьледзтва, пасьля 5-ці месяцаў расстаньня, я дужа зьдзівіўся, як гэты моцны чалавек схудзеў і паслабеў; навет ягоны голас, заўсёды зычны і міла гучны, стаўся прыглушаным, як надтрэснуты звон Да турмы а. Андрэй адзначаўся ясным розумам, хуткай арыентацыяй, валадарнай воляй, разгонам і гібкасьцяй у працы. Ён меў здольнасьць і характар правадыра, кіраўніка і ніколі не хадзіў за іншымі, але заўсёды дырыгаваў у грамадзкім жыцьці. А ў турме ў ягоным целе і ў душы адчувалася зьнямога й старэчая адраньцьвеласьць, а меў тады толькі 57 гадоў! Пры ягоным зялезным здароўі і вялізарнай сіле - такія гады маглі-б лічыцца маладым векам. Здавалася што Цікоту ў турме падмянілі...

Айцец Андрэй захіснуўся, як вялікі дуб, што дзясяткі гадоў красаваўся на высокай гары й пераможна змагаўся з бурамі - аж раптам, удараны пяруном, рашчапіўся напапалам: адна часьць грукнула на зямлю, а другая, апаленая, стырчэла бяз сукоў, сумна паглядаючы ў неба. Які жаль і якая вялікая страта!

Вось што значыць для чалавека няволя! Як той леў, цар зьвяроў, што, як рыкаў на волі, дык дрыжэлі і хаваліся ад яго зьвяры й людзі; а трапіў у клетку, дык страціў там усю валадарскую веліч, стаў вялы і заспаны.

Якое трагічнае відовішча!

Так у турмах і лягерах Савецкага Саюзу марнуюцца выдатныя таленты, якімі камандуе «Вялікі Хам». Там можна ўбачыць, як інжынер падмятае панадвор'е старым дзеркачом, а ім камандуе брыгадзір, што скончыў дзьве клясы. Немец, прафэсар матэматыкі, ходзіць абарваны, бо ня ўмее здабыць іголку й нітку. Савецкі генэрал зь Вялікай Вайны сартуе бялізну. Хворы доктар ня можа выпрасіць у санітара каплю лякарства. Выдатны пісьменьнік ня мае алавіка й паперы. І такіх там - мільёны! А калі на паверцы групаваліся самыя інтэлігенты, а наглядчык блутаўся ў рахунку, дык усіх нас браў-бы сьмех, каб ня нашая крыўда, што мы мерзьлі на сібірскім марозе, ці на дажджы й ветры ў познюю восень...

Усе гэтыя факты я сам бачыў і перажываў.

* * *

Лекарская апека ў нашай турме (ў Чыце) была даволі добрая і доктар (жанчына) не благі: яна наведвала нас, выпытвала акуратна, інтарасавалася намі. А ўсё вялося, каб мы як-колечы перажылі сьледзтва. Але не хапала лякарстваў і лекараў спэцыялістых. Харчы былі марныя, асабліва летам. Асобная дыета для папраўкі здароўя абмяжоўвалася лікам патрабуючых вязьняў і назначалі дыету чародна толькі найбольш слабым. Дык доктар, хоць і спрыяў Цікоту, лячыць яго салідна ня мог, а толькі даваў няшкодныя лякарствы і добрыя рады.

А ў лягерах нам жылося яшчэ горш, і толькі пасьля сьмерці Сталіна палажэньне пачало пакрысе папраўляцца. У амбуляторыі лекары звычайна адбіваліся ад хворых; а санітары сыпалі хворым парашкі ў рот, самі ўлівалі ім лекі; на раны клалі пляйстры, якія хутка адклеіваліся... Хворыя мусілі дабівацца да лекара, а лекар стараўся «збыць з рук», бо і ён сам бываў інвалідам-вязьням і атрымоўваў за працу крыху лепшую ежу і вопратку, але платы яму не давалі.

У такіх абставінах некаторыя хворыя сароміліся праціскацца наперад паміж няшчаснай публікай, а свае слабасьці затойвалі да апошняга мамэнту. І такі адважны змагар, Цікота, што так энэргічна бараніў іншых людзей, цяпер сам запусьціў сваю хваробу. Наймацней заела яго турма й сьледзтва. У турме нас трымалі яшчэ 6 месяцаў пасьля нашага сьледзтва, але тады аб нас дбалі вельмі мала й кармілі вельмі дрэнна. Значыць, Цікота, які значна перавышаў нас ростам, вагой і сілай, на роўным з намі пайку, і для нас поўгалодным, траціў прапарцыянальна больш ад нас.

У лягерах ад 1950 году а. Андрэй пачаў атрымоўваць зь Беларусі пасылкі, аднак гэтая помач была ўжо спозьненая: добрыя людзі адваявалі яму толькі пару гадоў жыцьця.

На пачатку 1950 году ў Тайшэце нас разьдзялілі і парассылалі ў розныя лягеры. Пасьля 4-х месяцаў мне шчасьліва ўдалося зноў спаткацца з а. Андрэем у Цэнтральнай больніцы. Дый мая радасьць злучылася з трывогай, бо я ўбачыў у Цікоту толькі цень чалавека. Здароўе ягонае зламалася: ён быў поўны інвалід і кандыдат на той сьвет. Я ня мог зь ім нагаварыцца, бо мяне перад апэрацыяй ізалявалі, а Цікоту пасьля 4-х дзён забралі зь больніцы ў лягер. Як дактары маглі такога заморанага чалавека выпісаць нездаровага зь больніцы і чаму ён не бараніўся, я ня маю паняцьця?..

І вось у такім стане здароўя Цікоту выставілі на цяжкую спробу і на новую спакусу. Масква задумала выкарыстаць яго ў сваёй правакацыйнай рэлігійнай палітыцы: абяцалі яму становішча беларускага першага біскупа ў Менску (мітрапаліта), але з засьцярогай, што будзе працаваць пад урадавай дырэктывай. Прытым бальшавікі лічылі Цікоту нейкім важным «Ватыканскім Генэралам». Яны не разумелі каталіцкага законнага тытулу «Айцец Генэрал Закону Марыянаў» (1933-39). Дык на размову зь ім паслалі лалкоўніка з прапановай ехаць у Менск. Але Цікота не захацеў аб гэтым ані слухаць, ані гаварыць. Тады, каб выраўняць рангу, прыслалі генэрала. Гэтаму Цікота сказаў:

- Пакіньце мяне, каб я мог спакойна памерці!!

Зь дзьвёх крыніцаў я меў інфармацыі аб апошніх падзеях з жыцьця а. Андрэя Цікоты. Яго, калі правакацыя зь біскупствам не ўдалася, абцяжылі ў лягеры непасільнай працай і сумысна не лячылі аж да апошняга мамэнту, хоць ён ужо валіўся з ног. Нарэшце ягоныя суседзі з бараку паднялі голас і зьвярнуліся да начальства з пратэстам:

- Чаму вы ня лечыце хворага? У Цікоты загніліся раны на плечах ад верадаў і скулаў: мы ня можам пры ім вытрываць.

А іншыя перасьцерагалі:

- Цікота - такая важная пэрсона, што вам прыдзецца моцна адказваць за яго, калі нялечаны памрэ.

Тады толькі лягер накіраваў хворага ў больніцу, але пухліна ад ног пайшла далей і а. Андрэй дня 11-га лютага 1952 году памёр - у больніцы No.38 на лініі Тайшэт-Брацк-Заярск. Дата й месца сьмерці Цікоты заставаліся доўга няпэўныя. Канчаткова мы згадзіліся прыняць найбольш праўдападобнае паведамленьне сьвятара француза, нашага таварыша з Харбіну, Паўла Шалея.

Ніхто з нашай групы, што былі вывезеныя з Манджурыі, ня быў прысутны пры сьмерці а. Андрэя Цікоты. Аднак хутка пасьля ягонай сьмерці я даведаўся ад прыбылых з этапу інвалідаў аб апошніх днях а. Андрэя. Казалі, што ў больніцы найбольш рабіла ўражаньне ягоная ціхасьць і церпялівасьць, лагода духу і пабожнасьць. Таварышы высока цанілі, ягоную павагу і цноты.

Пахаваны Цікота на агульным больнічным могільніку. Там азначалі магілу толькі ўтычкай і нумэрам, дык мусім вельмі сумлявацца, што гэты знак ператрывае даўжэй і што ўдасца ў лепшыя часы адшукаць магілу нашага дарагога Суродзіча і Мучаніка.

* * *

«Каб не пагасьлі зоркі ў небе» - трэба зьбіраць факты, доказы і ўспаміны, пакуль жывуць сьветкі. Трэба ўсім сумленным людзям сьветчыць аб праўдзе.

У сваіх успамінах аб Цікоту я мог-бы напісаць немалую кнігу, бо пазнаў яго ў 1909 годзе і да 1950 часта спатыкаўся й доўгімі адрэзкамі часу жыў, вучыўся, працаваў і нарэшце пакутаваў зь ім ў Сібіры.

Помню, як А.Цікота прыбыў да нас у Віленскую Духоўную Сэмінарыю: малады (17 г.), весялун, пяюн, гаварун. Любіў з усімі паспрачацца, навет з прафэсарамі, але ня ўмеў зь нікім сварыцца. Мала прысядаў да кніжкі й няшмат адзначаўся між іншымі; але ў канцы навукі неспадзявана аказаўся першым і наймацнейшым студэнтам. Яго паслалі ў Пецярбурскую Духоўную Акадэмію. Адтуль выйшаў элегантам з цудоўнай чупрынай - вясёлы і паважны, наіўны і сур'ёзны, прафэсар і юнак, задзёрысты дыскутант і глыбокі філязоф.

Не малое было дзіва ў Віленскай Дыяцэзыі, калі даведаліся, што Цікота стаўся законьнікам і арганізуе беларускі кляштар у Друі, на беразе Дзьвіны. З гэтым хутка закладаўся і жаночы беларускі кляштар, гімназія, пажычковая каса, каапэратыва. Цікота рэмантаваў касьцёл, кляштар, вёў рэкалекцыі ў парахвіях; гаварыў навукі папольску, пабеларуску, палетувіску. А беларускі нахіл, які праводзіў Цікота, быў «соляй у воку» ворагаў, бо так польскі ўрад, як і спольшчанае ў нас духавенства й інтэлігенцыя, не прызнавалі беларускага народу, а беларускі рух лічылі «камунізмам».

Колькі Цікота пацярпеў у абароне праўды, дык нельга апісаць «на валовай скуры»! Аднак ягоная фэнамэнальная працавітасьць, вытрываласьць і здаровая лёгіка перамагалі ўсё. Як прыклад скажу, што падарожжа ў Вільню ў тую пару займала шмат часу: толькі вузка-калейкай з Друі ў Дукшты - 90 кілямэтраў - 14 гадзін! А ён мусіў таксама езьдзіць у Варшаву, у Рым, двойчы ў Амэрыку, у 1937 годзе на Філіпіны і зь візытацыяй у Манджурыю (Харбін), у Летуву, у Латвію. А колькі правёў рэкалекцыяў, сказаў навукаў, напісаў лістоў!..

Вялікай перашкодай у беларускай працы была ўсходняя місія, якую мусіла весьці яшчэ слабая Друя ў Манджурыі, і якую мы мусілі весьці ў расейскай мове і ў расейскіх школах. Таксама нечаканай і вельмі цяжкой перашкодай стаўся выбар а. Андрэя Цікоты на Генэрала Закону Марыянаў у Рыме 1933-1939. А пасьля адразу прызначаны быў Цікота ў Харбін на месца зьгінуўшага Ф.Абрантовіча (1939-1948). Тады-ж прайшоў арышт у Харбіне; 25-га сьнежаня 1948 году - выдача ў Сібір і трагічная сьмерць 11-га лютага 1952 г.

І ня гледзячы на такія цяжкасьці, Цікота зарганізаваў беларускі кляштар і навіцыят у Друі, Дом Студыяў для марыянскіх клерыкаў у Вільні ў 1935 годзе; вёў памысна працу Генэрала ў Рыме, перамагаў бяду ў Харбіне падчас вайны й рэвалюцыі, нарэшце памёр вялікім мучанікам у Сібіры.

* * *

У такім навале працы й абавязкаў а. Андрэй ня мог абыйсьціся бяз супрацоўнікаў. Яму ўдавалася ўцягваць, падбіраць і вырабляць таленты. Тут закідвалі Цікоту лішнюю даверлівасьць і недастатковую работу выхаваўцы. А калі меў добрага супрацоўніка, дык часта ня лічыўся зь ягонай сілай, здароўем і часам - замучваў яго работай да знемажэньня, бо часта «гэркулесы» ня лічацца з сваімі слабымі супрацоўнікамі. Але і цяпер ягоныя вучні ўспамінаюць свайго дырэктара, як волата працы, ахвяры й стойкасьці. Пакаленьне, якое выйшла з «варштату» а. Цікоты, адзначаецца сваім бойкім характарам. Хоць ня ўсе пайшлі ў належным кірунку, хоць нямала зь іх зблудзіла з розных прычын вельмі глыбока, але наагул мусім сказаць, што школа Цікоты выхавала людзей, што шукаюць праўды, змагароў, якія будуць «людзьмі звацца».

Магутныя дубы родзяць толькі дробныя жалуды. Аднак жалуд таіць у сабе веліч, моц і сілу свайго бацькі-дуба. Дык і выхаванкі а. Андрэя яшчэ не аднойчы праявяць у сабе геніяльнасьць свайго Дырэктара. І Беларусь такіх чакае. Але жалуды бываюць затаптаныя ў балота, або марна гніюць, або зьядаюць іх сьвіньні... Затое той, што памысна ўзрасьце, становіцца сам магутным дубам. Такія адродзяць Беларусь!

Цікота ведамы, як вялікі прамоўца: ён аргумантаваў так ясна і глыбока, прытым на тэму клаў такі націск, што пераконваў слухачоў наскрозь. Айцу Андрэю бракавала ў прамовах, навуках і казаньнях прыгожых кветак, цёплага пачуцьця, мягкіх нотак. На ягоных навуках ня плакалі, але затое задумваліся паважна, уздыхалі глыбока, біліся ў грудзі моцна і, што найбольш важнае, пасьля людзі сароміліся свайго глупства і папраўляліся!

Усе разумелі, што гэты прамоўца гаворыць з поўнага перакананьня і што сам практыкуе тое, да чаго заклікае другіх. І запраўды гэты прамоўца быў Божым Чалавекам: ягоная працавітасьць, асабліва ў старэйшых гадох жыцьця, паглыблялася і ўзбагачалася пабожнасьцяй і асцэзай. Такім чынам, у вачох людзей, навет і ворагаў, узрастала ягоная павага й намашчэньне прарока.

Але-ж прарокі й апосталы «ня бывалі прынятыя ў сваёй бацькаўшчыне» і яны не патуралі «сынам гэтага сьвету», а затое іх «сьвет» прасьледаваў і забіваў. Пасьля Абрантовіча і Цікота стаўся ахвярай за веру і Бацькаўшчыну: бяз суду арыштавалі яго кітайскія камуністыя й выдалі савецкім. І бяз суду савецкія трымалі яго ў турме, а пасьля загналі ў лягеры на «25». А няпэўная дата сьмерці й месца ягонай магілы таксама сьветчыць аб ліквідацыі і гэтага Мучаніка, Сына Беларусі.

Духавенства

«Сьвята бяз мучаніка ня бывае».

У лягерах я спатыкаў нямала рознага духавенства - так з Савецкага Саюзу, як і зь іншых краёў: найбольш было летувісаў, украінцаў і мадзяраў. Хоць бальшавікі варожа адносяцца да ўсякай рэлігіі, аднак найбольшы ціск робяць на каталікоў, дзеля таго каталіцкіх сьвятароў у лягерах спатыкалі мы больш, як усіх іншых разам. Здарыўся са мною адзін рабін (Леў, з Харкава), адзін лютаранскі пастар, стараверскі настаўнік (Людвіноўскаў) з трымя манахамі, двух праваслаўных япіскапаў (адзін зь іх - Сперанскі) і 5-6 праваслаўных сьвятароў. А з каталіцкага духавенства: па адным - немец, француз, румын, расеец, тры латышы, тры беларусы, тры палякі, пяць мадзяраў, восем украінцаў і адзінаццаць летувісаў - разам каля 40 чалавек. Залічыць трэба сюды двух студэнтаў-клерыкаў, аднаго манаха і трох каталіцкіх законьніцаў. Прамільгнулі ў нашай лягернай ператасоўцы і іншыя каталіцкія сьвятары, якіх я не пасьпеў зарэестраваць у памяці. Украінцы трапляліся або «цэлыя», значыць, ня ўпісаныя ў «сталінскае праваслаўе», або ўпісаныя - «зламаныя». Хто не запісаўся, той адразу даставаў 10 год за які-колечы схвальшаваны «шпіянаж». А хто запісаўся, той лічыўся ляяльным для бальшавікоў і заставаўся на месцы. Аднак пасьля і гэтыя бывалі сасланыя ў Сібір, але даставалі па «25», бо такая была «норма» для палітычных ад 1947 году. Трагэдыя «зламаных», аказалася горшай, як «цэлых», бо падпісвалі яны, ведама, пад прымусам, ці із страху - супраць свайго сумленьня, каб ратаваць сям'ю, а пасьля ўсёроўна трапілі пад яшчэ горшы рэжым. Якая была бліжэйшая прычына іхнага няшчаснага арышту, мне не ўдалося даведацца.

Адносіны ў нас паміж рознага тыпу духоўнымі складаліся добрыя: адны другім спагадалі й памагалі, а спрэчак - ані нацыянальных, ані рэлігійных у нас не заводзілі. Навет заўзятыя сэктанты вялі сябе ціха й прыкладна. Іх найчасьцей судзілі за «нелегальныя зборкі» й «арганізацыі»: так бальшавікі называлі звычайныя сходкі на супольныя набажэнствы й давалі за гэта пераважна па 10 год. Да сэктанцтва належылі людзі нявысокай граматы, але «простага сэрца», якія ў турмах і лягерах пакутвалі за тое, што верылі ў Бога і служылі яму паводля свайго сумленьня. Іншых «злачынстваў» ім нельга было прыпісваць, бо ў ніякую палітыку не мяшаліся. Я імі вельмі цікавіўся і меў паміж імі прыяцеляў.

Не магу ня ўспомніць найлепшым словам праваслаўнага протоерэя катэдральнага сабору ў Харбіне, Уладзімера Сьвятлова. Ціхі й пагодны, мілы таварыш і наагул вялікіх цнотаў чалавек. Мы разам пакутвалі ў адной брыгадзе ў лягеры 0,7. Толькі ён, бядак, ня меў зручнасьці да гаспадарскай працы. Зарабіў ён пры копцы бульбы, буракоў, морквы, турнэпсу і пры капусьце (ўжо пад сьнегам) за адзін месяц 5 рублёў, а за другі - 3 рублі. Тады кіляграм цукру каштаваў 10 рулёў! Навет я яго перавысіў (10 і 11 рублёў). Сьвятлоў - запраўды «сьветлая» душа: пакорны ў жыцьці, просты ў гутарцы, спагадлівы ў бядзе! А канец меў сумны й трагічны: вясной пры звозцы сьнегу раптам заслабеў і ўпаў, а назаўтра памёр... Мяне тады ганялі на другую работу і я ня мог зь ім разьвітацца. «Вечная памяць!»

Яшчэ ўспомню праваслаўнага япіскапа Сперанскага: хоць да дружбы ў нас не дайшло, але ён мяне ня чураўся. Меў у людзей добрую апінію і быў запраўды зьмірэнны, а ня толькі з подпісі. Ад 1950 году, калі ў лягерах пайшла нагонка на барадатых і калі покатам і пад прымусам стрыглі праваслаўных, старавераў і жыдоў, Сперанскі неяк не паддаўся. Тады ў Брацку нас «строілі» на паверку й цырульнікі з машынкамі без пардону рэзалі бароды! Адзін стары жыд, якога барада была аздобай усяго лягеру, быў злоўлены, абстрыжаны й ганебна абрыджаны. Ады-ж Сперанскі трымаўся героем. І ніякія атэістыя й блатныя-прыдуркі не паважыліся на прымус супраць царкоўнай Асобы. І вось у лягеры 0,7 начальнік узброіўся на Сперанскага за бунт і сабатаж. Бо ўжо навет стараверскі настаўнік, які цаніў бараду больш як галаву, нейкім подступам быў абстрыжаны. Другога праваслаўнага япіскапа, які ляжаў у бараку поўспараліжаваны, стрыглі і галілі бязь ніякай перашкоды. А Сперанскі не папускаўся.

Увесь лягер зь вялікай цікавасьцяй наглядаў, што з гэтай спрэчкі будзе? Аж дайшло да вострай размовы ў іх з начальнікам і япіскапа замкнулі на тры дні ў карцар. Пасься таго ён сабраў усе аргуманты ў абароне барады і ўпісаў іх у скаргу на вялікай паперыне. Цікавая справа, што праваслаўныя і стараверы лічылі мяне сваім чалавекам; пыталіся ў мяне рады, а япіскап даваў чытаць усе свае 10 пунктаў. Як увесь лягер, так і я - мы ўсе стаялі па баку нашых братоў-барадатых - і я надумаўся даць ім такую раду:

- Вы ім скажыце, што барада ў вас ёсьць афіцыяльная адзнака вязьня, бо занесена ў пратаколы сьледзтва і зафіксавана на ўрадовай фатаграфіі, так як і адбітка пальцаў. Дык да канца тэрміну ніхто прыватнай ініцыятывай, без пастановы суду, ня мае права да вашай барады чапляцца.

Магчыма, што мой довад аказаўся наймацнейшым: япіскап застаўся цэлым. А як памёр Сталін, бароды пазапускалі зноў: тады бязбожнікі скапітулявалі на ўсім барадатым фроньце.

У Цэнтральнай больніцы я спаткаў сьвятара латыша, Канстантага Пуднекса. У сярэдніх гадох, захуджаны, хваравіты, але простая, дзіцячая душа. Не цяжыўся і не наракаў на хваробу і на кару: ціхі, пакорны слуга Божы. Толькі, бывала, вельмі бедаваў па старых бацькох:

- Божа, Божа! Як яны там безь мяне пражывуць?

- ...Як па мне турбуюцца?..

- І ці яны, старэнькія, мяне дачакаюць? Так мне іх жаль...

Ён згадваў, што бацькі аб ім гавораць, як сумуюць і г.д. і сам аб сабе сумляваўся, ці перажыве няволю. Я церпяліва слухаў ягоныя жальбы, стараўся заняць яго іншымі справамі, разьвесяліць, дый падтрымаць надзею. Пуднекс любіў маё таварыства і ажыўляўся. Прайшло пару гадоў і я пачуў, што бедны хворы ўсё-такі памёр: значыць, трапна ён рабіў здагадку аб бацькох, і яны, няшчасныя, не дачакаліся свайго дарагога сыночка!

Яшчэ быў тут летувіс кунігас Антанас Юшка, зь якім я падружыўся адразу. Мы абодвы ўжо папраўляліся й праводзілі час у пахадушках і пасядушках. Неяк здарылася, што тады іншае хворае брацтва покатам ляжала ў палатах, і мы мелі поўную волю на сьцежках паміж кветкамі. Прастор больніцы быў вялікі, канвойныя на вышках - далёка, загарадзь ня лезла нам у вочы, начальства як-бы пагінула, - дык можна было забыцца, што мы паднявольныя. Пазыцыю для лягеру нехта падабраў сумысна, каб хворыя маглі адпачываць целам і душою. Кругазор па недалёкай рэчцы адчыняўся на ўсход і захад, як магло сягнуць вока. Месца на сьхіле гары, дзе мясьцілася больніца, хілілася на поўдзень, так што сонца бязьперашкодна магло грэць і падпякаць вечна зябнучых і поўгалодных інвалідаў. А паўночны вецер ня мог да нас прабрацца. Машкара яшчэ не дакучала. Словам, ішлі дні самыя прыгожыя з усяго сібірскага году. Ластаўкі шмыгалі, як маланка. Вераб'і, вечна галодныя і сварлівыя, аднолькава шэрыя на ўсім сьвеце, клапаціліся сваімі буднімі справамі. А пліскі, якіх у Сібіры шмат і якія тут ціснуцца да людзей, цяпер чамусьці зь піскам наляталі на нас, калі мы падыходзілі да суседняга бараку.

- Чаго гэтыя птушкі ад нас хочуць? - пытаюся ў Юшкі.

- Яны адганяюць нас ад сваіх гнёздаў: тут мусіць пад страхою маюць іх.

У даліне рэчкі віднеліся тры вясковыя хаткі. Іншыя іхныя будынкі, а такжа рэшта вёскі, ад якой заставаліся сьляды, недзе зьнікла: мусіць перацягнулі ў калгас? За вёскай ішла чыгунка і зрэдку пралятаў цягнік. Дым клубіўся чорны, тварыў завітушкі, гнаўся як зьмяя за паравозам, але ня мог угнацца, расьцягваўся істужкай, слаўся туманам, расплываўся імглою і бясслаўна гінуў у паветры. Колы тарахцелі ў такт, сьцішаючы зь бегам свой грукат. Сьвісток паравозу разразаў паветра вострым зыкам, а рэха, адбіваючыся па ўзгорках, разьлягалася навокал у дзівосных гуках. Мы глядзелі й слухалі ды ў глыбокай задуме пераносіліся туды, дзе Нёман - рака:

- Штосьці думаў, штось сьніў,
Як сьлязу мужыка
Ў свае воды лавіў...

І толькі вячорны званок вырываў нас з тых мараў і клікаў на пачастунак: а мы, узброеныя зялезнымі лыжкамі, урачыста прыступалі да пышнай вячэры, на якой, апрача сьвістуна-крупніку, даставалі яшчэ порцыю кіслага малака! Праўда, што мерка не перавышала шклянкі і што там пераважала сыраватка. Дый мы ніяк не маглі разабраць, ці яно было праўдзівае малако ад штучнай каровы, ці штучнае малако ад праўдзівай каровы?.. Але для мяне была навінка, бо я паўтара году малака ня бачыў. Адным словам, вячэра - панская, толькі чамусьці трывала ня больш пяці хвілінак.

Часта дзіўна мяшаецца цудоўная паэзія з грубой прозай: калі-б даваць хворым належныя лякарствы зь неабходнай ежай, дык гэта таней-бы каштавала, як гэнае лячэньне-мучэньне. Ды некаторыя краі баяцца, што грамадзяне ў нармальным жыцьці захочуць займацца палітыкай...

Успомню яшчэ аднаго сьвятара: каноніка С-нас. Чалавек старэйшы, пагодна-паважны, мала-гаваркі і, можна сказаць, скрыты. Я перш ня важыўся да яго падыйсьці, а пасьля шкадаваў, што не пазнаёміўся раней, бо ўжо не хапіла часу добра разгаварыцца, як мяне нечакана адтуль забралі. Памятаю адно характэрнае здарэньне зь ягонага сьледзтва ў Летуве:

- Прыйшоў, - казаў ён мне, - аднойчы да нас, як сьледчы вёў допыт, нейкі важны ўрадовец-бальшавік і сам пачаў мяне выпытваць. Я адразу бачыў, што ён сам летувіс, хоць быў партыйным. Чалавек малады й здаравяка. Я гаварыў як заўсёды, але нешта яму не спадабалася й раптам як разгарэўся, як прыскочыў і як стукнуў кулаком мне ў карк - мне проста дух заняло! І вось ужо колькі прайшло гадоў, адчуваю дакучлівы боль галавы, а мае нэрвы расстроеныя і трачу памяць. Такое нашае жыцьцё...

Я думаю, што ня толькі гэты ціхенькі чалавек, але ўвесь народ Летувы (так мне блізкі!) у 1940 годзе быў удараны ў галаву і расстроіўся нэрвова. Каб-жа толькі ня страціў ён памяці аб праўдзівай веры і аб праўдзівай волі! А так лёгка ў гэтых часох заблытацца...

Украінскае духавенства ў сібірскіх лягерах было пераважна з Базыліянаў з Галіччыны, што не пайшлі ў «сталінскую» царкву. Я зь імі хутка знаёміўся, але падружыцца нам не давалі часу. Ня ведаю, чаму іх вельмі коратка пакідалі ў нашых лягерах, дык і прозьвішчы іхныя зацёрліся ў маёй памяці. Помню толькі траіх, аднак іх не магу выявіць, бо жывуць «там»... Аб усіх украінскіх сьвятарох мушу сказаць, што несьлі крыж мужна, навет і тыя, аб якіх я ведаў, што ў сваёй слабасьці заламаліся і падпісалі сталінскі «цыраграф». У ўкраінцаў з павагай лучылася жывасьць, рашучасьць, навет вясёласьць. Хутка групавалі ля сябе сваіх суродзічаў, асабліва ў пэрыяд сьвята Калядаў і Вялікадня: тады набожнай песьняй чаравалі ўвесь лягер, а начальства нібыта гэтага ня чула й ня ведала. А людзі разумелі й гаварылі, што Каталіцкая Царква ў Галіччыне добра працавала для народу. Сьвятары пераважна мелі вышэйшую сьвету: таварыць зь імі было лёгка, прыемна і карысна.

Божыя Службы

«Божа памажы!
Але й сам не ляжы».

Часта ў мяне пытаюцца:

- Ці было магчыма ў турме адпраўляць Божую Службу?

Адказваю:

- У турме - ніякім чынам!

- А ў лягерах?..

Адразу відаць, што тыя, якія пытаюцца, турму бачылі толькі здалёку. Як ужо мы гаварылі ў Успамінах, у савецкай турме так падглядаюць, так рэвідуюць дакладна і часта, што сухой ніткі не пакідаюць на чалавеку. У такіх варунках мы прабылі 11 месяцаў. І ў Чыце, дзе мы сядзелі, ні нашых родных, ні знаёмых мы ня мелі; ні лістоў, ні пасылак у сьледчай турме не дапускаецца. І аб усім сьвеце нічога ня ведалі.

Іншая справа ў лягерах: там большая свабода. - Хаця б узяць нам такое параўнаньне: у турме вязьні жывуць, як авечкі ў катушку, а затое ў лягеры... як авечкі ў вялікай загародцы!

Адзін раз, як нас паставілі на дварэ і кажнага акуратна рэвідавалі, а ў бараках рабілі рэвізію другія наглядчыкі, дык знайшлі там дзьве мае маленькія кніжачкі да набажэнства. Старшы наглядчык ня толькі ўзбурыўся на мяне за тое, але публічна аб'явіў усяму народу такое «злачынства» і кніжкі, ведама, забраў...

Як пры такіх цяжкасьцях адправіць Божую Службу? Баракі так збудаваныя, што няма ані кутка, які ня быў пад вокам канвойных, што стаяць на вышках. А ў самых бараках так цесна, што бачаць усе ўсіх з усіх бакоў - і зь верхніх нараў. Пойдзеш у ўмывальню, але і там круцяцца людзі, а дыжурны іх выганяе.

Я калісьці чытаў апісаньне, як у лягерах на Салавецкіх абтоках каталіцкія сьвятары адпраўлялі Божую Службу - у лесе на пні і ў бараках на падстрэшшы. Мне прыходзілася пазайздросьціць ім, бо мы ня мелі ані даступнага падстрэшша, ані вольнага ходу ў лесе: нас усюды абстаўлялі на рабоце тычкамі й стралялі за «крок у бок».

А ўсё-ж такі я адпраўляў у лягерах сьв. Літургію! Бывалі часы, што дужа рэдка, але бывала й часьцей... Як так? Не пахвалюся, але скажу, што з усіх сустраканых сьвятароў я быў найшчасьлівейшы. І толькі адзін раз на мяне данесьлі ды навялі наглядчыка, які перарваў мне Службу - на шчасьце - перад кансэкрацыяй. Ды і то пасьля ўдалося адабраць рэштку віна і я (назлосьць усяму пеклу!) нанава пачаў і даканаў сьв. Ахвяру. Заўсёды Бог мяне сьцярог ад напасьці і я сам сьцярогся ды не пападаўся.

Арыгінальна ў нас пачалося ўсё ў Тайшэце: уканцы лістапада нас туды перавезьлі ў перасыльны лягер. У той гушчы людзей мы зусім згубіліся, але стараліся знайсьціся. Кажны з нас маліўся сам, як умеў і як мог. Але аб Божай Службе мы ня сьмелі й думаць: ня мелі ні віна, ні пшанічнага хлеба й абсалютна ніякага вольнага месца. Аж неспадзявана да нас падыйшоў сьвятар-базыліянін украінец і абяцаў нам памагчы. Добра! Мы вельмі рады. Але як-жа да гэтай справы прыступіць? І вось ён навучыў нас, як з радзынак вытвараць віно і ўжо сам меў крыху ў запасе. Назначылі набажэнства якраз на сьвята Непарочнага Зачацьця Панны Марыі, і прытым гэта здарылася ў першыя ўгодкі нашага арышту. У нашай нязьмернай турбацыі мы ня мелі спэцыяльнага пляну назначаць гэты выдатны дзень - так яно неяк само зыйшлося і Божая Маці падала тут нам знак сваёй апекі. Калі ўсё ў нас было гатова, паўстала клапатлівае пытаньне месца. Тады натоўп народу, які так нам перашкаджаў, неспадзявана стаў нам памоцны: мы скупіліся ў круг пры нашых ложках ад сьцяны, бо нары ня былі да сьцяны прытуленыя і так наладзілі свой кружок - запраўдны «Сабор» - усходнюю Службу. У тым гурце народу бліжэйшыя вязьні разумелі, што мы супольна молімся, але аб самай тайніцы нашай Службы яны нічога не цямілі і нам ня перашкаджалі. А шум цэлага бараку дасканальна тушаваў перад народам нашае набажэнства. Сказаць павонкаваму - такая дзіўная Служба ўдалася нязвычайна.

Некаторыя Чытачы будуць дзівіцца, як-жа было з духоўнай адзежай? А як ізь сьвечкамі і зь келіхам, з аўтаром і г.д.? Мушу прызнацца, што ўсяго гэтага ў нас ня было; але Служба адбылася важная і так, а навет яна ёсьць дазволеная і законам Божым і духоўным. Калісьці мучанікі ў паганскіх часох у вязьніцах у падобны спосаб адпраўлялі Божую Службу. А ў цяперашніх часох бязбожнікі бываюць горшыя ад рымскіх цэзараў, што мучылі за веру: так даўней прыгняталі хрысьціян, так зьгінулі апосталы і гэтак дзеіцца цяпер. А ў сьв. Ахвяры - для важнасьці яе - трэба здабыць усё самае істотнае, значыць, пшанічны хлеб, віно і трэба знаць самую важную часьць Літургіі, а рэшта ўсё Бог дапушчае і духоўная Ўлада дазваляе.

Нашую радасьць ня дасца апісаць! Пасьля ўсёй крыжовай дарогі, гэта прышло як-бы з гробуўстаньне, аб якім ведалі толькі выбраныя шчасьлівыя ўдзельнікі й сьветкі; а ўсё людзкое зборышча кружыла ля нас навакол, як у муравейніку, бядуючы толькі аб буднім хлебе. Так мы адпраўлялі адну Службу сьвяточнымі днямі разоў шэсьць-сем. А я стараўся захаваць Сьв. Дары для прычасьця (камуніі) верных. Мая апостальская дзейнасьць набрала сьмеласьці, а пабожныя душы карысталі з добрай нагоды, і дайшло да таго, што яны мяне публічна выклікалі з бараку і з натоўпу, называлі прозьвішча - аж належная асьцярожнасьць забывалася! Праз два баракі дзеіў падобна, навет лепш за мяне, другі рызыкант-сьвятар і нічога нам ня сталася. І нас перасталі страшыць пужлівыя прыяцелі. Аднак прозьвішча таго калегі назваць тут нельга. Тымчасам нашага правадыра ўкраінца (я забыўся ягонае прозьвішча) забралі ў другі лягер і наш духоўны «Сабор» разыйшоўся; а цяпер і нашых Харбінскіх пачалі разганяць па лягерах. Я тады пастараўся ўспомніць лацінскую Службу, выпісваў яе сабе на лісткох і адпраўляў хоць рэдкімі днямі, сам адзін.

Найтруднейшае было заданьне, як здабыць віно? Яно абавязкова мусіць быць вінаграднае. Вось-жа, паводля інструкцыі ўспомненага ўкраінца, я даставаў радзынкі (сушаны вінаград), заліваў іх цёплай вадою і даваў ім разбухаць: тады зьліваў ваду й вінаград выціскаў у кубачак, працэджваў у чыстай хусьцінцы ў бутэлечку й даваў яму час на фэрмэнтацыю. Пасьля пройдзенай фэрмэнтацыі я ўжо меў віно! І мог яго пакрысе ўжываць на Службу. Ведама, пры кажнай рэвізіі, як злавілі, бязумоўна адбіралі. Можна зразумець маё гора, калі навет здабыць бутэлечку з коркам не давалася лёгка. Але неяк маім праціўнікам ня так часта ўдавалася мне шкодзіць. А таксама трэба, каб быў пэўны пшанічны хлеб, найлепш - аплаткі. Мне іх прысылалі ў пасылках і кантроль прапускала, але часам канфіскавалі... або казалі тут-жа зьесьці...

І вось дзіва, што пры такой жывой дзейнасьці я толькі раз трапіў на пагрозу ссылкі ў штрафны лягер за рэлігійную агітацыю.

* * *

Праваслаўнае духавенства наагул да рэлігійнай прапаганды не рвалася: яны вялі ціхую пакутную, прыватную лінію жыцьця й маліліся самі, не ўцягіваючы нікога - ні сваіх, ні чужых. Ім навет у думку ня прыходзіла, што магчыма ў лягерах спавядаць людзей, а навет адпраўляць сьв. Службу-Літургію. Лічылі-б гэта нечымсь завялікім і недапушчальным і ў Бога і ў людзей. А я лічыў, што і ў турме не перастаю быць сьвятаром-місіянэрам ды маю паўсюдна спаўняць загад Хрыстовы: «Ідзеце, навучайце ўсе народы» (Мацьв. 28, 19). І Апосталы аж да мучаніцкай сьмерці «прапаведвалі ўсюды» (Марк 16, 20). Расказваецца зь гісторыі жыцьця сьв. Андрэя Апостала, што завешаны на крыжы, пакуль меў сілу, вучыў стаячы навокал народ. Дык і цяпер сьвятар з сваёй натуры - гэта апостал і місіянэр.

Тут на волі мне часам закідвалі, што гэтак магчыма паддаць у зьнявагу сьв. Ахвяру Хрыстовую... Праўда, мы павінны дзеяць асьцярожна і з належнай развагай. Але Сам Хрыстос, калі справа датычыла збаўленьня людзей, пакінуў усякую асьцярожнасьць і паддаў Сябе на зьдзекі ды выйшаў на спатканьне крыжа й сьмерці. Дык і мы можам і павінны рызыкаваць, калі шукаем збаўленьня чалавека, асабліва рызыкаваць сваёй асобай.

Бо і што-ж мне было рабіць, як калісьці прыехалі людзі клікаць да хворых, а трэба было ехаць у разводзьдзе па лугох і лясох, па хутарох і якраз праз хісткі фронт падчас расейска-нямецкай вайны, вясной 1915 году? А ручэй зрабіўся рэчкай - аж коні паплылі й воз напоўніўся вадой... І вось-жа неяк шчасьліва праехалі туды й назад, і не зачапіла мяне ні адна куля, бо ня было суджана. Прайшло блізка паўвеку і, як мяне бачыце, я і цяпер цэлы.

Успамінаюцца зь Сібіру такія мамэнты, што шкода было-б іх абмінуць. У Брацку я трапіў у лягеры на сьвятара, які меў віно, аплаткі й кніжкі неабходныя для Службы. Мы зь ім адпраўлялі няраз сьв. Літургію ўночы ў асобным аддзеле спальні, дзе выняткова спрыялі абставіны. Можа й тут нас хто скрытыкаваў-бы за неадпаведнае месца? Але яно было значна лепшым, як бэтлеемская стайня, а Хрыстос яе лічыў лепшай ад гэрадавых палацаў. І яшчэ мне давялося, калі будучы начным дыжурным у лягеры 0,20, я апоўначы адпраўляў пры стале бараку Літургію Калядную. Барак быў вялікі. Інваліды спалі пагалоўна. Я сакрэтна будзіў сваіх каталікоў, якія лежачы маліліся і пераносіў ім сьв. Камунію. А раніцай я яе заносіў другім сьвятаром у іншыя баракі й часамі таксама вернікам. Так здаралася сьвяточнымі днямі не адзін раз. Божа мой! Колькі пры тым бывала перашкодаў - і ад благіх людзей і ад нашых баязьлівых, і ад марозу і ветру - пры сьвятой дзейнасьці на дварэ... Але мая місія ішла памысна з дапамогай Госпада.

- Ці меў я келіх да Службы?

Як-жа можна аб гэтым пытацца? Тады таксама запытаемся, хто падстаўляў келіх пад Сьвятую Кроў, што на Галгофе сплывала з ранаў Хрыстовых на грэшную зямлю? У нас калісьці, як я быў малым, вісеў абраз Укрыжаванага: там тры анёлы падстаўлялі келіхі пад кроў, што цякла з ранаў. Адзін анёл трымаў два келіхі - пад рукою і бокам Хрыстовым. Абраз мяне вельмі ўзрушваў і я часта на яго прыглядаўся. Але ў лягерах я келіха мець ня мог: проста браў да Службы звычайны кубачак бяз шчэрбінаў. Мне на гэта казалі на волі:

- Лепш было-б ужываць шклянку!

Пэўна, што лепш, толькі-ж шклянка ў лягерах не дазволеная і ніхто там яе ня бачыў.

І яшчэ паўставала цяжкасьць, у якой я меў немалыя сумлевы, боязьнь і непакой, менавіта: як перахаваць Сьвятыя Дары? Бо здараліся хворыя каталікі, якім трэба было-б услужыць, дый я сам жадаў у сваёй слабасьці духа, хоць яшчэ пару разоў пасьля Службы прыймаць у наступныя дні Сьвятыя Тайны. Тут ужо я, нікому ня кажучы, разьвязваў пытаньне сам: пашыў сабе спэцыяльную сумачку-бурсу і на шнурочку насіў яе на грудзях. Бо я сабе разважаў так, што магчыма на ўвесь Сібір няма такога больш прытулку-сьвятыні і такога другога сьвятара, які-б на гэта паважыўся. Значыць, я выступаю ад імя няшчасных мільёнаў ахвяраў з Ахвярай Хрыстовай да Нябеснага Айца і прашу-малюся за ўсіх верных і няверных, за мучанікаў і за мучыцеляў і за самага найгоршага ворага-дыктатара... На шчасьце, не здарылася ні разу, хоць рэвізіі бывалі неспадзевана і часта, каб мяне падлавілі. І так ужо Бог ад няшчасьця сьцярог. Калі я тут у чым правініўся перад Богам і перад духоўнай Уладай, дык шчыра прызнаюся й каюся ўсім сэрцам!

У лягеры 0,7 у нас склалася грамадка вернікаў, якія трымаліся разам і зыходзіліся ў вольным часе, асабліва, калі пазваляла пагода, на дварэ, дзе мы маліліся, адпраўлялі навэнны, адмаўлялі ружанец і мелі духоўныя разважаньні. Маім верным закрыстыянам і заступнікам быў даўнейшы клерык пецярбурскай сэмінарыі Л. К., які меў вялікі талент духоўнага арганізатара. А і часы пайшлі тады лягчэйшыя, пасьля сьмерці Вялікага Шкодніка, якога пасьля выкінулі з гробу ягоныя прыяцелі.

Калі на свабодзе летам у 1955 годзе я адпраўляў сьв. Службу ў горадзе Быдгошч у вялікім сьветлым, прыгожым касьцеле і пасьля набажэнства падыйшлі да мяне два мае калегі зь лягераў Сібіру, я папытаўся ў іх:

- Ну, як? Ці вы цяпер верыце, што я каталіцкі сьвятар?

- Пэўна! Які-ж можа быць сумлеў? - казалі яны.

- А ці там вы мне верылі?

- Мы, - кажуць, - у тым ня сумляваліся і ўсе іншыя вам верылі.

Адзін з гэтых калегаў быў якраз той самы верны друг-закрыстыян, беларус з Барысава. А я дзякую Богу, што даў мне на старасьць магчымасьць адпраўляць сьв. Службу бязь ніякай перашкоды ў вольным сьвеце. Каб Бог даў яшчэ ласку адпраўляць набажэнства вольным парадкам у вольнай Бацькаўшчыне! Малюся і веру, што гэта абавязкова збудзецца.

Лягер 0,20

«Царкву зачынілі,
каб у турме маліліся».

4-га ліпеня 1950 пачаў я новае жыцьцё: новыя людзі, новыя брыгады й абавязкі - ўсё новае! Навет новыя плюскі, а іх безьліч... Лягер ваяваў зь імі ўсьцяж: людзей мылі, вопратку й пасьцель давалі ў «пражарку». Тады людзі сядзелі ў бараку голыя, мерзьлі і чакалі доўгімі гадзінамі. Сьцены скрабалі й аблівалі вараткам, гнёзды плюскаў выпальвалі, сьцены тут-жа бялілі. Нары разьбіралі, дошкі змывалі вараткам. Пасьля, ставячы нары, сварыліся моцна, бо чамусьці дошкі блыталіся і лепшыя, паміма нумарацыі, пападалі ў зручнейшыя рукі і г.д. І нарэшце плюскаў ня было - цэлых 2-3 дні... Пасьля былі толькі рэдкія госьці, але ў пару тыдняў усё вярталася да старой нормы. І скуль яны браліся, ліха іх ведае!? Бо ўсё благое вельмі хутка множыцца, як зараза.

Наш немалы лягер ляжаў на мягкім касагоры. Але высокая загарадзь перашкаджала бачыць вонкавы сьвет, апрача адной суседняй гары, зарослай лесам з... трох соснаў. І навет гэта нам давала вялікую радасьць: на кажнай праверцы кажны з 1300 вязьняў, калі наглядчыкі лічылі нас із злосьцяй, мы віталі нашыя сосны з прыемнасьцяй і... лічылі іх да трох. Сосны расьлі на волі, а мы мроілі аб волі. Мы вельмі палюбілі гэтыя дрэвы, а яны здалёку ківалі нам прыязна сваімі галінамі. Толькі мае тры сьляпыя не маглі ўбачыць гэных трох соснаў, але ім усе людзі аб іх гаварылі.

Мая хвароба скончылася, а дарма хлеба нам не давалі, дык трэба на яго працаваць. Сьляпых ад мяне адабралі адразу. Яны сталі вольныя ад маёй апекі. Аднак ня думаю, што ім стала жыць лягчэй, як таму каню, што адарваўся ад гаспадара і ўцек на поле, але поле было пустое, а ноч халодная. Калі-ж прыйшоў да яго ў госьці воўк, тады конь зразумеў, што зрабіў вялікую дурніцу. І мае сьляпыя не маглі цешыцца, што начальства зрабіла іх незалежнымі: значыць цяпер ніхто аб іх не клапаціўся. Як яны маглі парадзіць у вялікай чужой грамадзе, я ня ведаю, бо жыў ад іх на другім баку лягеру. Пры спатканьні з двух-трох слоў я разумеў, як ім бракуе маёй апекі. Праўда, і там лепшыя адзінкі не з абавязку, а з добрага сэрца памагалі няшчасным калекам, аднак гэта правадырства было толькі выпадковае...

Пасьля двух тыдняў я даведаўся, што ўся тройка адыходзіць кудысьці ў этап. Яны атрымалі новую рэзалюцыю завочнага суду, паводля якой атрымалі па 20 год катаргі! Яны адразу павінны былі перайсьці ў спэцыяльны катаржны лягер. Я проста здумеўся - пачаў бегаць, пытацца і клапаціцца, бо яшчэ ўважаў іх за сваіх і як-бы за родных: зашто ім далі такую страшэнную кару? І чаму аднолькавую ўсім траім? І сьляпым? Куды іх пасылаюць? і г.д... Але не даведаўся я нічагусенькі! Мне здавалася, што яны - ўсе тры, каб і бачылі, не забілі-б навет мухі, навет і заўзяты беларус, нат' і капрысны латыш. А расеец меў характар ціхой авечкі. Катаржны лягер мусіў мець моцны рэжым, вострую стражу, цяжкія работы... хоць і ў нашым простым лягеры не бракавала ўмоваў, каб інвалід мог хутка памерці. А мая тройка нічога ня бачыла... І дасюль ня ведаю, што зь імі сталася.

У лягеры 0,20-ым я спаткаў нямала даволі інтэлігентных людзей, якія прынялі мяне прыхільна й спагадліва. На бяду, яны маглі падзяліцца са мною толькі сваім недастаткам. Дый пасьля апэрацыі я патрабаваў ня так добрага слова, як добрага куска сала, а гэтага ня мог мне выдзяліць ніводзін з новых «лазараў». Той эвангэльскі Лазар мог хоць пажадаць «крошак із стала багача», а ў нас не знайшлося ані багачоў, ані іхных банкетаў, ані іхных крошак. І мы ня мелі навет чаго, і ў каго пазайздросьціць.

Работу мне тут далі адразу: прыпісалі да групы вадавозаў. Бочка - новая, вялікая, абодвы колы і ўвесь панарад - таксама новыя. Затое мы - старыя інваліды - выконвалі абавязкі фурманоў і коней. Побач нас працавала другая бочка, таксама добра акутая й моцная, зь людзьмі мізэрнымі, як і мы. Такім кагалам мы маглі-б, гуляючы, нацягваць вады на ўвесь лягер, калі-б ня было перашкодаў. Работа ішла пасавецку, спосабам «аўтаматызаваным»: значыць, мы самі хадзілі «сама-ходам», бочку цягнулі «сама-тугам», ваду даставалі двума вёдрамі «сама-крутам»; дзе ня мелі сілы, памагалі сабе «сама-крыкам»...

Рабочая зона, зь якой мы бралі ваду, была ўладжаная талкова, толькі паложаная зусім бязь ніякага сэнсу - ад лягеру мэтраў на парусот. Паміж лягерам і зонай ішла праездная дарога. І ў той рабочай зоне мясьцілася ўсё неабходнае для нашага лягеру: студня, пякарня, швальня, сталярня й такарня, склады, скляпы, кузьня, электроўня, інструмэнталка, пілоўка дошчак, дроў і інш.

Да рабочай зоны трэба выйсьці зь лягернай брамы і пасьля прайсьці рабочую браму. Але лёгка сказаць «прайсьці»... Бо пры кажнай браме ў старажоўцы дыжурыў наглядчык з ключамі: ён меў тэлефон і быў добра ўзброены. Для кажнага чалавека мусіў адчыняць вялікую браму вялікім ключом (форткі ня было). Яму, ведама, не хацелася бегаць бязупынна туды-сюды, дык зьбіраў пры браме большы гурток: людзі чакалі, мерзьлі, моклі, пацелі - паводля пагоды. Дый усіх мусіў вадзіць канвой: значыць, бывала падвойнае лічэньне, чаканьне й нэрвы. Тут нас, вадавозаў, брама не прапускала; а там кухня на нас крычала: «давай, давай!». Ад самага раньня да познага вечара трывала «вялікае перасяленьне народу». А калі пры рабоце трэба было штось пільнае, спынялася ўся грамада і ўся работа, бо пасланец ня мог так лёгка прасачыцца праз браму.

Пакуль паліла сонца, мы мелі гладкую дарогу. Але ў жніўні пайшлі вялікія дажджы: як размок гліністы грунт і ў брамах парабіліся каўдобіны, дык мы ня мелі ратунку! Пайшлі ў нас сваркі: ніхто не хацеў запрагацца ў аглоблі, а кажны меркаваў падхапіць бочку збоку, каб магчы пераскочыць праз лужыны. Нашыя чаравікі напіваліся вады, ведама, старыя й благія: трэба іх старанна абчышчаць, каб не запэцкаць падлогі ў бараку і ў сталовай. Дый няма часу! Усюды нас падганяюць. А спозьнісься ў сталовую, там можа прапасьці штосьці з нашай порцыі... Тым горш, што вадавозы не атрымоўвалі нічога за працу, апрача самой вады. А другія з нас сьмяяліся:

- Як вып'еш 5 літраў вады, дык гэта будзе табе адзін кіляграм хлеба.

Але хто піў шмат вады, даставаў жаўтухі.

Хто адказваў за благую дарогу, ня ведаю. Лягер крычаў на нас, што разьлівалі ваду й рабілі балота. Тады мы меркавалі самі папраўляць дарогу, але нам не давалі на гэта дазволу, інструманту й часу. Таксама цярпела й начальства, бо муселі пераскакваць па каменьчыках і дошчачках, сьлізгаліся й траплялі ў бліскучых ботах у лужыны. (Затое ў «Двойчы Геройскіх Беларускіх Балотах» немцы прайгралі дзьве Вялікія войны!)

* * *

Хто ў лягеры атрымоўваў пасылку, лічыўся шчасьлівым: усе глядзелі на яго зь вялікай пашанай. Але пры тым ён перажываў бяду і клопат - ня ведаў, як ізалявацца ад людзей? Бо трэба-ж помніць і аб бліжніх, а тых усіх 13 соцен! Калі хто зваліўся ў мора, дык ня мог ратаваць і роднага бацьку, каб ня зьгінуць абодвум. А ў лягеры навокал усе галодныя... Аднак-жа, характэрна, што ў лягерах рэдка хто глядзеў зайздросным вокам на шчасьлівых людзей і наагул ня было «папрашайкаў», ня чулася прытычак і, апрача блатных, інваліды, навет самыя бедныя, ня важыліся красьці ад другіх інвалідаў.

А начальства аддавала пасылкі акуратна. Пры выдачы мусіў кантраляваць лекар і наглядчык: часамі пераглядалі лішне дакучліва, шукалі затаеных лістоў, рэзалі й псавалі прадукты. Пры частых этапах пасылка ганялася за вязьнем, дык гарачым летам прадукты марнаваліся. У пасылках дапускалася ежа, вопратка, тытунь і іншае дабро.

Ня так цікава бывала, на колькі быў пасаджаны чалавек, але важней, ці атрымоўвае пасылкі й ці дастае тытунь. Далей пыталіся, ці мае цыбулю, часнык, сала, цукар? А найбольшы гонар меў тытунь, бо курыла ня менш 90 працэнт народу. Да 1954 году на табаку быў вялікі голад, дык за яе можна было купіць усё. Ну, і абрыдзіў-жа мне табачны дым у лягерах!

Паслухайце аб двух здарэньнях з пасылкамі і з гасьцінцамі:

На 0,20 адзін стары сьвятар вугорац часта й акуратна атрымоўваў з дому пасылкі ды кажны раз лавіў мяне й даваў гасьцінца, 2-3 сухарыкі і кусочак цукру - усяго на раз узяць у рот. І пры тым гаварыў цэлую навуку, як мы, духоўнікі, павінны памагаць адзін другому. Нарэшце вычарпалася мая церпялівасьць і я, замест падзякі, напісаў яму на лаціне адказ (начай я ня мог зь ім паразумецца). Пункты адказу два:

- Вы ня маеце абавязку мне памагаць і я не набіваюся й ня выпрашваю.

- Калі, аднак, хочаце мне памагчы, дык не рабеце насьмешкі, даючы дзіцячыя гасьцінцы й гаворачы вялікую навуку - чалавеку, які стаіць над самай пропасьцяй...

Выявілася, што я разгрэбаў жывую іскру ў прытухлым вогнішчы. Стары доўга паляваў на мяне, а я ўсё выкручваўся, каб не спаткацца. Нарэшце ён мяне падлавіў, хапіў за руку і кажа:

- Дапамогу мне прысылае старая сястра, а фактычна яна і сама патрабуе помачы; а я памагаю тут яшчэ сваім вугорцам. І я зусім не хацеў над табою сьмяяцца, і ня знаў аб тваім вялікім горы...

Я маўчаў і ад сораму гарэлі мае вушы: я гатоў быў праваліцца скрозь зямлі!

- Нашто я пісаў? - пытаўся я сам сябе.

Але старому было сорамна: ён абдумваў спосаб, як паправіць няўдачу. І вось ён злавіў мяне яшчэ раз і мне ўткнуў ў руку 25 рублёў.

- Не вазьму нізашто!

- Мусіш узяць! Ня сьмей адмаўляцца.

Ён так уладна на мяне прыкрыкнуў, што я ўзяў. А пасьля і рады быў, бо дапамога ў тых умовах аказалася салідная й вельмі патрэбная. І я пераканаўся, што лягчэй даваць ахвяру, як прыймаць, навет у вялікай нястачы.

Другое здарэньне крыху падыходзіць да гэтага й не падыходзіць:

Я тады ня быў такі няшчасны, бо ўжо атрымоўваў зь Беларусі лісты й пасылкі, хоць і нерэгулярна. Я пачуваўся як чалавек, якога з вады дасталі, але апранулі толькі ў вадну кашулю й яго трасе ліхаманка. Значыць, я галодны бываў толькі пэрыядычна. Якраз прыйшоў Вялікдзень 1953 году. Пагода цягнулася мокрая і сьцюдзенаватая. Інваліды чамусьці ня любяць такой пагоды, а старыя й худыя тады часьцей сварацца. У лягеры дарожкі былі забалочаныя, але асьцярожна можна прайсьці, абмінаючы лужыны... Супольнага сьвяткаваньня не арганізаваў ніхто: госьці, праўда, ахвотна прыйшлі-б, каб меў хто чым іх пачаставаць. Хоць «бацька» Сталін ужо, на шчасьце, памёр, аднак ягоны рэжым яшчэ трымаўся моцна й мы баяліся чагосьці горшага. Наш настрой не складаўся пасьвяточнаму: мы ўвесь год пасьцілі як пустэльнікі й добра прыгатаваліся да Пасхі. Але, як надыйшоў Вялікі-Дзень, дык мы мусілі разгавецца такім самым нішчымным крупнікам. У мінорным тоне мы жадалі сабе ўзаемна вясёлых Сьвятаў, аднак нашае «Алелюя» было вельмі кіслае, як вясной асеньняя капуста.

І вось, калі я адзін-адзінюсенькі лазіў па дарожцы, сумны й панураны, спаткаў мяне (ён спэцыяльна выйшаў са мною прывітацца) адзін летувіс, сьвятар зь Вільні; віншаваў, казаў «Алелюя» й адразу перастроіў мяне на сьвяточны тон. Кажа мне:

- Ведаеце, што ў мяне?

- А што сталася?

- Я атрымаў пасылку - важную, вялікодную, зь Вільні.

- Ну, і вашае шчасьце...

-... і я хачу вас угасьціць. Пойдзем!

- Дзякую! Іду...

А ў нашым лягеры тады быў добры звычай, што ніхто ад пачастунку не адмаўляўся. Іду. А ў маёй фантазіі рысуюцца вялікодныя прысмакі - яйкі, каўбасы, пірагі... І ўвесь арганізм пабудзіўся, як гаворыць Паўлаў, на «вонкавыя імпульсы» - аж сьлінка цячэ... І дух і арганізм прыгатаваліся зусім.

Увайшлі мы ў барак. Якраз добра выпала, што жыхары тут пераважна спалі.

- Эх! Будзе пачастунак...

Значыць, мы адны заселі пры пасхальным стале. Мой дабрадзей, кунігас, гутарыў вясёла: ён расказваў нешта вельмі цікавае, а я, хоць вонкава ўважліва слухаў, дык папраўдзе ня цяміў нічога, бо мая ўся ўвага была «вялікодная». І вось ён дыскрэтна адхіліўся да свайго закутку, каб дастаць пачастунак; а я чуў, як у мяне моцна б'ецца серца. Аж ён дастаў і палажыў на стале... Што? Гэта быў яблычак вялічыні невялікай мандарынкі. Я зьдзівіўся і думаў, што гэта толькі пачатак. Але хутка зь ягонага тону зразумеў, што тут пачатак і канец усяго трактаманту. Сяджу - гляджу: зьбянтэжыўся й ня ведаю, што рабіць? Аднак гаспадар вывеў мяне з клопату: разрэзаў яблычак на дзьве палавінкі, адну ўзяў сам, а другую падсунуў мне. Я зьеў не сьпяшаючыся, падзякаваў, як умеў, і пайшоў такі задаволены, як той у казцы мядзьведзь, што за камаром сем міль гнаўся. Злавіў і зьеў: «А ўсё-ж-такі, кажа, пасілак маю!»

Што-ж? Усё бывае з чалавекам. І жыцьцё - гэта казка. А гэты дабрадзей, здаецца, рабіў усё шчыра, дый выйшла насьмешка вельмі жалосная...

Хто мой бліжні?

«Чужую бяду пальцам разьвяду,
А на сваю рады не знайду».

Між сабою мы жылі наагул згодна, навет завязвалася прыязьнь шчырая і сардэчная; а часамі зыходзіліся між сабою адзінкі з народаў адвечна варожых. Магчыма, што дзеля гэтага ўлада разьдзяляла і разсылала вязьняў родных і прыязных. Вечныя этапы забіралі шмат часу; у канцылярыях блыталі сьпіскі і спрычынялі лішні кошт. Інваліды больш слабелі; работнікі адбіваліся ад прывычнай працы, а начальства нажывала больш шкоды як карысьці, бо этапнікі, як дрожджы, уводзілі фэрмэнт, разносілі «крамолу» - благія весткі й плёткі па ўсім Савецкім Саюзе.

А вось прыклады вялікай ахвярнасьці й любасьці бліжняга паміж вязьнямі:

Калі, бывала, чалавек, сам бяздольны, скажа другому бедаку добрае слова, дык і гэта ёсьць акт любові бліжняга. А нярэдка здараліся выпадкі, якія сьветчылі аб высокай духовай культуры, навет у простых людзей і ў цьвёрдых з натуры мужчын. Паслухайце!..

Адзін раз у Тайшэце 1950 годзе, сярод зімы, калі мы стаялі на праверцы, а мароз заходзіў за сорак «С», я стаяў худзенька апрануты, без рукавіц і ня мог ніяк сагрэцца. Вецярок пацягваў сьцюдзёным варам, але я не папускаўся: тупаў, падскакваў, біўся рукамі па бакох і - ўсё надарэмна. Аж я пачуў, што нехта пацягнуў мяне ззаду за вопратку. Аглядаюся й бачу, што незнаёмы чалавек падае мне кажуховыя рукавіцы. Я сумляваўся браць, а ён кажа:

- Бяры! Я маю другія.

- Дай Бог здароўе!

Ахвяра аказалася поўная, бо дабрадзей назад рукавіцы ня прыняў, а сам застаўся з горшымі. Пасьля я даведаўся, што ён з Уладзімерскай вобласьці. І ён мусіў ведаць, што я - каталіцкі сьвятар, бо ўсе людзі аба мне тут ведалі. А рукавіцы даў цёплыя, што прыйшлі мне ў самую пару й добра пасавалі. Словам, выйшла паводля савецкай праграмы - «кажнаму паводля патрэбы». Але мой таварыш кіраваўся толькі словамі Хрыста:

- Я быў неапрануты, а вы мяне апранулі... атрымайце валадарства... (Мацьв. 25, 34-36).

Вось другое здарэньне: Позным вечарам, калі я на верхніх нарах гаварыў пацеры, пачуў, што нехта падбіраецца да мяне. Аж убачыў чужога чалавека, які, нічога ня кажучы, падаў мне бляшаную банку: быў там гарачы крупнік з гарохам, густы й звараны на мясе. Ішла тады раньняя вясна ў Тайшэце: кармілі нас голай поліўкай і я пачуваўся як галодны воўк, худы як шчэпка. Нашая вячэра трывала даслоўна пару хвілінаў: мы выходзілі із сталоўкі раздражненыя й яшчэ больш галодныя. І раптам у маіх руках - царскі пачастунак! Я дзякаваў Богу, як тая душа, што неспадзявана вырвалася з самага глыбокага чысца. А хто мяне ўгасьціў?

- Ну, я-ж яго падлаўлю, як прыйдзе па бляшанку!

Добра! Аж на чацьвёрты дзень шэрай гадзінай ён прыйшоў. Я толькі меў дзякаваць, як ён зьнік! І як я заўтра ні глядзеў, як ні шукаў, так і не пазнаў яго ў натоўпе. Затое на гэтым месцы яму і гэнаму - за крупнік і за рукавіцы - а таксама ўсім сваім Дабрадзеям, дзякую ад душы, што мяне ратавалі ад пякельных мукаў голаду і холаду. Каб Бог памілаваў іх усіх! Аман.

І яшчэ ўспомню аб адным здарэньні, як-бы цудоўным. Мы, вязьні, жыва помнім аб усіх дробязях, якія нас ратавалі. Аднойчы латыскі сьвятар падараваў мне кусок сала. Можна было-б разьдзяліць на дзьве раты, каб зьесьці з хлебам. Але дзе там галодны чалавек будзе дзяліць! Дык я сьпешна ськіраваўся да свайго ложа, каб прылегчы і, усьпёршыся на локаць, змалаціць шчасьлівы кусочак. Але зара маё вока ўпёрлася ў лежачага насупраць японца, майго прыяцеля. - Мідзумі-сан. Ён гэтай раніцай вярнуўся зь лягернага шпіталю пасьля доўгай хваробы. Маё сумленьне падказала, што Мідзумі слабейшы за мяне і ў яго ў Японіі ёсьць чацьвёра дзяцей, да якіх ён павінен вярнуцца. Значыць, яго трэба пільней ратаваць, як мяне. Я стараўся адагнаць назойлівую думку, але яна ўядалася ў маю душу. А перада мною ляжаў у запасе ўжо кавалак хлеба, у таварыстве да сала. Я пачуваўся такі слабы ў гэтай барацьбе, што, не давяраючы сабе, каб не перадумаць, хапіў той запаветны кусок і падбег да японца і ткнуў яму ў руку! Мідзумі аж падскочыў: у адзін міг ён і спалохаўся, і зьдзівіўся, і ўцешыўся. Сьветкаў ня было...

Я-ж вярнуўся да сваёй пасьцелі адначасна вельмі задаволены і надта сумны; лёг на цьвёрдае ложа бязь ніякай надзеі заснуць, бо сэрца калацілася дужа неспакойна. Ля мяне яшчэ былі пустыя пасьцелі. Толькі воддаль ляжалі два незнаёмыя, здаецца, стараверы: яны, лежачы, сьцішка штосьці гутарылі й мусіць закусвалі. Я адвярнуўся ў той бок сьпіною, каб надарэмна не спакушацца чужым шчасьцем.

У сваіх думках і ў жываце я пачуваўся такі пусты, як выціснутая цытрына; а сон так далёка ўцёк ад мяне, што я ніяк ня мог яго прыклікаць. Тут я пачуў, што нехта мяне штурхае: аж гэны старавер падпоўз да мяне й тыча кусок сала - такой самай меры, вагі і формы, як той, што я даў японцу. А другі, ягоны сябра, насыпаў мне прыгоршчы белых сухароў. Падарунак прыйшоў неспадзяваны і такі цэнны, а прытым зьявіўся адплатай (і з працэнтам!) за таго японца, - аж у мяне пасыпаліся сьлёзы. Я не патрапіў ім падзякаваць, не сказаў ні слова, як не трапляе дзякаваць сваім дабрадзеям чалавек, якога выратавалі з глыбокага вадавароту.

А і не маглі яны бачыць мае добрае справы, бо японец ня быў на іхных вачох і яны ня зналі, ці я меў што ў руках, ці даваў таму, ці не даваў? Зрэштай, каб і зналі, дык ня страцілі-б заслугі перад Богам. Так тройчы ратавалі мяне добрыя людзі ў цяжкой патрэбе і ўсё назнаёмыя, ня кажучы ўжо аб выпадках забытых, ці меншых, ці аб помачы ад прыяцеляў і г.д. Я-ж малюся за іх, каб Бог аддаў ім, навет за найменшае, паводля вялікага свайго міласэрдзя! Бо Хрыстос высока цаніў ахвяру два грашы беднай удавы, што кінула ў скарбону з свайго недастатку, «яна дала больш, як тыя, што давалі са збытку».

* * *

Аднак у нашай агульнай нястачы ня ўсе роўна цярпелі. Некаторыя з сваёй натуры патрабавалі большай вопраткі і ежы, як людзі магутнай фігуры, росту й вагі. А тымчасам норма (пайка) ішла роўная - і нам, драбнейшым людзям, і тым гігантам, што былі двойчы цяжэйшыя. Дык нарэшце лягерная ўлада манілася споўніць загады Маркса-Леніна, каб даваць «кажнаму паводля патрэбы». І вось пачалі мерыць наш рост.

А мы, грэшныя, не маглі спачатку разгадаць той меры: ці лепш будзе прысядаць? А мо лепш станавіцца на пальчыкі? Дагадкі рабіліся туды й сюды. Аж у канцы загаварылі, што гігантам - ад 180 цантымэтраў - будзе ў норме падвышка. Дык усьцешыліся, аж скакалі з радасьці нашыя вяліканы; а мы, карлікі, дужа засумавалі: яны дзёрлі нос угару, а мы паглядалі на іх панура; але насупраць натуры ня было рады. Найгорш абураліся тыя, якім меры «чуць-чуць» не хапіла. Гаварылі:

- Я меў поўных 180, а зрэзалі на 179!

- У мяне ўкралі аж 2 цантымэтры!

- А я такі самы як вунь той... і мяне дактары паменшылі, каб ім..!

Тымчасам лекары і санітары выясьнялі:

- Ніхто ў вас меры ня краў: чалавек стары і худы адрастае, і на гэта няма ніякай рады.

Аднак ім ня верылі: пайшлі спрэчкі, жалі, нараканьні і злосьці - аж крыўда ўядалася ў сэрца і ў жоўць.

Ну, пачалі чакаць той паступовай рэформы, але яна мусіць заблудзіла ў нейкіх камісіях, або зайшла ў такую далёкую інстанцыю, што дасюль не вярнулася. Бо тады трымаліся такога парадку як і цяпер: «Маркс - сваё, а Мікіта - сваё!»

* * *

Адзін з гэтакіх нашых доўгіх, Іонас Дыдэліс, летувіс, быў найбольш галодны з усяго лягеру. Ён вечна выпрошваў «дуона» - «клеба», а ягоны жывот быў як доўгі мяшок бяз дна. Дыдэліс быў мужчына касьцісты й моцны, высокі й плячысты. Схуднеў ён так, што, здавалася, ягоная скура шуршэла, а косьці скрыпелі. Калі аднойчы выявілася ў бараку пакража, дык бяз рызыкі бяду звалілі на Іонаса і адразу задумалі яго пабіць. Ніхто за яго не заступаўся. А ў лягеры існавала такая «нібы традыцыя», што калі хто пасягне на пайку хлеба, той можа заплаціць галавою. «Пайка» - падстава жыцьця: значыць, калі злодзей бярэ пайку, ён гэтым хоча забіць чалавека, а затое можна забіць і яго. І няма тады ні грэху ні судоў!..

Такі балаганскі закон здаваўся ў лягернай апініі самым разумным і справядлівым. Гэтак, слова-па-слове, закіпела ўся брыгада:

- Біць Іонаса, біць!..

Звалілі яго на зямлю і пачалі штурхаць нагамі, але больш для прынцыпу й для навукі, як із злосьці. А ён, вялікі як званіца, сільны як мядзьведзь, з рукамі атлета, а з кулакамі каваля, быў ціхі, як авечка і безбаронны, як цялё, - пакаціўся на зямлю, як гнілое бервяно, дрыгаў нагамі бязь ніякага толку і жаласьліва галасіў:

- Аш (я) ня браў і ня браў!

Натоўп думаў, што споўніў свой цяжкі закон; а ў галубіным сэрцы Іонаса не засталося да нікога ні злосьці, ні жалю. Ажно справядлівасьць хутка заясьнела, як сонца пасьля навальніцы, і то адразу, у першую ноч. Над раніцай падняўся крык, які разбудзіў увесь барак:

- Злодзей, злодзей!

- Хто, дзе? Што?..

- Я злавіў яго за руку, як цягнуў маю торбу з пад галавы.

- Хто цягнуў?

- Вось ён, Карль Ваўчук...

- Ай-я-яй!..

Карль быў мяшанец: бацька - украінец, а маці немка. Яго ўсе называлі немцам. Ніхто ад яго таго, што сталася, не спадзяваўся. Слава Дыдэліса, а зь ім слава ўсёй Летувы, была ўратаваная і самога Іонаса трэба было публічна перапрасіць, аднак усе тады аб ім забыліся. Затое трэба было пабіць Карля і то двойчы, ці мацней, як учора Іонаса, бо ён быў злоўлены за руку і краў у сьлед учарайшага бою ды сам моцна брыкаў Летувіса! Дый у бараку воля аслабела й рукі апалі: толькі крыху на немца накрычалі і больш не чапалі. Бо ўжо ня было сілы і гневацца!

Аж якраз гэтага дня той самы Карль стаў героем усяго лягеру: ён дастаў пасылку, але такую, што ўсе ахнулі! Як адчыніў скрынку, дык зь яе разнёсься наймілейшы табачны дух, а было там аж 5 кіляграмаў. Дый на тытунь быў тады ў нас вялікі голад; дык вось тая кража хлеба адразу й на заўсёды затонула ў табачным дыме. І ня толькі наш барак стаўся слаўны й шчасьлівы, але ўвесь лягер цешыўся й сьмяяўся ды палюбіў «добрага» немца Карля. У яго цяпер знайшлося столькі прыяцеляў, колькі было курцоў у лягеры, значыць, чуць ня ўсе. А бедны Іонас Дыдэліс і далей быў галодны і прасіў «клеба», бо летувісы ня могуць выгаварыць «х»...

Кражы

«Хто хоча прапасьці,
няхай пачне красьці».

Першая кража ў цягніку - з Чыты ў Іркуцк - вельмі нас стрывожыла: мы тады гатовы былі ўсіх блатных, а навет чуць ня ўсіх расейцаў, лічыць за зладзеяў. Аднак пасьля, калі шмат горшага бачылі й перажывалі, мы перамянілі «гнеў на міласьць». Бо блатныя - няшчасныя людзі. Яны ад малога гадаваліся ў голадзе-холадзе, бачылі найгоршыя прыклады, самі цярпелі крыўды, чулі безсаромныя словы й жылі ў вечнай няпраўдзе, - як-жа яны маглі вырасьці на сумленных людзей? Да іх не дакранулася хрысьціянская культура, а толькі лаянкі, кары й прымус. Высокія лёзунгі бязбожнікаў твораць спрытных блатных, часта горшых ад дзікіх зьвяроў. І дзяржава, зьнішчыўшы сьвятыні, ратуецца турмамі: тут і школа ня створыць грамадзяніна, калі вучыць, што Хрыстос ня існаваў, што няма Бога, ні душы, ні граху, ні цноты, ні сумленьня... Застаўся люты прымус, тэрор, агітацыя - «двойчы герой, тройчы хуліган». А да блату належаць кражы - з самой натуры. І чым мацней зацісьнеш спружыну, тым страшней яна зрываецца. У Савецкім Саюзе так узрасла хітрасьць, выкруты, ашуканства, фарызэйства, што ані законы ня могуць прадбачыць, ані міліцыя й суды высьледзіць! Бо немагчыма саву перавучыць, каб ела зярняты, ці каб штодзень неслася як курыца. Дрэсуру трэба ўжываць паводля натуры звераня; а дзіця трэба гадаваць паводля натуры чалавека - не зьвярынай манерай.

* * *

Найперш у цягніку, як нас везьлі з Чыты ў Іркуцк, у Архімандрыта Андрэя ўкралі сутану: толькі палажыў ля сябе, а за хвілінку яна зьнікла. Ведама, каб адразу падняў трывогу, дык канвой мусіў-бы знайсьці, бо дзе-ж яна магла-б западзецца ў замкнёным купэ? Але затое колькі паўстала-б злосьці праклёнаў, лгарства, а пэўна й помсты з боку блатных?! Яны-б дружна заступіліся за свайго чалавека й за гонар банды. Дык вельмі разумна зрабіў а. Андрэй, што пажаліўся толькі Богу, а нас ціханька перасьцярог.

А ў Тайшэце першай ахвярай стаўся я сам. Трэба-ж таго, што і я тады стаўся багацеем, бо ўжо меў торбу! Жабрак цешыцца новай торбай, дык і я перабіраў сваю маемасьць кажны дзень. У ёй хаваў хлеб і цукар, ручнік і харбінскія пантофлі, акуляры і... больш нічога. Але хто з талковых вязьняў пакідае на ложку торбу з такім багацьцем? Такі разявяка ёсьць той, хто гэтае піша: пакінуў скарб і, зразумела, не знайшоў! А пасьля добрыя суседзі гаварылі:

- Дурны ты! Торбу трэба заўсёды насіць з сабою, а нанач класьці пад галаву.

- Так, цяпер буду ведаць: толькі-ж торбы няма...

Сваю страту я перажываў так, як на волі людзі перажываюць пажар. А другія, пацяшаючы, гаварылі:

- Ані думай шукаць, ці пытацца, ці скардзіцца! Хутчэй у Савецкім Саюзе знойдзеш іголку на дзюравым масьце, як украдзенае дабро.

Але добрыя прыяцелі злажыліся па кусочку хлеба і мне на сэрцы палягчэла.

Ну, цукар я неяк працярпеў да заўтрашняга (12 грамаў!). Аднак страта акуляраў здалася мне катастрофай. Пасьля турмы ў Чыце я ўжо зусім ня мог без акуляраў чытаць. Кажу аднаму суседу:

- І нашто таму злодзею мае акуляры? Шклы-ж у іх камбінаваныя, а левае мацнейшае...

- А ты таго ня ведаў, што ў лягеры няма нічога лягчэйшага, як «загнаць» акуляры? Тут і цана на іх усім ведамая: за акуляры - два дні хлеба, за добрыя - тры дні, а загранічныя - куды больш!..

- Якія яны «добрыя»? Яны спэцыяльна - толькі для аднаго чалавека.

- Але ў нас на гэта не зважаецца, што крышку не пасуюць - тут вам не заграніца!

* * *

Іду да начальніка Сан-Часьці, у амбуляторыю. Ён аказаўся «людзкім» чалавекам, а меў шклы на плюс 31/2. Я прымерыў - больш-менш добра! Зрэштай, выбару ня было. Далі мне шклы і аправу асобна. Але - як уставіць, бо шклы завялікія? Папрабаваў, як мне разумныя параілі, абпілаваць на цэгле, але чуць не папсаваў і ледзь не заплакаў! На маё шчасьце знайшоўся зручны тэхнік, які за дзьве пачкі табакі пагадзіў шклы з аправай. На табаку «загнаў» свой хлеб: хоць быў галодны, але меў акуляры. І нат' былі лепшыя ад украдзеных, бо тыя ўжо дрэнна пасавалі да вачэй - усё ад той «адзіночкі» ў Чыце й ад паганай лямпы, што гарэла там у мяне дзень-ноч... Дык цяпер я павінен быў маліцца ня толькі за здароўе начальніка, што даў добрыя акуляры, але і за здароўе злодзея, што ўкраў благія. Але на гэтым не канец: калі я ўжо маніўся з радасьці затанцаваць, начальнік кліча мяне і кажа:

- А ты заплаці за шклы 12 рублёў і за аправу рубель!

- Грамадзянін начальнік! Я - ахвотна, але скуль мне ўзяць такія грошы? Хіба пазволіце заганяць на плату свой хлеб?

Ён паглядзеў на мяне, што я выглядаў горш дрэннага і кажа:

- Ну, не! Хлеба збываць нельга: вы як-колечы дастанеце грошаў у сваіх знаёмых.

- Дзе-ж я дастану, калі яны такія багацеі, як і я?

- Ну, вы там як-колечы...

Падумаў я сабе так:

- Ён - начальнік - чалавек зусім не благі і, бачу, што мне спрыяе. А жыве ён у поўнай выгадзе, а я - у поўным зьнемажэньні. Неяк ён зь лягеру тыя грошы выкруціць, як захоча... А скуль-жа я іх сцыганю? Пасылак не атрымоўваю, красьці ня ўмею, жабраваць тут няма дзе, заработку - ніякага. Дый, зрэшты, савецкія вязьні мяне абакралі, а самі Саветы ўкралі мяне самога зь Кітаю... дык... Так я сафізмамі неяк супакоіў сваё лягернае сумленьне, што можна затрымаць акуляры «па-блату». Начальнік яшчэ мяне пару разоў добра «журыў», а я ўважліва слухаў, моцна ўздыхаў і на тым кончылася. Бо што-ж ён, «бедны», мог са мною зрабіць?

* * *

Як прыбыў я ў 0,20-ты, падыйшоў да мяне летувіс Юргіс Шэльмукас, чалавек такі ўкладны, мілы і спагадлівы («як да раны прылажыць!»), што я даверыўся яму, як роднаму брату. Абавязкава ён хацеў мне чым-колечы памагчы, бо бачыў маё цяжкое палажэньне. А ў мяне яшчэ захавалася харбінская духоўная сутана: хоць і паношаная, але матар'ял загранічны! Летувіс узяўся прадаць яе за зонай, ведама, неафіцыяльна: там можна было выкруціць лепшую цану. І ўжо я загадзя цешыўся як дзіця: рабіў камбінаваныя праекты і ў маіх плянах усё кацілася, як па масьле. Юргісу меўся памагаць ягоны брат, які таксама быў у лягеры. Гэты Пятрас больш маўчаў, а Юргіс гаварыў за дваіх. Абодвы віталіся са мною ветліва й прыязна, давалі авансам дапамогу, праўда, самую дробязь; абяцалі неўбаве заладзіць справу й прадаваць найбольш карысна. А я чакаў доўга й церпяліва, ажно пачаў чакаць нецерпяліва ды пачаў сумлявацца... А абодвы летувісы пачалі мяне зручна вымінаць, абыходзіць, тушавацца й проста зьгінулі з маіх вачэй. Аднак удалося мне спаляваць Юргіса й прыпёрці да муру:

- Што сталася? Давай мне маё назад!

- Калі-ж ужо няма...

- Дык давай грошы!

- І грошай няма...

- Э-э-э! Значыць, вы мяне абставілі... Пайду да начальніка.

- Ідзі! І ў яго дастанеш 5 дзён карцару, бо ты намаўляў мяне прадаваць за зонай.

Я ўсумніўся, што рабіць і што злодзею сказаць? Аж сказаў незнарок, не падумаўшы, так:

- Ну, добра! Разьлічымся канчаткова на Божым судзе.

- Глупства! - сказаў Юргіс.

Але, хоць ён гаварыў гэта моцным тонам, мне здалося, што ў яго нотка задрыжэла. Я адказаў яму:

- Тады там пабачыш...

Так закончылася нашая прыязьнь і знаёмасьць, а таксама мая надзея на ратунак. А назаўтра спаўвязьні мяне перасьцерагаюць:

- Будзь ты асьцярожны з братамі Шэльмюкасамі: яны ўсіх новых сьвятароў правакуюць і абдзяраюць.

- Дзякую, - кажу, - вам за добрую раду. Але дзе-ж вы перш былі?

А сам тымчасам думаю:

- Чаму я такі шчасьлівы, што мяне заўсёды перасьцерагаюць тады, калі я ўжо даўся злавіць і абскубаць?

З нас траіх - толькі наш філёзаф Тамаш умеў хаваць сваю сутану ў бясьпечным месцы: ён акуратна складаў яе штодзень і засовываў у пасьцель у галавах, і толькі адзін раз не знайшоў яе там, дзе палажыў, бо... знайшоў яе нехта другі. Здарылася гэта, паміж намі кажучы, у Брацку.

Трэба адзначыць, што ў лягерах, дзе ня было блатных, кражы здараліся вельмі рэдка. У бараках бывалі дыжурныя, якія на работу не хадзілі, а даглядалі й адказвалі за ваду, за печ і за ўсё дабро. У большых аб'ектах назначалі й начных дыжурных. Дык наагул у лягерах, можна сказаць, тварылася жыцьцё як-бы аседлае й сталае. Іншая справа ў Тайшэце, лягеры перасыльным: там публіка пераплывала сьвежая, густая, мяшаная з блатнымі, толькі прысланая з турмаў і вельмі неспакойная. Там усе былі ў сваёй вопратцы: багатыя й абарванцы, згаладаныя ежы й табакі. Шукалі спосабу адкарміцца й накурыцца, дык і кралі ўсё, што «ня добра ляжала».

Пасьля Тайшэту інвалідаў рассылалі па лягерах, упісвалі ў брыгады й ганялі прымусова на «дабравольную» работу. Кажны даставаў вопратку (звыкла дрэнную), бялізну й абутак ды пасьцель. Штодзесяць дзён - у лазьню, мылі й адразу там-жа голых галілі. Што мы пры тым мерзьлі, чакаючы чаргі, дык гэта справа звычайная.

Як папаўся і я сам?

«Папаўся ў рукі юрысты,
будзеш чысты».

Ня цяжка апісваць іншых, але сябе апісваць праўдзіва - гэта тое, што самому рваць сабе зубы. Аднак-жа дзеля справядлівасьці, мушу адважна прызнацца, як разгубіўся я сам і як мяне злавілі.

Помню з тых дзён кажны свой крок і кажнае слова. Надыйшла восень 1950 году. Канец лета быў нязвычайна прыгожы, а восень дужа багатая. Ня ведаю, які ўдаўся ўраджай на сібірскіх палёх, бо мяне тады на гаспадарскія работы не ганялі. Але лягерныя гароды паказвалі, што восень мусіла быць шчодрая гаспадыня.

Інваліды ня толькі лакомым вокам паглядалі на гароды, але рвалі й каштавалі кажную траўку. Пасьля апэрацыі і мой арганізм дамагаўся падмацунку, так як кажная расьціна патрабуе вады, паветра й сонца. Нашая ежа давала гэтулькі клёку, каб не памерці, але не давала досыць сілы, каб жыць. Чалавек ня жыў, а трываў, мучыўся й зьнемагаў.

Наш лягер ляжаў на поўдзень на сьхіле гары: можна было-б зь яго аглядаць далёкія прыгожыя прасторы, каб ня высокая (праклятая!) загарадзь, якая адрэзала нас ад Божага сьвету. А ў лягеры мы мелі шырокія вытаптаныя дарогі, на якіх мы ўсьцяж кружылі, як сьляпыя коні ў манэжы. Прыемнай аздобай былі на берагох лягеру й паміж баракамі гароднія ўчасткі, на якіх расла бульба, варыва, крыху кветак і - краса ды надзея курцоў - табака. Гароды належалі да кіраўніцтва лягеру, але малыя дзялянкі належалі да некаторых гурткоў вязьняў, пераважна да блатных-«прыдуркаў». Мы, «фраеры», мала цанілі такія прыватныя гароды, бо рэдка маглі зь іх карыстаць, найбольш з прычыны частых этапаў. Толькі блатныя ўмелі нейкім таямнічым спосабам заручыцца спадкаемствам: пры этапах перадавалі й сплачвалі свае пасевы адны другім. Яны рабілі між сабою слоўныя кантракты й разрахункі. Ім памагала вусная традыцыя, якой мы, «фраеры», ня зналі.

Гэтым летам лягерныя гароды давалі вялікую надзею, а найлепш урадзілі агуркі. Гароднік быў «спэц». Як усе «прыдуркі» - ён таксама быў вязень. Старшы гароднік з памочнікамі пад восень рабіліся ў лягеры самымі моцнымі «кулакамі». Іх шанавала навет улада. Цяпер працаваць у гародзе маглі толькі прыяцелі гародніка, або самыя давераныя слугі й служкі ягоныя. Іншыя «фраеры» маглі трапіць выняткова на гарачы сэзон «жніва». А чужому чалавеку ўціснуцца на сталую працу - гэта было тое, што ўлезьці ў зьмяінае гняздо, ці ўставіць пальцы ў дзьверы. І якраз такое шчасьце спаткала мяне, навет без маёй просьбы, ці заслугі. Ведама, што старыя работнікі сустрэлі мяне як інтруза: ня прынялі ў сваю хэўру, не паказалі працы, а навет не гаварылі слова. Я мусіў аб усім пытацца самога гародніка: ён мне адказваў прыхільна, а яны аж скрыгаталі зубамі! Я-ж хацеў паканаць іх церпялівасьцяй і добрым словам. Усе старыя работнікі працавалі хутка й зручна, а пры тым ласавалі на сьвежую моркву, агуркі і інш. Яны ўважна сачылі кажны крок гародніка: чуць адыйшоў, пасьпешна грызьлі, што пад руку папала! А ледзь паказаўся, працавалі як сьвятыя.

Пайшла ў гародзе сьпешная работа - зборка агуркоў. Пры добрай пагодзе, у гармоніі сонца й дажджу, здаецца, можна вокам бачыць і вухам чуць, як растуць агуркі. А якая пышная зямля ў Іркуцкай вобласьці! І як ручыць пагода: на рост збожжа ідуць буйныя дажджы, а на жніво прыходзіць яснае сонца, чыстае неба й ласкавыя вятры. Тут ня бывае той сушы, як у стэпах на Волзе, ці на Доне, і не заліваюць зямлі трапікальныя дажджы, якія здараюцца ў Манджурыі; тут няма ангельскіх туманаў, ні амэрыканскіх бураў, ані прыбалтыцкай непагоды. Каб тут ня сібірская зіма! І каб тут ня сібірская машкара!.. І каб мы былі вольнымі працаўнікамі!

Мае практычныя таварышы пасьпешна загрызалі сваю работу неафіцыяльнымі агуркамі, або шустра хавалі іх за пазуху. А я ня меў той зручнасьці ў рабоце, толькі быў больш ад іх галодны й слабы, дык таксама пачаў загрызаць сваю бяду маленькім агурочкам. Аж гароднік нязначна падыйшоў да мяне і прыкрыкнуў:

- Разьвяжы пояс!

Я паслушна разьвязаў і... няшчасная палавінка агурка звалілася на зямлю. Ягоная злосьць ня мела межаў. Шчасьце, што ён мяне не пабіў, а большае шчасьце, што ня даў у рукі начальніка, а толькі выгнаў, топаючы нагамі, і з гароду і са службы. А Сьвятае Пісьмо кажа: «Не завязывай пыску рабочаму валу!»...

Ну, што-ж? Даўней у прыгоне, калі дзяўчынка, зьбіраючы ягады, паласавала сама, дык магла атрымаць 25 розаг. А цяпер за галоўку капусты спад сьнегу, за падабраныя каласы ў калгасе, за пару цьвякоў у фабрыцы (закон з 7.VІІІ.1932) можна адхапіць расстрэл. Пры зьмякчальных варунках - лягер да 10 гадоў з канфіскацыяй маемасьці. Дзеці ад 12 гадоў зраўнаныя з дарослымі (закон з 7.VІІ.1941 г.). І навет за неасьцярожную шкоду - такая самая кара! Калі-ж (ад 2.V.1947 г.) скасавалі кару сьмерці, дык тады лягер падвысілі да 25-ці гадоў. Калі-ж кару сьмерці вярнулі, дык лягер застаўся ў норме 25-ці!

Мы, 25-ці-годнія, пачуваліся наскрозь забясьпечаныя сваёй поўнай бядою, бо далей ішла толькі сьмерць. Але й нам ставала яшчэ досыць загрозы. Нам маглі яшчэ даць:

1) Лягерны карцар: норма 5 дзён, але пасьля «перадышкі» норму маглі паўтараць.

2) Маглі нам забараніць пасылкі на 2-3 месяцы й болей.

3) Таксама лісты. Мы мелі права на 2 лісты ў год: за кару маглі яшчэ адзін зьняць. Ад лістоў залежылі пасылкі, дык інвалід мог зусім страціць сувязь з домам і без дапамогі зьгінуць.

4) «БУР» - «Барак Узмоцненага Рэжыму» - гэта адгароджаная турма ў лягеры, зь якой аднак-жа ганялі на работу. Каралі «БУР-ам» на 2-3 да 6-ці месяцаў.

5) Высылка ў штрафны лягер.

6) Катаржная турма, або катаржны лягер.

7) Новае перасьледзтва і перасуд.

Вось савецкі «смок»-гідра, што мела 7 галоў і пагражала нам, засуджаным на 25 гадоў інвалідам!

Дык, як бачыце, я быў пястун лягернага лёсу: нарываўся шмат разоў, а сядзеў у карцары толькі тры гадзіны! І апошняя няўдача з агурком, відаць, выйшла з даносу: «настукалі» на мяне мае агурочныя калегі.

А ў позную восень, калі бяда яшчэ ўзрасла, а пасылак тады ў мяне ня было, і я паглядаў сьмерці ў вочы, я карыстаў «з добрай услугі» аднаго таварыша, які частаваў мяне сырой капустай. Капуста добра смакавала і падтрымала мяне значна, толькі-ж... ня мелі мы на яе права. Я моцна ламаўся ў сумленьні, што рабіць? Запярэчыць сябру - ён не паслухае; ці я мушу рэзка адказацца ад такога гасьцінца? А я-ж даваў маўклівую згоду. Ня ведаю: мусіць трэба было перацярпець і адкінуць такую нязвычайную дапамогу, каб ня скрыпела тая загваздка ў маёй збалелай душы?.. Разсудзеце, Чытачы, самі! Бо, ведаеце, голад - благі вучыцель: адбірае розум і даводзіць чалавека да шалу.

У «Дон Жуане» аўтар расказвае, што ў страшэнным голадзе на моры людзі зьелі свайго таварыша. Аднак тыя, што елі, усе пагінулі. Адзін Дон Жуан ня еў і ацалеў.

Нашчасьце, тое баламуцтва доўга не цягнулася. Мяне ўзялі на работу пры гародніне. Тут ужо ніякая забарона ня мела сэнсу, бо ўсе елі ўсё, што трапляла пад руку. І тут ніхто не аглядаўся на ніякую ўладу, а і само начальства забывалася аб савецкіх вар'яцкіх законах. Дайшла свабода да таго, што і наглядчыкі, а нат' ахвіцэры й іншыя яўна падыходзілі да нашых вазоў, выбіралі самую чырвоную моркву й публічна хрумсталі, як і мы, простыя вязьні. Як морква прайшла, мы кінуліся на бручку (турнэпс), на агуркі, на зялёныя памідоры (у Сібіры ня сьпеюць), на буракі, на капусту й на цыбулю. За капусту ўжо пачалі на нас сварыцца, але мы мала баяліся. А за цыбулю крычалі й гразілі, дык трэба было баяцца. О, бо цыбуля тут самая ласая цукерка - яна найлепшая абарона ад цынгі. Але цыбулі ў нашым лягеры нам, вязьням, не паказвалі й кухня мусіла яе сьцерагчы ад усякай напасьці. Часнык быў-бы нам яшчэ больш прынадны, дый лягер часныку чамусьці не гадаваў. Калі нарэшце кончылася зборка гародніны, і калі шаткавалі й квасілі капусту, тады ўсе накінуліся на яе, але начальства стала гразіць карамі. Цяпер паганыя вязьні, з гора ці з роскашы, грызьлі сырую бульбу. І тут начальства ня ведала, што рабіць - забараняць ці маўчаць?..

Пры сваёй непамернай прагавітасьці, мы ведалі, што ў гародах і ў складах трэба цяжка працаваць: нас дужа моцна падганялі: «давай, давай!». Дый мы й самі стараліся із усёй сваёй інваліднай сілы, бо кажны баяўся, каб не прагналі ад працы карыснай да працы пустой, як дровы, вада, ці рамонт будынкаў і інш. Дык праца ў нас проста гарэла ў руках і была відавочная. Мы заквасілі два чаны капусты - на 2750 і на 3500 кіляграмаў, некалькі чанаў агуркоў і зялёных памідораў. А ўсё-ж такі нам у сталовай давалі зеляніны вельмі скупа, навет і ў восень.

Чаго, бывала, інвалід не «сажрэ»? Я сам чуў калісьці ад старых, што ў голадзе людзі ратаваліся лебядою, дык цяпер у лягеры і я паляваў на лебяду, і магу паручыцца, што яна можа заступіць салату, бо ніразу мне не пашкодзіла. Інваліды выядалі траву як коні, хоць лекары сварыліся, а начальства забараняла. Хоць Сібір - «зялёнае царства», якое купалася ў траве, у кветках, у збожжы, і хоць лягеры мелі даволі гародаў, угнаеньня й рук да працы, - аднак-жа нам заўсёды не хапала зелені і ў нас панавала цынга, жаўтуха, малакроўе й дыстрофія (зьнямога), а таксама скурныя хваробы - экзэмы, раны, скулы, нарывы й розныя балячкі.

Сібірскія лясы - гэта найбагацейшае царства ягадаў: чарніцы, суніцы, маліны, журавіны, касьцянкі й іншыя, а найбольш брусьніцаў. Мы ня ведалі назоваў розных сібірскіх ягадаў, аб якіх нам гаварылі, хвалілі ці мы чыталі, або й самі бачылі. Мы ня верылі вочам і баяліся каштаваць ядомыя ягады, якія тут бачылі ўпяршыню. Аднойчы, як мы ішлі празь лес на работу й чапляліся за кусты, я сарваў некалькі ягадак вельмі смачных і аглядаўся яшчэ на больш - аж дастаў ад канвойнага добрым паленам у плечы. Ён здалёку добра трапіў у мяне і гэтым прыпомніў, хто я і хто ён! Справа на тым і скончылася, а магла стаць трагічнай, бо ён, паводля савецкіх законаў, мог мяне застрэліць за «крок у бок». Таксама безьліч тут гарэхаў - кедравых і ляшчынавых, грыбоў, не гаворачы ўжо аб зьвярыне й рыбе...

Але пры ўсім непамерным багацьці прыроды й пры ўкладзе прымусовай дарэмнай працы, бязбожнікі, замест увесьці народ у абяцаны рай, не патрапілі вывесьці яго з савецкага пекла.

У 1952 годзе, калі вясной расьцьвілі кветкі і ў гародах усё памысна расло, раптам выйшаў загад вынішчыць гароды! Ня думаю, што загад датычыўся ўсіх лягераў, але ў нашым і ў суседніх пачалі рваць і таптаць усё жывое, а навет нішчыць дрэўцы... Якая была прычына вандалізму? Няведама: нам давалі загад, а прычыну ведала начальства. Магчыма тое, што з гэтых лягероў бывалі ўцёкі?.. Гароды давалі аднак вялікую карысьць, кветкі лагодзілі наш суровы рэжым, а тытунь сваім дымам саладзіў горкую долю вязьняў.

Гэты дзівосны загад, ці капрысная выдумка нашай улады, пасьля сьмерці Сталіна адпала (ах, як Сталін мудра зрабіў, што хоць раз памёр!). Цяпер дрэўцы засадзілі зноў, гароды ажылі гароднінай і кветкамі; нашыя курцы ажылі тымбольш, што ў тым-жа часе пачало прыходзіць шмат табакі ў пасылках і пачалі больш прадаваць яе ў ларкох. Прадуктаў ларок даваў скупа, але затое ў апошніх часох папяросаў, сярнічак, навет муштукоў і ў канцы люляк ня было недахопу. Казалі, што гароды скасавалі таму, што быццам-бы «...дзесьці недалёка, у нейкім лягеры, нехта, некуды, некалі ўцёк...»

А іншыя, разумнейшыя, гаварылі, што «...можа і праўда?..»

А яшчэ іншыя тлумачылі, што «...уцекачы нейкую пару хаваліся ў лягернай бульбе, ці ў табацы...»

А мой добры знаёмы казаў, што «быццам-бы іх там злавілі...», «...можа й хаваліся?..»

А незнаёмы гаварыў, што «...Гм, можа іх там і не злавілі?..»

Ці я зара памру?

«Таму і хворы,
што ў горы...»

Зіма з 1951 на 52-гі год вельмі мяне мучыла: вострыя марозы й праніклівы вецер, пры дрэннай вопратцы. А безь ніякай жаласьці выганяюць інвалідаў на работу - на сібірскія марозы! Бесканцовыя клапы (плюскі), марная яда, навокал згрызьлівыя суседзі - старыя інваліды, безнадзейная будучыня, нуда й маркота... Да ўсяго й з прычыны ўсяго далучыліся ў мяне скулы, верады, нарывы й флегмона. Бягу ў амбуляторыю: там пасьпешна аглядаюць, мажуць і клеюць. «Дзякуй!» але, пакуль прыйду ў барак, наклейка злазіць. А скулы глыбокія... Што рабіць? Разрэзаў ручнік, сшыў бандаж і пачаў кампрэсамі лячыцца сам. Добра, што скулы ішлі па чарзе. Зноў да лекара! - Робяць аўтагемму: пераліваюць кроў маю з аднаго месца ў другое. - Памагло й адлягло... але толькі на 2-3 тыдні. Здавалася, што дакачуся да глыбокай магілы, бо лекар не знайходзіў ужо ніякай рады.

Аж прыйшоў нечаканы ратунак - першая пасылка. Надзор кліча:

- Ад каго чакаеш?

- Чакаю ад усяго сьвету й ад усіх родных ды знаёмых з усяе Беларусі...

- Называй фаміліі й месца, бо інакш табе не дадзём.

Пры тым наглядчык закрывае ад мяне скрынку, каб не падгледзіў адрысу. Як-жа мне ўгадаць? Праз Манджурыю й вайну, праз турму й лягер, я затраціў кантакт з сваімі роднымі й прыяцелямі ў Беларусі. Ня ведаў, ці хто зь іх жыве і дзе жыве. Пачаў наўгад называць адрасы й неяк на адзін трапіў.

- А хто пасылае?

Ніяк не магу згадаць! Але наглядчык быў даволі прыхільны і згадзіўся аддаць. Дый зноў перашкода! Ня тое бацькавае імя...

- Сам ты разумееш, што нельга аддаць.

- Я разумею, - кажу яму, - але вы падумайце: нікога больш у лягеры з маім прозьвішчам няма. Маё імя й прозьвішча тут без памылкі: значыць няма вам ніякай небясьпекі. І я... тое - гэта... Аднак, калі не дасьцё, дык што-ж я на гэта параджу? Бывайце здаровы!

Адыходжу вельмі сумны, але спакойны. Бяда! Першая пасылка - ратунак ад сьмерці - і пойдзе назад, а я больш не дастану! Але зварухнулася й іхнае сумленьне: яны бачылі, да чаго я дакаціўся, дык вярнулі мяне й пасылку аддалі. Усе мае знаёмыя так і ахнулі, што наглядчык аказаўся неспадзявана разумным і нячувана людзкім... Магчыма, што прысутны лекар шапнуў сваё слова ў маёй абароне, бо ён ведаў аба мне больш ад начальства. Але пастанова залежала ад дыжурнага наглядчыка.

Дасюль ня ведаю, хто выслаў мой адрас маім знаёмым, а прытым змыліў імя майго бацькі? А ў гэтай шчасьлівай пасылцы знайшлося самае важнае: цукар, сала, каўбасы й цыбуля. Прадукты, праўда, ужо прыстарэлі, бо пасылка пайшла маім сьледам - на Брацк, пасьля на Цэнтральную больніцу і на 0,20. Але вязьні на гатунак не зважаюць, абы толькі прапусьціў лекар. Былі там навет салодкія сухарыкі, якімі я тут-жа ўгасьціў наглядчыкаў, а яны ветліва не адмовіліся прыняць.

Мушу падкрэсьліць, што ў лягерах нашыя пасылкі не прападалі. Пры выдачы некаторыя кантрольныя рэвідавалі вельмі сурова: забіралі прадметы Божай службы (аплаткі, кніжкі, ружанцы), або рэзалі й крышылі прадукты бяз толку й патрэбы. Такжа псаваліся прадукты летам пры перамене лягераў. І трудна было сьпісацца із сваімі роднымі, маючы толькі два пісьмы ў год. Быў выданы закон, што на пасылку можна адпісаць звыш нормы пісьмо на 15 слоў; аднак да нашых лягераў гэтага закону чамусьці не дапусьцілі. І мае дабрадзеі дзівіліся й пісалі:

- Чаму не адпісываеш на пасылку? Бо іншыя пішуць тады «15 слоў», а ты чаму маўчыш?

А я ня мог вытлумачыць ім на гэта нічога, бо баяўся, каб і з двух пісьмаў не сканфіскавалі аднаго «за клевету», калі напішу ім праўду.

Дастаўшы такую важную пасылку, хоць і нясьвежую, я даслоўна аджыў: яна падзеіла, як аджыўчы дождж на завяўшую расьціну. Як рукой зьняло зь мяне тыя скулы: раны пачалі гаіцца й больш не паўтараліся. Асталіся толькі знакі ад ранаў, якія сьветчаць аб маім тадышнім здароўі.

Але, як усё на гэтым бедным сьвеце, так і мая памыснасьць мела свае цені. Ня маючы зьнікуль помачы да таго часу, я ўпаў у вялікія даўгі: мне дасюль памагалі мае таварышы, дык цяпер трэба было ім адпамагчы. Мяне ратавалі, гасьцілі... Належала такжа загадзіць брыгадзіра, дыжурных бараку, суседзяў добрых і благіх, каб улагодзіць адных і зачыніць рот другім. Былі перад вачамі запраўдныя «лазары» і ўсе яны - мае бліжнія. Усё добра разважыўшы, я вельмі стурбаваўся й сказаў сам сабе:

- Божа мой, што мне рабіць?

Бо і 10-ці такіх пасылак не хапіла-б на ўсё. А я-ж сам быў «лазар» на сто працэнтаў, і гінуў на вачох людзей... Дык вось скажу ляяльна, што і бліжнія мяне зразумелі і ўважылі: не абсядалі мяне, а ўмелі захаваць належную дыстанцыю, нэўтральнасьць і церпялівасьць. Іншыя навет сумысна адхіналіся, каб я неразважна не расшастаў неабходнага сабе ратунку. І я з падзякай успамінаю сваіх разумных сяброў.

І вось ад гэтай пары беларускія прыяцелі памагалі мне ў нядолі, каб без пары не паваліўся: пасылкі ішлі да канца маіх лягераў - да 27-га красавіка 1955 году. Праўда, ішлі яны рэдка й скупавата, бо памагалі мне людзі самі нямоцныя; а я ня мог зь імі сьпісацца, паквітаваць, падзякаваць ці папрасіць. Ня мог, ведама, нічым адплаціць, апрача малітвы... І цяпер малюся, каб Бог літасьцівы зжаліўся над іхнай доляй і каб аддаў ім - жывым, ці памерлым - паводля сваёй ласкавасьці! А з заграніцы нельга было нічога дастаць, ані туды да каго пісаць. Дык уся надзея клалася толькі на нашую родную Беларусь, якая сама падпала ў нядолю і няволю. А мае родныя пагінулі, або павыяжджалі: значыць ратавалі мяне людзі чужыя, часам - незнаёмыя.

Цяпер мушу сьветчыць перад Богам і ўсім сьветам: каб ня меў помачы ад Братоў і Сясьцёр-Беларусаў, я не перажыў-бы гора й перасьледу ў лягерах Савецкага Саюзу! Вялікі ім Дзякуй!

* * *

Толькі я паправіўся ад хваробы голаду, як пачала аднаўляцца апэраваная ў 1950 годзе хвароба - крывавы гэмарой, ды яшчэ ў горшай форме. Сьмерць назойліва закрадалася да сэрца і пыталася пра маю адзіную душу. Кроў зыходзіла багата, дык беднае сэрца не магло выжывіць убогага арганізму. Я пачаў дакучаць лекару, каб мяне паўторна выслаў у Цэнтральны шпіталь. Доктар Коган, вельмі паважаны тут мэдык, ня мог ня прызнаць майго няшчасьця й наглай патрэбы ратунку. Ён заклікаў сваіх памацнікоў, д-ра Тарноўскага й д-ра Короля на кансыліюм. Яны згодна прызналі маю хваробу цяжкой і назначылі выезд у больніцу. Аналіза й дыягноза паказалі, што ў мяне кроў добрая, але яе мала й сэрца б'ецца пустое, і апэрацыя мусіць рабіцца адразу, бо кроў зыходзіць гвалтоўна.

Тут мушу аддаць справядлівасьць свайму суседу з Харбіну, д-ру Тарноўскаму, зь якім я перад тым горача паспрачаўся на рабоце. Ён паказваў там сваю зьверхнасьць, а я яе не прызнаваў. Тады Тарноўскі гразіў, што папомніць мне тое. І вось я сумляваўся, ці не захоча ён цяпер адыграцца? Але Тарноўскі патрапіў быць лепшым, чым я спадзяваўся; а навет не паказаў віду, што помніць тое здарэньне. Я выйшаў з кансыліюм абнадзеяны на ратунак і ўдзячны лекарам, якія згоднай апініяй і націскам прапхнулі мяне ў больніцу. А перашкодаў тады не бракавала. На апэрацыю пасылалі толькі патрэбных работнікаў 1-ай і 2-ай катэгорыі, а інвалідаў - толькі ў заразных хваробах, як сухоты, ці скурныя хваробы, а такжа звар'яцелых. У іншых слабасьцях інвалідаў лячыў сам лягер у сваёй амбуляторыі. Дык я меў вялікае шчасьце, што мне адразу далі ратунак ад пэўнай сьмерці.

Коган і Тарноўскі былі жыды, Король - з «тутэйшых». Усе мелі ў лягеры добрую славу; але нашая аптэка пуставала й лекары заставаліся бязрадныя, як нямы сьпявак на сцэне. Інваліды Когана цанілі, Тарноўскага паважалі, а Короля любілі.

Мне ручыла й далей: пасьля таго кансыліюм, без затрымкі, улада лягеру згрупавала кандыдатаў у больніцу; знайшліся вялікія сані - «развалінкі» й добры каняга, які трухтам пацягнуў нас у больніцу, у якой я ўжо быў на першай няўдалай апэрацыі. І мне трэба было паўтараць з прарокам Давідам:

- Запалілася сэрца маё і я зыйшоў на нішто... аслабела цела маё... А мне добра ёсьць прымкнуць да Бога майго: палажыць надзею маю ў Богу... (Пс. 72).

Прыяцеляў я меў шмат і пры разьвітаньні яны жадалі мяе памыснасьці. Пагода стаяла сонечная й прыгожая, мая прышласьць зацягнулася густым туманом. Ці я знайду ратунак, якога так вытрывала дабіваўся?.. Аднак, надзеючыся на Бога, я пачуваўся вясёла й ехаў адважна.

Зноў у больніцы

«Хвароба нічога ня красіць».

Падыходзіла вясна 1952-га году, але зіма не хацела здавацца. У сакавіку бываюць тут такія войстрыя маразы, як у лістападзе, бо сібірская зіма прыходзіць і адыходзіць з трэскам. Сярэдзіна зімы больш памяркоўная: сьнежань не такі «сьнежны» як лістапад, а люты - не такі «люты», як сакавік. Калі на сваіх берагох зіма дае марозы да 50-ці і болей, то ў сярэдзіне спускае да 20-ці і 15-ці, а людзі цешацца і кажуць:

- Ах, як прыемна! Настала поўная «адліга».

Красавік ня мае ніводнай краскі, але патроху робіцца стракаты: марозы ўцякаюць днём ад сонца, а трашчаць ад вечара да раньня. Гаспадары падбіраюць самыя сонечныя дні, калі сьнег падпарыцца на стрэхах, і адразу зсоўваюць яго далоў.

Гэты год сьнегу наваліла багата: нашая дарога ў больніцу сьвяцілася на сонцы як люстэрка - гладкая, высьлізганая й бліскучая. Сані шоўгаліся на бакі, стукаліся ў сьнежную бар'еру й гразілі перавярнуцца, але ім не ўдалося й мы шчасьліва зрабілі свае 5 кілямэтраў. Толькі ўжо мароз пачынаў добра шчыпаць за вушы, як мы пачулі:

- Стой, кабыла, прыехалі!..

Мы ўбачылі моцную шчыльную браму больніцы, якая выглядала, як даўнейшая цьвярдыня. Узброены наглядчык, які ўпускаў нас, меў такую абыдзённую міну, як-бы прыймаў дровы, а ня жывых людзей. Мы прыбылі зьзябшы, бо былі дрэнна апранутыя і самі старыя, худыя, хворыя. Тая нашая лягерная ўлада, як мачыха, не пабаялася пусьціць нас слаба апранутых у зімовую дарогу. На шчасьце, сонейка пажалела нас і не дало марозу прычыніць нам крыўду.

У апэрацыйным корпусе лекары (Зазуліна - вольная і Панікоў - вязень) агледзілі мяне й сказалі старшаму санітару:

- Хворы - зусім дрэнны: ён ня вытрымае апэрацыі, дык яго трэба добра адкарміць. Пастарайцеся!

Далі мне лепшую дыету. А ў мяне - ані сну, ані апэтыту! Дый кроў зыходзіла так, што сьмерць стаяла за плячыма. Пачалі мне рабіць уступныя аналізы, але я бачу, што з кроўю ўцякае зь мяне жыцьцё. Паказаў Панікову, як ляціць зь мяне кроў... Ён затурбаваўся - што рабіць? Нельга адкладываць апэрацыі і ня можна слабога рэзаць... І вось яны ўлілі мне 300 грамаў крыві 2-ой групы. Я пачуў адразу, як супакоілася і ўзмацнела сэрца. Як тая машына, што пачынала слабець і станавілася, а як улілі балён бэнзыны, дык адразу пачула сілу й пайшла нармальна. Цяпер мяне хуценька палажылі на знаёмы апэрацыйны стол. Рэзала Зазуліна, але я чуў, як камандаваў Панікоў, якога ўсе вязьні хвалілі, як самага найлепшага апэратара. Ня ведю, чаму Панікоў аказваў мне спэцыяльную прыхільнасьць? Яшчэ перад апэрацыяй сказаў мне:

- Ня бойцеся, мы вас наскрозь адрэмантуем.

Пасьля апэрацыі яшчэ далі мне 200 грамаў крыві й я пачуў, як прыбыла новая сіла. Кроў улівалі кансэрваваную, што бралі ад вязьняў, якія мелі надцісьненьне. Потым, як я працаваў рэгістратарам і меў у руках сваю «гісторыю хваробы», я прачытаў, што мне ўлівалі кроў вязьняў Нікіфарава і Шэўчэнкі. Значыць, зрабілі зь беларуса інтэрнацыянал, ці поўны Савецкі Саюз: беларуска-маскоўска-ўкраінскі. Але, здаецца, што мая душа ад гэтага не перамянілася.

Др. Зазуліна была працавітая, ціхая, без фанабэрыі, сымпатычная маладая жанчына. Адносілася да хворых спагадліва. Камуністкай яе ніхто ня лічыў. Гаварылі, што рэжа бязь ніякіх дрыжыкаў. А найчасьцей трапляла ў інвалідаў язва жывата. Казалі, што ад дрэннай яды, бо тады арганізм, ня маючы добрай пажывы, пачынае зьядаць самога сябе. І гэтыя язвы найбольш тут рэзалі.

Наагул апэрацыі ў нас удаваліся, апрача аднаго прыкрага здарэньня. Стары інвалід меў на пераносіцы дакучлівую рану, што не давалася вылечыць. І вось нашыя лекары зрабілі яму апэрацыю новым спосабам: надрэзалі над носам пласт цела, завярнулі ўніз, прылажылі да раны й зашылі. Мы цікавіліся, што будзе? Але хворы пачаў наракаць на боль галавы:

- Дактары мяне сапсавалі, - казаў ён. - Яны такой практыкі дасюль ня мелі й на мне зрабілі пробу, каб пераканацца... А мяне скалечылі.

Я гавару дзеду:

- Пацярпеце! Яно будзе на пачатку балючае, а пасьля пяройдзе. Толькі вам трэба супакоіцца.

- Няма мне чаго чакаць лепшага. Яны... дактары... тое і гэта... «сапсавалі».

Ён так скуголіў і скрыпеў, што ўсім у палаце псаваў нэрвы: не разумеў дзед, што й сябе заганяе ў горшую хваробу ды й нам не дае супакою. Аж я ўздыхнуў вальней, як мяне адтуль забралі. І больш з тым наракайлам, ані з другімі сябрамі я ўжо не спаткаўся.

* * *

Здарыўся ў больніцы нязвычайны выпадак: сама лекарка мусіла ісьці на апэрацыю, хоць была зусім здаровая. Загаварыла аб гэтым уся больніца: адны дзівіліся, а другія сьмяяліся:

- Як зь ёй гэта сталася?

- А так: прыймала ў хаце лякарства й раптам дастала завароту галавы і... праглынула сярэбраную лыжачку!

- Шкода лыжачкі...

- Ужо была ў рэнтгене: лыжачка ляжыць папярок у жываце. Трэба зара рэзаць.

- Так-так! Гэтулькі рэзала людзей, дык і самую хоць раз...

Апэрацыя прайшла памысна.

А я скажу ад сябе: каб у кажнай больніцы былі такія акуратныя, ахвярныя лекары, як нашых двое, дык мусіць сьмерць пайшла-б з торбамі. А самую больніцу так разбудавалі ад 1950 году, так абставілі сучаснай тэхнікай і фаховымі сіламі, што надзівіцца! Але, як усё ў Саветах, адно псуе другое: на падабенства казкі «Трышкін кафтан», дзе майстар рэзаў полы, каб надтачыць рукавы. Бо вось харчаваньне хворых засталося бязь ніякае паправы. Натварылі шмат дыетаў, катэгорыяў і «пэляргаў»; абцяжылі кухню фармальнасьцяй, але гэта ўсё былі толькі назовы, бо давалі недастаткова акрасы, зелені, малочных прадуктаў і ў канцы згаладаных хворых лячылі голадам.

* * *

Былі тут два вялікія корпусы для сухотнікаў, два для нэрвовых і псыхічных, адзін для вочных, адзін для наскурных, два апэрацыйныя, два для нутраных, два для здаравеючых. Была лазьня, розныя склады, вялізарная кухня, асобная рабочая зона і г.д. Ага! - не забыцца - больнічны карцар - поўзямланка ў дзьве калючыя загародкі, з двума варотамі на замкох. Карцар - вельмі цікавая ўстанова, якую я часта наведваў, але аб гэтым будзе далей.

* * *

У нашым корпусе ляжалі абапал два маладыя хлапцы, якія мелі аднолькавую долю. Кажны меў задзёртую ў гару нагу з падвешанай гірай: у іх было па два зломы на назе, вышэй і ніжэй калена. Перад калецтвам абодва працавалі ў лесе ў адной брыгадзе. І абодва, як-бы згаварыўшыся, дасталі тыя паломы - перш беларус, а за тры дні - украінец. Ляжалі ўжо трэйці месяц і падружылі з сабою як родныя браты. Згодна цярпелі, гутарылі, жартавалі - ўсё ішло добра, а толькі баяліся, каб іх не разьдзялілі. Яны ўжо папраўляліся, як я іх адведаў. І вось беларус аздаравеў: яго паставілі на кастылі й назначылі ў этап. Пры разьвітаньні яны плакалі як дзеці, а мы дзівіліся й спачувалі, але ніхто нічога ня мог парадзіць. Але трэба-ж дзіва!? Беларуса за пару тыдняў вярнулі ў больніцу.

- Я, - казаў ён, - разстагнаўся, пасварыўся з начальствам і мяне вярнулі.

Аднак-жа нічога не памагло: беларуса да ўкраінца не дапусьцілі. Яго тут крышку падлечылі й накіравалі ў другі лягер. Бо начальства ня любіць нашай дружбы. А ўкраінец далежваў сіратою й быў бязьмерна сумны-адзінокі...

У больніцы шмат людзей хварэла на ціск крыві. Даўней лекары забаранялі ставіць п'яўкі й пускаць кроў. А ў нашай Цэнтральнай больніцы толькі такім спосабам і лячылі, што ад пары да пары пускалі кроў. Часова хворыя папраўляліся, але не на доўга. Адзін паважны доктар мне шчыра сказаў:

- Мусім прызнацца, што мы дасюль тутка ня вылечылі ніводнага такога хворага: вось так толькі працягваем і жыцьцё і хваробу.

Калі я пасьля, як рэгістратар, пазнаёміўся з «гісторыямі хваробаў», дык аж жахнуўся, што так шмат людзей пакутуе ад надцісьненьня. А я ня меў і палавіны іхнага й пакутваў ад малакроўя.

З адным з такіх заавансаваных я меў вялікую сутычку: ён спаў на ніжэйшых пада мною нарах. Чалавек гадоў за 50. Вонкава выглядаў на моцнага мужчыну: рослы, плячысты, чырвоны й энэргічны. Баўгарын - македонец: належаў да тых даваенных партызанаў-«македонцаў», што вялі змаганьне палітычным тэрорам супраць захопнікаў Македоніі, найбольш супраць Сэрбіі. У майго суседа рэвалюцыя-бунт запанавалі ў душы: ён проста азьвярэў, а рукі бывалі ў крыві вышэй локця...

І паміж вязьнямі - чуць здарылася яму якая прыкрасьць, гэты «македонец» лаяўся ганебнымі словамі. А я ня мог сьцярпець, хоць баўгар мяне не чапаў, і я наважыўся яго пасароміць. Але куды мне слабасільнаму й мізэрнаму парывацца на грознага людабоя, якога баяліся блізка 120 жыхароў нашай падвойной палаты?! Ніхто ня сьмеў яму пярэчыць: ён меў такі тыранскі выгляд, уладарны тон, рэзкі голас і бліскучы зрок, што ўсе перад ім замаўкалі й расступаліся, як перад лютым тыграм. Ён проста здумеўся, што я ня толькі яго не збаяўся, але сьмела сам атакаваў яго! Тут увесь прысутны народ разявіўся шырока й чакаў катастрофы. Але я быў такі пэўны свайго права, такі спакойны й адважны, што сусед-зьвер сам змоўк, пачмыхаў носам і паволі асеў. Так часамі цёмная хмара, з траскучымі пярунамі, пакружыць і адсядзе, не зрабіўшы ніякай шкоды. Пакрыху македонец пачаў са мною загаворваць. Дзень за днём мы гутарылі зь ім нямала: ён мне расказваў аб сваіх падзеях, прыгодах і жудасных пагромах. А я слухаў яго - то настрашаны, то цікавы, а то прыгнечаны... Не перарываў расказу, бо баяўся падражніць, дый хацеў даць яму свабоду выказаць перамогу й няўдачы, каб ён мог аблягчыць стурбаваную сваю душу.

І так гэты гарачы патрыёт і страшэнны тэрарысты, чалавек абсалютна мне чужы й далёкі, прыбліжаўся да мяне штораз больш. Гаварыў ён з поўнай шчырасьцяй, як-бы адбываў таварыскую споведзь, магчыма, першую ў сваім неспакойным жыцьці й апошнюю. Я не таіў перад ім свайго сьвятарства, але ён гэтым не бянтэжыўся. І ў мяне навет будзіўся нейкі сэнтымэнт да чалавека-брата, такога дзіўнага й жудаснага. Ажно мы, самі ня ведаючы аб тым, пачыналі даходзіць да тэмаў паважных і глыбейшых. Македонец часам зрываўся, лаяўся й крычаў на таварышаў. Але таго было менш і радзей. Хоць я ўжо не мяшаўся да яго й маўчаў, аднак сусед, відаць, разумеў, якую мне робіць прыкрасьць...

Аж аднойчы я яго не знайшоў у палаце: яго неспадзявана, ціха забралі ад нас і накіравалі некуды на заўсёды. А я пачуваў боль сэрца й жаль да яго й да сябе: шкадаваў сабе, чаму мы не прадбачылі растаньня й не дагаварылі некаторых важных тэмаў? Шкода мне было разумнага, хоць і запальчывага чалавека, які неразважна ішоў на спатканьне зь вечнасьцяй і з самым Богам, маючы на душы вялізарны цяжар.

Паручаю ягоную душу бясконцаму Божаму Міласэрдзю! Каб Бог яе супакоіў у ціхой вечнасьці. Бо на гэтым сьвеце ён шукаў праўды й справядлівасьці ды дабра, хоць і хвальшывымі дарогамі, і ня меў ні дабра, ні шчасьця. Вялікі разбойнік і слабы чалавек... і вельмі няшчасны...

«Не памру, але жывы буду»

Вось папраўляюся відавочна й хутка. Цяпер і ўмовы ў мяне лепшыя, бо зноў дастаў зь Беларусі пасылку й хутка другую! І якраз на самы крызысовы пэрыяд, калі ўставаў з ложа сваёй немачы. Мяне перавялі ў перасыльны корпус. Наш барак стаяў на самым вышэйшым пункце лягеру. Адсюль гарызонт адчыняўся на поўную вольную волю. А Бог, які й сам незалежны й вольны, стварыў і нас «на абраз і падабенства сваё», дык вось згэтуль і ўся цяжкасьць лягернага жыцьця. Каб ня тая цяга да волі, дый каб ня злыбяда няволі, дык лягер тым людзям, што маюць рэгулярныя пасылкі, быў-бы добрым прытулкам, далёка лепшым як калгас, ці вольнае пасяленьне, дзе так цяжска зарабіць і пражыць. Дык, калі чалавеку несправядліва адбяруць волю, тады чуецца найстрашнейшае мучэньне й крыўда. Ады-ж і такі частковы пробліск волі, як адкрыты для вока краявід, - і гэта ўжо прычыняе вязьню вялікую радасьць.

Пад поўдзень паветра награвалася і ўся інвалідная браць вылязала з сваіх бэбэхаў на прызбу, каб нагрэць азябшыя косьці. Але пачатак лета бываў часамі капрысны: як павее, бывала, паўночны вецер - «сівер», дык інваліды бягуць, пхаюцца ў баракі й марынуюцца там у цясноце й гармідары.

Аж вось лета ўгрунтавалася зусім. Так нам добра на дварэ, што мы павыносілі сталы й будзем есьці на вольным паветры. А ў перасыльным корпусе рэжым лягчэйшы. Мы разварушыліся й павесялелі: нашыя галасы й сьмех разьлягаюцца па ўсім лагеры. Каб нам ня было аднак лішне добра, дык прырода й людзі мелі тут шмат спосабаў затруваць нам жыцьцё. Ведамая сібірская машкара так разьвялася, што сыпалася нам у міскі, як дробны мак. Немагчыма есьці! І шкода выліваць зупу, бо што-ж будзем есьці? Адны старанна выкідалі й брыдзіліся, але зара насыпалася новая. А другія бяз цырьмоніі елі тую зупу «трэфную», як-бы заскваранаю...

Старшы санітар, якога мы баяліся больш чым лекараў, быў сібірак, зь мешанай расейска-бур'яцкай сям'і. Такіх за Байкалам жыве тут нямала. Яны вонкава падыходзяць з выгляду больш на манголаў, як славянаў: рослыя, касьцістыя, з круглымі абліччамі. Колер скуры - сьветла бронзава-медны. Яны бывалі часта патомкамі даўнейшых звольненых катаржнікаў, якія пажаніліся й прыжыліся ў Сібіры. Людзі выносьлівыя, упартыя, маларухавыя, бо прывыклі доўгай зімою хадзіць у цяжкой вопратцы. Характары мелі скрытыя, недаверлівыя й цяжкія.

Наш старшы санітар быў у сярэдніх гадох - мусіць з крыміналістых. Мужчына моцны, характар станоўкі, голас рэзкі, твар насуплены. Меў у горле кусок устаўленай трубкі, праз якую дыхаў. Сваім штучным голасам грымеў на нас, як Юпітар, а вачамі страляў як Марс. Ніхто ня мог яго не паслухаць. А начальства любіла такіх грозных хуліганаў ставіць на брыгадзіраў, на старшых санітараў, на камандантаў і на нарадчыкаў. Яны траплялі наводзіць вонкавы бліскучы парадак. І тады «ўсім было добра», апрача інвалідаў...

У першых днях майго там жыцьця я меў інцыдэнт із старшым (і страшным) санітарам. Неяк рана, наводзячы парадак у палаце, наш Юпітар так разьюшыўся, што стаў сыпаць самымі паганымі блюзьнерствамі. Усе, ведама, стулілі вушы й пакорна маўчалі, а я войстра запратэставаў:

- Вы ня маеце права зьневажаць нас, веруючых людзей!

- Цябе не датычыць! Ты чаго мяшаешся? Да цябе не гаворыцца...

- Як «не датычыць»? Вы лаеце ўсіх агулам, а я таксама тут жыву.

Прысутныя так і струхлелі! Савецкія людзі прывыклі маўчаць, як пустэльнікі. Я і сам тут падумаў:

- Куды-ж мне выступаць супраць такога? Каб ён мяне бразнуў аб зямлю, дык я і касьцей не пабраў-бы! Аж вось сталася рэч нябывалая: Юпітар блісуў вачамі, захрыпеў мэталічным горлам і... замоўк. А пасьля таго мы адзін другога не чапалі: ён абмінаў мяне моўчкі, а я абыходзіў яго асьцярожна й здалёку.

Памоцнікам санітара быў раздаччык, дужа несымпатычны тып. Гэты Іван Міронавіч выдзяляў нам яду, бо ў больніцы кажная палата есьць у сябе. Іван быў чалавек сухі і целам і духам: насуплены й недаступны. Даволі рухавы, але скрыты, як-бы запазухай трымаў схаваны штылет. Мусіць ён меў на сумленьні затаенае злачынства. Відаць, заядала яго нуда, немарасьць і цяжкія ўспаміны... Я чамусьці яго не баяўся: падыходзіў, гаварыў зь ім свабодна, хоць не ахвотна.

І вось здарылася, што нашага «Юпітара», як спэцыялістага, начальства паклікала да нейкай пільнай гаспадарскай работы, і ён ад нас адыйшоў. Тады Іван Міронавіч авансаваў на старшага ў палаце. Патрэбны быў новы раздаччык. Ахвотнікаў хапала, але Міронавіч назначыў... мяне! Я-ж мог-бы адказацца, дый, не падумаўшы, сказаў: «Добра! Папрабую...»

Я працаваў як артысты, бо ўжо бываў і дасюль раздаччыкам у брыгадах. Толькі-ж тут гаспадарка аказалася шырэйшая. Былі і памочнікі. Аж вось прыйшоў да нас «Юпітар». Заўважыў мяне на высокай пасадзе раздаччыка, відаць, моцна зьдзівіўся, але палітычна не паказаў віду, што яму не спадабалася мая кандыдатура. Так я й застаўся. Служба раздаччыка вельмі цяжкая й адказная: дзяліць прадукты пры паўгаладоўцы... ня дай Ты, Божа!

З кухняй я часамі ня мог зладзіць, бо там ня ўмелі, ці не хацелі нашай нормы дамерыць, ці далічыць; а затое дамагаліся, каб я ім верыў без кантролі. А калі чаго ў мяне не хапала пры раздачы, дык я мусіў надрабляць сваёй роднай порцыяй, бо інакш сказалі-б, што я ўкраў. Затое калі-б што заставалася, тады я мог-бы свае страты адбіць. Але, на маю бяду, нічога лішняга ніколі не заставалася! Дый у шпітальнай кухні ўсё мерылі, як у аптэцы. Наагул у Саюзе нічога звыш нормы не даецца; а калі нормы не хапае, кухня надрабляе вадой, або абразае й так скупую норму, ці стараецца не дамерыць...

Значыць, мне треба было першаму трапіць у чаргу пры кухні й там добра навастрыць вока, вуха й нос, каб хутка ўсё ад іх прыняць і палічыць у лёт. І злосьць бярэ і сьмех, бо кухня ня любіць, калі я ўсьлед рэгіструю рыбу, селядцы, булачкі, порцыі й інш. Бо пасьля ўжо рэклямацыі ня прымуць, а шэф-кухар толькі скажа:

- Як ты адыйшоў, дык і канец! Прэтэнсіі ня прыймаю.

Гэты «шэф», ці Іван Калодавіч, як яго празывалі, меў гэтулькі злосьці, колькі вагі, а важыў 160 кіляграмаў. Для яго ў кухні прадуктаў хапала...

Быў яшчэ ў нашай палаце «капцёршчык», які меў апеку над вопраткай і бялізнай. Высокага росту, добрай тушы, стары, але яшчэ моцны. Трымаўся фасоніста, як стары ваенны ахвіцэр. Мала таварыскі, а вельмі фанабэрысты. Інтанацыя голасу - начальніка: сказы кароткія, абрывістыя, цьвёрдыя. Так мы й меркавалі, што меў ён у арміі нямала людзей пад сваёй камандай. Я спачатку працаваў у ягонай «капцёрцы» пры направе бялізны. На мае пытаньні адказваў праз зубы, уважаючы гэтыя справы за дрэнь і дробязь. Кажа мне раз дужа задзёрыста:

- Я такога глупства ня знаю!

- Як-то ня знаеце? Гэта-ж датычыць вашай работы...

- І не хачу знаць!

- Чаму-ж так?

- А вы знаеце, хто я?

Я пакруціў галавою. Кажу:

- Не, не магу разгадаць.

- Я - генэрал-палкоўнік! Вось хто я...

Цяпер я зразумеў, чаму ён «таго» ня знаў. І больш зразумеў, што ён быў стары камуністы, і што ў наглай небясьпецы вайны зайшоў у іх высока й дастаў чын генэрал-палкоўніка. А пасьля вайны не дапасаваўся да новага курсу і, як збракаваная манэта, выйшаў з абароту, бо зашмат знайшлі ў ім «лігатуры» й яго «зьліквідавалі» ў лягер, дзе зрабілі «капцёршчыкам». Таксама «чын» вялікі і працавіты...

* * *

Да нашага корпусу належала апека над карцарам. Больнічны карцар трымалі больш срога, як у лягерах. Каб карміць замкнёных вязьняў трэба было адамкнуць пяць замкоў: 2 ў падвойнай загарадцы, адзін - у самы карцар, адзін - у дзьверах камэры і адзін у «кармушцы»! Я насіў (як раздаччык) туды для замкнёных гарбату, цукар і хлеб, а ў 4-ты дзень - міску зупы.

Здарыўся пры мне вязень, якога з вагону пасадзілі чамусьці адразу ў карцар. Ён аб'явіў там галадоўку: браў ад мяне ваду, а хлеба ня браў: я рэгулярна прыносіў, а ён упарта адкідаў. На 5-ты дзень яго зноў узялі ў этап. Тады ён запытаў есьці й смагла паабедаў. І толькі ў канцы я даведаўся, што ён быў у блатных важнай асобай, мусіць атаманам?..

А быў другі тып яшчэ цікавейшы: блатны - хворы на ногі. Гадоў трыццаці. Худы як шчэпка. Гаваркі й вясёлы. Меў такія прыгожыя вусы, што мог-бы хоць на якім конкурсе дастаць 1-ы прыз ды й сам дужа быў прыгожы. А зь ягонымі нагамі выходзіла нейкая загадка: лекары цьвердзілі, што хворы павінен рухацца й хадзіць на кастылёх, а ён ляжаў «покатам», курыў, балбатаў і не даваўся рухаць. Нарэшце навялі на яго кансыліюм высокіх спэцыялістых, якія пацьвердзілі дыягнозу. Хворы аднак упіраўся далей. Дастаў пяць дзён карцару. Я непамерна дзівіўся, як ён перацярпеў. Але празь яго цярпеў і я: ледзь мы зацягнулі яго да карцару, а ад брамкі я нёс яго «на барана». Карміў яго ў карцары; а пасьля зацягнуў у лазьню, мыў і даў назад у палату. А ішлося далёка й пад гару... Усяго майго шчасьця, што калека быў худы.

Ён зноў залёг і не згаджаўся хадзіць. Яшчэ - карцар! А мне новая пакута... Аднак найгоршая спаткала мяне бяда і экзамін, як калегі блатныя прымусілі занесьці яму папіросы й сярнічкі! Небясьпека пагражала мне з двух бакоў: адказацца я ня мог, бо блатныя маглі-б памсьціцца. А перанесьці папяросы... як надзор зловіць, дык мне самому - карцар, або й суд, ці штрафны лягер. Тут ужо я страціў увесь свой рэзон. Аднак панёс і перанёс! Дый не дабыў я зь ім тых другіх пяці дзён, бо, на шчасьце, мяне назначылі ў этап. Толькі брала цікавасьць, што сталася з маім пацыентам, зь ягоным карцарам, з нагамі і з закруцястымі вусамі? А тыя «вусы - як у пакусы», ледзь мяне ня зьелі...

Лягер 0,7

«Турма - красна,
ды чорт ёй рад».

Ішоў 1952-гі год, 15-га жніўня. Год для нас, вязьняў, вельмі цяжкі й безнадзейны. Ніякай прадухі! Ані навет на 70-тыя ўгодкі Сталіна вязьні, хоць шмат сабе абяцалі, не дачакалі лепшага нічога. А і далей аніякія савецкія сьвяткі ня ўносілі новага нічога, і аніякія камісіі, што часта наяжджалі - таксама. А калі здараліся якія рэформы, дык толькі на горшае. Часамі камісія нам давала надзеі, або абяцанкі, але надарэмна! Часамі камісія грымела на нас і на начальства, але таксама ў пустое, як сухім летам бывае, што хмара пагрыміць, але абыйдзе бокам.

Ня толькі ня прыходзіла амнэстыя, але й тым вязьням, што канчалі тэрмін, начальства цягнула лягер далей. А іншых вязьняў перад канцом кары выклікалі на перасьледзтва і суд даваў ім новую кару за тую самую старую справу. Або бывала «дабаўка» бяз суду, толькі завочным дэкрэтам. І яшчэ адзін спосаб: давалі такую «свабоду», што вязень ад яе адмаўляўся... гэта - «вольнае пасяленьне», дзе была воля агранічаная да невялікага раёну. Практычна рабілася так, што вязьня пасьля кончанай кары пасылалі з нашай Іркуцкай акругі ў Краснаярскі край, а там вастрэйшы клімат і цяжэйшае жыцьцё. Інвалід ледзь мог зарабіць найніжэйшую норму, якой там не хапала на ежу-адзежу, на кватэру, на розныя адлікі ды іншыя выдаткі. Дык як жыць? Зьгінеш! Хіба красьці?.. Але як у Саветах украдзеш, калі трэба ўсім добрым людзям красьці? І калі там навет блатныя, якія крадуць з прафэсіі, і то пападаюцца... хоць зьелі на гэтым зубы, ды і то больш «сядзяць» як ходзяць...

Запраўды, цяперашні сьвет атомнай бомбы і сатэлітаў у сваім жыцьці на зямлі стаўся зусім ненармальным! У багатых краёх лянівыя людзі крадуць вялікія сумы й выкручваюцца ад малой кары; а ў Саветах працавітыя людзі крадуць самую дробязь і дастаюць да 10-ці і больш гадоў!.. Там рабуюць гангстэры й бандыты з распусты й збытку; а ў Савецкім Саюзе крадуць самыя сумленныя людзі, якія пры цяжкой працы ня могуць пражыць...

Вось-жа інваліды зусім не хацелі выходзіць на «такую» волю, што ім давалі, і трэба было іх выганяць. Аднаго ў нас вынесьлі на насілках і выкінулі за браму ў поле, на поўную свабоду. Я сам бачыў, як аднаго ўпартага вялі да брамы пад рукі ў двох; а трэйці цягнуў яго сьпераду, а чацьвёрты папіхаў ззаду, пяты накладаў яму шапку; а інвалід трос галавою, каб яе ськінуць, і шосты ішоў наперадзе з паперамі, - так давалі волю...

Малады лекар, савецкай школы і гадоўлі, беларус, расказваў мне, што дастаў на судзе 10 год і выслалі яго ў Алтайскі Край. Там яму паручыла: ён працаваў звольнены ад канвою, - рана выходзіў на вольную практыку, а вечарам мусіў вяртацца ў лягер. Алтайскі Край - самы багаты й мае найлепшы клімат, дык доктару жылося ня дрэнна. Але па 4-х гадох ён дастаў перасьледзтва ў той самай справе й новы суд, які яму даў новых 25 год.

Колькі падобных, нязьмерна цікавых падзеяў, я наслухаўся ў турме і ў лягерах! А год 1952-гі даводзіў нас да роспачы, бо ня споўніў ні аднэй савецкай абяцанкі, - аж цягнула нас, каб гэты год праклясьці, як у Старым Запавеце няшчасны Іоў кляў дзень свайго нараджэньня, страціўшы ўвесь свой дастатак і здароў'е... і сям'ю - сем сыноў і тры дачкі. І мы страцілі ўсё - аж хацелася клясьці:

- Каб гэты наш паганы год выкінулі з усіх календароў! Каб яго ніхто ня ўспомніў добрым словам! І каб тыя, што нас пакрыўдзілі, самі трапілі на нашае месца!..

Не! Лепш будзем жадаць паводля Новага Запавету...

- Каб Бог прасьвяціў народы Вольнага Сьвету! І каб прасьвяціў маіх Чытачоў, - каб усе пазналі і прынялі да сэрца праўду аб бязбожніках і іхным пякельным «раю»! І каб справядлівы Бог тых нягоднікаў, што нас дарэмна мучылі, пакараў для іхнага навароту! Каб бязбожнікі зразумелі, што і яны - людзі, з душою несьмяротнай.

У гэтым годзе рэжым узмацніўся яшчэ больш. Напрыклад, перш давалі ў барак газэту (ведама, савецкую), і кажны мог яе чытаць. Цяпер мусіў чытаць голасна адзін для ўсіх: усім слухаць і маўчаць. Дыскусія забаронена, а брыгадзір адказвае за парадак. Дый і гэта аказалася небясьпечна і хутка выйшла забарона чытаць публічна, бо некаторыя слухачы сьмяяліся ня там, дзе трэба і ня так, як трэба; або рабілі неадпаведныя міны. Дык ужо пазвалялі чытаць толькі ў адзіночку, прыватна й без агаворкі. А пакрысе й зусім газэта занікла. Толькі пасьля сьмерці Сталіна газэту мог чытаць, хто хацеў і як хацеў.

Каб нам дагадзіць, добрае начальства пазваляла пісаць просьбы, скаргі, заявы, пратэсты, пытаньні й выясьненьні, - да пракурора раённага, абласнога і Генэральнага, а навет і ў Вярхоўны Савет. Вязьні тады пісалі й прасілі аб паўторным разглядзе справы, аб перасуд, аб амнэстыю й іншае. Я сам напісаў у сваёй справе тры заявы ў Маскву. Карысьць была такая, што вязьням станавілася лягчэй на сэрцы, бо ажыўлялася надзея перамены. Чалавек тады чакаў адказу, гаварыў аб сваей справе з другімі, жаліўся, крыўдзіўся, згадваў, або злаваўся, або маліўся - адным словам - жыў! І запраўды, трэба прызнаць ласку ўлады, што за два гады на 700 вязьняў у 0,7-ым штось пяці ці шасьці людзям быў дадзены на іхныя просьбы адказ! Я сам бачыў і чытаў вось што:

- Вашая заява ў нас зарэестраваная пад нумарам... дня... месяца й году...

Або другая папера:

- Вашую скаргу мы пераслалі да вашага абласнога пракурора дня... месяца...

Эх, як тады ажыўляўся ўвесь лягер! Бо шчасьлівы вязень паказваў тую важную паперу на права-лева. Усе чыталі, разважалі й пісалі яшчэ й яшчэ... І здарыліся два тры выпадкі перасьледзтва. Я сам, праўда, не дастаў ніякага адказу, але спадзяваўся доўгі час. Думаю, што нашыя заявы наагул ня йшлі далей нашага канцылярскага кошыка, бо квітанцыі нам ніхто не даваў і кантролі ня было. А калі-б і даходзілі да Вярхоўнага Савету, дык хто-б там здолеў прачытаць скаргі ад дзесяткаў мілёнаў пасаджаных вязьняў, і разглядаць ды даваць рэзалюцыі... Сталін драбязой ня турбаваўся, Швэрнік не прачыхаўся, а Варашылаў наагул ніколі нічога ня ведаў і нічым ня цікавіўся. Толькі падпісваў, што разумнейшыя яму загадалі - аж пакуль папаўся сам...

У нашым лягеры пражываў чалавек, якога нельга абмінуць у гэтых успамінах, Кастусь Касач спад Ашмяны. Тыповы беларус: ціхі - як авечка, працавіты - як вол і верны служка - як сабака. Даглядаў лягерных сьвіней. Цэлымі днямі ён саматугам насіў і вазіў сьвінны корм з кухні ў рабочую зону. Сам з сабою вечна штосьці мармытаў, маліўся й пяяў набожныя песьні. Дружыў ізь сьвінямі сардэчна і, як блудны сын, сам пры іх карміўся, хоць, як блуднаму сыну, і яму ня было гэта дазволена. Працаваў так старанна, што яму, хутчэй як іншым, трэба было-б даць адзнаку «Героя Савецкага Сьвінарніка»; але тут зь яго толькі сьмяяліся. Ніхто ня ведаў, як Касач перажываў расстаньне зь сям'ёй і лягерны зьдзек. Я пісаў яму скаргі да Генэральнага Пракурора і я адзін ведаў аб ягоных крыўдах. Бо вось пры немцах стараста іхнай вёскі паслаў Касача на варту. Казаў:

- Ты, Кастусь, ідзі-пастаі на канцы вёскі й павартуй. Калі хто пакажацца зь лесу, дык ты бягом-бяжы да мяне й кажы! Пільнуй добра й глядзі, не прапусьці...

- Пайшоў я: пастаяў гадзіны дзьве, глядзеў пільна, але нікога ня ўбачыў. Аж прыбег да мяне старастаў сынок і кажа:

- Тата казаў, каб дзядзька ішоў сабе да хаты. - Ну, я і пайшоў сабе...

А як прыйшлі бальшавікі, Касача зь іншымі арыштавалі, і ён на судзе даведаўся, што тады вартаваў супраць савецкіх партызанаў. Яму далі 10 год.

Касач быў чалавек просты й няпісьменны, баязьлівы, церпялівы, паслухмяны й працавіты. У галубінай прастаце, ён ня ведаў, што трэба быць «хітрым як вужака» і за гэта дастаў дзясятку. Я ўсё тое апісаў дакладна, але пракурор, відаць, ня чытаў, бо не адказаў ані слова.

Другі беларус, мне памятны, называўся Ігнат Падгорскі спад Смаргонь. Мы доўга зь ім працавалі ў аднэй брыгадзе й спалі побач на адных нарах. Грызьлі нас адны плюскі ў бараку й машкара на рабоце. Быў ён сільнейшы за мяне й практычны гаспадар; а я быў і слабейшы, і непрактычны, і не гаспадар. Прытым мяне дражніў назойлівы крык брыгадзіра «давай-давай!». А Падгорскі ад таго ані здрыгнуў, як-бы каркала варона. Мой Ігнат умеў да мяне дапасавацца: або памагаў мне ў рабоце, або зручна марудзіў і надчэкваў мяне, або мітыгаваў мяне ў посьпеху. Брыгадзір на Падгорскага ня крычаў, бо ніяк ня мог яго падлавіць, а толькі паглядаў на нас дваіх крыва. Ігнат быў моцны духам і целам: яго можна параўнаць да церпялівага Іова, бо страціў усё: тры сыны - у лягерах, дачку і зяця - таксама. Чацьвёрты сын ізьгінуў ў партызанах; а жонка з наймалодшай дачкой працавалі ў калгасе. Хутар і ўся салідная гаспадарка - змарнаваная. Сам Ігнат з прычыны сына - партызана - арыштаваны. На сьледзтве яму казалі:

- Прызнайся, што ты ведаў, дзе твой малодшы сын!

- Нічога я ня ведаў.

- А ён прыходзіў да вас зь лесу ад партызанаў, ад тых «краёвых»...

- Зусім ня прыходзіў.

- Тут ёсьць сьветкі, якія бачылі.

- Сьветкаў няма, бо мой сын ня прыходзіў.

- Зара пабачым.

Следчы паклікаў суседа-«стукача», які набрахаў на Падгорскага і пытае таго:

- Ці ты знаеш Падгорскага?

- Знаю.

- Што ты ведаеш аб ягоным сыне?

- Ведаю, што быў у краёвых партызанах: прыходзіў зь лесу да бацькі. Я сам бачыў.

Тады судзьдзя да Падгорскага:

- А ці ты знаеш сьветку?

- Я яго ня знаю.

- Як ня знаеш? А чаму ён цябе знае?

- Я - такі гаспадар, што мяне знае ўвесь раён, а я ўсяго раёну знаць не магу. І ён на мяне брэша, бо мой сын да мяне ня прыходзіў.

- У карцар!..

Засудзілі Ігната ў карцар на 8 дзён на холад - толькі ў бялізьне. Ня было там нічога, апрача парашы. Казаў мне Падгорскі:

- Увесь час я топаў па каморцы: прысяду на парашу й падрамлю хвілінаў дзесяць. Але мяшае сядзець тое, што стырчаць вушкі й ручка зьверху. Прыхілюся да сьцяны, пастаю. Далей топаю, малюся. Так я вытрываў усе 8 дзён. Пасьля, як выпусьцілі ў зборную камару, таварышы казалі: «Падпішы, а то зьгінеш, бо ніхто ня вытрываў другой нормы».

Але Ігнат упёрся й вытрываў другія 8 дзён. Як ён мог выжыць, проста дзіва! І меў ён недалечаную нагу, прыкульгваў у хадзе. І меў немалую грыжу. Але так - быў моцны й здаровы. Я пераканаўся, што здаровая беларуская натура ёсьць здольная да змаганьня ў большай меры, як людзі, што жывуць у выгадзе і ў цяпле ды не дасьветчылі голаду й холаду. Але яго больш падтрымала моцная вера й малітва, якая давала помач Божую.

На судзе іншых сьветкаў ня было, значыць, віна Падгорскага ня была ўстаноўленая, але яму далі 10 год. А таму «стукачу»-даношчыку далі 15 год.

Ігнат, паміма ўсяго перажытага, не захістаўся: не наракаў ніколі, пагодны й зраўнаважаны, маліўся ўсёй душою. Не паддаваўся і не баяўся правакатараў: жыў поўнай верай і надзеяй. Мая дружба зь ім ня была гарачая, але моцная й шчырая: ён не сароміўся крытыкаваць і спрачацца са мною, але мы не сварыліся. Надзеюся, што Падгорскі ператрываў сваю дзясятку й вярнуўся ў Беларусь. Але куды? Тры сыны працавалі ў лягерах: Ігнату аб іх пісала толькі жонка, бо паміж лягерамі пісьмы не дазволеныя. І такі характар як Ігната лягчэй ператрывае турму й лягер, як калгас. Хутчэй да калгасу падыйдзе Кастусь Касач, прыгонная душа, як Ігнат Падгорскі. Касач сагнецца й будзе ў калгасе гадаваць сьвіней, хоць і не дадуць яму «Двойчы Героя». Такія «касачы» пойдуць сьледам сваіх дзядоў, што перанесьлі прыгон, паноў і розгі: яны дажывуць да новай эпохі й да поўнай волі. Але што стане з такім незалежным характарам як Падгорскі? Праўда, затое Падгорскі ўмеў быць і вальнадумцам: умеў зжыцца са мной і з гарпагонам-брыгадзірам, бо ведаў «зьмяіную хітрасьць». Бо самой «галубінай прастатой» не пражывеш! Беларусы павінны гэта помніць...

Частка трэцяя
ПАСЬЛЯ СЬМЕРЦІ СТАЛІНА

Камісоўка

«Кожнаму свая болька баліць».

Ці хто з чытачоў ведае, што такое «камісоўка»?

Гэта - квартальная праверка здароўя лягернікаў і клясыфікацыя іх для работы: 1-ая і 2-ая катэгорыя і інваліды.

Вось на 0,7-ай падняўся крык:

- Камісоўка! Хутчэй у амбуляторыю...

- Як там ідзе?

- Бяда! Лекары ўсіх гоняць на работу.

Нас зьбіраюць брыгадамі. Цяпер яшчэ вядуць нас старыя брыгадзіры, а пасьля камісоўкі перасартуюць нас пановаму.

- Разьдзявайся!

А лекары былі дзьве жанчыны. Вельмі цяжка было прывыкнуць, што мужчын - усю грамаду разам - пераглядаюць заўсёды жанчыны, але ў лягерах такая мода й тут ня нашая воля. Мяне прыпісалі да інвалідаў рабочых. Савецкія законы забараняюць ганяць інвалідаў на работу вонках лягераў, але нас выпіралі сілай, пад пагрозай карцару; а ўсюды аб'яўлялася, што мы ідзём дабраахвотна. Трудна! - такі тут парадак (ці беспарадак?).

Я трапіў пад руку брыгадзіра, прыткага, крыклівага армяніна. Дзіўны ўдаўся чалавек: ягоныя выклікі на рабоце - «Давай-давай!» - разьлягаліся па цэлым полі. Ён проста вылазіў са скуры, каб паставіць брыгаду на высокае месца, дый надарэмна! Толькі псаваў нам нэрвы і нашая брыгада ня ішла перадам, а цягнулася ззаду - аж другія з нас сьмяяліся.

Рана, пасьля худога сьнеданьня, мы хутка круталі на развод і зара сьпяшылі на далёкае поле капаць бульбу. А бульбы, як кінуць вокам, вялізарнае поле! Урадзіла дужа добра, а мы - нязграбныя дзяды. Брыгадзіры заўзята нас падганялі й мы самі стараліся, бо абяцалі нам даваць плату: а ўсё-ж начальства нас крытыкавала, што павольна працуем і нячыста капаем. Яны самі - «дэмакраты» - ў бліскучай ваеннай уніформе, выпасеныя й чырвоныя, а мы - «капіталісты» - замурзаныя ў вільготнай зямлі, поўзаем на каленях і ня можам новым панам дагадзіць.

Хоць у Савецкім Саюзе гаворыцца, што ўсё змэханізавана, але ў нас машынамі былі нашыя рукі й кароткія гачкі, так што мы мусілі паўзком прынікаць да самага грунту; а як здараўся дождж, мусілі корпацца, як жабы ў балоце. Адзін наперадзе падкопваў лапатай, а іншыя раскопвалі гачкамі і бульбу кідалі ў драўляныя кубічныя скрынкі. Скрынка ня мела ручкі і поўная бульбы была для мяне станоўка зацяжкая. Кажны нёс скрынку перад сабою - ў самай нявыгоднай пазыцыі, а ў двох нельга было за яе ўчапіцца. Бульбу мы высыпалі ў кучы; запісвалі скрынкі на кажнае зьвяно. Там другія перасыпалі на вазы й звозілі коньмі. Таксама капалі бульбу і 50 і 100 гадоў таму назад. Я-ж лішне стараўся і пад вечар змогся. А заўтра кажу брыгадзіру:

- Не магу так капаць: на каленях і сагнёны, а скрынка не па маёй сіле - ня дам рады цягаць цэлы дзень! Я ўжо меў ішыяс і нядаўна з больніцы, пасьля апэрацыі крывавага гэмарою, - дайце мне іншую работу.

- Ідзі капаць! Іншай работы табе няма.

- Не, не магу капаць, самі вы бачыце...

- Дык сядзі так!

- Добра, буду сядзець так.

І я сеў і злажыў рукі. Упёрся я. Думаю сабе:

- Няхай робіць, што хоча, а я не магу ўступіць.

Але й брыгадзір упёрся: маўчыць, як нямы й пазірае воўчым вокам. А брыгада паглядала цікава й ня ведала, хто з нас разумнейшы? Так мы працягнулі да паўдня. Нарэшце ён здаўся: даў мне лапату й паслаў падкопваць бульбу. А якраз была адна вольная лапата, значыць, я не адабраў у нікога лепшай работы. Я рашуча прыступіў да новай працы; а я яе помніў з сваіх малых гадоў, дый стараўся так, што й брыгадзір да вечара разьмяк. Праўда, у канцы месяца ён моцна зрэзаў мне заработак, адылі я падумаў:

- Хоць це хрэн з тваёй платай, абы мне захаваць наймілейшае здароўе!

А бульба ўрадзіла, бо зямля тут - глыбокі чарназём. Не дарма кажуць, што сам Сібір мог-бы пракарміць цэлы сьвет. Толькі-ж іхняя гаспадарка - марнаваньне часу й дабра, як і нашая - «казённая» работа. Нас лічаць, гуртуюць, гоняць па забалочаных дарогах пяцёркамі тры кілямэтры..

Вязуць паромам праз раку Чуну, а далей зноў пехатою, зноў кантроль, тычкі («стой - страляю!»)... А мы - недалугі і няўмекі: прафэсары, пэдагогі, сьвятары; інжынеры, архітэкты, лекары, юрыстыя, артыстыя, урадоўцы, камэрсанты і г.д. І мы - з розных народаў і краёў... Ці-ж такая стракатая публіка, пераважна слабыя, старыя інваліды, магла працаваць прадуктыўна? Каб тут паставіць машыны й даць здаровых работнікаў, хаця-б з гэтых маладых канвойных і з наглядчыкаў ды зь лішніх канцылярыстых, дык зрабілі-б хутчэй, лягчэй і спарней. Форд у Амэрыцы плаціў работнікам за гадзіну па тры даляры з палавінай, а ў калгасах даставалі за працадзень адзін кіляграм дрэннага збожжа, а то і менш! Ці так перагоніцца Амэрыку?

І супраць праграмы Маркса-Леніна, каб кажны працаваў «у сваёй прафэсіі», - тут вялікія вучоныя грэбаліся ў балоце на каленях падчас непагоды, капаючы бульбу, буракі, моркву, бручку, хоць шмат хто зь іх ніколі ня бачыў, як гэта пасавецку робіцца... Або інжынер зь няпісьменным тунгузам пілаваў дровы, а той на яго крычаў, што ня ўмее. Чэскі адвакат побач з земляробам румынам капаў бульбу: чэх зарабіў за месяц 8 рублёў, а румын 35. Татарын-тэхнік камандуе будоўляй, а немец архітэкт сеіць пясок і месіць гліну. А ў Брацку ў 1950 годзе адзін інжынер мне паказваў:

- Вы гляньце, як яны крыюць дах! Збаламуцілі ўсе пляны й праекты, абы збыць і хутчэй здаць заказ. За пару гадоў трэба ўсё перарабляць.

А немец, які быў адміністратарам у вялікім шпіталі ў Бэрліне, як мы зь ім пілавалі дровы, казаў мне:

- Вось за гэтае файнае бервяно лістоўніцы ў Нямеччыне далі-б вартасьць чатырох суконных мужчынскіх гарнітураў, а мы яго пілуем на дровы. - І мы, хоць жалелі, мусілі пілаваць, бо нам загадалі працаваць пасавецку. Дрэва было першаякасным матар'ялам: у сярэдзіне мела колер маёвага жоўтага масла.

* * *

У другім месяцы пайшоў халодны, праніклівы дождж, а мы дакапвалі бульбу й пэцкаліся ў сьлізкай зямлі пры моркве й буракох. Перад работай, пакуль расстаўлялі тычкі й плянавалі працу, канвой даваў каманду: «Сядай!» - у балоце... Добра, што я ўмеў сядзець на кортачках, пакітайску. Зрабілася кіслая пагода. Пасьля пахаладнела: прыходзім на поле, а яно ўсё ў шэрані (іней). Прыгожа выглядае пушыстае, шурпатае, бліскучае на сонцы поле. Сонца жыва зьядае замаразь, толькі капелькі серабрыстай расы зігацяць у праменьнях, але ў заломах грунту трава застаецца белая. Аднак працаваць тады голымі рукамі - бяда! Мы рвалі бручку (турнэпс). І ў рукавіцах нельга: яны зара намакаюць. Турнэпс сядзіць у грунце моцна, а нам за ўсю матарызацыю служаць голыя рукі: мы ня мелі ніякага інструманту, навет ні ражна... Нельга спад стражы адхіліцца - пашукаць чаго... Адразу мароз пранікае пад пазногці - аж даходзіць да сэрца і ў мяне на вачох сьлёзы... «Давай-давай!»

На самым канцы чакала на нас капуста, ды пайшоў сьнег. Праўда, мароз ня быў вялікі, а сьнег упаўдні таяў. Мусілі вельмі сьпяшацца і добра нацярпецца. Толькі чуліся галасы: «Ах, рукі, рукі!»... Такі побач мяне летувіс Іонас Дыдэліс - ён не адчувае: у яго скура на руках ад вечнай гаспадарскай работы згрубела як сланёвая й холаду так не прапускае, а мая - «пісарская» рука...

- За другі месяц я ўжо зарабіў 11 рублёў (кіляграм цукру ў той час - 10 руб., але яго даўно ня прывозяць!). На чыгунцы плацілі лепш, а ў тартаку - няшмат. У рабочай зоне за пілоўку дроў і за перавозку іх саматугам, за ваду, за ачыстку сьнегу, за перавозку бярвеньняў (вельмі небясьпечная работа!), за вываз нячыстотаў (дужа брудная работа), за разгрузку вагонаў і наагул за працу ў лягеры, у начальнікаў, у рабочай зоне, у сабачай зоне, у канвойнай зоне і г.д., не плацілі нічога. Праца ў гародзе, пераборка бульбы і варыва, рамонты баракаў і іншае - бясплатна.

Прытым вечна нас пераганялі ў меншых работах: як мы крыху прывучыліся да чаго і ўжо ішло нам лепш, хутка гналі на другую работу, ня скончыўшы першай. Якая прычына? А Мікіта іх ведае! Затое ўсе інваліды-дамаседы нам зайздросьцілі.

- О, вы там на полі зарабляеце!

- Вы там наядаецеся бульбы, морквы, а мы тут прападаем...

Ну, наш заработак на полі быў меншы ўсякай нормы. Відаць, што на нас таксама нехта зарабляў, бо мы тады ў лягеры не абедалі, а наш абед у іх пісаўся... Мы на абед варылі бульбу на полі й цешыліся з таго прысмаку, хоць і поснага. Ідучы дамоў, адважныя інваліды хавалі бульбу ў кішэні й запазуху, а добрыя наглядчыкі ў браме бульбу адбіралі й нас лаялі. Іншы раз бульба шчасьліва прайшла і ў нядзелю яе варылі ў летняй кухні.

* * *

Пасьля сьмерці Сталіна канвой фактычна перастаў страляць «за крок у бок», хоць кажны раз па старой прывычцы гаварылі пры браме: «Будзем страляць без заказу».

Аднак цяпер стралялі толькі для страху ў паветра. Каб Сталін жыў, дык я-б ня жыў, бо двойчы праз памылку перакрочыў лінію. У нас перад тым застрэлілі кунігаса Бараўскага, старога й глухога, за адзін крок.

Наш канвой любіў распальваць сабе вогнішча. Тады выклікалі аднаго з нас і давалі загад:

- Эй, мужык, прынясі дроў, распалі вогнішча!

Калі было халадней, яны рабілі сабе два агні - з двух нашых бакоў; але цяпло да нас не даходзіла, а толькі зводзіла. Нам пазвалялі на агонь выняткова, з сваёй ласкі, і мы маглі грэцца пачародна. А ўся брыгада магла зьляцецца толькі на агульны «перакур». Аднойчы па абедзе, калі мы вярталіся зноў да работы і асеньняе сонца пачало прыграваць, мы заглядаліся на лес і так нам не хацелася гнуцца да працы! А я ўздыхаў з усяго сэрца і казаў таварышом:

- Так люблю лес і так мне захацелася пахадзіць па лесе!..

А калегі сьмяяліся зь мяне:

- Вунь чаго табе зажадалася!

Мы якраз працавалі ля самага лесу. А дзень асеньні вельмі ўдаўся - так і красаваўся ў падфарбаваных лісткох дрэваў! Такія дні асталіся ў маёй памяці зь дзіцячых гадоў, калі бегаў па грыбы, па ягады, ці гарэхі. У Сібіры якраз птушкі цягнулі на вырай. Ішоў пералёт жураўлёў: мы праводзілі іх вачыма, услухоўваліся ў іхную пераклічку й жаласна, глыбока ўздыхалі. Бачылі часамі вялікія хмары дробных незнаёмых птушачак. Усё жывое ўцякала ад сібірскіх марозаў у далёкія цёплыя краі. І толькі мы, разумныя й хітрыя людзі, чамусьці заставаліся на зіму там, дзе нам вельмі дрэнна жылося... Сіняе неба, шэрая даль палёў, наш суседні лес і ўся прырода пры ціхой пагодзе стаяла ў задуме й роскашы асеньняга цёплага дня. Душа чалавека, замучаная благім жыцьцём, напаўнялася набожным супакоем і жывой цягай да ўтрачанай волі. Лес вырываўся да сонца, падстаўляючы яму сваё аблічча і ўсе бакі, а на дрэвах не варухаўся ні адзін лісток. Дрэвы ўжо не расьлі, але жылі й хацелі жыць - ператрываць сібірскую зіму: яны мудра лячылі свае раны, замазвалі й заклейвалі іх сокам і смалою; яны адкладалі запасы корму на худую вясну; яны ськідалі сухія галіны, старыя кускі кары й пускалі на вецер ужо непатрэбны ліст. Дрэвы пачыналі асеньнюю песьню й плач па памерлых, бо надыходзіў лістапад і жалосныя Задушкі.

Вось яшчэ раз калегі прыпомнілі маё «ўздыханьне» і пачалі мяне дражніць:

- Эх, захацелася яму ў лес... Гэ-гэ-гэ... Пачакай «25» і тады пойдзеш сабе буяць па лясох, па палёх.

Я маўчаў, але маё сэрца білася як злоўленая птушка. Аж чуем голас канвойнага:

- Эй, мужык, ідзі сюды!

Я тады быў наперадзе, бо падкопваў бульбу. Іду да яго, а ён кажа:

- Прынясі мне дроў на вогнішча!

Мы ўсе, аж жахнуліся! Дый ён ня мог чуць нашай папярэдняй гутаркі, бо стаяў далёка. Я-ж так ахвотна пасьпяшыў, што забыўся аглянуцца і паказаць таварышом язык. Пачаў зьбіраць побач у лесе гальлё і дровы, ламаў сухія сукі, цягаў залеж і насіў на вогнішча патрошку, каб мець больш хадні... Запускаўся ў лес далёка, колькі хацеў, каб набраць у грудзі запасу паветра й каб начэрпаць у душу вольнай волі. Мармытаў сабе пад нос, пасьпеўваў і прысьвістваў. Гэта-ж была роскаш! Сталася нешта нязвычайнае: канвой як бы аба мне забыўся. Бо дасюль нікога аднаго ў лес ня пускалі - ўсьлед ішоў канвойны. А я зыходзіў ім з вачэй, лазіў па кустох бязь ніякай наўды, блукаўся па лесе й прыносіў сёе-тое на агонь - больш для вока, як з патрэбы. І ўжо лезла назойлівая думка ўцячы, аж мусіў сароміць сам сябе ды сьмяяцца зь сябе. А лес уцягваў як магнэсам: магутны, валадарны дуб, стройная сасна, размашыстая лістоўніца, нашая беларуская бяроза і хілая рабіна - ўсё тут жыло памяшанае й думала сваю таёмную думу. Часам чырыкнула незнаёмая птушка і замаўкала. Толькі дзяцел, працавіты тэлеграфісты, адбіваў роўна такты, здабываючы свой кусок хлеба. Але-ж трэба мне вярнуцца... а так ня хочацца!..

Калегі капалі бульбу. «Давай-давай!» - адбівалася рэха па лесе. А як ішлі мы дамоў, я сказаў сваім таварышом:

- Калі Бог так хутка й так цудоўна споўніў маю малітву, як просьбу капрыснага дзіцяці й дазволіў мне нявольнаму пабыць у вольным лесе, - дык гэтым даў знак, што споўніць і маю сардэчную малітву ды дазволіць мне вольнаму бываць у вольным лесе і ў вольным сьвеце...

Цяпер ніхто мне не запярэчыў - толькі ўсе задумаліся - кажны аб сваёй уласнай волі:

- Дзе-ж ты, нашая воля-нявольніца?.. наша беларуская доля - бяздольная?..

Сны і варожбы

«Баба варажыла,
Пакуль галавою не налажыла».

Калі доўга не паказваецца сонца, дык людзі выглядаюць хоць месяца й зорак. І мы шукалі прадухі, а хоць-бы якой маленькай шчылінкі... У нас рэдка хто не маліўся. Навет атэістыя, забыўшыся, гаманілі ў зьнемажэньні: «Ах, Госпадзі, пранясі гэтае гора!» Яны таксама хацелі-б верыць, але ня ведалі, як гэта пачынаецца. Але добры Бог чуў і прыймаў і іхнае маленьне ў нядолі.

Апрача таго вязьням давала палёгку лягерная варажба й сны. Варажбіт спэцыялісты, а навет самавук, ці самадур, калі быў артыстым, ці меў крышачку спрыту, мог з гэтае крыніцы выгадаць сабе кусок хлеба. Я і сам пераканаўся, што й без варажбы - адно добрае слова - зьмягчае бяду, як аліва рану, бо нуда паступова грызе й заядае няшчаснага чалавека. Дый няма горшае хваробы, як нуда!

Дык вось варажбіт кладзе запалкі, гарох ці каменчыкі, паперачкі ці карты (з газэт), або глядзіць на далонь і ў вочы: я-ж добра ведаю, што ўсё тут пустое, але бярэ мяне цікавасьць, што мне выпадзе? І я дужа жадаю сабе памыснага выніку... А варажбіт умее гаварыць і ведае, як сумнага пацешыць:

- Бачыш? Вунь дарога - яна ідзе проста, але вось уваходзіць перашкода. Ты пацярпі яшчэ гадок, а там выйдзеш на роўны шлях: вунь-вунь ён!..

Мне цяпер становіцца лягчэй на сэрцы: адыходжу спакайнейшы й мне прысьніцца прыгожы сон. А майму сябру ён варожыць тое самае, толькі іншым сказам. І той чалавек, якому застаецца сядзець яшчэ 22 гады і ён заўсёды зь кіслай мінай хадзіў асалавеўшы, цяпер весялее й робіць пляны новага жыцьця.

Усе прысутныя прыймаюць варажбу паважна: ніхто не паважыцца сьмяяцца, ці пярэчыць. А сам варажбіт, здаецца, перажывае тыя зьявы, якія «бачыць» у сваім дзіўным траньсе. Ён быццам адпраўляе нейкае містычнае набажэнства. І сам варажбіт і ўсе прысутныя сьветкі былі-б моцна абражаныя на таго, хто-б выражаў сумлеў, а найбольш той пацыент, які прыйшоў пытацца пра сваю долю. Ён сядзіць перад варажбітом як хворы перад лекарам і чакае вырашэньня свайго лёсу - ці яму жыць, ці зьгінуць? Але спадзяецца ратунку...

Некаторыя баяцца, што ў варажбу ўваходзіць злы дух, і што гэта грэх варажыць і верыць у яе. Але варажбіт гатоў прысягнуць, што ніколі злога духа ня кліча, ня бачыць і ня мае зь ім нічога супольнага. На знак гэтага ён тут-жа пры вас можа перахрысьціцца й пацалаваць крыж. Пасьля сэансу варажбіт пераходзіць да прыватнага жыцьця й аб сваіх прароцтвах ня любіць успамінаць:

- Я нічога ня ведаю: я цяпер прыватны чалавек...

Здавалася, што ў тую хвіліну ён меў кантакт з гэным сьветам: цяпер кантакт сарваўся й ён перастаў быць правадніком прарочых вестак.

* * *

Адзін з нашых сьвятароў чытаў з далоні: ён заўсёды меў шмат кліентаў, хоць не гадаў будучыні. Ён толькі па лініях рук гаварыў аб характары, аб здольнасьцях, аб памысных і няшчасных падзеях свайго кліента. Пасьля казаў, чаго можна спадзявацца з такога характару і даваў рады на прышласьць, чаго трымацца, чаго асьцерагацца. Бывала, кліент чырванеў і хацеў-бы ўцячы ад «прарока» - так бянтэжыўся, ці сароміўся! А варажбіт гаварыў так знаёмым, як і чужым людзям пэўна й спакойна: ня ўгадваў, не заглядаў у вочы, не бунтаваўся й ня цырымоніўся. Гаварыў - як-бы чытаў з кнігі: а так трапна й цікава, што з усіх бокоў лезьлі з рукамі. Не здаралася, каб хто спрачаўся, што няпраўда. За сэансы «прарок», як яго называлі, ня браў нічога. Ад яго адыходзілі ня стрывожаныя, ані пацешаныя, але задумаўшыся. Людзі разумелі, што жыцьцё - не забаўка, ня выпадак, не нажыва, ні нашае высокае - «Я!». Але жыцьцё мусіць быць справай вельмі паважнай перад людзьмі, перад сабою і ў вачох Божых. Аднак сам гэты сьвятар пытаньняў рэлігійных ці канфэсыйных спэцыяльна не чапаў. І ён меў нейкае дзіўнае шчасьце, ці такі характар, што для яго абсалютна ўсе былі роўна бліжнімі: як я яго доўга знаў, ён ня меў ніякіх ворагаў. І да яго кажны падыходзіў, як да свайго брата.

А на маю далонь «прарок» вельмі круціў лысай галавою й ня мог нічога, так як іншым, сказаць пэўнага:

- У вас лініі абрываюцца. І дужа няясная лінія жыцьця й долі... Наагул, рука для мяне загадкавая.

Дык я задавольваўся тым, што слухаў характарыстыку сваіх калегаў.

Ён - філязоф-псыхалёг меў глыбокую інтуіцыйную веду чалавечай душы: ён трапна прастаў і разьвязваў заблытаныя вузлы, калі хто пытаў ягонай рады, а такіх у лягеры было нямала. Умеў заваражыць сваім магічным словам цэлыя грамады, хоць сам у сваім прыватным жыцьці быў мала практычны. Затое ўмеў добра слухаць людзей разьбітных.

* * *

А сны?..

- Паслухайце, калегі, мой сон!

Так нярэдка пачыналі свой дзень інваліды. І трэба паважна слухаць ягоны сон, хоць у ім няма для мяне нічога цікавага. Дый пры тым стары дзед блукае, забываецца, паўтарае... Але яму нельга перашкодзіць, ці (ня дай, Бог!) сьмяяцца, бо ён бядулька, можа заплакаць. І трэба старацца растлумачыць ягоны сон, ведама, у добры бок. Затое другі раз ён паслухае й патлумачыць мой сон: тады я зразумею, колькі выйграў сваім добрым словам.

Часамі бываюць, як гаворыцца, сны «ўруку», якія на дзіва хутка й дакладна спаўняюцца ды якія можна назваць прарочымі. Аднаму майму сябру ў лягеры чатыры разы падрад зьўлялася ўва сьне ягоная маладая жонка, якая зьгінула ў катастрофе на чыгунцы. Яна яму гаварыла: «Мяне да цябе прысылаюць адтуль, каб я табе сказала...» І прыносіла яму весткі вельмі для яго важныя.

Дык вось, мілыя Чытачы, паслухайце мой сон і будзьце ласкавы мне яго добра патлумачыць.

Калі ў нас на 0,7 была самая цяжкая пара, мне прысьнілася, што ў лягеры стаяў высокі крыж зь фігурай Хрыста. А я стаяў пад крыжом з групай 6-7-мі сяброў: мы падняўшы галовы, паглядалі на крыж і маліліся. Раптам мы заўважылі, фігура Хрыста ажывае - мы аж патрухлелі! І тут я ўбачыў, што між намі стаіць новы чалавек: высокі, хударлявы, у сярэдніх гадох. Гарнітур добры й стройны, колеру кавовага. Стаяў ён бяз шапкі. Твар цьмяны й чыста выгалены. Валасы кучаравыя, чорныя. А з валасоў ледзь-ледзь стырчэлі невялікія рогі. Я адразу пазнаў, што ён - злы дух! І я крыкнуў на ўвесь голас:

- Як ты сьмееш уваходзіць між людзей, якіх Хрыстос адкупіў сваёй крывёю?

Ён уздрыгнуўся, але маўчаў. Я тут заўважыў, што зь ягоных вачэй выглядае жудасны сум. І вось я пачаў на яго наступаць. Праўда, што я пры тым сам баяўся, бо помніў, хто ён ёсьць. Але я пачуў у сабе энэргію, сьціснуў свае кулакі й пачаў мерыцца ў яго. А ён пачаў адступаць задам, паўбокам і пільна сьлядзіў, каб я яго ня стукнуў. А мае калегі махаюць на мяне рукамі й з пад крыжа галосяць:

- Пакінь яго, пакінь!

Я-ж вельмі на іх у душы ўзбурыся, што мне не памагаюць і далей змагаўся сам. Так я адагнаў таго нягодніка аж да канца лягеру. Тут ён убачыў пры дарожцы новы венік, хапіў яго і палажыў упоперак на дарожцы перада мною. «Ага, ты так?!.» Я зразумеў, што ён дае мне знак, што назад за гэтую лінію больш ня пераступіць і я затрымаўся і... абудзіўся. На яве я перажываў свой сон далей, паўтараў яго сабе, каб не забыцца й пасьпяшыў расказаць калегам. Слухала мой сон немалая грамада вязьняў. Казалі:

- Дзіўны сон!

- Цікавы сон!

- Характэрны...

Але ніхто не папрабаваў яго тлумачыць, хоць я гэтага чакаў. Некаторыя толькі гаварылі:

- Гэты сон зразумелы сам сабою: яго ня трэба й тлумачыць.

* * *

Чалавек у важкіх абставінах жыцьця перажывае і ўва сьне свае справы: дзеля таго сон бывае натуральным зьявішчам. Але могуць быць сны й нязвычайныя, як-бы прарочыя. Вось паслухайце другі мой сон:

Быў тады Вялікі Пост 1953 году. Сьнілася мне, што я адпраўляў сьв. Службу ў лацінскім абрадку ў вялікай сьвятыні. Людзей было паўнюсенька! Аўтар стаяў даволі высока, так што я мог бачыць усіх прысутных на набажэнстве. Прэзьбітэрыя вялікая, але пустая й толькі па бакох сядзелі ў лаўках сьвятары, мае калегі. Усё адбывалася на волі. Пасьля літургіі я ўзяў з аўтара келіх і, як звычайна, вяртаўся ў закрыстыю. А калегі-сьвятары мне голасна, але толькі каб я чуў, гавораць:

- Чаму ты адпраўляў Вялікодную Службу, калі ўжо два тыдні па Вялікадні?

Затрымаўся я перад самай закрыстыяй. Аж тут у маё сэрца ўступіла такая радасьць, што я вярнуўся да аўтара, узыйшоў касячком на тры ступенькі, адвярнуўся да народу і голасна запяяў на вялікодную ноту:

- Ite Missa est. Alleluja, alleluja!

І тут-жа зь вялікай радасьцяй прачнуўся. На гэты сон мае калегі сказалі:

- Справа ясная: цябе выпусьцяць два тыдні па Вялікадні, значыць, за чатыры тыдні. Ну, ну!..

Так мне гаварылі, але ніхто з нас у тым часе свабоды ня мог спадзявацца. Хоць Сталін ужо быў памёршы, але ягоны рэжым трымаўся старым разгонам. І так прамінуў Вялікдзень 1953 году - вельмі цяжкі й безнадзейны: такжа 1954 году - крыху лепшы, але маланадзейны. Аж нарэшце ў 1955 годзе на Вялікдзень я быў празначаны на волю. Зара па сьвяце выходзіў на волю вялікі этап, да якога я павінен быў увайсьці. Але мяне чамусьці абмінулі і я ў сваю групу ня трапіў. Мы тады групаваліся ў лягеры Поцьма Разанскай вобласьці. Ужо я пачынаў баяцца неспадзеўкі, што могуць вярнуць, як здаралася часам зь іншымі, назад у Сібір. Аж нарэшце пад канец красавіка мяне прыпісалі да чужога этапу і праз Маскву павезьлі на свабоду. Мы выяжджалі з Поцьмы ў нядзелю - якраз у два тыдні па Вялікадні! Значыць, выглядала, што мяне як-бы сумысна прытрымалі на месцы да майго тэрміну, каб споўніўся мой сон... І што вы на гэта скажаце? І вось у памятку таго я тую самую нядзелю раніцай, перад ад'ездам, маючы магчымасьць адправіць сакрэтна сьв. Літургію, зь вялікай радасьці закончыў яе славамі: Ite Missa est. Alleluja, alleluja!

Тады праз Маскву, без затрымкі, павезлі нас проста заграніцу.

* * *

Зусім малаважны, але дужа трапны сон сасьніўся зь 1-га на 2-га ліпеня 1954 году. Дзень 2-га ліпеня - гэта сьвята Наведжаньня Маткі Боскай у сьв. Альжбеты, дзень для мяне вельмі важны, бо ён ёсьць памяткай маёй першай Божай Службы ў 1913 годзе ў Вільні, у касьцеле Сьвятога Духа. Так гэта нядаўна было, а ўжо праляцела паўстагодзьдзя!

Сьнілася тады мне, што ў нашым бараку на 0,7 зламалася сьцяна: не зрабіла нікому шкоды, а вывернулася на двор - якраз супраць майго логавішча. Пралом адчыніўся такі вялікі, што мы раніцай празь яго выходзілі з бараку. А ўвесь лягер зьбегся на такую нязвычайную катастрофу. - Такі быў той сон, а на яве здарылася вось што:

Гэтай самай раніцай, пасьля таго сну, я яшчэ ляжаў на нарах і так нязручна павярнуўся на сваёй пасьцелі, што зь верхніх нараў паляцеў уніз і бразнуўся аб падлогу. Такія выпадкі ў лягерах няраз канчаліся калецтвам, або й сьмерцяй. А мае нары былі дужа высокія. Паляцела зь берагу дошка, а я за ёй... Аднак мне ўдалося зваліцца з малой шкодай.

І ў гэты-ж дзень раніцай нам абвесьцілі этап на 60 чалавек, у якім быў і я: этап штрафны! Дзеля таго ўвесь лягер нас праводзіў зь вялікай цікавасьцяй і спачуваючы. Як мы выходзілі, зьбегліся ўсе да брамы, хто толькі меў ногі: на нас дзівіліся, паказвалі пальцамі, махалі рукамі, як малыя дзеці: а мы, старыя інваліды, героямі ішлі на спатканьне новай долі! І тут мне прыпомніўся той сон, які так дакладна споўніўся ў мяне двойчы ў той самы дзень. І этап быў зусім неспадзяваны...

Таварышы і прыяцелі

«Таварыш у ядзе -
таварыш у бядзе».

І яшчэ ў нас гавораць: «Лепшы адзін прыяцель, як дзесяць ворагаў». Дзеля таго, што я ў жыцьці бываў у шматлікіх краёх, а ў Сібіры мяне пераганялі туды-сюды, дык у мяне завялося нямала знаёмых, калегаў і прыяцеляў. Дазнаў я ад іх досыць дабра. Вось-жа тут хацеў-бы зь імі сквітавацца хоць гэтым добрым словам:

- Адплаці, Госпадзі, усім нашым дабрадзеям, дзеля Твайго Імя, вечным жыцьцём! Аман.

Бывалі ў нас пераходам мілыя госьці зь Беларусі, з Манджурыі й інш. Вялікая цяжкасьць была ў тым, што ані мы гасьцей, ні госьці нас ня мелі чым угасьціць! Што-ж на гэта парадзіць? Прынамсі ўспаміналі супольных знаёмых, перадавалі паклоны далей і весткі на волю й з волі. І нашае жудаснае жыцьцё аднаўлялася й сьвяжэла. Такая жывая почта давала нам больш, як афіцыяльная. Мы, як вядома, высылалі толькі два лісты ў год; а паміж лягерамі перапіскі не дазваляліся і з заграніцай сувязь ня існавала, а ў Савецкім Саюзе - на ўсё кантроль і страх... Дый афіцыяльныя весткі акуратна не згаджаюцца з праўдай.

Успомню тут адно дзіўнае спатканьне:

Аднойчы я ўбачыў на 0,13 паміж новымі этапнікамі знаёмага чалавека з сымпатычнай бародкай. Прывітаўся зь ім і пытаюся:

- Дзе мы з вамі спатыкаліся? Я вас пазнаю.

- Я вас таксама пазнаю - вы, я ведаю, духоўная асоба.

Добра! Селі мы й пачалі вылічаць, калі і ў якіх лягерах мы былі? Разабралі мы свае падзеі грунтоўна й пераканаліся, што мы зь ім... не спатыкаліся нідзе! А публіка нас слухала й вельмі з нас сьмяялася.

- Што-ж гэта такое? - пыталіся мы самі сябе.

Мы аднак-жа не маглі сабе гэтага дараваць: зыйшліся другі раз і спакойна палічылі свае гады, свае лягеры, усе заходы й выхады... Мы разважалі так:

- Ну, так! Мы-ж не маглі-б абодвы, бязь ніякай прычыны, з налёту адзін у другога ўкляпацца...

Але зноў мы дарэшты пераканаліся, што не маглі дасюль нідзе з сабой сустрэцца... Хіба ў якім іншым сьвеце? Але мы ў мэтамарфозу ня верылі! Ці можа ўва сьне? Але гэта быў-бы забабон, ці чары?.. Сорамна нам зрабілася абаім, бо зноў да нас прыбіліся цікаўскія сьветкі, якія падхапілі нас на языкі - аж сьмяяўся з нас увесь лягер! Дык мы з барадачом тут-жа разыйшліся й раззнаёміліся на заўсёды. А пасьля, як спатыкаліся, дык хутка праходзілі міма.

* * *

У найбольшую дружбу я ўвайшоў з адным грэкам: называўся ён Андрэй Фіоратос. Мы зь ім аднагодкі. Першы раз мы зыйшліся ў Тайшэце ў 1949-50 гадох. Ён - грэк адважны: сьмела спаў пад нарамі. А я ня мог сябе прымусіць, бо вельмі баяўся мышэй. Дык я туляўся як мог па розных закутках, абы ня лезьці пад нары, але ўсё-ж такі прыйшлося й мне. На нарах спалі тады «старажылы», што перш заваявалі сабе месца. У два словы мы з грэкам пазнаёміліся, а ў пару дзён зыйшліся, а ў пару тыдняў падружыліся. Мы зь ім шчасьліва сустракаліся ў чатырох лягерах і кажны раз нашая дружба мацавалася. Зь нікім бліжэй і больш я ня сустракаўся гэтулькі разоў. Так ужо нам Бог даваў.

Чалавек ён бывалы. Радзіўся на абтоку Кефалёнія. Ад 12-ці да 17-ці гадоў жыцьця ён з бацькамі прабываў у царскай Расеі. Стуль хлапец эміграваў у Канаду. Працаваў і вучыўся. Дарабіўся немалой маемасьці ў Канадзе, у Злучаных Штатах Амэрыкі, у Кітаі і ў Манджурыі. Розныя фірмы давяралі яму будову млыноў, элеватараў і дамоў - у Шангаі, у Дайрэне, у Харбіне і ў іншых мясцох Кітаю. Аж у Дайрэне захапіла яго вайна і ў 1945 прыйшлі туды бальшавікі. Фіоратос даверыўся іхнай ваеннай уладзе, думаючы, што з Саветамі можна таксама добра весьці інтарэсы, як з усімі іншымі на сьвеце. Ён добра знаў кітайскі рынак, такжа кітайскую, ангельскую й расейскую мову ды лёгка дабываў прадукты для савецкай арміі. Затое, выходзячы з Манджурыі, савецкая ўлада забрала з сабой Фіоратоса ў 1946 годзе. Ягоная маемасьць змарнавалася, а самога забралі ў сібірскую турму. Сьледзтва й суд - усё па савецкай сыстэме прайшло нармальна, а яму далі «25» за «ангельскі шпіянаж» і за «супрацоўніцтва з загранічнай буржуазіяй». Ад 1907-го году ён ў Расеі ня жыў, ніякай палітыкай не займаўся, як тыповы бізнэсман, з Саветамі ня меў ніякага дачыненьня, быў чужым грамадзянінам - вось якія ягоныя «правіны»!

Закінуты ў лягеры, каб там памерці, Фіоратос заставаўся церпялівым і спакойным філязофам у страшэннай няволі. Ніколі ня ставіў дарэмнага пытаньня? «За што?» Ён пераносіў гора так проста й натуральна, як калісьці Сакрат. А быў дужа нездаровы. На волі жыў у поўным дастатку й ня быў так загартаваны на голад і холад, як той, хто гэта піша. Але грэк ня бедаваў: ён з гумарам і пагодай духа падтрымліваў другіх небаракаў. Толькі я адзін ведаў аб трагічных падзеях Фіоратоса і аб яго зламаных магчымасьцях. Яго трымала й давала сілу простая, шчырая й глыбокая вера ў Бога, і з гэтай крыніцы ён чэрпаў супакой і пакору перад Божым Правідам. І перахаваў ён гэтую веру праз доўгі пэрыяд памыснага жыцьця й праз жудасныя гады няволі, хваробы ды пагрозы сьмерці.

Грэк-філязоф як пачне, бывала, гаварыць, дык ня можна адарвацца. І якраз у найгоршым для мяне часе, калі ўсе трацілі дух і мая душа таксама слабела, Андрэй, хоць сам загрожаны немачай, умеў падтрымаць мяне і ўцешыць, а навет расьсьмяшыць і забавіць. Ягоныя глыбокія думкі, аттыцкі гумар і шчырая дружба - ўсё гэта мяне лячыла й ратавала ад нуды, ад суму й ад роспачы, дык я не забуду Андрэя на век! Спадзяючыся, што спаткаемся ў шчасьлівай вечнасьці й там пры Божай ласцы не разлучымся ніколі. Бо ўжо тут яго жывога мусіць ня ўбачу, вельмі бядак быў нездаровы...

Сваё гора мы дзялілі на дзьве роўныя часьці, дык яно - разьбітае - не магло нам моцна шкодзіць. І вось мы, поўныя інваліды, галодныя, як вядзецца ў Савецкім Саюзе, а тымбольш у лягеры (не ў паказным, а ў нармальным), мы - ў дыстрофіі й немарасьці - сьмяяліся й жартавалі, як малыя хлапчукі, крытыкавалі сябе наўзаем, часта спрачаліся, але не сварыліся. Мы кпілі з сваіх ворагаў, дзяліліся апошнімі крошкамі - жылі запраўды пабратэрску. На пачатку зімы я рабіў генэральны рамонт ягонай падзёртай вопраткі, якую ён маніўся выкідаць, але я не даваў, бо другой тады нам не давалі. І я тады стаў слаўным краўцом - самавукам.

Пад апошні час паміж намі ня было ўжо ніякіх сакрэтаў: усе хваляваньні душы ў нас адкрыліся. Мы далі сабе слова, што на волі будзем шукаць адзін другога. Рабіліся ў нас пляны прышлага жыцьця - кажны для сябе й для прыяцеля. Перадумалі, дзе і што ў нас ёсьць самае важнае ды якія ў нас будуць патрэбы?.. І так мы разьвіталіся і ўжо больш аб сабе нічога ня ведаем.

- Ах, Андрэй! Дзе-ж ты цяпер? Як мне цябе шкода, мілага Брата, праўдзівага Прыяцеля, а такога гаротнага Чалавека!..

Мусіць такі памёр мой дарагі Андрэй. Калі-б хто што важнае ведаў аб ім - на міласьць Божую - прашу прыслаць мне вестку!

* * *

Другі сябра, прыяцель мілы, беларус, зваўся Язэп Гарох, спад Горадні. З гэтым жылі мы ў лепшым часе, калі даставалі зь Беларусі больш-менш роўныя пасылкі й варылі ў летняй кухні супольную кашу. Мы ладзілі пляновую гаспадарку: мае крупы, а ягонае сала і наадварот. А елі ўважліва, каб не захапіць аднаму лішняй скваркі. Кухарам ставаўся Гарох, а я паляваў на дровы. У кухню пхаліся інваліды-кулакі. А «дырэктар» не даваў прыступу да печы такому басяку, што ціснуўся без сваіх дроў. А як здабыць дровы? Або трэба ўхітрыцца й перанесьці з рабочай зоны; дый мусіць лягчэй было-б перанесьці гарачых вуглёў запазухай, як пераступіць з дравамі браму... Або купіць, ці выменяць на што другое, ці дастаць дроў «паблату», або... украсьці! А да нядзелі трэба дровы перахаваць, бо кухня працавала толькі ў «выхадныя» дні. А як схаваць, калі ўсюды поўна людзей? І той якраз падгледзіць, ад каго я хаваю... Але бяда навучыла нас такой мудрасьці, якой напэўна ня меў і Салямон, каб трапіў у савецкі лягер.

Калі-ж усё ў нас удалося й Гарох пралез праз шчыліну ў людзкім натоўпе, тады мы пільна ўважалі, каб каша ня прыгарэла, каб яе не адапхнулі, каб ня вывернулі...

- Гатова! Дзякуй Богу...

- Ох, гарачая! Чакай, дзьмухай, мяшай...

І ня можна дачакацца, бо апэтыт падступае аж да горла, сьлінка цячэ багата, а мне ўжо слаба... Не, ніколі ніякая на сьвеце каша, каб у яе клалі хоць і «салеры-поры-каляфіёры» - ня была такая далікатная, як нашая ў лягеры! І так мы наядаліся на цэлы тыдзень. І тут я пераканаўся, што значыць кашу акрасіць. А калі ўдалося яшчэ здабыць цыбульку, або часныку, або перцу, дык каша выходзіла князёўская! І кажны раз мы праектавалі, што на волі ўложым у кашу лыжку масла, лыжку сьмятаны й курыную лапку. Але мы яшчэ дасюль ня сустрэліся й нічога аб сабе ня ведаем... А я, пасьля, дзе толькі бываў, дык ні ў Варшаве, ні ў Рыме, ні ў Парыжы, ні ў Лёндане, ані ў Ню-Ёрку, ці ў Чыкаго - і нідзе на вольным сьвеце такой смачнай кашы, як тая нашая, не спаткаў! Гаварыце, ці думайце сабе, што хочаце!

На бяду, у нас часта наплывалі «сухія дні», калі нам нехапала то таго, то сяго, а то й зусім усяго! Мы хвалілі кашу і з цукрам, але трэба было злажыць разам абедзьве нашыя порцыі - з усяго дня на адну кашу... А самая апошняя каша зьбяднела наскрозь: выскрабалі мы рэшту круп і зварылі з салёнай рыбкай, а пасьля ледзь асілілі зьесьці з горкай сьлязою: але-ж у лягеры ня выкідаецца нічога, як і ў цэлым Савецкім Саюзе. Эх, каб амэрыканцы паелі такой кашы, ведалі-б, як шанаваць Божае дабро, а то са збытку вар'яцеюць, як падсавецкія людзі - зь нястачы...

Дый каша - для цела, для душы - малітва. Значыць мы з Гарохам зыйшліся і ў пабожнасьці. Вельмі мы любілі маліцца да свайго Патрона, сьв. Язэпа, да якога мы адправілі шмат навэннаў (9 дзён). А інтэнцыя пераважала такая:

- Каб Бог даў нам здароўе й свабоду для большай Сваёй славы!

Да нас прылучаліся й іншыя вязьні. Дый у гэтым нагодным часе я ў сьвяточныя дні мог сакрэтна адпраўляць сьв. Службу, а такжа спавядаў сваіх пакутнікаў і ўцягваў народ пад сваю духоўную апеку. Нам асабліва спрыяла тое, што па сьмерці Сталіна крышачку аслабеў націск супраць рэлігіі.

І трэба-ж было такога гора, што Язэпа Гароха ад мяне забралі! Праўда, ён жыў у суседнім філіяльным лягеры, куды нашыя работнікі хадзілі на працу й я празь іх пасылаў яму прывітаньні й весткі, а ён мне. А ў Вялікім Посьце Гарох так зажурыўся, што зрабіў Богу дзіўны зарок (прырачэньне):

- Дай, Божа, каб я, хоць праз карцар, вярнуўся да свайго калегі!

Так яму хацелася перад Пасхай спаткацца са мною, каб адправіць Вялікодную пакуту й прыняць сьв. Сакрамант. І Бог дапусьціў гэта: празь нейкіх «стукачоў» пайшлі на Гароха плёткі, што ён плянуе ўцякаць зь лягеру. Яго адразу пасадзілі на 5 дзён у карцар, а пасьля адразу вярнулі ў наш лягер. Цяпер мы зноў маглі дакучаць свайму Патрону. І не надарма, бо ў 1955 годзе, 27 красавіка, якраз у дзень Апекі сьв. Язэпа, я выехаў з Савецкага Саюзу. Спадзяюся, што і мой прыяцель, Язэп Гарох, таксама дазнаў апекі свайго добрага Патрона-Язэпа.

* * *

Яшчэ ўспомню аб адным: зваўся ён Крывун-Зарэчны, украінскі шляхціц, дый наскрозь абруселы. Марскі ахвіцэр Чарнаморскае флёты, уцякач у Румынію. Там зрабіў кар'еру: у румынскай марской службе здабыў рангу, славу й капітал. Хваліўся, якую меў харашуню жонку із стараверскай сям'і.

- Ну, яны не хацелі за мяне выдаць, бо, значыць, я ў іх - «ерэтік». Прымусілі ісьці на іхную веру й прыняць новы іхны хрост. А мне дык усёроўна й я пайшоў. І загадалі пост! Ну, я там неяк і адпасьціў... Аж нарэшце нас ажанілі.

Так Крывун стаўся стараверам. А фактычна ён ня знаў і не прызнаваў ніякай веры. Не магу яго назваць атэістым, а хутчэй лібэралам, бо ў сваім жыцьці ён шукаў толькі выгады, славы, бляску, а найбольш грошаў, якія давалі і выгаду і славу. Аб жыцьці праўдзіва разумным, чалавечым, ён ня думаў і ня цікавіўся. Такія тыпы скрозь родзяцца і пленяцца ў буржуйскім капіталізьме - гэта прагорклая сьмятанка цяперашняга грамадзтва, бо атэізм лібэральны куды горшы ад атэізму камуны. У камуне трымаецца, прынамся ў праграме, упартая ідэя, якая, пакуль ня выкрывіцца, варта пашаны і ўвагі. А буржуйскі лібэралізм - гэта ані ідэя, ані праграма - гэта растаўсьцелая гушча, для якой «бог - гэта бруха», як казаў сьв. Паўла. Характэрна, што й савецкі камунізм, выкрыўляючы праграму, што ўжо й Маркс яе не пазнаў-бы, хутка коціцца да тыпу скрозь буржуйскага лібэралізму.

Так Крывун дачакаў у Румыніі бальшавікоў. Як Саветы прыйшлі, ён адразу да іх дапасаваўся. Ён быў тады прадстаўніком Румыніі ў перамовах з Саветамі. Як практычны дыплямат, Крывун моцна трымаўся Румынаў, верна дагаджаў Саветам і з усяго цягнуў карысьць сабе. Бяз сумлеву Саветы ахвотна прыймалі ўслугі Крывуна, але як стаў ужо непатрэбны, адплацілі яму пасвойму: арыштавалі й вывезлі. Меў суд і дастаў «25» лягеру ў Сібіры.

З такім тыпам я ня мог здружыцца, але прыйшлося жыць у ваднэй брыгадзе. Ён меў арыстакратычныя манеры й навыкі, панскую фанабэрыю, але немалую веду. Паміж румынскімі буржуямі Крывун умеў дорага прадаваць свае таленты й сыстэматычна ўзвышаўся па ўрадавай драбіне - аж раптам зваліўся сам разам з драбінай...

Яго неспадзявана назначылі брыгадзірам, а ён мяне заклікаў на раздаччыка. Мне тут давялося нямала перанесьці ягоных прычэпак і капрысаў. І вельмі мне тады ня ручыла: здароўе няважнае, нэрвы расстроеныя, а брыгада поўгалодная і злосная. Дык ніяк я не хацеў брацца за тую службу. Але Крывун-Зарэчны то просьбай і лайкай, то грозьбай і прымусам прышпіліў мяне так моцна, што я ня мог адарвацца. А ў маёй службе здараліся непаладкі: кражы, недаборы й памылкі, дык для сьвятога супакою я пакрываў дэфіцыт з сваёй нормы. А кажны разумее, як цяжка напіцца з пустой чаркі пры пустой бутэльцы...

Да ўсяго Крывун любіў падчыркнуць свой недавер і то бязь ніякай наўды. А я стараўся стрымаць сябе, каб ня зьбіваць ягоных сафізмаў і не адказваў на зачэпкі. Бо ж што паможа тлумачыць такому матар'ялістаму аб духовых справах? Ня будзе артысты сьпяваць арыі глухому чалавеку. Так мы неяк і ладзілі. Мне й шкада было здольнага суседа, які сваім самадурствам так груба грашыў супраць Духа Святога. І я нічога ня мог парадзіць. Аж парадзіў сам Бог: Крывун пачаў западаць у здароўі. Тымчасам у лягеры не хапала лекаў: у амбуляторыі давалі ўсім нейкія цудоўныя парашкі, якія памагалі ад усіх хваробаў, апрача тых, што было трэба. Ані назову, ані вартасьці тых парашкоў ніхто з нас ня ведаў: кажны хворы адчыняў рот, а санітар сыпаў парашок на язык і паказваў на ваду. І ніхто ня скардзіўся, што яму пашкодзіла. А наш Крывун стагнаў што раз мацней і вельмі мучыўся. Ён спаў на ніжніх нарах пада мною і з болю забываўся аб сваім атэізьме, але часта ўздыхаў:

- Божа мой, Божа мой!

І ўжо супраць веры не гаварыў нічога. Як забралі яго ў больніцу, я ня мог аб ім дастаць ніякай весткі. Думаю, што памёр і там спаткаўся з Богам, аб якім ня дбаў на зямлі.

* * *

Трэба было-б расказаць яшчэ шмат аб кім, але на гэта не хапіла-б і валовай скуры. Дый нельга ясна гаварыць аб тых, якім маё слова магло-б пашкодзіць, бо яны - там... Мушу аднак успомніць аб цікавым чалавеку, інжынеру-прафэсару Х. Знаў дасканальна клясычную мову грэцкую й лацінскую, так што перакладаў старых грэцкіх драматургаў на расейскую мову. З новых моваў уладаў францускай, нямецкай, ангельскай, галяндзкай і гішпанскай. Працаваў у хімічнай лябараторыі на вайне ў Гішпаніі супраць Франко і на сусьветнай - супраць Гітлера. Пасьля вайны мусіў лячыць вочы, папсаваныя ў хімічных досьледах. І калі ў больніцы ладзілі яму апэрацыю, раптам Сталін сарваў яго на сьледзтва, а суд даў яму дзесяць гадоў. Чалавек паважны, дзіўна мілага характару, камуністы старога калібру. Але нечым не дагадзіў верхаводам новага ладу. Быў гаваркі й даступны, але аб справах палітычных гаварыць не дапускаў. Яму пагражала поўная сьлепата дзеля таго, што яго ў больніцы не далячылі. Такога чалавека маглі засудзіць толькі супэрвар'яты.

Жыў са мною прафэсар гісторыі, украінец, глыбока веруючы і зь перакананьня пабожны. Таксама я жыў даўжэйшы час з украінцам К. Ён - прафэсар сацыялёгіі - чалавек як золата: культурны, разумны, шчыры й добры прыяцель. Любіў гаварыць і меў аб чым, але ўмеў разумна маўчаць і быў дужа скромны.

Яшчэ я пазнаў прафэсара літаратуры П. Падчас вайны яго паслалі заграніцу. Як навуковец ён меў спэцыяльную працу. Але пасьля вайны, калі наагул Сталін сьпешна адклікаў работнікаў з заграніцы й даваў па 10 гадоў лягеру, гэты прафэсар таксама дастаў дзесяці-годку. Ён пераносіў лягер вельмі цяжка, хоць даставаў ад сям'і рэгулярныя пасылкі. Яго заядала несправядлівасьць савецкага ладу, няпраўда й крыўда, якая ішла на згубу народу. Я баяўся, што ён не ператрывае й шкадаваў яго як здольнага й сымпатычнага навукоўца-інтэлігента. Ён быў поўным атэістым, але як чалавек добрай волі, разважыўшы глыбей загадкі жыцьця й сьмерці, Бога жывога і Ўсемагутнага і прыроды няжывой і неразумнай, прызнаў нонсэнс атэізму і прызнаў патрэбу Бога, каб ня ўпасьці ў абсурд і роспач.

Цэлая маса прафэсараў, інжынераў, лекараў, юрыстых, сьвятароў, пісьменьнікаў адбывалі тут свой лягер. Хто зь іх трапіў да 1947 году, той быў шчасьлівейшы, бо дастаў толькі дзесяць. А хто спазьніўся, дастаў поўную «катушку», «шпулю», ці «круцёлку», значыць, «25». Да чаго давёў-бы Сталін увесь Саюз, каб у пару не памёр? І Бэрыя, якога так позна расстралялі?! Але ўладу захапілі іншыя - з найгоршых крышку лепшыя - ну, што-ж, добра й гэта...

Дагаварыліся раз нашыя лягерныя вучоныя да таго, што шукалі падабенства ў другіх установах - на вольным сьвеце - да савецкіх лягераў. Адзін шукаў падабенства аж у далёкім старым Эгіпце, казаў, што калісьці фараоны мелі лягеры, падобныя да нашых сібірскіх, для работнікаў пры пірамідах. Другі казаў, што рымскія арыстакраты мелі падобныя прыватныя лягеры для нявольнікаў. Трэйці раўнаваў нашыя лягеры да гітлероўскіх. Нарэшце доктар Крамэр, чалавек бывалы, кажа:

- Я бачыў вялікія больніцы ў Амэрыцы для вар'ятаў, дык цяпер магу іх параўнаць да гэтых лягераў. Але розьніца паміж імі немалая: там кормяць папанску, там даюць больш свабоды й ня лаюць так, як нас тут. Даглядаюць дужа старанна, але сьцерагуць падобна як нас, толькі няма дратоў, ні канвою, ні сабак... А пляц да спацыраў вялізны й цудоўны: усюды лаўкі для адпачынку...

Тут умяшаўся доктар Акунь спад Віцебску:

Эх, вы-ж і дагаварыліся! Налічылі гэтулькі пунктаў самай дробязі, а галоўнага ня бачыце: у Амэрыцы замыкаюць і сьцерагуць людзі разумныя вар'ятаў, а ў Саветах - наадварот...

* * *

Паказвалі мне ў лягеры жыда, правадыра камуністых з Амэрыкі. Вельмі зь яго сьмяяліся, што ён у Амэрыцы арганізаваў камуністых ехаць у Савецкі Саюз. Адразу пасьля вайны ўрад Задзіночаных Штатаў дазваляў камуністым выяжджаць. І вось гэты рухавы агітатар выслаў у Савецкі Саюз адну партыю, другую - аж яму сталі закідваць хітрую правакацыю:

- Ты толькі зводзіш бедных, недасьветчаных людзей, а сам ты баішся ехаць і ня верыш Саветам.

- Ну, як я ня веру? - казаў ён. - Вось зара вазьму і паеду я сам!

Запісаў ён сябе і ўпэўнена паехаў і, мала пачакаўшы, дастаў дзесяць гадоў за... «амэрыканскае шпіёнства». Сядзеў ён са мною ў лягеры 0,7. Чалавек ён быў немалады, гадоў пад 50. Малы, таўсты й нязграбны. Хадзіў па лягерных дарожках адзінокі і ў вечнай задуме. Ніхто зь вязьняў да яго не падыходзіў, бо ўсе ведалі, што ён фанатычна трымаецца камуністычнай лініі і ні аб нічым больш не гаворыць, як толькі аб камуне. А лягернікі чамусьці на такую прапаганду зусім ня былі цікавыя.

Да сваіх прыяцеляў мушу далічыць беларуса з адною рукой Л. Вось дзе, як кажуць, гіронія лёсу й то вельмі злоснага лёсу! Чалавек з натуры майстравы: купляў, як толькі мог, гаспадарскія машыны, сам іх ладзіў, рэмантаваў; наймаўся зь імі на працу да другіх гаспадароў і ў тым занятку выпадкова страшэнна скалечыўся. Аб ніякай палітыцы зроду нічога ня ведаў і не займаўся, а трапіў у лягер на дзесяць гадоў... запраўдная «ахвяра рэвалюцыі» - гэтай ненасытнай гідры, што пажырае нявінныя ахвяры. Л. быў ціхі й маламоўны, чалавек галубінага сэрца: вечна стараўся штоколечы майстраваць, але адной толькі рукою, бо другая была адрэзана да самага пляча. Жаль было глядзець на няшчаснага калеку! Затое душу меў зусім здаровую, поўную любасьці да Бога і да бліжняга і... цікавую да ўсякіх машынаў.

Уцекачы

«Уцёк - ня ўцёк,
а пабегчы можна».

Ня ведаю, як караюць за ўцёкі ў вольным сьвеце. А ў Савецкім Саюзе караюць вельмі жорстка, бо «пабег» уважаецца там за вялікае злачынства. Дэкрэт зь 15 красавіка 1919 году даваў за ўцёкі значна большы тэрмін, а за паўторны раз судзілі ўлучна да кары сьмерці. Ведама, што ў царскай Расеі лавілі ўцекачоў і садзілі ў карцар: назначалі вастрэйшы рэжым, ці пасылалі ў штрафны вастрог. Аднак тэрмін кары заставаўся стары. Відаць гэта хаця й з таго, што сам Сталін у расейскага цара ўцякаў зь Сібіру 5 разоў! А ў Гітлера за аднаго ўцекача каралі страшэннай сьмерцяй (голадам) 10-ёх нявінаватых. Значыць, пасьля Гітлера, найвастрэйшая кара за ўцёкі існуе ў Савецкім Саюзе.

У Саюзе сам вязень павінен прызнацца да віны і, фактычна, пад тэрорам прызнаваліся зусім нявінаватыя. А калі пасьля справа выясьнялася, што трэба было нявінаватых звольніць, дык суд мусіў судзіць іх за хвальшывае прызнаньне. І родныя павінны даносіць адны на другіх, бо таксама будуць суджаныя за неданос... І падсудны павінен пастанову прыняць і падпісаць... Дык вось бачым, якая блытаніна ў кадэксе і ў практыцы. Савецкія законы без параўнаньня перавышаюць сваёй жорсткасьцяй і царскія і фашыстоўскія, за выняткам Гітлера.

* * *

У 1953 годзе ў 0,7 уцякаў адзін інвалід, але вельмі нерастаропна. Загадзя прыгатаваў сабе хлеб і драбязу й на рабоце перакуліўся праз загарадзь. Пасьля работы ягоныя ўцёкі сталіся пры паверцы ведамыя. Пагоня з сабакамі яго злавіла за пару дзён. І зара ў лягеры начальства зь вялікім трыюмфам нам яго паказала. Нас склікалі на публічны мітынг, а яго вывелі на ганак канцылярыі й выставілі на паказ. Я бачыў яго зблізку. Ён выглядаў моцна пабіты: меў напухлы твар, падбітыя вочы й крывавыя сінякі. Начальнік публічна абсьмяяў ягоную нязручнасьць і вельмі ганьбіў яго й нас усіх за ягонае злачынства. Прытым з пагардай вытыкаў яму й нам, сьвятаром, што ён - «духоўная асоба» гэтак зрабіў (ён быў лютэранскім пастарам):

- Як-жа мы можам цяпер духоўным верыць?..

А мне прыпомнілася тады гісторыя Хрыста, як яго саромілі фарызэі, што ламаў іхныя хвальшывыя законы. Таксама абсьмяяў Хрыста Гэрад перад усім сваім дваром. А Пілат паказаў Хрыста ўсяму народу: Хрыстос быў пабіты і ў цярновым вянку, а Пілат гаварыў:

- Вось Чалавек.

І гэтага нашага няшчаснага ўцекача забралі ад нас на суд. Што зь ім пасьля зрабілі, ня ведаю.

* * *

Пасьля гэтага ў нас вельмі завастрылі рэжым: зрабілі генэральную рэвізію ў бараках, у нашых пасьцелях і асабістую. У нашай вопратцы абрэзалі кішэні, нашылі нам на трох месцах вопраткі нумары, і былі яшчэ іншыя спосабы дакукі.

Уцякаць зь лягеру ў такіх умовах стала абсалютна немагчыма: савецкую турму, ці лягеры можна толькі параўнаць да пекла, скуль ніхто ніколі ня ўцякае. Можа яшчэ блатныя, якія ведаюць усе абставіны савецкага жыцьця ды маюць падтрымку ад сваіх сяброў, маглі-б прабаваць уцёкаў. Але й тыя маюць толькі цень надзеі на трываласьць такой няпэўнай, зыбкай свабоды. Аднак-жа людзі прабуюць шчасьця.

Дык вось і ў нас здарыўся другі выпадак уцёкаў, вельмі ўдалы! Уцякач аказаўся сьляпы на адно вока й крыху кульгавы. Якраз такому прыкметнаму чалавеку цяжэй зацёрціся ў масе. Тады-ж з гэтага паўстала на нас вялікая нагонка. Лягерная ўлада бэсьціла нас і брыдзіла рознымі лаянкамі, што, як яны казалі:

- Інваліды толькі прыкідаюцца хворымі й ашукваюць...

- У інвалідаў трэба адбіраць палкі й кастылі: гнаць іх бязь ніякай літасьці на работу! Ім нельга патураць, як дасюль бывала...

Адным словам, мы ўсе былі адказныя за таго бягуна. А тымчасам, з усяго лягеру можа пару ягоных калегаў-блатных ведала аб плянаваных ўцёках. Аднак, трэба шчыра прызнацца, што мы ўсе цікавіліся ўцекачом і ў душы жадалі яму посьпеху. Хоць улада мсьцілася на нас за ўцёкі, але мы на ўцекачоў ня гневаліся, бо кажны з нас ведаў, на якім баку праўда, а на якім крыўда.

А наш сляпы з маладых гадоў быў спартсмэнам і ўцякаў ад нас двойчы. Першы раз ён уцёк дужа зручна й плянова: падабраў летнюю імглістую раніцу, калі зьнялі начную варту. Днём з чатырох вышак для варты застаюцца толькі два канвойныя, якія вартуюць і паглядаюць на два бакі. Дык наш сьляпы падставіў у парожны вугол жэрдку, зьнятую з гароду ад агуркоў, хітра пралез праз драты й праз высокую загарадзь, а там праз пустую вышку нармальна прайшоў па сходах уніз і пабег у густым тумане... У пару гадзін на паверцы аказаўся недахоп аднаго інваліда. Пачалі шукаць у лягеры - аж як апаў туман, убачылі тую фатальную жэрдку ля загарадзі. І аказаліся ясныя сьляды на выграцаванай зямлі паміж калючым дротам і галоўнай загародкай. Адразу ўсьлед паслалі пагоню, але сабакі сталі чхаць і не пайшлі сьледам, бо сьляпы нечага насыпаў на свае пяткі (расьцёртай табакі?). А без сабак канвойныя хутка згубілі сьлед.

І так сьляпога не злавілі й мы аб ім забыліся. Аднак за год яго вярнулі. Тады мы даведаліся, што сьляпы папаўся ў таварным цягніку на запасной лініі, дзе яго знайшлі сьпячага. За гэты год ён прайшоў суд, адбыў турму ды з даўжэйшым тэрмінам вярнуўся да нас. А нам за яго дасталося таксама. Між іншым, наш лягер залічылі да бунтарскіх і правялі такія рэформы:

1) Унутры лягеру пазносілі ўсе платы й перагародкі.

2) Нанач забаранілі трымаць у лягеры ўсякі інструмант, а навет мётлы, шчоткі й венікі: усё гэта перад ночай забіралі ў рабочую зону.

3) Усе палкі, тычкі й падпоркі выкінулі вон.

4) Паадбіралі палкі ў старых і калекаў, а кастылі ўзялі пад вострую кантролю.

5) Наглядчыкі абвастрылі дысцыпліну: часьцей нам дакучалі, мацней крычалі й брыдчэй лаялі.

Хутка пасьля гэтай нагонкі прыйшла да нас вестка, што той наглядчык, які найбольш адбіраў палкі й кастылі, падпіўшы, сам падпаў пад цягнік, які адрэзаў яму абедзьве нагі. Адразу няшчаснага ўзялі на апэрацыю. Ці ён з гэтага выжыў, мы не даведаліся. Доўга ад выпадку гаварыў і дзівіўся наш лягер.

І трэба-ж таго ліха, што наш сьляпы, пасьля трох-чатырох месяцаў, уцёк другі раз! Ну, цяпер наехала на нас спэцыяльная камісія, якая падняла цэлую буру супраць лягернай улады, а гром і пяруны на нас. Найбольш мелі клопату з тым, што ніякія экспэрты не маглі выкрыць спосабу ўцёкаў. Пачатак пляну адкрылі, а канец згубілі, бо сьляпы як чарадзей «скрозь зямлі праваліўся». І ні слуху, ні духу...

Ён загадзя разьбіў на загарадзі адну электрычную лямпачку супраць свайго бараку. І падабраў цёмную ноч, калі разгулялася сьнежная бура. У бараку ён рассунуў краты ў старым падаконьніку і вылез уночы праз вакно. Сьляпы пробаваў зялезнай міскай падкапацца пад плот, але мерзлая зямля не паддалася. Тады ён узяў іншы плян... але які плян? Тут камісія і экспэрты проста падурнелі! Усе гаварылі:

- Хіба нейкія чары? Бо ніякага людзкога спосабу ён ня меў... Як-жа ён мог-бы пералезьці праз высокую загарадзь, аблытаную густа калючым дротам? І ня меў ніякіх прыладаў падняцца... і ня меў памочнікаў... і сам на адно вока сьляпы... і на адну нагу накульгаваў... А сабакі зноў не пайшлі сьледам: зрэштай гэты раз сьлед замяло сьнегам. Начальства нам сказала:

- Абавязкава сьляпога зловім і вам пакажам!

Забурчэлі тэлефоны, забарабаніў тэлеграф, забубнела радыё на ўвесь Савецкі Саюз! І, праўда, за дні тры сьляпога злавілі й набілі, як патрэба. Аднак, як прышлося нам паказваць, дык ён, хоць сьляпы на адно вока й з выгляду падобны, але аказаўся ня той... Ну, гэтага выгналі вон, хоць ён пэўна мусіў прызнацца да віны, як яго добра пастрашылі... А той, праўдзівы, зьгінуў зусім.

Улада сваю няўдачу спагнала на нас. Камісія трымала нас на марозе гадзіны чатыры й грэла нас гарачым словам. Сляпы ў тую ноч абакраў у бараку каталіцкага сьвятара Бр. Грыневіцкага зь Вільні. Ён быў стары й недалужны, але яму закінулі, што «памагаў сьляпому ўцякаць» ды што «даў яму новыя чаравікі й кажушок». Грыневіцкага павезьлі на суд: яму пагражала вялікая кара. Абодвых брыгадзіраў з гэтага бараку пасадзілі на два месяцы ў БУР (Барак Узмоцненага Рэжыму), а пасьля кудысьці вывезьлі. Ува ўсіх бараках паправілі вокны, а крату пералютавалі і ўмацавалі. Цяпер праз вокны не магла пралезьці ніякая жужла, апрача нашых плюскаў. Яшчэ завастрылі ў нас рэжым: рэвідавалі пільней, рахавалі шчыльней і лаялі бессаромна. Мароз браўся да нас пасібірску. Мы хадзілі «пад струнку», і толькі ўздыхнулі вальней пад вясну, як памёр «вялікі» Сталін.

* * *

Расказваў мне адзін сябра, што ў іхным лягеры быў нямы інвалід. І вось, калі нямога мелі выпусьціць на волю, дык блатныя нямога падмянілі й выпусьцілі свайго падобнага сябру, які прыкінуўся нямым. А праўдзівы нямы нічога ня ведаў і сядзеў далей пад прозьвішчам таго ашуканца. А група блатных пільнавала новай сытуацыі: калі выклікалі таго ўцекача, дык блатныя выпіхалі нямога й стараліся за яго гаварыць. Нарэшце справа выдалася: па трох месяцах хвальшывы нямы вярнуўся з доўгім носам у лягер, а праўдзівы - пайшоў на волю.

У нас, пасьля ўцёкаў сьляпога, наглядчыкі раніцай лёталі па бараках, крычалі-лаялі, каб хто не праспаў пад'ёму, асабліва ў дзень сьвяточны. Якраз на Новы Год (1953) нашая палата заспала: звон адбіў пад'ём, а мы - нічога... Тут ускочыў наглядчык і засыпаў нас апошнімі словамі - аж мы ня ведалі, куды падзецца! І ніколі нам ня было так цяжка ўставаць, як у гэты першы дзень году. Дый у бараку вельмі захаладала, а нам балелі ўсе косьці. Вось усе падняліся, але яшчэ сядзелі на пасьцелях - так нібы прыбіраліся, а папраўдзе, дык толькі цемяшыліся. А юркі наглядчык перабягаў паміж нараў і даваў нам перцу: востры крык і расейская лаянка так і сыпаліся ў яго як з рукава. Аж адзін з нашых таварышаў, седзячы на верхніх нарах, калі наглядчык кіпеў у гарачцы, паважна загаманіў:

- Гражданін начальнік!.. (Наглядчыкі вельмі любілі, калі іх называюць «начальнікам»). - Гражданін начальнік!

- А? Што такое?..

А наш інвалід (так паважна, як-бы да самога Сталіна) - кажа:

- Віншую Вас з Новым Годам!

Наглядчык збаранеў - так гэта выйшла нечакана! - буркнуў нешта, як-бы «дзякую!», як-бы штосьці другое й выскачыў за дзьверы. А мы, хоць галодныя й халодныя ды хоць так ганебна на Новы Год віншаваныя, сьмяяліся з таго здарэньня ўвесь дзень. Да вечара ўжо ведаў аб гэтым цэлы лягер і ўсе рознымі галасамі дражнілі наглядчыка, але толькі... за вочы.

Пракуроры (і адвакаты)

«У нашым горадзе адзін пракурор - парадачны, чалавек,
ды і той, праўду сказаць, сьвіньня».
(Гогаль)

Мы, харбінскія, перайшлі ў Чыце праз доўгае сьледзтва й дасталі па «25» без пракурораў і адвакатаў. Дык я ня ведаю, да чаго яны ў Саветах прытасаваныя? А пасьля, як я адзін з нашай групы трапіў на «народны суд» (на 0,13, дня 8 верасьня 1954, як аб гэтым будзе далей), тады я сам і шмат іншых - абыходзіліся без адвакатаў. Вось-жа я стараўся выведаць, якое значэньне маюць у Саюзе адвакаты? Але ніхто мне ня мог нічога пэўнага сказаць і наагул так мне выясьнілі, «што аж цёмна стала». Значыць, там адвакаты бадай-што толькі патрэбныя для большага шыку на вялікіх «паказных» судох. Дык вось хачу парадзіць савецкай уладзе, каб зусім адвакатаў выкрэсьліць з судоў і з жыцьця, бо яны так у іх патрэбныя, як і ўвесь ўрад, калі досыць там дыктатара й міліцыі. Дзеля таго й я тут выкрэсьліў адвакатаў.

Ну, пракуроры - справа іншая: іх навет В. Гогаль, як мы бачылі, моцна бараніў. Навет і на маё сьледзтва аднойчы прыйшоў пракурор: крыху паслухаў маю справу і, сьмяючыся, запытаўся мяне:

- Ці ён цябе ня б'е?

- Не, - кажу, - сьледавацель мяне ня б'е, але страшэнна лаецца.

- Ну, гэта - глупства!

Так пракурор мяне пацешыў і больш не паказаўся. Таксама ў маю «адзіночку» не заглянуў ні разу. Пасьля, як я быў у зборнай камэры, (нас там сем чалавек), раптам да нас надыйшла група вайсковых. Пасярод іх стаяла. агромная жанчына ў вопратцы цывільнай, але з генэральскай мінай. Але гэтая таўстуха мела на сабе такую кароткую модную спадніцу, што запраўды была-б добрым пудзілам на вараб'ёў. Тут яна акінула нас грозным вокам і загрымела жаночым басам:

- Я - пракурор! Хто мае якую скаргу, ці просьбу, зара гаварыце. Слухаю...

Але мы зь вялікага дзіва стаялі здурнеўшы, і не адказалі ані слова. Я-ж першы раз у жыцьці бачыў жанчыну-пракурора й то такую «бамбізу»! З таго, што ахвіцэры кружылі ля яе зь вялікім савецкім набажэнствам, мы зьмеркавалі, што яна ў іх - нейкая важная шышка.

Як яны адступілі, тады мы толькі агледзіліся, што змарнавалі добрую аказію, бо кажны з нас меў нямала чаго прасіць, жаліцца й пытаць... Затое мы стараліся прыгатаваць матар'ял на другі раз і ўсё «запісвалі» ў памяці, каб ня змыліцца й не скапыціцца, як прыйдзе пракурор. Нам хацелася-б усё запісаць на паперцы, але ані алавіка, ані паперыны ў турме не пазваляецца, як толькі на просьбу да начальства. Каб знайшлі кавалачак алавіка пры рэвізіі, была-б кара.

І вось нам зноў пашанцавала: за месяцы два прыйшла зноў тая пракурорка. Але мы цяпер не спалохаліся: кажны сьмела прыступіў з сваім клопатам. А яна ўсіх пераслухала, перапытала й аказалася даволі церпялівая: давала парады, рабіла перасьцярогі, тое-сёе абяцала - аж усе засталіся задаволеныя. Калі я не мяшаўся, яна сама папыталася:

- А ў вас ёсьць пытаньні?

- Я, - кажу, - прашу мяне вызваць аднаго.

- Добра, вызаву!

І адплыла яна ад нас паволі й паважна, як пава. А мы цанілі ў ёй добрую душу ў вялізарным целе.

Вось цяпер мы, падмацаваныя ейнымі абяцанкамі, пачалі чакаць палёгкі, як каня дажджу. Але прайшоў тыдзень і два, а яна чамусьці мяне ня кліча. Аж напісаў я ёй просьбу й прыпомніў ёй пракурорскае слова; дый надарэмна! І ніхто з нашых калегаў не дачакаў ад той патарочы нічога з усяго абяцанага. Хто вінаваты, ці сыстэма, ці асоба?

Вось і ўсё, што можна сказаць аб пракурорах! Яшчэ адзін раз наведаў мяне пракурор - у гуртку з другімі, як на сьледзтве спакушалі мяне супраць веры ў Бога (аб гэтым сказана ў першай частцы ўспамінаў). Дый тады, як іншыя на мяне насядалі, пракурор маўчаў. І таксама, як чыталі нам дэкрэт Масквы, якая нам давала «25» бяз суду, пракурор стаяў і маўчаў. А ўвесь парадак вёў сьледчы Іваноў. Чаму-ж тады савецкія пракуроры й адвакаты так старанна маўчаць? Відаць, што яны не з'яўляюцца незалежным голасам грамадзтва...

Яшчэ ўспомню аднаго пракурора зь «белых ахвіцэраў», зь якім я спатыкаўся ў больніцы і ў лягерах. Ён браў удзел у першай вайне супраць немцаў. А пасьля рэвалюцыі 1917 году прыклеіўся да белых генэралаў. І вось характэрна тое, што мой знаёмы Н. тады працаваў ваенным пракурорам і меў шмат падсудных бальшавікоў. Савецкі бок кляйміў яго як свайго ненавіснага ворага. І нарэшце, пасьля ІІ-ой вайны, бальшавікі злавілі яго! Сьледзтва трывала доўга: сьледчыя й пракуроры затрацілі шмат часу, сьпісалі шмат пратаколаў і ўканцы далі яму «25». Баяўся, што расстраляюць. Але ў гэтую вялікую трагэдыю ўблытаўся кусок камэдыі: ані пракуратура, ані сьледзтва не дакапалася, што ён быў белым пракурорам супраць чырвоных. Як яны прасьляпілі такую важную віну? Павыцягвалі самыя дробныя малаважныя факты й далі «25» проста за нішто! А да галоўнага ані дакрануліся, хоць чалавек быў выдатна ведамы. Давялося яму сядзець у тых самых турмах, якія калісьці, як пракурор, сам наведваў і кіраваў лёсам іншых людзей.

Як дрэнна, дык добра!

«Аднаму шчасьце ракою плыве,
а другі ў няшчасьці цэлы век жыве».

1954 год. Зноў камісоўка. Ах, як я на яе надзеяўся! Але й баяўся... Бо пасьля больніцы, ад 15-га жніўня 1952, я ўжо цягаўся па розных работах - і на гаспадарцы, і ў лесе, на чыгунцы, у тартаку (лесапілоўцы), у рамонтах, а найбольш пілаваў дровы ў рабочай зоне. Дык вось я цяпер спадзяваўся, што санітарная камісія нарэшце мяне забракуе, бо й гады мае нарасьлі й сіла зьдзёрлася. Тут я ўспамінаў усялякія мэтады, як прыпсаваць сваё сэрца так, каб ім паказалася дрэнным, а мне каб засталося здаровым. Ну вось, пасьля такой падрыхтоўкі, іду на тую паганую камісоўку. А там пераглядалі інвалідаў дзьве, як звычайна, жанчыны-лекаркі: адна стукае-слухае, а другая, што тая чуе - піша. Прыходжу я: першая абслухала й кажа той:

- Чуднае сэрца! На работу...

А другая так і запісала. А я, няшчасны, ледзь не заплакаў... І адразу пасьля камісоўкі мяне ўміг перапісалі ў брыгаду спэцыялістых рабочых на будаўляныя работы. Гэтая брыгада якраз будавала нейкую спэцыяльную стройку для перагрузкі дрэва. Кажны з маіх новых сяброў меў сваё месца й ведаў сваю работу. Брыгадзір мяне спытаўся:

- Ці ўмееш працаваць сякерай?

- Дровы то я пілаваў і сек, а ўсё іншае...

- Дык будзеш на тых бэльках круціць дзіркі, па дзьве - адну пры другой.

Добра! Праўда, нас малых вучылі, што «круціць» грэх! Але круціць дзіркі ў бэльках - нічога... Працаваў я там увесь дзень і вельмі баяўся, каб не зваліцца, бо было вельмі высока. Работа ішла нязручна, але я стараўся. Аднак вечарам ніхто мяне не пахваліў, навет ніхто на мяне не зьвяртаў увагі, хоць я нагнаў сабе добрых мазалёў.

Назаўтра мяне з таго «круцельства» зьнялі й далі яго лепшаму работніку. Затое брыгадзір аддаў мяне пад апеку Мацею Пятрусэвічу, які перад вайною быў важным судзьдзёю. Мой правадыр, хоць чалавек нявысокага росту, аказаўся значна мацнейшым ад мяне: лягерная бяда яшчэ не пасьпела высмактаць зь яго прыроднай сілы.

Загадалі нам насіць доўгія сырыя кроквы. Каб хутчэй загнаць назначаную норму, там, як я бачыў, усё будуюць, ці рамантуюць з сырога матар'ялу. Пятрусэвіч, маючы моцнае й добрае сэрца, хацеў і мог мне памагчы: хапаў крокву за тоўсты канец, а мяне, як нядужага, гнаў на тонкі. Але мне й той тонкі здаваўся за цяжкім. Што-ж мне рабіць? Але ў тым ніхто ня вінаваты: маіх зьверхнікаў падганяюць вышэйшыя, і так далей і вышэй аж да самага дыктатара, а ўніз дайшла чарга да мяне... І я сам бачыў, што працаваць трэба, бо ўсе калегі ў брыгадзе працавалі згодна, шчыра, хутка й вельмі зручна. Я любіў глядзець на іхнюю працу, як яна «гарэла ў руках». Сякера ў цесьляра - шырокая й тонкая, а вострая як брытва! Ён не сячэ калоды, ня рубіць яе, але чэша, стругае й гладзіць, ды наводзіць такі глянс, што яна блішчыць, як люстра. Тады майстра сам адступіць, прыжмурыць вока, зірне, палюбуецца, засьмяецца, пакажа, а скажа адно толькі:

- Ну, як?

А ты быў-бы тупіца, ці даўбешка, калі-б таксама не палюбаваўся й не пахваліў. Дык ты скажаш:

- Так, цудоўная работа!

Тады ён пасадзіць цябе на сваю калоду, папляскае па ёй рукою й дасьць табе закурыць. А тое дрэва расло ў векавечнай пушчы й дайшло да гадоў 50-60-ці і было роўнае, гонкае як машта. Яно само сабой ачышчалася ад сукоў і поўнай каронай цягнулася ў неба, да сонца. Яно - прыгожае й стройнае як паненка, моцнае й здаровае, як юнак - аж стала даходзіць да поўнай сілы й мужнага веку. Але дрэву й цяпер пашанцавала: яго цясьляр ня псуе і не марнуе, бо ён - першарадны майстра, ён - мастак. Ён толькі шкадуе й гневаецца, што такі цэнны матар'ял ня трапіў у важнейшую работу, і што паложаны сыры - зьгіне й не адслужыць, як павінен, стогадовай службы. Але нам шкада й гэтага тэхніка, што яго з маладых гадоў не накіравалі ў школу на інжынера, ці архітэкта...

І вось я ўбачыў, што я сам да гэтай работы абсалютна не пасую, бо ня маю ні прыгатаваньня, ні здольнасьці, ні сілы. Падобна - як ня здатны да конскіх гонкаў стары й кульгавы гаспадарскі конь. Магу толькі марнаваць час, псаваць работу, нарваць сабе якую хваробу, або скалечыцца й буду перашкодай іншым. Ім трэба хутчэй выгнаць назначаную норму, або й перавысіць яе, а кажны няўмека ў брыгадзе абніжае норму. На трэйці дзень Пятрусэвіч мне кажа:

- Цяпер будзем пераносіць прыгатаваны матар'ял наверх, а сыры для апрацоўкі. А насамперш пачнём пераносіць бэлячкі.

- Добра, пачнём! Няхай сабе будуць і бэлячкі...

А ў нас усё рабілася такой машынай, якая называлася «сама»: хадзілі на работу сваімі нагамі - «самаходамі» і г.д. Працаваць у дваіх лягчэй і весялей, але трэба мець спрыт і навык: па камандзе трэба падыймаць бэльку, класьці сабе на плечы, ісьці пад бэлькай у крок роўна й ськідаць яе адначасна, бяз нэрваў і без страху. Інакш можна скалечыць сябе й калегу. І вось Пятрусэвіч лагодна, але станоўка прывучаў мяне пад свой манер да гармоніі ў працы. І я ўжо добра ведаў, як трэба рабіць, але ў практыцы яшчэ пудлаваў і даставаў востры наганяй. І ён далей таксама браў на сябе таўсьцейшы канец бервяна, але мне й лягчэйшы бываў за цяжкі. Значыць, трэ' рызыкаваць - сарваць сэрца, або нарваць грыжу... А я ўжо ў больніцы бачыў нямала такіх рызыкантаў, якія пасьля аплаківалі сваю неразвагу. Сеў я на калоду й гавару Пятрусэвічу:

- Годзе! Я больш не магу...

Якраз надыйшоў брыгадзір і пытае:

- Ну, чаму не падыймаеш?

- Я, - кажу яму, - яе падыймаю, але бэлька чамусьці не падыймаецца.

Затое вечарам таго-ж дня мяне перамясьцілі ў другі барак і перапісалі ў рамонтную брыгаду. А назаўтра новы брыгадзір пагнаў мяне з грамадою да рамонту бараку. Там мне далі качаргу й загадалі мясіць цеста: два інваліды насілі й сеялі пясок, адзін вазіў саматугам ваду, а я з другім мясілі тое цеста. Нам дваім выпадала самая цяжкая работа.

- Давай, давай! - крычалі майстры.

- Дрэнна разьмешана... - гаманілі яны.

- Зашмат вады: давай больш пяску!

Прыйшоў камандант, пабачыў работу, пакруціў носам і кажа брыгадзіру:

- Далучы да іх шостага, бо ім, як я бачу, зацяжка. - Мы вельмі ўсьцешыліся, але надарэмна, бо наш брыгадзір ня любіў, каб работнікам было лёгка. Калі-ж мы сталі дапамінацца шостага, дык ён забраў ад нас і пятага. Ой, ліха! Я тут збунтаваўся зусім. А брыгадзір яшчэ пачаў даліваць вару. Кажа мне:

- Тут табе ня тое, што было там! Ты ў мяне пазнаеш, як трэба працаваць...

І вось, калі пасьля абеду далі званок на працу, я не пайшоў. Брыгадзір ганяў і страшыў, але я ўпёрся. Брыгадзір ужо пачаў лагодзіць; але я не падаваўся й не пайшоў на ніякую іншую працу!

Назаўтра я напісаў нарадчыку такую запіску:

1) Я цяжка хворы на малакроўе (анэмія) і мне ў 1952 годзе двойчы ўлівалі кроў і так адратавалі ад сьмерці. Цяпер я зноў моцна аслабеў. Калі вы хочаце, каб я далей цяжка працаваў, дык адразу пасылайце ў больніцу, давайце новай крыві, тады магчыма, што на якія паўгоду буду здатны да такой працы...

2) Мне ўжо пайшоў 65-ты год і я даўно перакрочыў гранічны тэрмін да працы; а ў Савецкім Саюзе забаронена прымушаць такіх інвалідаў. Мяне прызналі інвалідам ужо ў 1949-ым годзе.

3) Я ўжо ў 1950-ым і ў 1952-ім годзе быў у Цэнтральнай больніцы й прайшоў дзьве апэрацыі, дык назначаць мяне на цяжкія работы, як перш у бадаўлянай брыгадзе, а пасьля ў рамонтнай, ніяк немагчыма й незаконна.

Падаўшы запіску, я доўга чакаў выніку й на работу не хадзіў, хоць і вельмі баяўся, што скончыцца дрэнна. І сябры моцна страшылі:

- Ты задумаў страшную ігру, бо наогул у Саветах сабатаж цяжка караюць, а ты - ў Сібіры і ў лягеры. Падумай, што робіш?

Але я ўпёрся супраць усяго сьвету! Цяпер я сам дзіўлюся, што мне тады сталася? Я нікога не радзіўся й нікога ня слухаў. Так прайшло да трох тыдняў. Увесь лягер глядзеў на мяне зь дзівам: мусіць думалі, што я здурэў. А ўсе брыгадзіры паглядалі на мяне злосна, бо я пасеяў у лягеры «смуту». Але ўлада чамусьці мяне не чапала. Такога выпадку яшчэ тут ня бывала, бо ўсіх упартых рэгулярна заганялі ў карцар. І я пачаў думаць, што або выйграю нешта вялікае, або прайграю рэшткі... І баяўся і ўпіраўся.

Аж нарэшце звалілася на мяне такая адплата, што ўсе ахнулі. Я ўжо прывык да сваёй незалежнасьці: сядзеў на прызьбе з хворым доктарам немцам і выграваўся на сонцы. Мы наўзаем вучыліся й вучылі: я яго парасейску, а ён мяне панямецку. Карысьці з таго я атрымаў сьмешна мала, бо моя памяць кульгала на абедзьве нагі. І вось клічуць мяне: - «Этап!»

Этап у лягеры - справа звычайная; але цяпер мяне далучылі да штрафной групы й пасылалі ў спэцыяльны рабочы лягер. Такой кары ніхто ў нас дасюль ня меў і ніхто ня ведаў, у які мы трапім рэжым. Але абодвы брыгадзіры з нашага бараку ўздыхнулі з палёгкай. Адзін зь іх сказаў мне:

- Так табе й трэба! Каб ты пайшоў хоць на якую малую работу, а то ты як казёл упёрся адзін супраць усіх... Ну, і што-ж? Будзеш цяпер ведаць...

Паказалася ясна, што мая кара выйшла ад іх. А мае сябры й прыяцелі - адны мяне шкадавалі, а іншыя сьмяяліся і ўсё гаварылі:

- Сам вінаваты: з агнём гуляць нельга...

А я пачуваўся, як у ваду апушчаны.

Але ўсё-такі надзеіўся на сваю Нябесную Патронку, Матку Боскую, бо ў дзень ейнага сьвята я выходзіў зь лягеру, 2-га ліпеня. Думаю сабе:

- Калі ўсё складаецца на маю шкоду, то як дасюль Божая Маці мяне выводзіла зь небясьпекі, дык і цяпер паратуе.

Але пабачым далей... А паміж нашымі штрафнымі інвалідамі праходзіў ціхі трывожны шэпт:

- Нас гоняць на нумар 0,13, значыць, у самы цяжкі рабочы лягер.

- Эх, папаліся мы, ратуй, Божа!..

«Звольніць!»

«Ужо забыўся, як у іх
дзьверы адчыняюцца».

Нр. 0,13-ы, Віхараўка. Тут адразу ўсе на нас скрывіліся:

- Нашто нам прыслалі старых дзядоў? Яны нам будуць абніжаць норму: каб іх духу тут ня было, гнаць іх вон!

Навокал нас стаялі, сьмяяліся й злавалі рабочыя 1-ай і 2-ой катэгорыі - маладыя, здаровыя і дужыя - цесьлі, сталяры, пільшчыкі, будаўнічыя, тэхнікі - усе яны спэцыялістыя ў апрацоўцы дрэва. Лягер і рабочая зона, што звалася «фабрыкай», прытуліліся да самай магутнай тайгі. Работнікам плацілі й яны стараліся выгнаць найвышэйшую норму. Іх тут і кармілі лепш, дый яны самі дакуплялі яду з запрацаваных грошай. А мы, інваліды, хоць-бы й выраблялі іхную норму, усёроўна мелі сваю вельмі худую й скупую інвалідную порцыю (паёк). І выглядалі яны здарова (куды нам да іх): іх навет можна было-б назваць нармальнымі людзьмі. Толькі нейкі дзіўны знак-адбітак няволі, які затруваў іхнае жыцьцё, прасьвечваў празь іхныя вочы й прыхіляў людзей да зямлі. Ня відаць было ў іх юнацкай бравуры, энэргіі, маладой вясёласьці; ня чуваць песьняў, гоману й сьмеху. Яны выглядалі як здаровыя, моцныя бугаі, што прыгнуліся ў штодзённым ярме: яшчэ не скаштавалі жыцьця ў поўнай волі, а ўжо пачалі старэць у прыгоне. Блатных тут не аказвалася, ці яны прытаіліся, бо паміж такім моцным народам ім самым ня было-б весела. Лягер называўся Віхараўка: ляжаў на схіле закругленай гары, так што з аднаго боку адкрываўся вольны далёкі прастор.

Мы доўга стаялі сваёй групай на пляцы лягеру й ніхто не сьпяшаўся нас прыняць. Так мы выглядалі як новыя дзікія зьвяры, прывезеныя на паказ, а грамада вітала нас зусім няпрыхільна. Таго толькі бракавала, каб яны кінуліся на нас і выпхнулі назад праз браму. Вось гэта было-б відовішча. Але нашыя маладыя сябры забыліся аб маладых жартах: яны мала мелі падабенства чалавечага - кажны зь іх еў, спаў і жыў паміж сібірскіх лясоў на падабества «дрэва хадзячага».

Мяне адразу й тут упісалі ў рамонтную брыгаду. Я тут пачуваўся паміж чужым густым народам больш адзінокі, як Рабінзон на бязьлюдным абтоку. Далі мне набіваць дранку-лучыну на сьцены бараку, дзе меліся тынкаваць сьцены, Работа - не цяжкая, але нудная, як нашая нішчымная каша, і брудная, як нашае штодзённае жыцьцё. Але і ў такой простай рабоце патрэбныя навык і ўмеласьць; а я біў сабе малатком па пальцах, сьпяшаўся бяз толку, мучыўся без карысьці й ня выгнаў патрэбнай нормы. Мне стала сорамна перад калегамі; на маіх «пісарскіх» ручках аблязала й зьдзіралася скура. А ў гэных муляроў, у печнікаў, у бляхароў, у кавалёў і сьлёсараў я бачыў, што скура на руках згрубела, заскарудзела й мазалі на далонях зацьвярдзелі, як падэшва: іх не разьядае ні вапна, ні соль, ні цэмант, ні фарба, ні воцат. І яны не калечаць рук пры дошках і пры інструмантах: а я чуць дакрануўся, дык зара й кроў! Мне баліць і небясьпечна й сорамна, а да таго мушу завязваць раны й перарываць працу... Я згадваю, што мяне празывалі «недапека», няўмека, беларучка й г.д. Адзін раз я злосна адказаў такому насьмешніку:

- Тваю работу я навучуся за некалькі дзён, а ты маю не навучыўся-б і за 15 гадоў!

Ён аж жахнуўся й задумаўся... Бо і запраўды, яны такія разумныя, што ўмеюць набіваць дранку, а я такі... Ну, дранка скончылася й мяне перавялі на работу лягчэйшую й адзіночную - асыпаць бульбу. А я з малых гадоў знаў гэтае, дык узяўся ахвотна; дый праца йшла «на лоне прыроды», а ніхто не падганяў, не перашкаджаў і не закурваў. І толькі што прайшоў прыемны, асьвяжаючы дожджык: пагода цёплая, паветра чыстае й дыхаецца поўнымі грудзьмі.

Але... каб гэта было ў Беларусі, а ня ў Сібіры! Не забывайцеся, што тут малюсенькая машкара так кусае, тне й запускае сваю атруту, што аж жыцьцё становіцца пеклам. Вораг вельмі малы, але шустры, дык не ўцячэш, бо ў мяне тут праца, і не прагоніш, бо іх мільёны... і не адмахнешся, бо рукі занятыя працай... Няма ратунку - хіба плакаць? Але-ж я - стары... Абвесіўся травою, але мушка пралазіць праз завесу... І сам я даю прычыну, бо выганяю яе з травы, як торгаю бульбянік. Можна сабе ўявіць, як хмары чуць відавочных ворагаў колюць чалавека затрутымі іголачкамі - лезуць у вочы, вушы, за каўнер, у рукавы й за кашулю! Скура аж гарыць, а як патрэш тое месца, паліць як агнём, і выступае кроў.

А не працоўныя старыя інваліды прыязна да мяне ўсьмяхаюцца. Яны маюць вольныя рукі - могуць адганяць; ды на іх ня так яна нападае на адкрытым месцы; а зрэштай, яны могуць уцячы ў барак, бо машкара ў хату не ляціць. Яны зь мяне сьмяюцца, бо ня знаюць майго няшчасьця: кажуць, што я лішне нэрвовы... Я цяпер лепш згадзіўся-б насіць тыя бярвеньні на 0,7-ым, ці мясіць тое цеста-гліну зь пяском... Дык чаму я тады адмовіўся? Значыць, дурны!

Тая бяда, што прамінула, здаецца меншай ад прысутнай. Але як іх не мяняй, усе беды ўядаюцца ў душу і ў цела. Прамучыўся я так некалькі катаржных дзён - аж у лягеры закрычалі:

- Камісоўка! Хутчэй у амбуляторыю-ю-ю...

Пытаюся ў інвалідаў:

- Чаму такая нечаканая камісоўка?

- Нічога няведама: нешта важнае нас спаткае, бо лекары вельмі шчыльна слухаюць, стукаюць, разглядаюць і пытаюцца... Інвалідам трэба спадзявацца новай бяды, бо нас прыслалі сюды за кару.

Так, так. У нас ніколі ня бывала, каб новыя падзеі былі лепшыя, як старыя. Увайшоў я на камісоўку зь вялікім страхам: бачу, што там сядзяць, як звычайна, дзьве жанчыны-лекаркі. Але, як я пераступіў парог, старшая толькі зіркнула на мяне й адразу ад стала замахала рукою й загаласіла:

- Ідзеце сабе! Ня трэба, ня трэба...

Я здумеўся й стаю яшчэ. А яна паўтарае:

- Ідзеце, ня трэба!

Я выйшаў і зусім не разумею, ці тут што добрае, ці благое? А сябры пытаюць:

- Што ты так хутка? Як там у цябе?

- Так і так, - кажу, - зусім не разумею, што сталася?

- Дурны ты! - кажуць. - Чаго сумляешся? То-ж яна цябе звольніла ад працы.

- Але-ж яны мяне й не абслухалі ды навет не дапусьцілі да стала!

- Нічога ня значыць! Ідзі спаць...

- Калі так, дык дзякуй Богу!

І я ўжо пасьля абеду да той міленькай бульбачкі не вярнуўся.

- Бывайце, - кажу, - здаровы і вы, заўзятыя брыгадзіры з 0,7-ай і ўсякая мушка з усяго сьвету! Я ўжо непрацоўны інвалід...

Цяжка цягнуць саначкі на гару: але, як далезеш, дык тады забываеш аб клопатах і цяжкасьцях - ляціш з гары як маланка! Такі момант аплочвае ўсе цяжкасьці, каб-жа толькі не перакуліцца! Дык вось і я апынуўся на самым вяршку інваліднага шчасьця. За 3-4 дні мяне перапісалі ў непрацоўную брыгаду. Цяпер і я ўжо паходжваў па лягеры - вольны ў няволі... І цешыўся й баяўся - проста, ня мог паверыць у тое, што ўжо было запісаным і абвешчаным фактам. Як гэта сталася? Я апынуўся ў палажэньні чалавека, якога паведамілі, што ў ягонай няпрысутнасьці згарэў ягоны дом і ўся маемасьць. І вось ён у роспачы вярнуўся на пагарэлішча - аж убачыў, што згарэў дом суседа, а ягоны цэлы і ўся маемасьць на месцы. І ён ня верыць сваім вачом: ці пажар сьніўся, ці гэты цуд яму цяпер сьніцца?

* * *

Зарганізавалася новая брыгада непрацоўных інвалідаў. Нам далі асобны цесны барак, у самым кутку лягеру. У брыгаду ўвайшлі пераважна японскія палонныя, а брыгадзір называўся Баба-сан. Ён трымаўся пагенэральску, бо й запраўды быў японскім генэралам; а выглядаў ён дужа сьмешна: кароткі, таўсты й нязграбны. Японцы вельмі яго паважалі, бо ён меў у іх нейкую высокую ваенную заслугу ды немалую навуку й розум. Намі, беспрацоўнымі, ніхто цяпер ня цікавіўся й не займаўся, як-бы нас ня было на сьвеце. Усяго трэба было дабівацца, каб ня зьгінуць з голаду. Японцы ня ўмелі парасейску, а Баба-сан ледзь крышку і мы ня ведалі, чаго чакаем. Ішлі дні за днямі, а ўлада маўчала. Нарэшце мы пераканаліся, што і ўлада ня ведае, чаго мы чакаем. І найбольш сьмешна было тое, што мы, адсядзеўшы гэтулькі часу, не пазналі духу камунізму, у якім ніхто ня ведае, што яго чакае? Бо інакш трэснула-б і партыя й сама дыктатура. А, калі-б хто цікавіўся ведаць, дык хутка падпаў-бы пад параграф 58-ы, пункт 6-ты, значыць - шпіянаж! Без сакрэту й бяз поўнай ізаляцыі камуна мусіць зьнікнуць!

Аж вось наехала да нас новая камісія, якая пачала рабіць запісь: хто хоча ехаць? Да каго й куды? Хто возьме пэрсанальную адказнасьць за інваліда? І хто прыйме яго на сваё ўтрыманьне?... Але я ня меў ужо ў Беларусі нікога з родных: паўмяралі, або пагінулі ад вайны, ці ў лягерах нямецкіх, ці ў бальшавіцкіх. А пасылкі мне прысылалі мае прыяцелькі, пераважна чужыя старыя жанчыны, і я ня ведаў, ці яны самі могуць зарабіць на сябе. Дык я зь вялікім сумлевам падаў пару адрысаў, каб не змарнаваць нагоды. А на тое, каб сьпісацца, згаварыцца, ці выпытаць, каго мне патрэба, я ня мог дастаць дазволу й ня меў часу. Тымчасам мне заставалася яшчэ 20 гадоў лягеру...

- Божа, ратуй мяне з «дому няволі!»

Праўда, калі паеду ў Беларусь, дык дастану волю ў паняволенай краіне, як зь цеснай клеткі - ў шырэйшую. Але, каб толькі мне выйці спад старожы, дык і то ўжо была-б вялікая ласка Боская!

Ну, запісаўся! Чакаю далей. Грызе няпэўнасьць. А наш вялікі лягер цяпер мне здаваўся такі цесны й загушчаны, што я ня мог знайсьці сабе спакойнага кутка. І прытым галосьнік радыя роў і скрыгатаў і дзёрся на ўвесь двор. Нарэшце нуда загнала мяне ў бібліятэку. Тут ёсьць на што паглядзець: кніжак нямала, добра апраўленыя, стаяць стройна, а... чытаць няма чаго. Найбольш ваенных і калгасных расказаў і раманаў, напісаных аднолькава на загаданую тэму й бясконца нудных: няма матар'ялу для навукі, ні для цікавасьці, ні для адпачынку. Знайшлося пару кніжак з апісаньнем прыроды. Із старой літаратуры - Салтыкоў, Дабралюбаў і нічога больш паважнага. Ні беларускіх, ні ўкраінскіх кніжак аніводнай!

Нашыя ўсе кандыдаты на волю сталі цяпер дужа асьцярожныя: гаварылі мала й цішком, каб не прабалтацца. «Стукачоў» ужо цяпер не спатыкалася; але ў Саветах ня толькі гаварыць, а й маўчаць трэ' ўмеючы. Аднак-жа пасьля сьмерці Сталіна жыцьцё ў лягерах станавілася больш натуральным. Нэрвы паспакайнелі й наглядчыкі гаварылі да нас людзкім голасам. Вязьні рабілі пляны, як уладзіць жыцьцё на волі. Шмат чаго перамянілася там, дома, і тут у лягерах. У некатарых вязьняў дзеці дома дарасьлі й пайшлі здабываць свой хлеб. У іншых - хто памёр, каго вывезьлі ў Сібір, ці на цаліну, або ў лягеры. А яшчэ ў іншых жонкі паадракаліся й павыходзілі за другіх. Гэтых інвалідаў жыцьцё было затручанае й яны зусім ня цешыліся з волі. І падобна гаравалі тыя, якіх чакаў калгас: ня чулася, каб хто ахвотна зьбіраўся ў калгас.

Аднак уся надзея на Бога, бо пакрысе ўсё пачало складацца на лепшае, як памёр той «Вялікі Найгоршы». І памёр Сталін у самы добры час: тады канчалі свой тэрмін 10-ці год тыя людзі, што папаліся ў 1945-46 гадох. А пры жыцьці Сталіна дасталі-б новы тэрмін, або «вольнае пасяленьне». І яшчэ для мяне самае важнае: каб жыў Сталін, дык я-б не дажыў да волі, бо я мусіў-бы выканаць свае «25». А яны канчаліся ў 1974-ым і мне было-б тады 84-ы гады!..

Марудная воля

«Кукавала зязюлька на голы лес».

Ужо нам была абяцаная й назначаная воля, але радзілася яна доўга і ў цяжкіх муках. Часам матка, даючы жыцьцё дзіцяці, сама плаціць сваім жыцьцём. Можа і Маленкоў заплаціў сваёй воляй за нашую? Дык вось нам у Віхараўцы абвесьцілі, што кажны інвалід, калі хоча ісьці на волю, перш мусіць пераступіць праз два высокія парогі: «акціроўку» і Народны Суд. Пасьля бальшавікі ўбачылі, што такая працэдура займе шмат гадоў, каб выпусьціць дзесяткі мільёнаў нявінных вязьняў. Дык пачалі выпускаць бяз гэных пунктаў і «парогаў». Але нам яшчэ загадалі на тыя перашкоды драпацца.

Найперш нас выслалі ў больніцу Нр. 0,11 на «акціроўку», каб сьцьвердзіць нашую няздатнасьць да працы. Там нас узялі на обсэрвацыю. Пасьля пайшоў рэнтген, аналізы, дактары-спэцыялістыя і Галоўная Камісія. Мяне палажылі ў палату да лекара, чалавека рэзалютнага й дужа галасістага. Ён узяў мае аналізы й пытае:

- Што табе далягае?

- Нічога: толькі агульная слабасьць.

Як наваліўся тут лекар на мяне (ён аказаўся жыдам):

- Што ты сабе думаеш? Ты не называеш ніякай хваробы! Чаго ты сюды прыехаў? Цябе зусім не акцівіруюць! і г.д.

Я спалохаўся і замоўк. Але ўсяроўна ня ўмеў паказаць ніякай хваробы. Тут ён мяне проста прагнаў з вачэй, а сам нешта ў пратаколе нагрызмоліў безь мяне. Тут-жа я выскачыў ад яго як ашпараны! І пабег да рэнтгену. Там на мяне сьвяцілі й нешта пісалі ды пыталіся. Але й тут я зрэзаўся, як недавучаны студэнт:

- Ці сэрца баліць?

- Не.

- Ці баляць лёгкія?

- Не.

- Ці кашляеш? Ці ёсьць адышка?

- Не і не!

Гэтыя ня крычалі, але нешта мармыталі і сказалі: «Гм...» А пасьля я доўга хадзіў па зоне, апусьціўшы галаву, як прыглушаны. Я пытаўся сам сябе й ня ведаў, што сабе адказаць:

- Што мне трэба было гаварыць? І што цяпер са мною будзе? Каб я сам сабе не папсаваў волі?..

А мае разумныя сябры паказалі цэлую уйму самых моцных хваробаў, дык мае шансы яшчэ больш аслабелі і зьехалі на нішто!

- Не, ня ўмею я жыць зь цяперашнім хітрым сьветам! А той крыклівы лекар мусіць мяне не прапусьціць? Што-ж будзе?

Заўтра выпала нядзеля, але Галоўная Камісія працавала як у будні, бо яе моцна падганялі. Мая чарга ішла пасьля абеду, але доктар-маёр, які быў начальнікам больніцы і старшынём камісіі, чамусьці на далейшы пасьля-абедні перагляд ня прыйшоў. Мяне аглядалі безь яго: цяпер я, хоць ня меў страху, але таксама не патрапіў добра паказаць хваробаў. На мяне напала нейкая дзіўная адраньцьвеласьць, як-бы параліж розуму й волі: усюды я путаўся й сароміўся. Так калісьці я капыціўся на экзаменах у школах. Але тут галоўная лекарка гаварыла са мною спакойна й выпытала ўсё, што ёй было патрэбнае, а сакратарка пільна пісала ў пратакол.

* * *

Нарэшце на дзень 8-га верасьня 1954-га году, якраз у сьвята Нараджэньня Панны Марыі, у лягеры Віхараўка назначылі Народны Суд. Засядалі: старшыня, два асэсары, пракурор, сакратар і экспэрт-доктар, - значыць, поўны «паказны» суд, паводля савецкай формы. Пакуль дайшло да мяне, дык ужо некалькіх звольнілі, аднаго затрымалі й аднаму перарвалі суд, бо яго падлавілі на нейкім хвальшы. Усе прысутныя так і ахнулі, пачуўшы ягонае нязручнае круцельства.

- І нашто ён зманіў? Толькі сам сябе замазаў... і нам можа зашкодзіць.

Яго адразу арыштавалі й кудысьці адправілі. Мы ўсе цікавіліся, што зь ім будзе, але даведацца нам не ўдалося.

Вызвалі мяне. Я стаяў перад судом першы раз ад стварэньня сьвету. У жыцьці шмат чаго перажыў, а цяпер меў за сабою год турмы й пяць гадоў лягеру, з тых «25», што дала мне Масква бяз суду. У гэты мамэнт я пачуваўся як-бы завешаны паміж пеклам і небам, воляй і няволяй. Страху ня меў, але мяне агарнула дужа цяжкая змора: быў як учадзеўшы ад усяго перажытага. Стараўся загадзя не прыгатаваць ніякай абароны.

- Няхай будзе, што мае быць! Скажу, што мне «дасца ў тую часіну».

Суд. Сакратар прачытаў мае пункты: 4, 6, 10 і 11, § 58-га - цяжкія пункты, за якія маглі мяне тады расстраляць, каб у тым часе ня была скасаваная кара сьмерці. Толькі-ж тады (1949) не набралі на тыя пункты доказаў, каб мяне засудзіць, як было ў іх загадзя пастаноўлена, дык далі «25» бяз суду, нібы з сумленьня... Сакратар прачытаў і тую, зручна зрэдагаваную, пастанову маскоўскай «Тройкі» - «ОСО» («Особое Совешчаніе») - завочнага суду. Але цяпер, паміма майго доўгага тэрміну, увесь склад суду, як мне здавалася, паглядаў на мяне прыхільна.

Пасьля доктар-экспэрт прачытаў пратакол Галоўнай камісіі із шпіталю Нр. 11-ы, якая сьветчыла аб маім здароўі. А я слухаў і дзіву даваўся: аказалася, што той доктар-крыкун, які так мяне настрашыў, сам надумаў і паказаў гэтулькі няведамых мне хваробаў, што я павінен быў-бы цешыцца з самага благога стану свайго здароўя! Меў я там важныя дэфэкты сэрца, дыстрофію 3-яй катэгорыі й нейкую другую - бяз нумару, замалы ціск крыві, анэмію ды яшчэ штосьці, чаго я не зразумеў. Судзьдзі слухалі экспэрта ўважна й паглядалі на мяне цікава; пракурор сядзеў спакойна й не мяшаўся, а сакратар толькі ўважаў на паперы. А ўся публіка, як мне здавалася, стаяла на маім баку. І я ўжо прачуваў, што перамога будзе мая. Яшчэ старшыня паставіў мне некалькі пытаньняў адносна маіх чатырох пунктаў; але пракурор мяне ня зьбіваў і я гаварыў свабодна, хоць і баязьліва. Не скажу аднак-жа, каб я быў задаволены сваім экзаменам: у кажным маім сказе, як заўсёды са мною бывае, зьяўляліся недахопы. Але было ўжо відавочна, што яны маняцца мяне апраўдаць і выпусьціць. І вось судзьдзі крышку сакрэтна пагаманілі й старшыня папытаўся пракурора, чаго ён дамагаецца? А ён устаў і ўскрыкнуў на ўсю залю:

- Асвабадзіць!

Тады суд выйшаў на нараду: усе чакалі зь цікавасьцяй, а я з надзеяй на Боскае міласэрдзе. Аж вярнуліся на месца і сакратар прачытаў пастанову суду:

- «Звольніць ад далейшай кары лягеру!»

Так я атрымаў урачыстае народнае разграшэньне. Прытым суд не сказаў, што кару мне дараваў, ці што дае мне амнэстыю, ці што звальняе з прычыны здароўя, але проста пастановіў «Асвабадзіць!» (звольніць). Значыць, як-бы той рэзалюцыі з 1949-га году ня было, а я сядзеў толькі адміністрацыйна. Ім, відаць, сорамна было прызнацца, што мяне арыштавалі й трымалі ў турме і ў лягеры бяспраўна, бо ўсе чатыры пункты былі сфабрыкаваныя бяз суду й завочы. Значыць, паводля савецкіх законаў, мне павінны заплаціць за ўсе гады прымусу й за ўтрачанае здароўе. Гэтае платы я не зракаўся й чакаю яе да гэтага часу...

Вось-жа цяпер дамагаюся, каб Савецкі Саюз заплаціў мне за час - 6 гадоў, 4 месяцы, 5 дзён (ад 22 сьнежня 1948 да 1955, 27-га красавіка) на падставе прыродных, хрысьціянскіх і міжнародных законаў. А калі Савецкі Саюз Божых і людзкіх законаў ня прызнае, дык паводля іхных уласных законаў маю права да поўнай платы. Або буду жаліцца ўсяму Вольнаму Сьвету, што мяне, чужынца, савецкая ваенная дэлегацыя купіла ў кітайцаў і трымала бяз суду ў турме і ў лягеры, а пасля Народны Суд у Віхараўцы звольніў, не даказаўшы мне ніякай віны. А за ўтрачанае здароўе, за адарваньне ад працы й за ўтрачаны час не заплацілі мне ні граша!

Апрача таго дамагаюся платы ад Кітайскай Народнай Рэспублікі за прыватную сваю маемасьць. Ніякага суду Кітай нада мною не рабіў, а прадаў мяне савецкай ваеннай дэлегацыі.

Калі Савецкі Саюз выступае ў вабароне людзей чорных, жоўтых і чырвоных, а мяне, белага, прасьледвалі й скрыўдзілі ў самым гэным Саюзе; а пасьля на Народным Судзе звольнілі, дык дамагаюся рэстытуцыі й справядлівасьці!

Чакай!

«Мая доля ў канцы поля».
«Тваё «зара!» як панскае «пачакай!».

Яшчэ сядзім у Віхараўцы. Тутэйшыя вязьні спачатку нам зайздросьцілі такой хуткай свабоды, але пакрысе да яе прывыклі й нарэшце пачалі зь яе сьмяяцца, празываючы яе «куртатай» свабодай. Бо мы, звольненыя судом, сядзелі і далей на месцы й надлягалі старому рэжыму. Ужо даўно суд злажыў свае манаткі, забраў паперы ды паехаў. Ужо й восень пайшла ўпрочкі, а сібірская зіма сядала на карак, а мы чакалі... Нарэшце загаманілі, закрычалі: «Этап, этап!»...

- Куды нас павязуць?..

- Я так ведаю, як і ты...

Дый нейкая падсьведамая дагадка нам падказвала, што яшчэ перамена ішла тымчасовая. Пасьля вялікіх звычайных цырымоніяў нас вывезьлі з 0,13 і выкінулі зь цягніку на глухім пункце 0,5-ым. Нашто ён нам здаўся? Тут мы чакалі далей больш 6-ці тыдняў, нічога ня робячы, надаядаючы адзін другому й ня ведаючы, што з намі будзе?

Лягер ляжаў на ўзгор'і. Летам магло тут быць прыгожа й спакойна ў поўным аднасельлі. Але цяпер, у пачатку зімы, месца здалося нам такой пустыняй, у якой жывуць манахі-анахорэты, што праводзяць час у пасьце й малітве і ў спэцыяльнай працы. Але мы мелі толькі пост і маглі маліцца, хто колькі жадаў. Нас ізалявалі й сьцераглі паводля ўставу - з поўным апаратам начальства й канцылярыі ды із звычайным складам наглядчыкаў, канвою й сабакаў. А нас, інвалідаў, было ня больш 70 чалавек. Па платох таксама гарэлі лямпы, на вышках дыжурылі чатыры канвойныя. Нам здавалася, што й адзін наглядчык мог-бы нас упільнаваць: каб нам прыгразілі, што адыймуць свабоду, дык ніхто не асьмеліўся-б падыйсьці да брамы. Зрэштай, мы ня мелі тут ніякай спакусы: месца - пустое поле, ні людзей, ні лесу. Трашчэў мароз, веяў вецер, ішоў сьнег... Мы былі ўжо не вязьні й не лягернікі: каб нас адсюль выганялі, мы ня мелі-б куды ісьці, бо за брамай нам гразіла згуба...

У Сібіры наагул вялікіх вятроў зімою ня бывае, але на гэтым узвышшы днём і ночай гудзеў, сьвістаў, ці плакаў праніклівы вецер, а мы мерзьлі, колькі ня хочучы! Лягер ня быў прыгатаваны да зімы, а зіма ўдарыла раньняя і суровая.

Мяне зацікавіла й здзівіла тое, што мае знаёмыя сябры запісаліся на выезд заграніцу, а я адзін выбіраўся ў Беларусь... Дык чаму мяне прылучылі да загранічных? Я мазаліўся з сваімі думкамі й ня меў каго запытацца. Людзі хадзілі як цені: вестак, ні лістоў ня мелі ніадкуль. Аднолькавая, нішчымная яда прыелася да сьмерці. Кажны шукаў месца сагрэцца; а з усіх кутоў выглядала на нас пустка, сьцюжа й нуда, нуда, нуда... Каб хоць зь кім пасварыцца?!. Але ніхто ня хоча.

Аж, дзякуй Богу, этап!

Прывезьлі нас зноў у Тайшэт, Нр. 0,25; у той самы, ад якога мы пачалі ў 1949-ым сваю Кальварыю. Я не пазнаў Тайшэту: ён абнавіўся зусім. Баракі, што былі з хлявоў і стайняў, замянілі новымі, можна назваць, шыкарнымі. Яны выглядалі на падабенства казармаў: збудаваныя плянова, высокія й прасторныя. Але дрэва абраблялі сырое й будавалі пасьпешна, каб толькі здаць камісіі, якая мусіла прыняць з пахвалай, бо вонкава ўсё здавалася прыгожае й практычнае - як «зь іголачкі»!

Нашыя нары былі супольныя і ўсе спалі пакотам, безь сяньнікоў і пасьцелі. Сабраліся й сьціснуліся інваліды з розных лягераў Ангар-Лагу. На шчасьце, дроў у нас хапала, дык мы мерзьлі ў самую меру. Мяне цягнулі да сябе розныя незнаёмыя - аж я ня мог зьмеркаваць, хто зь іх лепшы, і апынуўся на верхніх нарах у групе жывых, шустрых людзей, якія вельмі шмат і хутка гаварылі, бо яны аказаліся палякамі. Я зь вялікай цікавасьцяй іх слухаў, бо яны мелі нямала вестак з савецкіх лягераў, з Польшчы і з усяго сьвету. Тут я меў аказію параўнаць польскі характар зь іншымі ды бачыў, як далёка палякі адыходзяць ад нас. Здаецца, што беларускі характар бліжэй да славацкага, ці навет харвацкага, як да польскага. Мае таварышы ставілі мне шмат пытаньняў, але перабівалі мае словы й адказвалі самі, бо яны былі палякі. Іхныя думкі й сказы бывалі арыгінальныя й сьмелыя, але не дагаварвалі да канца, зьбівалі адны другіх, забываліся, аб чым гаварылі, а ў канцы тварыўся хаос і гармідар. Яны разьбівалі маю нуду й лёгка рабіліся маімі прыяцелямі; але я, не плянуючы нічога, адрываўся ад іх і ахвотна гутарыў з другімі, а тыя былі ўкраінцамі. Беларусаў я чамусьці тут не спаткаў.

У Тайшэце я даведаўся, што савецкая ўлада перасылае мяне ў Польшчу, замест у Беларусь. Чаму ў Польшчу? Фармальна я лічыўся польскім грамадзянінам і меў польскі пашпарт. Але фактычна я радзіўся ў Віленшчыне на тэрыторыі Савецкай Беларусі і ўжо запісаўся на выезд у Беларусь. Пагаварыў я з другімі й даведаўся, што ёсьць у Тайшэце ўкраінцы й жыды, якія таксама паедуць у Польшчу. Але я сумляваўся, ці трэба пратэставаць? Ня тое самае важнае, дзе варожыцца лепшае жыцьцё, а тое важнейшае, чаго дамагаецца большая хвала Божая. Мае таварышы інфармавалі, што ў Беларусі ня толькі жорсткі прасьлед рэлігіі, але сьвятары не дапускаюцца да духоўнай працы.

Сабралася ў Тайшэце маса народу. Хоць лягер быў вялікі, але цесната стварылася яшчэ большая. Грамадзтва складалася вельмі стракатае - ад японцаў і карэйцаў да немцаў і югаславаў. Ніхто ня шукаў сваркі, аднак не маглі з сабою зжыцца, бо ўжо страшэнна адны другім надаелі! Кажны толькі аб тым мроіў, каб хутчэй разьляцецца. Хоць даўно нам прысудзілі свабоду, але ўсьцяж паўтаралі выпіскі, анкеты, дакумэнтацыі і г.д. А ўсё-ж той самы Тайшэт вісеў яшчэ над нашай галавою! Толькі тры чалавекі ля нашага бараку ўхітрыліся і, як згаварыўшыся, у адным часе вырваліся на волю без пазваленьня й без дакумэнтаў - японец, жыд і паляк - проста, - узялі й памерлі! А мы, рэшта, цягнулі сваю нуду далей.

Я пасьля даведаўся, што некатарых беларускіх сьвятароў нідзе на волі ня хочуць мэльдаваць (прыпісываць), а ня прыпісаных выганяюць зь месца на месца... Значыць, яны туляюцца як «жыд - вечны блуднік». Вось-жа мне трэба было хапацца за першы найбліжэйшы бераг, але толькі не за свой...

Нарэшце ў наш лягер зірнула сонца свабоды! Першых выклікалі японцаў. Недарма на іхным сьцягу красуецца чырвонае сонца на белым полі. Японцы зьнікалі ціха: іх забіралі невялікімі групамі. І тут-жа ішлі карэйцы: іх знайшлося чалавек 30, маладых, бойкіх людзей. На разьвітаньні (не з намі, але з сабою!) яны ўладзілі шумную вячэру з прамовамі, зь песьнямі і з дружнай, брацкай гутаркай. Мы ўбачылі між імі такую прыязьнь і сардэчнасьць, якой не спадзяваліся. На свой баль яны прынесьлі толькі агульную, лягерную вячэру й пару баначак мармаляды. Затое прамовы былі гарачыя: іхныя косыя вочы блішчэлі, іхныя рукі жыва краталіся й што раз разьлягаўся звонкі сьмех, падзіцячаму радасны й шчыры, як толькі ўмеюць сьмяяцца ўсходнія народы. Адзін прамаўляе, а ўсе ўважліва слухаюць, прытаківаюць, ківаюць галавою, або не! спрачаюцца - аж злуюцца! І ўканцы ўсё пакрываецца раскошным гучным сьмехам. Нам, белым, было сорамна, што мы ня ўмелі так дружна весяліцца, так пабрацку жыць і так культурна разьвітацца, як жоўтыя азіяты.

І вось у Тайшэце аставалася адна старая Эўропа, якая ўмела адбіраць свабоду і ў двух войнах змагалася за свабоду, а не хацела даваць свабоды. Так часам стары гадзіньнік доўга шыпіць, скрыпіць і стогне, пакуль праб'е дванаццаць. Ну, і наш урэшце прабіў - закрычалі:

- Этап, этап!

Высылалі вялікі этап: румыны, немцы, славакі, вугорцы, баўгары, палякі, жыды, да якіх прыткнулі пару ўкраінцаў і аднаго беларуса. Засталіся на месцы югаславы й драбяза рознага іншага складу.

Разьвітаўся я з Тайшэтам бязь ніякага жалю, бо гэта - найнуднейшы лягер у Сібіры. Паставілі яго між балотамі, абгарадзілі высокімі слупамі, закрылі ад Божага сьвету й так стварылі вялікую клетку для «людзкіх зьвяроў», якія пераважна былі найлепшымі людзьмі ў Саветах. Улада тут вельмі мала займалася гэтымі вязьнямі, бо на работу іх не ганялі, значыць, яны толькі абцяжвалі канцылярыю.

Толькі наглядчыкі й канвой старанна іх пільнавалі ды шчыльна лічылі. Толькі нам зрабілі тую дагоднасьць, што забралі ад нас крыміналістых і блатных. Кармілі нас неадменна старой нормай, толькі ўжо хлеба пасьля сьмерці Сталіна не бракавала, а навет можна было выпрасіць дадатак. Але вечная аўсянка й ячменка так прыелася, што людзі не маглі глядзець у міску. Аж трэба было сябе прымушаць да яды, каб перад свабодай не памерці. Людзі ня жылі, а толькі вэгэтавалі.

Для большай немарасьці знайшлі мы тут у Тайшэце знаёмага з 0,7 начальніка «культуры», Танцуру. Ён там ужо, як галоўны «выхаваўца» лягеру, у 1953-ім годзе асьмяшыў сябе навекі, калі востра прыгразіў інвалідам:

- У каго знойдзем рэлігійныя кніжкі, ці запіскі, ці абразікі, або штосьці такое, дык няхай пасьля наракае сам на сябе!

Танцура тады завастрыў бязбожны курс, каб зьнішчыць усе праявы веры. І трэба-ж было яму выступіць у самы благі час, бо якраз тады памёр Сталін і перасьлед рэлігіі аслабеў. Але Танцура дастаў павышэньне й мы яго спаткалі ў Тайшэце. Аднак-жа тут найбольшая была ягоная заслуга, што маўчаў. Праходзіў празь лягер вельмі пасьпешна, ня гледзячы на нікога, як-бы штосьці ўкраўшы. Як я яго помню, Танцура заўсёды хадзіў насуплены: нуднейшага атэістага я ў жыцьці ня бачыў.

Дый наагул вельмі дзіўна, як атэістыя і бязбожнікі могуць пачувацца рэзвымі й вясёлымі, калі яны ўроілі сабе, што імкнуцца ў цемру й абернуцца ў нішто: цела - ў гной, а душа разьвеецца, як балотны туман, ці як фабрычны дым... І як можа разумны чалавек упіцца недаверствам да таго, што публічна хваліцца, як ён па сьмерці будзе сьмяцьцём, а душа абсалютным нулём?! Яны называюць свае выдумкі «навукай». Яны кажуць:

- Прырода мае свае сілы... Ёсьць законы прыроды... Прырода мае сваю мэту. Прырода дала й разьвівае жыцьцё.

Але-ж падумайце вы, разумныя людзі! - Прырода - сама няжывая й неразумная - скуль яна мае «сілы», або «законы» ці «мэту»? І як яна магла стварыць жыцьцё, калі сама вечна няжывая? Навука мае права разважаць і высьледжваць праявы й законы прыроды, але пачатак існаваньня ды мэту жыцьця трэба аддаць рэлігіі, каб ня ўпасьці ў абсурд. Толькі рэлігія можа даць адказ на ўсе трывожныя пытаньні нашага бытаваньня, бо рэлігія паказвае нам «Тварца неба і зямлі», які ёсьць адвечна Разумны й Магутны. Дык жыць і працаваць дзеля Бога й дзеля нашага вечнага шчасьця й для прышлых пакаленьняў - толькі гэта разумна. А жыць і мазаліцца, як атэістыя, дзеля шчасьця чалавецтва, якое будзе гноем і нулём на векі - гэта страшэнны абсурд! Лепш ужо хутчэй памерці... А навет, як бачым сваімі вачыма, матар'ялістычная філязофія ў практыцы даводзіць да голаду й роспачы (Кітай).

* * *

Нам ніхто не сказаў, што едзем на свабоду. Аднак мы самі прачувалі, калі ўбачылі, што нас ськіравалі на Захад па Вялікай Сібірскай Магістралі і што мы даганяем сонца, і што наш дзень прыбывае ды нас чакае Эўропа. А нашая надзея расла, як мы аддаляліся ад няшчаснага Тайшэту, які выпіў гэтулькі нашых сьлёзаў!

- Дай, Божа, у добры час!

На Захад!

«Яшчэ той не прапаў,
што на Бога здаўся».

Дарога нам, магу пахваліцца, гэты раз удалася: яе нельга параўнаць да нашых даўнейшых, бо ўсё перамянілася на лепшае. Найперш, што выпушчалі нас спад ключа кажныя 6 гадзін, замест 12-ці. Значыць, хто ня прыймаў селядца, а жыў адной вадой з хлебам, той мог так-сяк ператрываць. Ваду давалі часьцей, хоць і халодную, замест варатку, як належыла паводля ўставу. У купэ ўпіхалі шмат, але зь бядою можна было ляжаць, праўда, на голых дошках і без пасьцелі. Блатных ня было: мы мелі супакой і нас ня лаялі, як дасюль бывала.

У важнейшых пунктах нас здыймалі на «адпачынак» і заганялі ў турмы - у Краснаярску, у Омску, у Нова-Сібірску, Свярдлоўску і ў Маскве. Каб нам далі волю ў вагоне й большую выгоду, лепшую яду й пасьцель, то мы маглі-б абмінуць усе тыя пункты, абыйсыцся без канвою й скараціць дарогу на якія тры-чатыры тыдні.

Аб кажнай затрымцы гаварыць ня варта. Турмы ўсюды мы знайходзілі запханыя. Усюды мы праводзілі па 4-5 дзён на голых дошках і ў вопратцы, прытым больш мучыліся, як адпачывалі. Усюды яны спаўнялі поўную праграму: нас лічылі, рэвідавалі, мылі, размяшчалі й кармілі. Рэвідавалі старанна: у Омску адабралі ў мяне іголку, бо й рэвізору яна патрэбна. У наступнай рэвізіі знайшлі старое пяро й адабралі. А ў Сьвярдлоўску знайшоў рэвізор кусок зламанай жылеткі; значыць, я заслужыў на кару. Аднак добры чалавек мяне не пакараў, затое даў такую праборку й так пасароміў, што я моцна пачырванеў - не за сябе, а за яго, што ён такі недарэка. Дый яны перакананыя да шпіку касьцей, што вязень і на волю павінен ехаць нявольнікам.

Ад Омска нашая грамада рашчапілася на дзьве часьці: румыны, баўгары й інш. паехалі на Чэлябінск, а рэшту нас накіравалі паўночным шляхам на Сьвярдлоўск, праз Урал і Маскву. А ў нашым купэ зрабілася так прасторна, што аж ня было цесна! І неяк дзіўна гэты раз злажылася суседзтва, бо немец ляжаў абапал з жыдам, паляк з украінцам, славак з вугорцам, а іншыя ў перамешку. Так, не падбіраючы, мы зрабілі цесную «дружбу народаў».

Толькі адзін славак Клімент Х., вялікі непаседа, псаваў усю нашую гармонію. Гэты чалавек быў нязносным стварэньнем. Вонках выглядаў сымпатычна: малады, гладкі, як маляваная лялька, вяртлявы й страшэнны балбатун. Але маральна аказаўся наскрозь калекам. І прытым быў веручым каталіком! Як ён мог пагадзіць веру й малітву з распустай і брахнёй, немагчыма зразумець! Аб сваіх прыгодах лапатаў цэлымі днямі - падрабязна, цынічна, дый ізь зьвярынным смакам. Не зважаў на іншых, што не хацелі слухаць і брыдзіліся. І, калі здавалася, што скончыў, ён зручна падлазіў да іншых, пачынаў зноў тое самае сьцішка - аж уваходзіў у азарт, рагатаў, як конь, і так бясконца... Сварыліся на яго, але ён нічуць не сароміўся. Здавалася, што самы паганы чорт ня мог-бы так спакушаць людзей, як гэты бессаромны тып.

Пробаваў я прагаварыць да ягонага сумленьня: ён слухаў уважна і, здавалася, што клаў кажнае слова ў сэрца. Але хутка лез да другіх і я мог чуць, як ён зручна перакладаў маю гутарку на свае юрлівыя гісторыі. І не магу сказаць, што ён дражніў мяне, ці гаварыў на зьдзек, не! Гэты славак меў здаровы розум і быў пасвойму чэсны. Але ён так зжыўся з грахамі, што піў іх як ваду й дыхаў імі як паветрам. Каб хто няведама як адукаваў сьвіньню, дык яна памытая, як здарыцца нагода, палезе зноў у балота, а пасьля абатрэцца аб чыстага чалавека. І мільён анёлаў не ачысьціць аднаго чарта, хоць ён мае вялікі розум і хоча быць шчасьлівым!

І трэба-ж такога сораму, што з сымпатычнага й ад вякоў каталіцкага славацкага народу вырас такі вырадак, якога я ня бачыў і паміж хуліганамі! І чаму Бог трымае такое зельле? Але-ж Бог дапускае спакусы, бо яны прабуюць і гартуюць нашую цноту: пакуса, як гімнастыка, ці як спорт, мацуе нашую волю й так мы дабываем заслугі на неба. Але той няшчасны чалавек-зьвер сам углыбляецца ў пекла...

На бяду, пакусы даводзяць людзей да граху; тады трэба пакутваць, уніжацца прад Богам і маліцца. І вось грэх і пакута нас муштруе, дае практыку жыцьця, каб чалавек не зазнаваўся, а каб верыў і хінуўся да Бога. Значыць, Бог у сваёй прамудрасьці не надарэмна дапускае спакусы, а навет грахі, як бацькі дапускаюць дзіцяці паваліцца й акрывавіць носік, каб навучылася цьвёрда стаяць ды хутка бегаць. Дык і той шалапут-славак, які ахвотна й на сваю згубу заступае сто чартоў, у Божым пляне мае сваё няшчаснае месца, як той Юда Іскарыёт. Трэба маліцца за такога шкоднага грэшніка ды сьцерагчыся яго як заразы.

* * *

Уночы мы перавалілі праз Уральскія горы й ня прыкмецілі граніцы паміж Азіяй і Эўропай. І вось дакаціліся да Масквы! А дзеля таго, што ў Маскве сядзела ўлада Савецкага Саюзу, якая сказала нам на судзе ў Віхараўцы «Асвабадзіць!», дык мы спадзяваліся, што ў Маскве нам гэтую свабоду дадуць без ашуканства. У кажным выпадку тут нас спаткае нешта новае і, мусіць, дужа прыемнае... Зара й пабачым.

Так мы гаворым, згадваем, цешымся авансам. Цікава нам і на хвалёную Маскву паглядзець, дый з нашага боку ў цягніку вокны былі забітыя дошкамі, а з нашых закуткаў касячком, праз калідор, Масква ледзь нам мільгае й зусім ня можам прыгледзіцца. Толькі відаць, што Масква пакрытая грубым пластом сьнегу, а дамы нагадваюць нашыя гарадкі, як Ліда, або Ашмяна. Але, нічога! Зара выйдзем зь цягніка і ўбачым самы цэнтр сталіцы, як яна ёсьць!

І вось вывелі нас зь цягніка і... бачым - і ня верым сваім вачом! У Маскве акружыў нас сталічны канвой і накіраваў на нас вострыя штыхі, і ў прысутнасьці грамады народу павялі ў такой працэсіі да знаёмага «ворана».

Так мы і паехалі ў Маскве «на волю» - ў турму на «Краснай Прэсьні». А прысутныя паглядалі на нас зь вялікім дзівам: яны пэўна думалі, што мы злачынцы вялікай маркі. Пасьля доўгага, цяжкога падарожжа мы ледзь валачылі ногі; а затое канвой быў малады, здаровы і ўзброены «да зубоў». Мы ў гэтай адмене так выйгралі, як старая мыш, што вырвалася з лапаў худога ката, а трапіла ў кіпцюры сытага і гладкага: ёй цяпер і ўміраць ня было сорамна.

Мы спадзяваліся, што Матушка-Масква пакажацца нам, загранічнікам, у поўнай красе; але нас замкнулі ў маскоўскі «воран», які як і сібірскі быў бляшаны, без вакон, з маленькім ваконцам у дзьверах, дый і тое канвойны закрываў сваімі плечамі. Так што мы не маглі бачыць ані «самі сябе, ані друг друга!»

Мы хутка таксама параўноўвалі маскоўскую турму да сібірскіх і магу засьветчыць, што яна гэным ні ў чым ня ўступае. Іншая справа з турмой на Лубянцы! Бо там, як мне расказваў знаёмы сьвятар, ёсьць часьці «паказныя», дзе «паказныя лякаі» падаюць «паказную» ежу 4-ы разы ў дзень у рукавічках. Паказныя турмы, як і паказныя калгасы й фабрыкі, служаць для загранічнікаў, якія пасьля агляду, як някрытычныя турыстыя, раўнуюць да амэрыканскіх. А на Краснай Прэсьні мы знайшлі вялікі ўраджай на людзей: там, як у вежы Бабілёнскай, стаяў разнамоўны гоман. Але той сьцісьнены народ у вялікай залі прыняў нас даволі прыхільна, навет і блатныя, якія мітусіліся ў сваім куце й заглушалі палітычных. Блатныя вучылі нас маскоўскага парадку: нікога не баяцца, нічога не сароміцца і ўсяго дамагацца з трэскам! Яны зручна ўвязвалі ў ражончыкі ад венікаў жылекі і так галілі адзін другога. А нас, сібіракоў, такая новасьць вельмі дзівіла, бо ў Сібіры за жылетку гразіў моцны карцар, а маскоўскі дазор глядзеў праз пальцы.

Зараз і мы пастараліся згаліць зь сябе сібірскую шэрсьць і наслухацца маскоўскіх навінак. Наагул тутэйшыя блатныя больш выглядалі на людзей: ня чувалася такіх брыдкіх слоў і блюзьнерстваў, як у Сібіры. Прытым ніхто з нас ня быў абкрадзены, што было-б вялікім дзівам, калі-б у нас знайшлося, што ўкрасьці. Дык уканцы мусім сказаць, што маскоўскія блатныя былі самымі культурнымі хуліганамі з усяго Савецкага Саюзу!

У Маскве мы яшчэ сустрэлі новы тып маладых турэмнікаў, зь якіх з часам вырасьце характэрная катэгорыя, ці банда савецкіх хуліганаў. Яны зусім не баяцца турмы: уважаюць яе за свой нармальны перапынак і дом. Ім вельмі спрыяе тое, што па сьмерці Сталіна савецкая ўлада змягчыла рэжым і зьменшыла тэрміны. Гэтыя зладзюжкі (варышкі) лёгка прыймаюць 2-3 гады кары, уважаючы яе за сьмешна кароткі прыпадак. А на волю выходзяць, як на адпачынак, на пару месяцаў, і добра ведаюць, што вернуцца ў турму як у бацькаву хату. Паміж маладымі хуліганамі і старой савецкай міліціяй ідзе бязупыннае спаборніцтва і яны даходзяць да такіх высокіх «нормаў» спрыту і зручнасьці, якія ня сьніліся ні амэрыканскім бандытам, ні паліцыі. Спосабы кражы дайшлі да такой дасканальнасьці, што савецкая міліцыя апускае рукі.

На поўдзень... Поцьма нр. 1-ы

«Абы, скакаць навучыцца,
А работы гора навучыць».

Замест на захад Масква павярнула нас на поўдзень - аж нам станавілася што раз больш дзіўна й страшна - куды нас валакуць? Праехалі мы праз Разань і далей нашая чыгунка пачала паварочваць на ўсход... Мы ня мелі каго пытацца й ніхто з нас сам ня ўмеў разгадаць, куды нас западзенуць? Ці камэдыя, ці трагэдыя? Бо я ў Сібіры спатыкаў такіх палякаў, якіх па 2-3 разы вазілі на польскую граніцу, а іншых на Каспійскае мора, каб праз Іран выпусьціць на свабоду; а стуль чамусьці аднак-жа завярталі назад у Сібір і зноў пакавалі ў лягер... Дый нас нарэшце затрымалі, каб адправіць у групу лягераў Саранск-Поцьма ў Мардоўскай АССР. Нас накіравалі ў Поцьму Нр. 1-ы. Тут нам адразу не пашанцавала: зіма яшчэ не адыйшла, а вясна не наступіла. Пагода стаяла падобная да паўдзённай восені. Ішоў дождж, а мы мелі добрых пару кілямэтраў забалочанай вясковай дарогі. Добра, што грунт нам удаўся пры пяску: а балота, лужыны й каўдобіны мы маглі абмінуць, абыйсьці, ці пераскочыць. Бо нас цяпер ня строілі па пяць, а кажны ішоў, як яму выпадала. І нас ужо ня страшылі, што будуць страляць за «крок у бок» - так на нас адазвалася свабода! Вялі нас як простых вязьняў, а стража ішла сьпераду і ззаду. Але з манаткамі выйшла турбацыя. Вось ужо маем выходзіць.

- Чакайце! Прыедзе грузавік.

Чакаем, аглядаемся: няма яго доўга...

- Пойдзем! Грузавік ня прыедзе.

Сталі закідаць мяшкі на плечы, вузлы - таксама, а скрынкі - ў рукі, ці як хто мог, так валок.

- Стой! Нясі рэчы сюды: пакінем іх на станцыі. Кладзі ў кут! А грузавік прывязе іх пасьля.

Добра! Мы і рады: злажылі рэчы ў кут, а самі ідзём. Зручна скачым праз лужыны, жвава й пасьпешна крочым у лягер, бо і вечар надыходзіць, а мы галодныя й мокнем. Ну, прыйшлі на месца пад вароты і толькі маніліся адпачыць, ажно крычаць на нас:

- Станавіся! Ідзём назад па рэчы, бо грузавік ня прыйдзе...

Аніяк ісьці ня хочацца Але-ж даецца каманда. Хто абыходзіць лужыны, а хто і не! Былі ўжо добра змораныя, калі зь мяшкамі, скрынкамі, кашолкамі вандравалі цяпер абыяк праз лужыны й балота. І было ўжо цёмна й зябка, а пасьля - горача й бязьмерна цяжка! Дый тут споўнілася пагроза: «Гора вам, багатыя!» Бо некаторыя валаклі зь Сібіру шмат дрэні, а сваю сілу пакінулі там. Гэты раз я моцна цешыўся, што быў дастаткова бедны.

* * *

Жыцьцё ў Поцьме, як і сам назоў, выглядала цёмна - бязь ніякага прасвятленьня: рэжым крышку аслабілі, але стражу над намі трымалі моцна. Мы тут мелі досыць выгоды, але нямала ўціску.

У Поцьме нас ужо не ганялі, але клікалі, як людзей і часамі гаварылі нам «вы» замест сібірскага «ты». Ня крычалі на нас: «эй, мужык!» і г.д. Хлеба ўжо хапала, але давалі, як і ў Сібіры, чорны, цяжкі на вагу, няпрыемны на смак і няпэўны на здароўе. Порцыю шэрага (падсітковага) выдавалі паводля рэцэпту лекара толькі інвалідам дыетным. Хоць яда давалася лепшая, але далёка не даходзіла да нармальнай. Інваліды наракалі і хварэлі ня з прычыны недахопу ежы, а з прычыны яе якасьці: усё аднолькавае, нішчымнае, вечныя крупы, недахоп зелені, цукру, акрасы й малочных прадуктаў. Хто не хацеў уставаць, пасьпяшыць у сталовую, таго ніхто ня трывожыў. Толькі-ж кухня спозьненым ня выдавала нічога. Аднак дзіўна, што кандыдатаў праспаць чамусьці ня было.

У палатах курылі дзень і ноч: ня курыў адзін на дзесяць, ды і той шкадаваў, што змоладу не навучыўся, бо табака не давала выседзець у бараку адну гадзіну, а трэ' было сядзець 24! Уцякалі мы на двор, але дрэнная вясна й благая вопратка гналі нас назад. І яшчэ адна радасьць: галосьнік радыя! Яго ўлучалі ад 6-ай гадзіны раніцы да 12-ай ночы. Бязь перапынку грымела музыка, сьпеў, гімнастыка, а найбольш - лекцыі й прапаганда, якой ніхто ня слухаў. Аднак прымкнуць галасьнік палата не пазваляла, бо ўсе плацілі па рублю на месяц за яго. Мае нэрвы не маглі перанесьці піску-скрыгату й гуку радыя з гармідарам палаты, а ўцячы нельга, бо вярнулася зіма! Затое ёсьць газэты! Навет бывалі польскія. Хапаю-чытаю і... аддаю другому, бо й Варшава вядзе подобную прапаганду, усьлед Маскве.

Чаму толькі адны немцы ў Поцьме дастаюць багатыя пасылкі з «Чырвонага Крыжу»?

Уся рэшта інвалідаў толькі паглядала на немцаў і з прыкрасьцяй маўчала. А яны мелі кансэрвы, цукар, мёд (!), мармаляды і інш. А мы ўсе маглі свабодна ў іх купляць...

- Ах, немцы прадаюць мёд! Так мы даўно яго ня бачылі...

Пабеглі мы: пытаем панямецку, каб лепш трапіць ім да сэрца. Дый усюды аднолькавы адказ:

- Быў - няма - прадалі...

Аж у адным месцы знайшлі: мёд натуральны, пахучы, салодкі - толькі цана «салёная»! Ну, неяк адважыўся я і купіў: але-ж той мёд вельмі хутка ўзяў і разыйшоўся... Пасьля таго жыцьцё яшчэ больш згарчэла!

* * *

Ларок наяжджаў у Поцьму часьцей як у Сібіры ды адзначаўся большым багацьцем. І тавару выкладалі шмат, абы толькі грошы! Гадзіньнікі - практычныя, прыгожыя, недарагія і, казалі, што трывалыя. Ножыкі, жылеткі, брытвы... Гадзіньнікаў нам у Сібіры не дапускалі, а за ножыкі і падобнае, цяжка каралі. А тут - поўная воля! Прадавалі валізкі, партфэлі, прылады для курцоў і масу папярос. Каўбасамі завалівалі сталы; але, як зьбегся народ, пахапалі навыперадкі, а палавіна людзей адыйшла без каўбас. Потым нездаволеныя засталіся і тыя, што куплялі, бо ў пару дзён паелі, а грошы разыйшліся... Я-ж купіў нейкага хвалёнага расьціннага сала (воўк-бы яго еў!): яго вельмі рэклямавалі й яно доўга ў мяне трывала, бо «гадка было есьці, а жаль пакінуць». Цукру мы чакалі шмат тыдняў, а ў ларку яго ня бывала - аж я зачапіў самога начальніка. Ён праходзіў побач, з шыкам апрануты ў вайсковай форме. Кажу яму:

- Не здаровіцца мне: ці будзе калі ў ларку цукар? Гэтулькі часу чакаем...

- У мяне для дзяцей цукру няма, а вы тут яшчэ...

Я і ня рад быў, што наступіў яму на мазоль. Мне абсалютна й думка ня прыходзіла, што пад Масквой і ў такога начальніка магло здарыцца такое гора ў 1955-ым годзе!

Так мы шыкаваліся на волю. Ратаваліся ад нуды шахматамі, а навет картамі, якіх тут ужо не забаранялі. Мне ўдалося падружыцца з двума мілымі людзьмі - з баўгарам і сэрбам. Дабраліся яны, як блізьнюкі - ня з твару, а з характару - гаваруны й вясёлыя чалавечкі. Шчырыя, як чыстае золата, а дружныя, як родныя браты. Толькі-ж я хутка прыгледзіўся, што баўгар лішне цёмны, а сэрб лішне сьветлы. Аж яны абодвы аказаліся «штучнымі», бо баўгар быў армянінам, а сэрб - расейцам. Яны калісьці эмігравалі ў Баўгарыю і ў Сэрбію ды мелі тамашняе грамадзянства. Абодвы аказаліся інтэлігентнымі, веручымі, бывалымі і, як большая частка вязьняў, сядзелі бязь ніякай віны. Прыемна гаварыць з такімі людзьмі, якія маюць што сказаць, умеюць гаварыць і любяць паслухаць. А мне тым больш было цікава, што яны інтэрасаваліся рэлігійнай тэматыкай. Я забягаў да іх пару разоў у дзень і знайходзіў адпачынак для сваіх нездаровых нэрваў. Яны мяне забавязалі трымаць кантакт і на волі, запамятаць іхныя адрасы й пісаць. Я-ж быў з таго рады: абяцаў, помніў і... ні разу ня пісаў, бо якраз даведаўся, што і ў тых краёх воля - нявольная, а свабода - цесная. Дык нашто рабіць прыкрасьць сваім прыяцелям?

Найбольш сымпатычна прайшлі ў Поцьме Каляды 1954/55 году. Лягерная ўлада ўжо не фарсавала свайго атэістычнага напрамку й не перашкаджала нам сьвяткаваць, як хто жадаў, з выняткам публічнага набажэнства. Куцьцю строілі нацыянальнымі групамі. Найбольш прыгожа ўладзілі ўкраінцы грэка-каталікі. Паміж імі верхаводзіў малады сьвятар І.Р. Украінцаў знайшлося нямала й яны разьдзялілі ролі: адны заняліся вячэрай, другія перапісвалі калядкі й шыкавалі хор. За прыкладам украінцаў пайшлі другія. Навет парушыліся індыфэрэнты й атэістыя: самі, праўда, не рабілі сабе асобнага нічога, але прыхільна прыглядаліся да веручых, а пасьля далучаліся да сваіх суродзічаў і шчыра ім памагалі, асабліва пры сталох.

Вось прыйшла куцьця! У нашым бараку першыя былі ўкраінцы. Запрасілі й мяне. Іхняя куцьця была брацкім спатканьнем у няволі: уся рэлігійная, у меру патрыятычная, а навет даволі ня бедная. У гутарцы і ў кароткіх прамовах прабівалася туга да родных, да дому й волі. Пажаданьні сыпаліся адпаведныя дню:

- Маемо апошнюю куцьцю ў няволі... Каб Бог даў хутчэй дамоў!

- Шчасьліва ўсім вярнуцца да сваіх!

- Каб Бог даў волю ўсёй Бацькаўшчыне!

- Дай, Божа! Дай, Божа!..

Паліліся мілыя калядкі: у іх дзіўна лучылася - радасьць і сум, неба й зямля, Магутны Бог - у постаці Дзіцяці, ясная зорка - ў цёмнай ночы, песьні анёлаў і лютасьць Гэрада, Сьветлыя Каляды - ў беднай стайні, - усё выклікала ў нас святочны настрой, а часам і сьлёзы на вачох... Украінская песьня ня мае канкурэнцыі: прыродныя галасы, прывычныя да песьні - так у каталіцкай царкве, як і ў хаце, у полі, ці на вясельлі, у адзіноцтве, ці ў хоры - гэтая песьня пацягавае і захоплівае, падбівае й супакойвае.

Якая вялікая крыўда й страта для беларускага народу, што пад варожым націскам ён забыўся й згубіў сваю рэлігійную песьню! Якое ганебнае няшчасьце, што нашае каталіцкае й праваслаўнае духавенства так доўга было адлушчана ад народу й вучыла сваіх братоў аб сьвятых праўдах веры ў чужых і варожых мовах... А вялікія войны й штучныя граніцы рвалі нашыя землі й дзялілі наш жывы народ. І варожая рэвалюцыя збройнай і варожай рукою адбірае ад нашага народу ягоную веру, родную мову, зямлю й волю ды так імкнецца забіць ягоную душу...

«А хто там ідзе -
У вялікай такой грамадзе?
Беларусы!»

Зноў Масква!

«Едзеш у дарогу,
Памаліся Богу!»

Як-бы там дасюль ня было, хоць і 8 месяцаў мы чакалі, але ўжо едзем на свабоду! Раньняя вясна: зямля толькі пачала адпарывацца. Сьнегу ўжо няма: але жыцьця на зямлі яшчэ ня відаць. Прыпамінаецца той час, калі «зямля была парожняя й пустая. І сказаў Бог:

- Няхай зродзіць зямля зялёную траву, што прыносіць насеньне... І сталася так». (Кніга Роду І, 10-11).

Цяпер кажную вясну «становіцца так», што зямля родзіць траву й дрэвы «паводля гатунку свайго». «І ўбачыў Бог, што ўсё было добрае». А благія, сьляпыя людзі гэтага ня хочуць бачыць і плянуюць зьнішчыць наш добры, прыгожы сьвет... і ўжо трымаюць у руках гатовыя гарачыя бомбы. Усё жыцьцё можа раптоўна скончыцца на зямлі і, астанецца Вялікае Сусьветнае Папялішча!.. Каму яно патрэбнае?

А мы тымчасам падыймаемся на поўнач, едзем у Маскву. Усюды наступае вясна, але ўсюды голае, чорнае поле: гэта-ж усё паганая зіма, зь лютым марозам і ветрам, так збыткавалася й нішчыла жыцьцё на зямлі! Аднак гэты вораг вельмі аглядны, хоць і разьюшаны: зіма толькі прыбівала, але не забівала жыцьця, кансэрвавала й адагравала халодным лёдам і сьнегам бедную зямлю, ачышчала марозам паветра і ўрэшце пакорна заплакала вясною й хутка адступіла ў належным часе.

Пагода была хмурная: ні сонца, ні цяпла, ні холаду, ні дажджу і ні ветру... Зямля мусіць прабудзіцца, але яшчэ ня мае ні сілы, ні адвагі. Як той гультаяваты чалавек, што й ня сьпіць і не ўстае, а толькі пацягваецца і пазяхае: чакае, пакуль сонца засьвеціць у вочы й прыгрэе ў бок...

Да Масквы нас давёз і добра сьцярог звычайны вайсковы канвой, да якога мы прывыклі, як коні да сваіх паноў. Аж раптам мы пачуліся адзінокімі, калі канвой адыйшоў і нікому нас не даручыў. Аглядаемся, як той абадраны чалавек, якога бандыты абгалілі й пакінулі на вуліцы разьдзетага. Аж вось зьявіўся нейкі цывіль і, нічога ня кажучы, пачаў энэргічна нам камандаваць: а мы, прывыклыя да ярма, ахвотна пачалі яго слухаць. Ніхто нам яго не рэкамандаваў, не паказаў ён нам ніякага дакуманту: як ён узяў лейцы і пугу ў рукі, мы паслушна пайшлі баразной. У вольным сьвеце так зрабіў-бы толькі жулік, але ў Савецкім Саюзе мы ведалі, што ён - афіцыяльная асоба. Чалавек ён быў ветлівы, але станоўкі. Апрача яго яшчэ здалёку кружылі ля нас нейкія іншыя ананімныя тыпы: калі-ж я на такога глядзеў, дык ён на мяне не глядзеў. Масква. Зь цягніка перасадзілі нас у пусты пасажырскі аўтабус, у якім ня было кратаў і вокны - незавешаныя, а мы маглі глядзець свабодна. Аўтабус прайшоў з паўдня на захад праз цэнтр гораду. Хто ня бачыў вялікіх гарадоў, як Рым, Парыж, Лёндан, Ню-Ёрк, Чыкаго, таму і Масква здасца дзівам. Масква зьмяшчае ў сабе ўсю Расею: як пад'яжджаем да яе, перш бачым вёску, далей ідзе тыповае мястэчка, далей выглядае як гарадок, пасьля - горад і ў цэнтры - сталіца. Ёсьць хаткі з садочкамі, на якія прыемна глядзець, але наагул да цэнтру пахваліць магу нямнога. Масква - горад вялізарны й рух вялікі ды багацьце паказное. Але папраўдзе гэты горад перастаў быць Масквой: яго падмянілі. Гэта ўжо ня ёсьць той старадаўны царскі, баярскі й царкоўны горад, але тыповы вялікі, абноўлены й мала чым выдатны гарадзішча. Часам выстраліць здалёку фабрычны комін, часам выплыве навамодны ў цукеркавым стылю высокі дом-прапаганда, а рэшта - старое падлатанае, або новае тандэтнае, ці падцацканае; часам трапіць штось цікавае й прыгожае, але часьцей - абыякавае. Ці-ж гэта - Масква?

А дзе-ж тыя, ведамыя ўсяму сьвету, «сорак-саракоў» цэркваў, якія будаваліся на працягу 800 гадоў? Значная частка зь іх былі прыгожыя, стылёвыя, пышна залочаныя, вялізарныя й бязьмерна багатыя... Няма іх! А калі так, дык няма й Масквы! Ёсьць горад вялікі, прамысловы, цэнтр камунізму, дый усё яно тандэтнае. А цэрквы пайшлі на склады, на памешканьні, або панішчаныя, ці запушчаныя - стаяць без вакон, абдзёртыя... І нашто іх так яшчэ трымаюць?

Калі перайменавалі Петраград, Ніжні-Ноўгарад, Самару, дык і Масква павінна быць перахрышчана на нешта камуністычнае, каб назоў адказваў характару, як «Марксград», ці «Марксхоз», або проста - «Маркс!»

Крэмль. Толькі тут Масква засталася сама сабою: прыгожы стылёвы закутак, у паважным, старым гусьце. Аднак яму цесна паміж новых будынкаў. І цяперашняму ўраду тут цесна і ён-бы бяз жалю даўно ўсё старое збурыў-бы, але не адважыўся... Урад, як мы там бачылі, аднаўляе крамлёўскую царкоўку, якая ўся загубілася ў рыштаваньнях - так густа імі абстаўленая, што ня можа прабіцца да неба ні адной сваёй кручанай вежай. Гэта - сымбаль: так абгароджана ўся праваслаўная Цэрква ў Савецкім Саюзе пад апекай бязбожнага ўраду...

Нас ня выпускалі з аўтабусу ні на хвілінку: толькі праз вокны мы бачылі й дзівіліся на гістарычную Маскву. Праяжджаючы міма грабніцы-маўзалею Леніна-Сталіна, аўтобус звольніў ход і мы маглі бачыць і параўноўваць маўзалей да акружэньня. Ані разьмерам, ані стылем грабніца не пасуе да крамлёўскіх палацаў, як-бы хто на зьдзек паставіў на фроньце клясычнага гістарычнага палацу піўную будку. Нашыя інваліды адразу абазвалі тую прыбудоўку «овошчэхранілішчэ», значыць склад на варыва. Вось-жа дзіўна, якую думку мелі тыя архітэкты, якія плянавалі гэтую патарочу? Ці хацелі зьняважыць Крэмль, ці абсьмяяць самых нябожчыкаў? Удалося ім адно й другое.

Ані маскоўскага штучнага мора, ані цудаў падземнай чыгункі, ані, тымгорш шкода, і музэяў нам не паказалі. Здаецца, што хоць з мэтай прапаганды заграніцай павінны былі-б гэта зрабіць... А цэркваў, апрача тых запушчаных і той крамлёўскай, мы праз вокны ня бачылі ніводнай. Новы ўнівэрсытэт на Вараб'іных горах бачылі на гарызоньце. Здаецца, што збудаваны ў стылю варшаўскага «палацу культуры», толькі вышэй стаіць і сам вышэйшы й большы. Калі так, дык і ня шкода, што блізка ня былі, бо палякі свой «палац» абсьмяялі, як дарагую й нягустоўную цацку. Не паказалі нам і «паказной турмы». Але гэтага мы не шкадуем, бо ўжо досыць іх мелі ў Сібіры! Праўда, не паказных...

Затое нас пасадзілі ў першарадны загранічны цягнік. Кажнае купэ брала па чатыры асобы: а там мы сядзелі ў люстрах і ў поўным камфорце. Усе мы мелі спальныя месцы, але цьвёрдыя й без пасьцелі. Да такіх люксусовых выгодаў мы зусім не пасавалі. На дарогу нам выдалі новую вопратку, але ейная форма й матар'ял быў турэмны й ардынарны, дый усё гэта ў дарозе, у перасядках і турмах, абшмальцавалася й мы выглядалі, як клясычныя хуліганы. Пасьля сібірскіх цягнікоў і «воранаў», гэты сьветлы, чысты, прыгожы й бліскучы вагон нас зьдзівіў і проста анясьмеліў - аж мы баяліся прысесьці!

Хутка, як рушыў цягнік, правадыр заклікаў нас на абед у вагон-рэстаран. Як адстаў ад нас канвой, мы перасталі лічыцца фармальнымі вязьнямі, а кіраўнік трымаў нас у руках, як загранічных турыстых. І рука ягоная была добра цьвёрдая! А ягоныя ад'ютанты назіралі збоку й ня лезьлі нам у вочы. Абед нам выдалі бясплатны й ня зусім скупы, хоць мы пачуваліся значна недаеўшымі. Першы раз я ад 1948 году меў у руках нармальны нож і відэлец. Перад абедам кіраўнік станоўка забараніў прасіць алькаголю, але прыватна пазволіў «па адной», разумеецца, кажны за свае грошы.

Да поўнага балю нам не забракавала й музыкі. Як вярнуліся са сталоўкі, пачулі ў вагоне грымучае радыё. Цяпер старыя дзяды цешыліся, як малыя дзеці. Скрывіўся толькі адзін, а гэтым быў... я! Пакуль пілікала музыка, дык няхай сабе! Але як пачалася неважная лекцыя, якой ніхто ня слухаў, я закраўся і дыскрэтна вылучыў галосьнік. Ух! Як скрывіўся на мяне «вольны» народ, як загаманілі галасьней ад таго радыя, дык я падумаў:

- Ну, перацярпеў гэтулькі гадоў, сьцярплю й гэты апошні дзень...

* * *

Хутка ўяжджаем у Беларусь. Як-жа мне ўбачыць Менск, бо маем трапіць туды ў глыбокую ноч? А прытым мучыла няпэўнасьць, як пераедзем савецкую граніцу? Мала то мы наслухаліся аб няшчаснай бальшавіцкай граніцы? І што варочалі вязьняў назад, і што рабілі рэвізію кажнаму да голага, і што забіралі ўсе паперынкі, адрасы... Знэрваваны такімі думкамі, перамучаны дарогай і ўсімі падзеямі, я наагул няздатны быў да сну. Аж задумаў сабе такі плян:

- Лягу, але спаць ня буду. А калі задрамлю, дык у Менску ўсёроўна разбуджуся... А можа каго знаёмага ў Менску ўбачу?

Добра! Ляжу я й разумею, што ня сплю, бо так мне, худому чалавеку, без пасьцелі цьвёрда спаць, так мне ныюць косьці й баляць бакі, што я кручуся, як сьліж на патэльні, мармычу сам ня ведаю што, стагну, як-бы зьбіраўся канаць і... бачу, што ўжо шарэе й сьвятлее.

- Божа мой! А дзе-ж Менск? Фю, фю! Я яго праспаў.

Я, значыць уграз у той сон, як п'яны падарожны ў дрыгучае балота. Аднак і то яшчэ прыемна, што бачу беларускую зямлю. Цягнік плыве мягка, торгае лагодна, ківаецца ў такт, як-бы гаворыць раньнія пацеры. Дык і мне трэба зь ім дамаліцца:

- Ах, мой Божа, веру Табе!
Усю надзею ў Табе маю,
За ўсё Цябе выхваляю...

Бачу й цешуся сваёй краінай, якая будзіцца ад доўгай зімы. А і ў мяне настаў новы дзень - яшчэ нявольны, але хутка мае быць вольны. Толькі-ж, калі я цяпер знайду волю на захадзе, дык пакіну сваю Бацькаўшчыну ў няволі на ўсходзе. Калі-ж мы, Божа Ты наш, злучым сваю асабістую свабоду з вольнай воляй усяго паняволенага Народу?

- «Бо трэба свабоды, зямлі чалавеку...»

Мінаем Белавескую Пушчу. Яна мне родная й цікавейшая ды мілейшая, як тая крыклівая, гордая, чужацкая Масква! Лагодны шум сасны, паважны шэлест дубовых лістоў, ціхі шэпт бярозавых лісточкаў і пужлівы сьвіст асінавых лісткоў, што трапечуцца на тоненькіх ножках - усё мне напамінае маладосьць і маё дзіцячае шчасьце. Дык вось тут блізка нашая Белавеская Пушча, хоць пакалечаная дзьвюма чужацкімі войнамі, хоць цяпер разрэзаная бессаромнай граніцай, але яна аднолькава скрозь нашая, «белая-чыстая», як і ўся Беларусь! Я абавязкава хачу ў ёй затрымацца і пагасьціць, бо так даўно тут быў... Дый гэты раз ня можна!.. Цягнік грыміць і нясецца на захад - без адпачынку, без памяці - ён кур'ер. Ён становіцца толькі на хвілінку: пап'е вады, закусіць вуглём, пусьціць пару й ляціць, ляціць... Раптам загалосіць на алярм - аж рэха аддаецца па Белавежы й там напужае баязьлівага ваўка, патрывожыць соннага мядзьведзя і зьдзівіць старога зубра. І вось зубр устаў, пацягнуўся і ўздыхнуў так, што задрыжэла зямля! Ён падумаў:

- Цяжка нам жыць, калі зялезныя коні ўгрызаюцца ў нашую вольную, жывую пушчу! Трэба нам бараніцца...

Тут зубр падыйшоў да магутнага дуба, каб навастрыць рогі. З гэтым старадаўным дубам ён сябраваў ад малога, гаварыў яму аб сваёй долі-нядолі. А цяпер зароў так, што аж лісьцё з дуба пасыпалася! Аж задрыжэла пушча абапал граніцы. Рэха даляцела да нашага цягніка, аж стрывожаныя пасажыры глядзелі ў вокны й дзівіліся ды гаварылі:

- Ці то магчыма, што неба чыстае, а такі жудасны гром?

І я сам аглядаўся і дзівіўся, дый ня ведаў, ці ўсё тое мне здавалася, ці яно мне сьнілася?..

* * *

Прыехалі ў Берасьце. Чакаем некалькі доўгіх гадзін. Кіраўнік і далей аказвае нам прыхільнасьць, а прытым старанна нас пільнуе. Ці-ж ён баіцца, каб мы не засталіся ў Савецкім Саюзе? Думаю, што каб хто з нас быў звар'яцеўшы, дык і то не застаўся-б. Пускае нас на гадзінку па дваіх у горад.

- Толькі далёка не адыходзіце і не баўцеся!

- Добра, добра!

Ходзім, страляем вачыма. Горад такі тандэтны, што нічым ня можа нас задзівіць. Нашыя нэрвы нацягнуліся як струны, але ў душы поўны дысананс - мы ня можам нічым супакоіцца й хутка вяртаемся да групы. У Польшчу нас едзе чалавек сорак: палякі, украінцы, жыды, а я адзін «тутэйшы». Гаворым з сабою мала: ужо нічога ня маем з сабою супольнага, апрача кіраўніка. Падчас бязмэтнай хадзьбы па станцыі я пачуваў на сабе назойлівыя нечыя вочы, якія мяне сьвідравалі. Пачаў я тайную контр-даведку: народу там было нямнога і ўсё прыгодныя людзі. Аж аказаўся «той» у самым куце: ён сядзеў за выступам сьцяны й сачыў за намі пранырлівым вокам. На сэкунду нашыя вочы спаткаліся й мы ў мамэнт зразумелі адзін другога: па мне прайшлі мурашкі, а ён прыкінуўся абыякавым. «О, шэльма! Пазнаў я цябе...»

Тут на станцыі гандляваў вялікі кіёск: кніжкі, брашуры, газэты. Я агледзіў, але ўсё тут было толькі расейскае! Пытаюся:

- Ці ёсьць беларускія кніжкі?

- Беларускія? Не няма!

- Чаму няма?

- Ну, няма і ўсё!

Я вельмі зьдзівіўся: а яны дзівіліся, што я зьдзівіўся. Далей гаварыць аб гэтым было-б для іх клапатліва, а мне небясьпечна. Хоць у сібірскіх лягерах і турмах нацыянальныя справы быццам ня існавалі, але й там выяўлялася перамога старога царскага рэжыму. Расейцаў у нас бывала прапарцыянальна куды менш, як іншых, а ў чытальнях і бібліятэках давалі ўсё толькі расейскае. Ані ўкраінскіх, ані беларускіх кніжак, ці газэт нам ніколі не паказалі, хоць украінцаў было ўдвая больш, як расейцаў.

* * *

Польскі дэлегат рэгістраваў нас у вагоне й сам выпісваў кажнаму вялікую анкету: «Хто? які? дзе быў? куды хоча ехаць? і да каго?..» Кажнаму выдаваў цэтлік на бясплатны білет да ягонай станцыі, якую сабе ў яго запісаў і на рукі па сто польскіх злотых (папяровых). Цяпер мы падыходзілі да польскай білетнай касы, даставалі білет і шукалі сабе месца ў цягніку, як вольныя грамадзяне. Нашая брыгада, якая ад Поцьмы трымалася разам, рассыпалася зусім і ніхто больш намі ня браўся кіраваць. А той маскоўскі апякун няпрыкметна зьнік і з намі не разьвітаўся. І паміж сабою мы не разьвіталіся: проста нікому гэта ня прыйшло ў галаву! А я пачуваўся, як чалавек, што пасьля вялікага падарожжа й небясьпечнай буры, зыйшоў з параплаву на сушу: ўсё мне здавалася нястойкае й пад нагамі гойдаўся грунт.

Граніцу ў Польшчу я пераехаў дня 27-га красавіка 1955 году а гадзіне 16-ай, якраз у дзень Апекі сьв. Язэпа, майго Патрона.

Сонца пахілялася на захад. Дзень быў спакойны й на дварэ пацяплела. Я хадзіў па пэроне ля цягніка, чакаючы, калі адыйдзе. Сонца выглянула зза хмары й засьвяціла мне ў самыя вочы. Я аглянуўся навокал: ніхто мяне ня пільнаваў і не падглядаў, бо я стаў вольны. Але мне яшчэ было ня свойска, як птушцы, што адвыкла ад волі, а яе выкінулі з клеткі, ці як турэмніку, зь якога зьнялі ланцугі й выпхнулі за браму. Я ніяк ня мог агарнуць сваёй волі...

Ах, дзякуй Богу! Не патрабую больш апекі «народнага ўраду» - і бязплатнай варты. Еду на захад у горад Седльцы. Там прыняў мяне біскуп і накіраваў у духоўную сэмінарыю, дзе я 28 красавіка, у дзень сьв. Паўла ад Крыжа, адправіў сьв. Службу, дзякуючы Богу, што мяне звольніў ад крыжа й Кальварыі Сібіру.

А з Польшчы ў Рьм я ледзь мог дастаць у польскім урадзе загранічны пашпарт. Пасьля доўгіх клопатаў, выехаў 23-га лістапада 1959 году.

Лісты з волі

Зьмяшчаю тут ліст (у перакладзе) свайго прыяцеля француза: ён вельмі жыва й рэльефна апісвае жыцьцё й адносіны ў Ангар-Лагу.

І

Парыж, 11 травеня 1960.

Дарагі айцец Я.!

Ня ведаю, з чаго пачаць. Хацеў-бы я гэтулькі расказаць! Я так спадзяваўся з Вамі сустрэцца ў Парыжы з таго часу, як даведаўся, што Вы памысна дабраліся да Вечнага Гораду. Я ведаў таксама, што зьбіраецеся ў... Дзеля таго я думаў, што Вы абавязкава пераедзеце праз Парыж... Я рады, што Вы нарэшце канчаткова выбраліся на волю. Шкада толькі, што Вы ня выцягнулі разам з сабою ў вольны сьвет беднага нашага айца Т.

У лягерах я толькі крыху ведаў аб вашых падзеях, але вельмі мала, бо-ж мы былі ў розных аддзелах. І ўсё-ж-такі мы ледзь ня сустрэліся! З Тайшэту я адразу трапіў у адзін з самых найлепшых лягераў, на 0,13, у Віхараўцы. Мяне ўтрынілі ў лес (спускаць дрэвы) пасьля таго, як п'яны палкоўнік усю калёнію ўпёр у першую катэгорыю! А за тры месяцы 60% калёніі выйшла із строю. І я мусіў дайсьці ды трапіў у другую катэгорыю «Б». Значыць, я ўжо больш ня выходзіў за зону, а працаваў памоцнікам дыжурнага ў адным бараку, дый хутка нас перавялі на інвалідную пайку і маё палажэньне стала катастрафальным. Я сам прасіўся назад на работу за зону, і я быў пры камені-шчэбню ды на чыгунцы ў дэпо. Аднак ня мог вытрымець доўга й перавялі мяне зноў у зону. Варункі сталі горшыя дзеля сабачага опэр-паўнамоцнага. Я ня выходзіў з ізалятара-карцару, або з БУР'у (Барак Узмоцненага Рэжыму). Мяне выратаваў начальнік лягеру: ён паслаў мяне з трыма іншымі на лягпункт 0,11, у суседзтве, у характары «спэца». Начальнік 0,11 разгневаўся, калі ўбачыў, што яму за «спэцаў» падсунулі 4-ох здыхлякоў! Ён загадаў, каб мяне тут-жа выправілі ў больніцу, на 0,42 ў Брацку, куды я трапіў 8-га верасьня ў сьвята Найсьвяцейшай Панны! Перад ад'ездам я пасьпеў пагаварыць з Партнягінам, які «даходзіў» на 0,11. Ён мне прызнаўся, што ўва ўсім пакаяўся і прасіў нас, каб яму даравалі. Я пасьля страціў яго з вачэй.

На 0,42 я застаўся блізка год у аддзеле для сухотнікаў: там было спакайней і мяне забралі на далёкі этап за Ангару. Я вярнуўся на 0,11 як работнік другой катэгорыі. Аднак доўга не працаваў: на наступнай камісоўцы я стаў інвалідам. Пасьля зноў - другой катэгорыі й зноў у больніцу, дый гэты раз у Віхараўку. Там прабыў блізка год, спаткаў Марчышына, які там і памёр наступнай зімою пры мне, пасьля апэрацыі ягонай шышкі на галаве. З катэгорыяй інваліда мяне адправілі ў інвалідны лягер 0,45 у глыб тайгі. Там было для мяне поўнае пекла. Маё шчасьце, што за год лягер расфармавалі. Нас падзялілі на дзьве групы. Адну адправілі на 0,13, другую на 0,11. Я быў у другой. Ляг-пункт 0,11 быў для мяне як рай: гэта адзіны лягер, дзе я не скаштаваў роскашы ізалятару. У канцы 53-га году я быў накіраваны ў трэйці аддзел Брацк 0,43. Адсюль яшчэ ў больніцу ў Віхараўку. Зноў 0,43. Пасьля пачалі зьбіраць інвалідаў у дарогу і мяне паслалі ў другі аддзел 0,33. Я быў ужо «актыраваны» (збракаваны ад работы). Адтуль мяне пераслалі на 0,37, дзе я спаткаў Н. Ён мне пераказаў апошнія словы Ўладыкі Андрэя (Цікоты). У больніцы ў Віхараўцы адзін лекар-вязень, украінец, і адзін опэр-паўнамоцны мне сказалі, што Ўладыка Андрэй памёр у больніцы 11-га лютага 51-га году пасьля цяжкой хваробы. - У лютым 1955 году ўсіх чужынцаў Тайшэцкай трасы адправілі спэцыяльным цягніком у далёкі этап. Нам сказалі, што ў Поцьму. Але нас кінулі ў Тайшэце і запёрлі ў перасылцы для «бытавікоў». Там мы заставаліся да ліпеня. У чэрвені да нас прыехала адна вялізная група чужынцаў з... Караганды - іх таксама адпраўлялі ў Поцьму!!! (Увага: гэта так, як-бы хто ехаў з Парыжу ў Рым праз... Маскву!) Яны вельмі былі зьбянтэжаныя, і гэта зразумела, але супакоіліся, як мы ім расказалі сваю гісторыю. Там я даведаўся аб Вас і асабліва аб айцу Тамашу.

У ліпені нас адправілі далей у глыб тайгі, каб начальніку можна было рамантаваць свой лягпункт. Там нас хацелі прымусіць да работы ў лесе, але мы адмовіліся й яны ня прымусілі. Увесь дзень мы гулялі ў карты-брыдж! 25-га жніўня, на ўрачысты дзень сьв. Людвіка, апякуна ўсіх французаў заграніцай, мне аб'явілі, што я вольны «гражданін». У тойсамы вечар я ад'ехаў пасажырскім цягніком у Поцьму, дзе знайшоў групу 20 французаў. За тры дні нас пакіравалі блізка Масквы ў Быкава, дзе мы прасядзелі 15 дзён у вільлі генэрала Паўлюса, што быў «героем» Сталінграду. Адтуль цягніком у Бэрлін, дзе я мог служыць сваю першую літургію на волі ў дзень Найсьвяцейшай Панны Марыі Дэльля Мэрчэдэ («Ад выкупу нявольнікаў»), апякункі вязьняў. І гэтак міла кончылася справа, як і пачалася ў 48-ым годзе 22 сьнежня ў дзень Непарочнага Зачацьця. З Бэрліну ў Парыж - на самалёце. Вось усяго пакрысе...

Як я Вам ужо сказаў, я сустрэў Н. толькі перад адправай ягонай у этап. Ён мне расказаў, што перш быў агітпроп-бязбожнікам, што служыў правакатарам і нарэшце папаўся сам. У лягеры ён пазнаёміўся з а. Андрэем, які навярнуў яго да Госпада Бога і сам асабіста яго ахрысьціў. Ён мне паказаў свой хросны крыжык, які падараваў яму Ўладыка Андрэй пасьля хросту. Як дзіўна, але пасьля майго публічнага выступленьня падчас прыезду маскоўскай камісіі на 0,33, начальнік памсьціўся й выслаў мяне на 0,37, тады як мы ўсе, інваліды і чужынцы, чакалі актыроўнай камісіі. Я тады сказаў: гэта ўсё на дабро, хутка паедзем дамоў, нам перш трэба пабалтацца й пабачыць яшчэ іншых людзей. А й запраўды, як я толькі прыехаў на 0,37, я зьнячэўку зьвярнуў увагу на нейкага цыбатага дзяцюка, які выходзіў з імбрыкам із сталовай: ён выдаваўся мне нейкім нігілістым, што выйшаў з балонак раманаў Дастаеўскага. Я зараз-жа зьвярнуўся да яго. Ён сказаў мне, што ў гэты самы вечар ідзе ў этап, каб нам уступіць месца і што Ўладыка Андрэй загадаў яму якколечы спаткаць мяне й паведаміць, дзеля таго, што «француз мае шансы вярнуцца дамоў». Я толькі даведаўся аб дэталях сьмерці Ўладыкі Андрэя і аб тым, што МГБ доўга яго мучыла, каб ім выдаў свае «сакрэты». Яны думалі, што ён ёсьць ваенны. Дый дзеля таго, што айцец Андрэй не хацеў адказваць, то яны падумалі, што як «генэрал» ён не хацеў гаварыць з простым ахвіцэрам. Тады яны паслалі да яго запраўднага, ці падстаўнога генэрала савецкай арміі. Яны сулілі Ўладыцы Андрэю свабоду з тым варункам, каб ён у Беларусі верхаводзіў беларускай царквою з даўнейшых уніятаў, каб прылучыць іх да Маскоўскага Патрыярха, думаючы гэтым спакусіць беларускіх хрысьціянаў. Уладыка Андрэй адказаў ім, што ягоная справа скончаная, што ён жадае толькі аднаго: «спакойна памерці на катарзе за свае грахі й за памыснасьць Каталіцкай Царквы». Тады яго кінулі на самадурства лёсу й адмовілі яму навет помачы мэдыцыны. Ён пачуваўся ўсё горш і горш. Ягоныя раны загнаіліся, немагчыма было зь ім абапал жыць. Тады прышлося яго адправіць у больніцу, дзе ён памёр 11-га лютага 51 году. Я больш яя бачыў Н. пасьля гэтага кароткага й правідэнцыйнага спатканьня.

Я яшчэ не напісаў сваіх успамінаў. Магчыма, што я каліколечы да гэтага прыбяруся. Нядаўна я прачытаў панямецку (я навучыўся панямецку ў лягерах) кніжку аб лягерах Тайшэцкай трасы. Загаловак «Мэншэн ін мэншэн ганд». Аўтар, здаецца, быў у нашым аддзяленьні.

У Харбіне блізка нікога з нашых не засталося. Моладзь адправілі ў СССР, а інвалідаў выгналі на захад. - Што датычыць пытаньня, колькі людзей было й колькі застаецца ў лягерах, адказаць ня лёгка. Лічуць, што ў сталінскую пару было ад 20 да 30 мільёнаў вязьняў, дый ніхто ня можа даць поўнага ліку. Аб цяперашнім часе ня маю ніякага паняцьця. Мне толькі здаецца, што большая частка лягераў, так-ці-гэтак ператворана ў адчыненае жыльлё для ранейшых вязьняў і для «дабраахвотных» камсамольцаў, што прыбылі із Эўрапэйскай часткі СССР дзеля таго, каб асвоіць цаліну!

Перасылаю Вам ад свайго імя й ад майго супрацоўніка Д. маё самае сардэчнае прывітаньне.

Ваш у Хрысьце

айцец Х.Х.

ІІ*

* Гэты (ІІ) ліст я атрымаў з гораду Грудзёндз у Польшчы ад свайго прыяцеля зь лягераў Сібіру. Цяпер уважаю, што дата сьмерці Архімандрыта Андрэя Цікоты канчаткова ўстаноўленая: 11-га лютага 1952 году, а месца сьмерці і магілы - Больніца 38, 2-гі аддзел у Групе лягераў «Ангар-Лаг», на лініі чыгункі Тайшэт-Брацк-Заярск, што ідзе да ракі Лены на поўнач ад возера Байкалу.

Характарыстыка а. Андрэя, я перакананы, пададзена тут вельмі трапна, хоць няпоўна. Трэба было-б асабліва адзначыць фэнамэнальную працавітасьць Андрэя Цікоты - наагул практычную й прадуктыўную. Праўда, здараліся непаводзіны, аднак найчасьцей яны выплывалі із шкодніцтва ворагаў, таксама з памылак памочнікаў, або часамі зь вялікае пасьпешнасьці работы. Яшчэ хачу адзначыць у характары Цікоты поўную справядлівасьць, чуткасьць, станоўкасьць, а прытым далікатнасьць да асобы, зь якой меў ён справу, ласкавасьць і ветлівасьць, што пры ягонай моцнай волі й некаторай цьвёрдасьці характару ня было справай лёгкай. Тут была ў ім відавочная духовая праца над сабою й поступ у дасканальнасьці - аж да гераізму!, асабліва ў цноце любові Бога й бліжняга да поўнай ахвяры зь сябе самога.

Даражэнькі А. Язэп!

Аб а. Андрэю (Цікота) маю аўтэнтычную запісь, зробленую рукой айца М.Т. Ён на маіх вачох запісаў і перадаў мне наступную вестку: «Цікота Андрэй памёр 11.2.52 - Сьвята Аб'яўленьня Найсьвяцейшай Панны Марыі ў Люрд, пахаваны на могільніку, 38 шпіталь, 2 аддзел». Вось дакладная копія. Пасьля ён адразу прыбавіў: «Цяпер магу забыцца аб усім, бо да гэтага часу мусіў усьцяж паўтараць сабе ў памяці, каб не забыцца й перадаць гэта прыяцелям, калі кагоколечы зь іх спаткаю». Далей я даведаўся ад яго, што сам ён пры сьмерці а. Андрэя ня быў, бо незадоўга перад сьмерцяй іх разлучылі, але да іх прыяжджалі з той Калёніі і адзін з навочных сьветкаў яму гэтую вестку перадаў. Дату вышэй пададзеную лічу зусім пэўнай.

Аб чым а. Андрэй у турме гаварыў, прыпомніць цяжка, а факт, што лепш ад нас усіх перанёс сьледзтва й што здабыў уплыў на начальства ў вастрозе, гэта, памойму, найважнейшая рэч. Кардынальныя цноты, як і тэалягічныя, зусім выразна праявіліся ў яго ў ступені гераічнай у гэтым часе. Найважнейшай ягонай цнотай была растаропнасьць, блізка ў роўнай ступені чыстасьць, адвага, ахвярнасьць, самавырачэньяе й церпялівасьць. За 50 гадоў жыцьця я ня бачыў чалавека так дасьветчанага праз Бога й каторы так знасіў-бы й выкарыстаў усе крыжы ды цярпеньні, як а. А.Ц. Памойму гэта быў знак зь неба ягонай высокай сьвятасьці.

Увага Аўтара

Прозьвішчы, дадзеныя ў гэтых Успамінах, з'яўляюцца або аўтэнтычныя, або замененыя асобнымі латарамі, ці псэўдонімы. Зь ведамай прычыны самі некаторыя вязьні былі асуджаны пад псэўдонімам, які ня быў расшыфраваны савецкім судом. Але найбольшай тут перашкодай было тое, што я сам ня мог спатыканых асобаў называць іхнім імём, каб ня выставіць іх там на небясьпеку. Ведама таксама, што пры такой безьлічы народу ў лягерах, я ня мог запамятаць прозьвішчаў навет вельмі дарагіх для мяне прыяцеляў.

 

Top